Lesbrief 3 - Gemeente Leidschendam-Voorburg

Lesbrief 3 Canon Leidschendam-Voorburg
De Tweede Wereldoorlog in
Leidschendam-Voorburg
Deze lesbrief gaat over de Tweede Wereldoorlog in Leidschendam-Voorburg.
Om de vragen te kunnen beantwoorden,
lees je eerst hoofdstuk 18 ‘De Tweede Wereldoorlog.
De eerste jaren’ en hoofdstuk 19 ‘De Tweede Wereldoorlog.
De laatste jaren’ uit de canon van Leidschendam-
Voorburg. Veel succes!
Duitse tanks rijden Stompwijk binnen langs de Vliet. Collectie
Gemeentearchief Leidschendam-Voorburg
Een moedige luitenant. Collectie
Nederlands Instituut voor Militarie
Historie
2. Vraag
Ook in Leidschendam en Voorburg
werd heftig gevochten
tegen de Duitsers. Kijk goed
naar de foto.
a) Hoe heette de luitenant die de
Duitse soldaten in Huize Dorrepaal
aan de Vliet versloeg?
b) Wat voorkwam hij hiermee?
c) Waar ken je zijn naam nog meer van?
Niet alleen Nederlanders verzetten zich tegen Hitler. Ook de
Engelsen bemoeiden zich met de strijd. Op 10 mei 1940 stortte
een vliegtuig met twee Engelse soldaten neer bij de Rodelaan
in Voorburg. De twee piloten overleefden de val niet.
HET BEGIN
Als Duitsland op 1 september 1939 Polen aanvalt, begint de
Tweede Wereldoorlog. Nederland is in eerste instantie nog
niet in paniek. Er wordt gedacht dat het allemaal niet zo’n
vaart zal lopen. Het land heeft zich immers neutraal verklaard,
wat betekent dat het niet aan een eventuele strijd wil deelnemen.
Hitler trekt zich echter niet zoveel van die afspraak aan
en stuurt zijn vliegtuigen op 10 mei 1940 naar zijn buurland
toe. Midden in de nacht horen de inwoners van Leidschendam
en Voorburg de piloten overkomen. Hitler was van plan
de drie vliegvelden in de buurt van Den Haag in te nemen, om
daarna koningin Wilhelmina te gijzelen.
Neergestort Engels vliegtuig bij de Rodelaan in Voorburg, 1940.
Collectie Hans van Lith
1. Vraag
a) Welke vliegvelden waren dit?
b) Waarom wilde hij juist die vliegvelden innemen?
Hitler hoopte dat Nederland zich snel zou overgeven. Maar
de Nederlandse soldaten boden meer tegenstand dan Hitler
had verwacht. Bij Ypenburg werden de Duitsers zelfs verslagen
door het Nederlandse leger.
3. Vraag
Zou jij zelf willen vechten voor de vrijheid van een ander
land? Leg uit waarom.
Op 14 mei bombardeerde Hitler Rotterdam. Op 15 mei gaf
Nederland zich over, uit angst voor nog meer platgegooide
steden. Nederland was nu officieel bezet gebied.
Lesbrief bij de canon van Leidschendam-Voorburg

5. Vraag
a) Wat hield de Arbeitseinsatz in?
b) Waarom had Hitler Nederlandse jongens en mannen nodig?
Niet veel Voorburgse en Leidschendamse mannen gaven gehoor
aan de oproep. Zij voelden er niets voor om in het land
van de bezetter aan de slag te gaan en doken onder.
Distributiebonnen. Collectie Gemeentearchief Leidschendam-
Voorburg
DAGELIJKS LEVEN
Voor de inwoners veranderde het dagelijks leven al snel. Eten
ging voortaan ‘op de bon’, wat betekende dat je alleen nog
maar voedsel mocht kopen tegen inlevering van een distributiebon.
Op die manier probeerde de overheid alle spullen
eerlijk onder de mensen te verdelen. Ook dienden de ramen
‘s avonds verduisterd te worden, om te voorkomen dat er licht
naar buiten scheen. Geallieerde piloten zouden hier gebruik
van kunnen maken voor navigatiedoeleinden.
Maar sommige dingen gingen door als vanouds. In het Forumtheater,
de voormalige bioscoop van Voorburg, werden
in de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld gewoon films vertoond.
Veel daarvan stonden bol van de Nazi-propaganda,
dat wel. Die trokken dan ook weinig bezoekers. Joden mochten
sowieso niet meer naar binnen vanaf januari 1941. De
enige films die op enthousiasme konden rekenen van het
Voorburgse publiek waren die met de mooie Zweedse actrice
Zarah Leander. In de pauze werden reclameplaatjes vertoond
van Voorburgse firma‘s, die allerlei lekkernijen aanprezen.
4. Vraag
Waarom waren die
reclame-uitingen
een beetje misplaatst?
Oproep Arbeitseinsatz.
Collectie Martin Harms
In maart 1942 was het ook voor de mannen tussen de 18 en 40
jaar oud afgelopen met het bioscoopbezoek. Door heel Voorburg
en Leidschendam hingen pamfletten met de oproep dat
deze mannen zich moesten melden voor de Arbeitseinsatz.
ONDERDUIKERS
Ze waren niet de enigen. Ook Joden moesten al snel een veilig
onderkomen zoeken. Vanaf 1942 moesten ze verplicht
een davidsster dragen, ter herkenning. Ze mochten toen de
parken en zwembaden al niet meer in en konden alleen nog
op bepaalde tijden boodschappen doen. In 1940 waren alle
Joden uit overheidsdienst ontslagen. Niet veel later gaf Hitler
opdracht alle Joden naar concentratiekampen te brengen.
Om te ontkomen aan de gaskamers zochten veel Joden een
onderduikadres.
Het huis van de familie
Batelaan. Bron: Verborgen
dagboek, A.M.G.
Batelaan-van den Berg
In Leidschendam en
Voorburg woonden verschillende
families die
Joden hielpen onderduiken. Het gezin Batelaan was er een
van. Zij nam in haar huis aan de Nieuwstraat een deel van de
familie Pagrach op, bestaande uit Max, Lea, haar moeder Jenny
en broer Jo. Tijdens de oorlog kregen Max en Lea ook nog
eens twee kinderen. De enige die dit wist was een Leidschendamse
dokter, die hielp bij de bevallingen. Aan het einde van
de oorlog woonden er 17 mensen in het bovenhuis.
Rie Batelaan, de moeder van het gezin, hield tijdens de oorlog
een dagboek bij, dat in 2007 werd uitgegeven. Het dagboek
geeft een goed beeld van de oorlog, maar over ‘onderduikers’
sprak Rie niet.
6. Vraag
Waarom werden Lea, Max, Jenny en Jo niet als onderduikers
betiteld in het dagboek?
7. Vraag
a) Noem een ander beroemd dagboek uit de Tweede Wereldoorlog.
b) Wat is het meest opvallende verschil tussen dit dagboek
en het dagboek van Rie Batelaan?

In het huis tegenover het gezin Batelaan aan de Nieuwstraat
woonde een NSB-familie. Het gezin Batelaan moest dus extra
oppassen dat de onderduikers niet ontdekt werden.
NSB EN DE CRISIS
8. Vraag
a) Waar stonden de letters NSB voor?
b) Zoek op het internet wat de ideologie van de NSB was. Je
kunt hiervoor bijvoorbeeld gebruik maken van de website
www.verzetsmuseum.org.
werkverschaffingsprojecten. In Leidschendam werd onder
andere een deel van de riolering vervangen en in Voorburg
legden ze het Juliana-Bernhardpark en de Oosterbegraafplaats
aan. Echt werkeloos waren de werkelozen dus niet.
10. Vraag
a) Waarom werden de mensen met een uitkering aan het
werk gezet?
b) Denk je dat dit een goede maatregel was? Waarom?
11. Vraag
Als er nu een werkverschaffingsproject zou worden gestart
en jij zat in de gemeenteraad van Leidschendam-
Voorburg, wat zou jij dan laten aanleggen of verbeteren?
Waarom?
Anton Mussert, leider van de NSB. Collectie NA-Spaarnstad Photo,
flickr.com
Al voor de oorlog had de NSB aardig wat leden. Ook mensen
in Leidschendam en Voorburg voelden zich aangetrokken tot
de partij. Veel van hen geloofden heilig in de ideologie, maar
er waren ook mensen lid geworden omdat ze dachten dat de
NSB ervoor kon zorgen dat ze weer een baan kregen.
Er was namelijk sprake van een heftige economische crisis in
de jaren dertig, als gevolg van het instorten van de effectenbeurs
van Wall Street in New York in 1929.
9. Vraag
Ook in 2008 was er sprake van een beginnende financiële
crisis. Een Nederlandse bank werd zelfs gekocht door de
overheid, om te voorkomen dat de bank failliet ging.
a) Welke bank was dit?
b) Hoe heet de Minister van Financiën die besloot de bank te
kopen?
Door de economische recessie vlak voor de Tweede Wereldoorlog
zat in 1935 een half miljoen Nederlanders zonder
werk.
Dat was geen pretje. Voor de oorlog kregen werkelozen een
uitkering van vijftien gulden per week, voor een gezin met
twee kinderen. In ruil daarvoor moesten ze aan de slag in
VERZET
Er waren mensen die naar Engeland probeerden te komen,
om met de geallieerde troepen tegen de bezetter mee te
vechten. Ook vanuit Leidschendam ondernamen verschillende
mensen zo’n poging. De meesten deden dit met een roeiof
een zeilbootje. Op de scheepswerf van Lo van Ravesteijn
aan de Sluiskant stoomden een paar medewerkers stiekem
bootjes klaar voor mensen die de Noordzee wilden oversteken.
Velen verdronken onderweg. Degenen die wel de overkant
bereikten werden door de Engelsen verhoord, omdat ze
bang waren voor spionnen. ‘Onschuldigen’ mochten op de
thee bij de koningin.
12. Vraag
Hoe werden de mensen genoemd die naar Engeland
probeerden te reizen?
HONGER EN SCHAARSTE
De oorlog was een angstige tijd. Hoe langer hij duurde, hoe
zwaarder het leven werd voor de mensen in Voorburg en
Leidschendam. Er was steeds minder voedsel en brandstof.
In 1944, de hongerwinter, kwam de ellende tot een hoogtepunt.
In het noorden en oosten van Nederland was genoeg
voedsel, maar in Leidschendam en Voorburg was bijna niets
meer te krijgen omdat het treinverkeer richting westen was
stilgelegd. Eind april 1944 moesten de mensen het doen met
een half brood en een paar aardappels per week.
Aan geld had je niet meer zoveel aan het einde van de oorlog.
De Voorburgse poelier Van Beek veranderde zijn winkel
in een ruilhandelbeurs. Schoenen en kleding konden worden
geruild tegen levensmiddelen.
13. Vraag
a) Hoeveel boterhammen eet jij per dag?
Lesbrief bij de canon van Leidschendam-Voorburg

) Wat zou jij op dit moment kunnen aanbieden als ruilmiddel?
Zou daar behoefte aan zijn in een oorlog?
De mensen kregen niet alleen honger. Gas was er in de laatste
periode van de oorlog ook nauwelijks meer. Veel Leidschendammers
en Voorburgers gingen koken op een Majo, een
blikken noodkacheltje voor het stoken van hout. Op de Majo
kon een pannetje staan, om het een en ander op te warmen.
Je kon de Majo kopen of zelf maken van twee lege blikken.
14. Vraag
De Majo was goed te gebruiken, maar er was één probleem.
Welk?
15. Vraag
Ook nu dreigt er een tekort aan grondstoffen voor de levering
van energie. Noem twee vormen van energie die niet
snel op kunnen raken.
De brandstofschaarste zorgde niet alleen voor moeilijkheden
op kookgebied, ook de bezitters van gemotoriseerde vervoersmiddelen
kwamen in de problemen.
Kijk naar de foto.
16. Vraag
a) Welke oplossing is gevonden voor het tekort aan benzine?
b) Eén auto-onderdeel heeft een andere, praktische functie
gekregen? Welk?
c) Waar is deze foto is genomen?
Paardentaxi. Foto D.W. van den Engh, collectie Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg
BEVRIJDING
Het gerucht ging dat de geallieerden op Dolle Dinsdag, 5 september
1944, het land zouden bevrijden. Veel mensen dachten
dat de oorlog was afgelopen. Een aantal Voorburgers en
Leidschendammers reed naar de Hoornbrug bij Rijswijk, om
te wachten op de tanks van de bevrijders die uit de richting
Rotterdam zouden komen. Ze konden teleurgesteld weer
naar huis. Er kwamen wel soldaten langs, maar dat waren allemaal
Duitsers.
17. Vraag
Een paar maanden eerder, op 6 juni 1944, waren de geallieerden
aan land gekomen in Normandië. Deze landing
was het begin van de bevrijding.
a) Wat was de Engelse term voor deze 6 e juni?
b) Hoe wordt deze afkorting meestal uitgelegd?
In maart 1945 bombardeerden de geallieerden per ongeluk
de wijk Bezuidenhout in Den Haag toen ze probeerden de
V2-lanceerplaats in het Haagse bos te vernietigen. De inwoners
ontvluchtten hun brandende huizen richting Voorburg
en Leidschendam. Voorburg kreeg later als dank voor de hulp
een stenen herinneringsplaat van de bewoners van het Bezuidenhout.
De plaat werd ontworpen door de bekende Voorburgse
beeldhouwer Albert Termote.
18. Vraag
a) Heb je deze herinneringsplaat wel eens gezien?
b) Waar?
In mei 1945 was de oorlog wel echt voorbij. Mensen in Leidschendam
en Voorburg waren heel blij, maar er was ook veel
verdriet. Geen een van de oorspronkelijk Leidschendamse
Joden overleefde de oorlog. Veel mensen waren gestorven
van de honger en anderen stierven tijdens hun werk voor het
verzet, in het leger of tijdens gedwongen werkzaamheden in
Duitsland.
Ter nagedachtenis aan de Voorburgers die overleden in het
verzet werd in mei 1948 een gedenkteken aan de Zwartelaan
onthuld. Het is een obelisk met dertig namen van verzetsmensen.
In 1974 werd de obelisk verplaatst naar de Prins
Bernhardlaan.
Ook in Park Leeuwenbergh in Leidschendam staat een herdenkingsmonument,
gemaakt door de Voorburgse beeldhouwster
Marian Gobius. Dit monument werd al in het eerste
oorlogsjaar opgericht voor de gesneuvelde soldaten van de
13 e batterij Luchtdoel Artillerie.
In 2007 werd in Park Sijtwende een nieuw herdenkingsmonument
geplaatst: het monument voor Vrede en Vrijheid.
19. Vraag
a) Wat gebeurt er elk jaar op 4 mei?
b) Vind je dit nuttig? Waarom?
Vormgeving en druk: Drukkerij Verloop, Alblasserdam