Juvenalis Satire X 188-255 - Tresoar

186
Inleiding
Het huwelijk volgens het
Romeinse recht
Volgens ons geldende recht wordt een huwelijk
voltrokken ten overstaan van de ambtenaar
van de burgerlijke stand: de aanstaande
echtelieden moeten verklaren, dat zij elkander
aannemen tot echtgenoten; daarop verklaart
de ambtenaar van de burgerlijke stand,
dat partijen door de echt aan elkander zijn
verbonden, en maakt hij daarvan in het daartoe
bestemde register een akte op.
Uit het vorenstaande vloeit voort, dat er
volgens ons recht tussen echtgenoten een
rechtsbetrekking bestaat, inhoudende de
rechten en verplichtingen, welke zij jegens
elkander hebben: het huwelijk is naar Nederlands
recht derhalve een rechtsinstelling.
Te Rome daarentegen was een overheidsorgaan,
ten overstaan waarvan het huwelijk
diende te worden voltrokken, onbekend; de
huwelijkssluiting geschiedde door de partners
zonder enigerlei overheidsbemoeienis:
het huwelijk gold als tot stand gekomen
wanneer man en vrouw waren gaan samenwonen
met het oogmerk, dat deze samenleving
een huwelijk zou zijn.
Dientengevolge is naar Romeins recht het
aangaan van een huwelijk geen rechtshandeling,
doch een feitelijk gebeuren en het aangegane
huwelijk geen rechtsinstelling, doch
een maatschappelijk feit; bepaalde bruiloftsgebruiken
doen hieraan niets af.
A. L. Olde Kalter
Aan het hoofd van de Digestentitel 23, 2: de
ritu nuptiarum (de vorm van het huwelijk)
lezen we de begripsomschrijving, welke de
jurist Herennius Modestinus, in 239 n.Chr.
praefectus vigilum (keizerlijk ambtenaar,
belast met de leiding van politie en brandweer)
van het huwelijk geeft:
Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et
consortium omnis vitae, divini et humani
iuris commumcatio (het huwelijk is de verbinding
van man en vrouw en een band voor
het gehele leven, een gemeenschap, steunend
op goddelijk en menselijk recht).
Vraagt men echter, uitgaande van deze
begripsomschrijving, wanneer er volgens het
Romeinse recht wel of niet van een huwelijk
kan worden gesproken, dan is het antwoord,
dat de teksten geven, vaag; zo lezen we in
D(igesta) 24, 1, 3, 1, in antwoord op de
vraag, of er in een bepaalde casus wel of niet
sprake was van een huwelijk, dat zulks niet
het geval was, quia non erat affectione
uxoris habita, sed magis concubinae (omdat
de vrouw – door de man – niet met de
voortdurende gezindheid, als ware zij zijn
echtgenote, doch meer, als ware zij zijn concubine,
was behandeld).
Men vergelijke dit met ons recht: het bestaan
van een huwelijk kan op eenvoudige wijze
worden aangetoond door middel van de
huwelijksakte, terzake opgemaakt door de
ambtenaar van de burgerlijke stand.

Hetzelfde beeld doet zich voor ingeval van
echtscheiding. Ten onzent wordt deze tussen
echtgenoten uitgesproken door de rechter.
In Rome daarentegen had de rechter generlei
bemoeienis met de echtscheiding, doch
kwam deze tot stand door een vormvrij uiteengaan
der echtelieden, of zelfs door eenzijdige
beëindiging van het huwelijk door een
der partners.
Het vorenstaande wil niet zeggen, dat het
Romeinse recht geen regels kende, die verband
hielden met het huwelijk. Zo zijn er
regels betreffende huwelijksbeletselen en
bruidsschat; deze kwesties zullen hieronder
aan de orde komen. Vooraf zal een uiteenzetting
worden gegeven van enkele begrippen
uit het personenrecht, welke van belang zijn
voor het verdere betoog.
Enige begrippen
In zijn omstreeks 161 n. Chr. tot stand gekomen
leerboek van Romeins privaatrecht –
institutiones – geeft de jurist Gaius in boek
1,9 als hoofdindeling van het personenrecht
deze: quod omnes hommes out liberi sunt
aut servi (dat alle mensen òf vrijen zijn òf
slaven).
In 1.48 wijst hij er dan op, dat er nog een
andere indeling van het personenrecht bestaat:
nam quaedam personae sui iuris sunt,
quaedam alieno iuri sunt subiectae (want
sommige personen zijn sui iuris. niet aan het
gezagsrecht van een ander onderworpen, en
anderen alieni iuris, wel aan dat gezagsrecht
onderworpen). En in 1,49 vervolgt hij: sed
rursus earum personarum, quae alieno iuri
subiectae sunt, aliae in potestate, aliae ut
manu, aliae in mancipio sunt (van die personen
echter, die alieni iuris, aan het gezagsrecht
van een ander onderworpen zijn, bevinden
sommigen zich in potestate, anderen in
manu en nog weer anderen in mancipio).
187
Voor ons vraagstuk nu zijn van belang de
personae sui iuris en van de personae alieni
iuris zij, die zich bevinden in potestate of
in manu.
Het is dienstig hierbij uit te gaan van de
potestas. Deze is van tweeërlei aard: de
patria potestas en de dominica potestas. De
dominica potestas betreft de macht van de
eigenaar over zijn slaven; zij kan in casu
buiten beschouwing blijven. Voor ons vraagstuk
is daarentegen van groot belang de
patria potestas. Kinderen, geboren uit een
iustum matrimonium, een naar Romeins
recht geldig huwelijk, stonden, ongeacht hun
leeftijd, in patria potestate.
Van de wijzen, waarop de patria potestas te
niet gaat, is de belangrijkste het overlijden
van de pater familias, en, als voorbeeld van
de andere gevallen, het ontslag uit de patria
potestas door de pater familias van zijn
zoon(s), dochter(s), en, eventueel, kleinkind-
(eren) door middel van emancipatie’. G. 1,
127 Hi vero, qui in potestate parentis sunt,
mortuo eo sui iuris fiunt (degenen – echter –,
die in patria potestate staan, worden door
het overlijden van hun parens sui iuris).
En, voorzover het de mannelijke nakomelingen
betreft, worden zij als sui iuris tegelijkertijd
patres familiarum: D. 1,6,4: ...patres
familiarum sunt, qui sunt suae potestatis sive
puberes sive impuberes ... (patres familiarum
zijn zij, die suae potestatis – sui iuris – zijn,
ongeacht of zij wel dan niet mondig zijn).
Het begrip pater familias wil derhalve geenszins
zeggen, dat men vader van kinderen is,
ook niet, dat men gehuwd is, zelfs niet, dat
men de huwbare leeftijd heeft bereikt.
Nemen we ter verduidelijking het geval van
een zoontje van één jaar, een vader van vijf
en twintig jaar en een grootvader van zestig
jaar, en gaan we er daarbij van uit, dat van
een bijzondere casus, als bijvoorbeeld emancipatio,
geen sprake is, dan staan zoon en

188
kleinzoon beiden in de patria potestas van de
grootvader. Als zodanig kunnen zij – bijzonderheden
ten aanzien van de zoon daargelaten
– geen eigen vermogen hebben: alles
wat zij verwerven – laat ons zeggen: de zoon
een erfenis en de kleinzoon een legaat –, valt
toe aan de grootvader in diens hoedanigheid
van pater familias: G. 2,87 ...quod liberi
nostri, quos in potestate habemus,... adquirunt,
id nobis adquiritur: ipse enim, qui in
potestate nostra est, nihil suum habere
potest (hetgeen onze kinderen, die wij onder
onze macht hebben, verwerven, valt ons toe:
want degene, die zich in onze potestas
bevindt, kan niets als zijn eigendom hebben).
Komt nu de grootvader te overlijden, dan
wordt de vijfentwintigjarige zoon sui iuris en
daarmede op zijn beurt pater familias. Het
éénjarige zoontje geraakt tengevolge van een
en ander uit de patria potestas van zijn
grootvader en gaat tezelfder tijd over in die
van zijn vader. Komt vervolgens de vader
vrijwel dadelijk daarna te overlijden, dan
wordt de éénjarige filius familias dientengevolge
sui iuris en daarmede pater familias.
Als zodanig heeft hij nu zijn eigen vermogen,
dat echter, aangezien hij als impubes onder
voogdij komt te staan, door zijn voogd zal
worden beheerd.
De filia familias wordt door het te niet gaan
van de patria potestas uiteraard eveneens
sui iuris en heeft als zodanig ook haar eigen
vermogen. Weliswaar staan vrouwen sui iuris
oorspronkelijk ongeacht haar leeftijd onder
voogdij; de tutela mulierum verliest echter
gaandeweg aan betekenis en verdwijnt geheel
in de naklassieke tijd (vanaf ± 250 n. Chr.).
Zolang dit echter niet het geval is, beheert de
vrouw sui iuris weliswaar zelf haar vermogen,
maar haar voogd verleent haar desnodig
auctoritas (bijstand).
Ten slotte iets over het begrip manus; in
tegenstelling tot het aangaan van een huwe-
lijk is de vestiging van de manus geen feitelijk
gebeuren doch een rechtshandeling.
De manus brengt de vrouw in de – vooral
vermogensrechtelijke – macht van haar echtgenoot,
of, indien deze niet sui iuris is, in
die van zijn parens (bloedverwant in opgaande
lijn: vader, grootvader enz.) als potestasdrager
der familia. Zij houdt dientengevolge
op sui iuris te zijn, als zij dit was, of maakt
– als filia familias – niet langer deel uit van
de familia, aan het hoofd waarvan haar vader
of diens parens staat, maar behoort voortaan
als uxor in manu tot de familia van haar
echtgenoot, casu quo van diens potestasdrager.
En in die familia is zij – hetgeen voor
haar van belang is met liet oog op het erfrecht
– filiae, casu quo neptis loco, hetgeen
wil zeggen, dat zij hier voortaan de plaats
van een dochter, casu quo van een kleindochter
inneemt, welke plaats zij, als filia
familias, in de familia, waartoe zij vóór haar
huwelijk behoorde, door uittreding, ingevolge
de manus, heeft verloren. Evenmin als
kinderen in patria potestate kan zij een eigen
vermogen hebben of iets als het hare verwerven;
heeft zij een eigen vermogen, dan gaat
dit over op haar echtgenoot of op diens
poreus, en alles wat zij voortaan mocht verwerven,
valt eveneens haar man, casu quo
diens potetas-drager toe: G. 2, 98: si...
quam in manum ut uxorem receperimus,
eius res ad nos transeunt (wanneer wij een
vrouw als uxor in manu – als echtgenote in
manu – hebben verkregen, gaat haar vermogen
op ons over):
G. 2, 86: Adquiritur ... nobis... etiam per
eos, quos in ... manu... habemus (wij verkrijgen
ook door degenen, die zich in onze
manus bevinden).
Men hoede zich ervoor de vestiging van de
manus als een vorm van huwelijkssluiting te
beschouwen.
Teneinde zulks te verduidelijken, zullen we

hier van de drie wijzen – usus, farreum en
coemptio –, waarop de manus kon worden
gevestigd, de usus, die zich daartoe het beste
leent, aan een nadere beschouwing onderwerpen.
Gaius deelt ons daaromtrent in boek 1,111
het volgende mede: Usu in manum conveniebat,
quae anno continuo nupta perseverabat;
quia enim velut annua possessione usu capiebatur,
in familiam vin transibat filiaeque
locum optinebat. Itaque lege duodecim tabularum
cautum est, ut si qua nollet eo modo
in manum mariti convenire, ea quotannis
trinoctio abesset atque eo modo cuiusque
anni usum interrumperet (door usus geraakte
die – gehuwde – vrouw in de manus van
haar echtgenoot, die gedurende één jaar onafgebroken
haar huwelijk bleef voortzetten;
daar zij immers, als liet ware door een één
jaar durend bezit door middel van verjaring
door haar man in de manus werd verkregen,
ging zij over in de familia van haar echtgenoot
en nam daar de plaats van een dochter
in. In verband daarmede is krachtens de wet
der twaalf tafelen bepaald, dat een – gehuwde
– vrouw, die niet op deze wijze in de
manus van haar echtgenoot wilde geraken,
jaarlijks gedurende drie opeenvolgende
nachten – uit de echtelijke woning – afwezig
diende te zijn, teneinde zodoende van
jaar tot jaar de usus te stuiten.
Uit hetgeen Gaius ons in 1,111 mededeelt,
blijkt duidelijk, dat huwelijkssluiting en
manusvestiging twee geheel verschillende
handelingen zijn.
Wel moge er nog op worden gewezen, dat
blijkens de tekst een gehuwde vrouw vóór
het in werking treden van de lex duodecim
tabularum (± 450 v. Chr.) niet kon voorkomen,
dat zij, na één jaar getrouwd te zijn,
ipso facto in de manus van haar echtgenoot
geraakte.
Voor een goed begrip van hetgeen hierna nog
189
zal volgen, moge onderstaand resumé dienen:
a een vrouw sui iuris gaat een huwelijk aan,
waarbij zij besluit om zich niet in de
manus van haar echtgenoot te begeven
(huwelijk sine manu; tegenstelling hiervan:
huwelijk cum manu). Zodoende
blijft zij sui iuris en behoudt dientengevolge
haar eigen vermogen;
b een vrouw sui iuris gaat een huwelijk cum
manu aan. Tengevolge hiervan verkiest zij
de bekwaamheid tot het hebben van een
eigen vermogen: zowel dit als al hetgeen
zij in de toekomst nog zal verwerven, valt
toe aan haar echtgenoot, of aan diens
parens als potestas-drager, indien haar
man niet sui iuris is.
Als uxor in manu is zij voortaan filiae,
casu quo neptis loco in de familia van
haar echtgenoot, casu quo van diens
parens;
c een vrouw die zich in patria potestate bevindt,
sluit een huwelijk sine manu. Dientengevolge
blijft zij, ofschoon gehuwd, als
filia familias deel uitmaken van de familia,
waartoe zij ook vóór haar huwelijk
behoorde;
d een filia familias gaat een huwelijk cum
manu aan.
Daar zij als filia familias geen eigen vermogen
kan hebben, kan van overgang van
vermogen ook geen sprake zijn. Zij is nu
niet langer filia familias in de familia,
waartoe zij vóór haar huwelijk behoorde,
maar maakt voortaan als uxor in manu
deel uit van de familia van haar echtgenoot,
casu quo van diens potestas-drager.
En als uxor in manu is ook zij filiae, casu
quo neptis loco in deze familia. Mocht zij
als uxor in manu iets verwerven, dan valt
dit toe aan haar man, casu quo aan diens
parens in de hoedanigheid van potestasdrager
der familia.

190
Een huwelijk cum manu is tot aan het einde
der republiek regel. Weliswaar stelt Gaius in
1,111 – in fine – betreffende de usus: sed
hoc totum ius partim legibus sublatum est,
partim ipsa desuetudine oblitteratum est
(heel het instituut van de usus is echter deels
door wetten opgeheven, deels uitsluitend ten
gevolge van de afschaffende gewoonte in vergetelheid
geraakt), maar ten tijde van Cicero
was daarvan nog geen sprake, want in diens
pro Flacco – 59 v. Chr. – lezen we: 34, 84:
‘In manum’, inquit, ‘convenerat’. Nunc
audio; sed quaero, usu an coemptione? (‘zij
was’, verduidelijkte hij, ‘in de manus – van
haar echtgenoot – gekomen’. Nu begrijp ik
het; maar ik wil toch nog wel weten, of zulks
geschiedde door usus dan wel door coemptio).
Dat het instituut van de confarreatio in
Gaius’ tijd nog levend recht was, blijkt uit
G. 1,112: Farreo in manum conveniunt per
quoddam genus sacrificii quod Iovi Farreo
fit; in quo farreus panis adhibetur, unde
Romeinse sarkofaag met deksel, S. Lorcnzo l’uori le mura te Rome, daterend uit de Antonijnse periode
(ca. 180 n. Chr.)
Op de sarkofaag is de voltrekking van een huwelijk weergegeven. Van rechts naar links zijn te zien:
A De dextrarum iunctio. Man en vrouw geven elkaar de rechter hand. Hij houdt in zijn linker hand de
tabulae nuptiales. Zij is gesluierd. Tussen hen staat Iuno Pronuba of de personificatie van Concordia.
Geheel rechts staat de moeder van de bruid die haar bemoedigt. Op de voorgrond een naakt jongetje met
fakkel (taedia nuptialis), Hymenaeus. De scène speelt zich af voor een parapetasma. Links van de bruidegom
staan twee paranimfen.
B In het midden vindt het offer plaats, voor een tabula op vier zuiltjes. Links van de gesluierde priester staat
een gekleed jongetje met een libum farreum (wrsch. een verwijzing naar confarreatio). Een ander jongetje
voert een ram aan. Dus eerst onbloedig, dan bloedig offer.
C Vier vrouwen met attributen: van rechts naar links Venus met duif, de lente-hora, Polyhymnia met boekrol
(?) en Fortuna of Abundantia met hoorn des overvloeds.

etiam confarreatio dicitur, complura praeterea
huius iuris ordinandi gratia, cum certis
et sollemnibus verbis, praesentibus decem
testibus, aguntur et fiunt. quod ius etiam
nostris temporibus in usu est. nam flamines
maiores, id est Diales, Martiales, Quirinales,
item reges sacrorum, nisi ex farreatis nati
non leguntur: ac ne ipsi quidem sine confarreatione
sacerdotium habere possunt (Vestiging
der manus bij wege van farreum geschiedt
door middel van een bepaald soort
offer, opgedragen aan Jupiter Farreus, waarbij
een speltkoek wordt aangewend; vandaar
de benaming confarreatio. Bij het volvoeren
van deze ceremonie vinden in tegenwoordigheid
van tien getuigen verscheidene rituele
handelingen plaats, waarbij bepaalde, plechtige
bewoordingen worden gebezigd. Deze
rechtsinstelling bestaat ook heden ten dage
nog. Want tot flamines maiores – dat wil
zeggen: de priesters van Jupiter, Mars en
Quirinus – gelijk ook tot offerkoningen,
kunnen slechts diegenen worden gekozen,
die zijn geboren uit een huwelijk met
manusvestiging bij wege van confarreatio; en
ook zij zelf kunnen alleen dan het priesterambt
bekleden, indien zij een huwelijk zijn
aangegaan met manusvestiging door middel
van confarreatio).
Het is dienstig om naast G. 1, 112 een tekst
te stellen van de op het eind der vierde eeuw
n. Chr. levende philoloog Servius Maurus
Honoratus. Te Rome doceerde deze grammatica
en rhetorica. Hij liet een uitvoerige commentaar
op Vergilius na. Voor ons is in dit
verband van belang zijn commentaar op
Aeneïs 4, 374. Deze plaats luidt:
eiectum litore, egentem
excepi et regni demons in parte locavi.
(op het stand geworpen en berooid als hij
was, nam ik hem op en maakte hem in mijn
dwaasheid deelgenoot van mijn rijk).
Servius’ commentaar op Aeneïs 4,374 luidt:
191
mos enim apud veteris fuit, flamini ac
flaminicae, dum per confarreationem in nuptias
convenirent, sellas duas iugatas ovilla
pelle superiniecta poni eius ovis, quae hostia
fuisset, ut ibi nubentes velatis capitibus in
confarreatione flamen ac flaminica residerent
(Bij de ouden was het gebruikelijk om
ten behoeve van flamen en flaminica twee
aaneengebonden stoelen, bedekt met het vel
van dat schaap, dat tot offerdier had gediend,
te laten plaatsen, met het doel, dat
daarop flamen en flaminica als bruidspaar
met omhulde hoofden tijdens de plechtigheid
der confarreatio zouden zijn gezeten,
totdat hun huwelijk door middel van confarreatio
tot stand was gekomen).
Wanneer men G. 1, 112 vergelijkt met Servius
in Aeneidem 4,374, dan valt het op, dat
Gaius over manusvestiging spreekt, terwijl
Servius een huwelijkssluiting beschrijft.
Gaius spreekt als jurist over een in zijn dagen
nog steeds gebruikelijke rechtshandeling, die
overigens aan het eind van de klassieke
periode zal zijn verdwenen.
In een tijdperk, waarin de confarreatio reeds
lang verdwenen is, schrijft Servius daarentegen
over een gebeuren, dat voor hem nog
slechts historische waarde heeft en dat hl)
niet benadert als jurist, maar als philoloog.
De verklaring van deze verschillen van zienswijze
is hierin gelegen, dat bij de confarreatio
huwelijkssluiting en manusvestiging tegelijkertijd
plaats vonden, gelijk zulks ook vrijwel
steeds het geval was, waar het gold de
coemptio, een vorm van manusvestiging,
waarbij de pater familias der vrouw – zijzelf
met bijstand van haar voogd, indien zij sui
iuris was – in een bepaalde rechtshandeling
de macht over haar voor een symbolische
koopprijs – nummo uno (één penning) –
aan haar echtgenoot overdroeg.
De plechtige bewoordingen, die bij de ceremonie
der confarreatio werden gebezigd, zijn
ons niet overgeleverd.

192
Behalve de aanwezigheid van tien getuigen
was de medewerking vereist van de flamen
Dialis en vermoedelijk ook die van de pontifex
maximus. Tijdens de plechtigheid hielden
flamen en flaminica elkaars rechterhand
vast.
Tot de offergaven behoorden buiten speltkoek
en schaap ook nog vruchten. Tevens
was er met zout vermengd offermeel om
daarmee het offerschaap te bestrooien.
Volgens oud gebruik was er bovendien water
en vuur.
Intussen was het reeds ten tijde van Augustus
en Tiberius moeilijk om voor het hoge
amt van flamen Dialis belangstellenden te
vinden: Tacitus, annales 4,16: neque adesse,
ut olim, eam copiam ... (gegadigden voor
het ambt van flamen Dialis – stonden niet
meer, zoals vroeger, in groten getale te dringen).
Dit leidde tot verregaande uitholling van de
inhoud der confarreatio: Tacitus, loco citato:
... lata lex qua flaminica Dialis sacrorum
causa in potestate viri, cetera promisco
feminarum iure ageret (tot wet verheven
werd een wetsvoorstel, krachtens hetwelk de
gade van een flamen Dialis slechts, waar het
de sacra betrof, in de potestas – manus –
van haar echtgenoot zou staan, maar in alle
andere opzichten in de rechtspositie van een
sine manu gehuwde vrouw zou verkeren);
G. 1, 136: Praeterea, mulieres quae in
manum conveniunt in patris potestate esse
desinunt. sed in confarreatis nuptiis de flaminica
Diali senatusconsulto ex relatione
Maximi et Tuberonis cautum est ut haec
quod ad sacra tantum videatur in manu esse,
quod vero ad ceteras causas proinde habeatur
atque si in manum non convenisset. eae
vero mulieres, quae in manum conveniunt
per coemptionem, potestate patris liberantur
... (verder houden vrouwen op in patria
potestate te staan door vestiging der manus.
Maar waar het betreft de echtgenote van een
flamen Dialis, wier huwelijk met deze priester
– immers – gepaard gaat met manusvestiging
door middel van confarreatio, is op
voorstel van Maximus en Tubero een senatusconsultum
tot stand gekomen, de bepaling
bevattende, dat ten aanzien van genoemde
echtgenote de inhoud van de manus
beperkt blijft tot de sacra, zulks terwijl zij in
alle andere opzichten geacht wordt niet in de
manus van haar man te zijn geraakt. Die
vrouwen echter, die in de manus komen
door middel van coemptio, worden – wel –
uit de patria potestas bevrijd).
Bevindt de vrouw zich in patria potestate,
dan blijft zij daar in: zij is immers tengevolge
van de confarreatio uitsluitend voor de sacra
in de familia van haar man overgegaan. En is
zij sui iuris, dan laat de confarreatio haar,
behoudens waar het de godsdienstige riten
betreft, in dezelfde rechtspositie als een sine
manu gehuwde vrouw sui iuris,
Verloving
De verloving kwam eertijds tot stand door
middel van de sponste, de oudste tot verbintenis
leidende vorm der stipulatie: G. 3, 92:
Verbis obligatio fit ex interrogatione et
responsione, velut: dari spondes? spondeo ...
(mondeling komt een verbintenis tot stand
door vraag en antwoord, bijvoorbeeld: dari
spondes?, verbindt gij U tot overgifte?
spondeo, ik verbind mij);
Aulus Gellius, Noctes Atticae 4,4,2: Qui
uxorem... ducturus erat, ab eo, unde
ducenda erat, stipulabatur eam in matrimonium
datum iri: qui ducturus erat, itidem
spondebat. Is contractus stipulationum
sponsionumque dicebatur ‘sponsalia’... quae
promissa erat, ‘sponsa’ appellabatur, qui
spoponderat ducturum, ‘sponsus’ (Hij, die
voornemens was een vrouw tot echtgenote te

nemen, stipuleerde van de parens der vrouw,
dat deze hem haar ten huwelijk zou geven;
zijnerzijds verplichtte hij zich haar tot vrouw
te nemen. Deze overeenkomst van stipulatio
en sponsio werd sponsalia – verloving –
genoemd ... De aan de man beloofde vrouw
werd sponsa genoemd en hij, die zich tot een
huwelijk met haar had verplicht sponsus),
Verder beloofde de parens van de vrouw een
geldsom voor het geval van niet-nakoming
der aangegane overeenkomst: Varro, de
lingua Latina. 6, 70: Spondebatur pecunia
aut filia nuptiarum causa; appellabatur et
pecunia et quae desponsa erat, sponsa (ter
zake des huwelijks vormde óf geld óf dochter
het object der sponsio’, zowel het toegezegde
geld als de beloofde vrouw werden
sponsa genoemd).
Het instituut der verloving gaat ver terug:
Livius 1, 26, 2: Ita exercitus inde domos
abducti. Princeps Horatius ibat, ...; cui
soror virgo, quae desponsa uni ex Curatiis
fuerat, obvia ante portam Capenam fuit...
(Zo trokken beide legers huiswaarts. Van het
leger der Romeinen liep Horatius helemaal
alleen voorop. Zijn zuster, nog ongehuwd,
maar wel verloofd met één der Curatii, ontmoette
hem vóór de Capeense poort).
Tegen het einde der republiek is voor de totstandkoming
der verloving de sponsio niet
meer nodig, terwijl aan de andere kant
voortaan ook de bewilliging der aanstaande
verloofden is vereist.
Met deze restrictie blijft verloving door de
parentes van hun kinderen frequent: Suetonius,
divus Iulius, 21: –– Caesar – suam...
Iuliam Gnaeo Pompeio conlocavit repudiato
priore sponso Servilio Caepione... (Caesar
verloofde zijn dochter Julia aan Gnaeus
Pompeius, na aan haar verloving met
Servilius Caepio een einde te hebben gemaakt).
Ook de verlovingsring doet zijn intrede:
193
Iuvenalis, satura 6, 25-27: ... sponsalia...
paras ..., et digito pignus fortasse dedisti (je
bent bezig je verloving voor te bereiden, en
ook heb je, zo mag ik toch wel aannemen, je
geliefde als pand van je trouw een – vinger –
ring gegeven).
Vermeldenswaard is verder de bepaling in de
huwelijkswetgeving van Augustus, waarbij
aan senatoren en hun descendenten verlovingen
met bijvoorbeeld vrijgelatenen en toneelspeelsters
werden verboden.
In het na-klassieke tijdperk verschijnt nog de
arrha sponsalicia – een uit het Oosten
afkomstig overblijfsel van de bruidsprijs bij
bruidskoop –.
Zij bestond uit een door de sponsus betaalde
som gelds, die hij verbeurde in geval hij de
verloving verbrak; hij kreeg haar daarentegen
– verdubbeld – terug, indien de sponsa de
oorzaak der verbreking was.
Vereisten en beletselen voor de geldigheid
van het huwelijk.
De voor een geldig huwelijk belangrijkste
vereisten enerzijds en beletselen anderzijds
zijn de volgende:
a De Romeinen kenden geen polygamie:
G. 1, 63: ...neque eadem duobus nupta
esse potest neque idem duas uxores
habere (een vrouw kan tegelijkertijd geen
twee mannen hebben, noch een man twee
vrouwen).
b De bruidegom moet pubes – mondig: 14
jaar – en de bruid viripotens – huwbaar:
12 jaar – zijn.
c De consensus der echtgenoten; de bruidegom
in patria potestate sluit zelf het
huwelijk, maar behoeft daartoe de uitdrukkelijke
of stilzwijgende toestemming
van zijn pater familias.

194
Voor het geval ’s bruidegoms vader nog in
patria potestate staat, is naast de toestemming
van de potestas-drager ook die vereist
van zijn vader zelf, en wel om te voorkomen,
dat hem tegen zijn wil kleinkinderen zouden
worden opgedrongen, die later zijn erfgenamen
zouden worden.
Staat de bruid in patria potestate, dan is het
de pater familias, die over haar het huwelijk
sluit; sinds het klassieke tijdperk echter vermag
hij haar niet meer tegen haar wil uit te
huwelijken.
Staan partijen niet in potestate, dan geldt,
aldus Ulpianus, regulae 5,2: – ...utrique
consentiant, si sui iuris sunt (zijn partijen sui
iuris, dan dient elk van beiden toe te stemmen).
De bruid sui iuris heeft verder nog de auctoritus
– bijstand – van haar voogd nodig;
door de magistratuur van de Latijnse stad
Ardea werden inzake de regeling van het
huwelijk bovendien de wensen van de moeder
geëerbiedigd: Livius 4,9,6: Postulatu
audito matris tutorumque, magistratus
secundum parentis arbitrium dant ius nuptiarum
(na de eis in rechte van enerzijds de
moeder en anderzijds de voogden te hebben
aanhoord, beslisten de magistraten aangaande
het recht om het huwelijk te regelen, in
overeenstemming met de wens van de moeder).
Tot het doen blijken van de consensus
dragen vooral bij gebruiken als de in domum
deductio, waarover hieronder nader, en de
vaste uitdrukking ‘quando (ubi) tu Gaius ego
Gaia’, waarop Cicero wijst in zijn pro
Murena, 12, 21.
d De aanstaande echtelieden moesten –
geheel afgezien van hun leeftijd – in staat
zijn om hun wil te bepalen: Paulus sententiae
2, 19, 7: Neque furiosus neque
furiosa matrimonium contrahere possunt;
sed contractum matrimonium furore non
tollitur (een krankzinnige man of vrouw
kan geen – geldig – huwelijk sluiten; ten
gevolge van na de totstandkoming van het
huwelijk – optredende – krankzinnigheid
wordt dit echter niet ontbonden).
e Van partijen dient de een met de ander
conubium te hebben, hetgeen wil zeggen
de bevoegdheid om met deze persoon een
geldig huwelijk aan te gaan: G. 1,56:
Iustas autem nuptias contraxisse liberosque
iis procreatos in potestate habere
cives Romani ita intelleguntur, si cives
Romanos uxores duxerint vel etiam
Latinas peregrinasve, cum quibus conubium
habeant (cives Romani worden
slechts dan geacht een naar Romeins
recht geldig huwelijk te hebben gesloten
en de daaruit gesproten kinderen in hun
potestas te hebben, indien zij huwen met
Romeinse vrouwen dan wel met Latinae
of peregrinae, met wie zij conubium
hebben).
Het conubium werd nu eens voor individuele
gevallen dan weer voor gehele gemeenschappen
verleend: G. 1, 57: ... veteranis quibusdam
concedi solet principalibus constitutionibus
conubium cum his Latinis peregrinisve,
quas primas post missionem uxores duxerint
(op grond van keizerlijke verordeningen
pleegt aan bepaalde veterani conubium te
worden verleend met die Latinae of peregrinae,
met wie zij na hun – eervol – ontslag
uit de militaire dienst als eerste door hen
gekozen Latina of peregrina zijn gehuwd);
Livius 23, 4, 7-8: Id modo erat in mora ne
extemplo deficerent, quod conubium vetustum
multas familias claras ac potentes Romanis
miscuerat... (het enige, dat hen ervan
weerhield om onmiddellijk tot afval over te
gaan, was het feit, dat het van ouds bestaande
conubium vele vooraanstaande, machtige
families door huwelijk met de Romeinen had
verbonden).

Een bekend ‘huwelijk’ van een civis Romanus
met een peregrina is dat van Antonius
met Cleopatra.
Het in de herfst van 40 v. Chr. tussen Octavianus
en Antonius gesloten vriendschapsverdrag
van Brundisium werd, met instemming
van de wederzijdse troepen, bekrachtigd met
het – politieke – huwelijk van Antonius met
Octavianus’ zuster Octavia. Maar reeds in 37
liet Antonius, na zijn aankomst in Antiochië,
Cleopatra voor een bezoek uitnodigen. En zij
kwam. Hun verhouding als gelieven culmineerde
nu in wat zij als een huwelijk zagen.
Van een volgens Romeins recht geldig huwelijk
echter was op grond van de twee volgende
redenen geen sprake:
1 Antonius’ vigerend huwelijk met Octavia
– G. 1, 63: één man kan slechts één
vrouw hebben -;
2 Cleopatra was een peregrina, met wie
Antonius geen conubium had.
Nadat op instigatie van Cleopatra in 32 de
echtscheiding tussen Antonius en Octavia
een feit was geworden, verviel weliswaar de
sub 1 vermelde reden; de sub 2 genoemde
echter bleef van kracht.
Tussen Antonius en Cleopatra heeft een naar
Romeins recht geldig huwelijk derhalve
nimmer bestaan.
f Geen nabije bloedverwantschap.
Wat deze betreft, is er zowel in de opgaande
als in de neerdalende lijn nimmer een grens
geweest.
In de zijlijn gold oudtijds het verbod dienaangaande
tot in de zesde graad – dus bijvoorbeeld
het huwelijk tussen ’s grootvaders
kleinzoon en de kleindochter van grootvaders
broer of zus.
In het klassieke tijdperk was dit verbod verzacht:
nu gold het alleen nog maar voor een
huwelijk tussen oom en nicht of tante en
neef.
195
Niettemin bleef het ook in deze vorm een
beletsel voor het door keizer Claudius beoogde
huwelijk met zijns broeders dochter
Agrippina – als bloedverwante in de derde
graad –. Zodoende was een senatus consultum
nodig om Claudius’ weg te effenen:
G. 1, 62 – Fratris filiam uxorem ducere
licet: idque primum in usum venit, cum
divus Claudius Agrippinam, fratris sui filiam,
uxorem duxisset: sororis vero filiam uxorem
ducere non licet. et haec ita principalibus
constitutionibus significantur (het is – een
man – geoorloofd de dochter van zijn broeder
te huwen: dit gebruik vond voor het
eerst ingang toen wijlen keizer Claudius zijns
broeders dochter Agrippina had gehuwd:
daarentegen is het niet geoorloofd de
dochter van zijn zuster te huwen. Aldus
wordt door de keizerlijke verordeningen
bepaald).
Over deze, ten behoeve van Claudius gemaakte,
uitzondering schrijft Tacitus:
Annales 12,7: nec Claudius ultra expectato
obvius apud forum praebet se gratantibus,
senatumque ingressus decretum postulat quo
iustae inter patruos fratrumque filias nuptiae
etiam in posterum statuerentur (zonder verwijl
betrad Claudius het forum, gereed om
de hem aangeboden gelukwensen te aanvaarden;
daarna begaf hij zich naar de senaatsvergadering
en verlangde een besluit, op grond
waarvan huwelijken tussen ooms en ’s broeders
dochters ook in den vervolge als geldig
zouden worden erkend).
g Ook de aanverwantschap – de relatie tot
de bloedverwanten van de huwelijkspartner
– was een huwelijksbeletsel, en wel
in de rechte lijn: bijvoorbeeld het huwelijk
tussen een man en de moeder van zijn
– overleden of gescheiden – vrouw of
tussen een man en de vrouw van zijn –
overleden of gescheiden – zoon.
In het na-klassieke tijdperk werd ook nog

196
het huwelijk met de – voormalige –
huwelijkspartner van broeder of zuster
verboden.
h Een senatus consultum uit de tweede
eeuw n. Chr. verbood het huwelijk tussen
voogd en pupil.
i Een huwelijk, door een weduwe binnen
tien maanden na het overlijden van haar
echtgenoot aangegaan, was weliswaar niet
ongeldig, maar zij zelf werd door de
praetor eerloos verklaard.
j In de keizertijd was een huwelijk tussen
bestuursambtenaren en vrouwen, afkomstig
uit hun ambtsgebied, verboden; eenzelfde
verbod gold voor de aldaar gestationeerde
officieren.
k De vraag, hoe precies de maatregelen luidden,
die het soldatenhuwelijk verboden,
wordt niet eenstemmig beantwoord; vast
staat wel, dat zij onder Septimius Severus
zijn opgeheven.
De huwelijkswetgeving van Augustus
Bij zijn streven naar politieke en sociale hervormingen
kende Augustus een in het oog
springende plaats toe aan zijn huwelijkswetgeving;
deze beoogde de samenleving weer
tot haar oude, beproefde structuur terug te
brengen, het zedelijk peil te verheffen en de
aloude degelijkheid te doen herleven.
Gaarne zocht de keizer daarbij aansluiting bij
reeds in de republikeinse tijd dienaangaande
tot uiting gebrachte gevoelens, terwijl hij
overgeleverde, daarop betrekking hebbende
redevoeringen in de senaat placht voor te
dragen: Suetonius, Divus Augustus 2, 89, 2:
Etiam libros totos et senatui recitavit et
populo notos per edictum saepe fecit, ut
orationes Q. Metelli, ‘de Prole Augenda’et...
(Hij – Augustus – las in de senaat zelfs hele
boekdelen voor, en dikwijls zag hij er door
middel van een edict op toe, dat het volk ze
onder ogen kreeg, zoals de redevoeringen van
Quintus Metellus. handelende over geboortevermeerdering
en ...): Livius, periocha lib.
59, 13/17: Q. Metellus censor censuit, ut
cogerentur omnes ducere uxores liberorum
creandorum causa: extat oratio eius, quam
Augustus Caesar, cum de maritandis ordinibus
ageret, velut in haec tempora scriptam in
senatu recitavit (de censor Quintus Metellus
gaf – in 131 v. Chr. – als zijn mening te kennen,
dat iedere man moest worden gedwongen
om een huwelijk aan te gaan ter wille
van de geboortevermeerdering: zijn redevoering,
die nog voorhanden is, las Augustus
Caesar tijdens de behandeling van de lex
Julia de maritandis ordinibus in de senaat
voor als ware ze voor deze tijd geschreven).
En in zijn op schrift gebrachte rekening en
verantwoording zegt Augustus: Monumentum
Ancyranum 8, 12/15: Legibus novis
latis et multa exempla maiorum exolescentia
iam ex nostro usu revocavi et ipse multarum
rerum exempla imitanda posteris tradidi
(door nieuwe wetsvoorstellen heb ik enerzijds
vele, ten tijde onzer voorouders in
zwang zijnde maatregelen, die bij ons reeds
in onbruik waren geraakt, tot nieuw leven
geroepen en anderzijds ook zelf voorbeelden
van velerlei aard aan het nageslacht nagelaten
ter navolging).
De voornaamste onder Augustus’ regering
tot stand gekomen wetten inzake huwelijk
en geboorte zijn de lex Julia de maritandis
ordinibus van 18 v. Chr. en de lex Papia
Poppaea van 9 n.Chr.
Ingevolge de lex Julia de maritandis ordinibus
moest iedere man tussen 25 en 60 jaar
en iedere vrouw tussen 20 en 50 jaar gehuwd
zijn. Bij overlijden van de huwelijkspartner
of in geval van echtscheiding diende men een
nieuw huwelijk aan te gaan.
De lex Papia Poppaea bepaalde bovendien,
dat vrijgeborenen tenminste 3 en vrijgelate-

nen minstens 4 uit hun huwelijk geboren
kinderen moesten hebben.
Voorts was het krachtens deze wetten vrijgeborenen
verboden om met prostituees, koppelaarsters,
toneelspeelsters en op overspel
betrapte vrouwen een huwelijk aan te gaan.
Senatoren en hun descendenten mochten
bovendien niet trouwen met vrijgelatenen.
De sanctie der wetten was in het bijzonder
gelegen op het terrein van het erfrecht. Zo
konden, in het algemeen gesproken, vrijgezellen
niets en kinderlozen slechts de helft
der hun toevallende erfenis verkrijgen.
De rest ging naar andere erfgenamen, mits zij
tenminste één kind hadden en anders naar de
fiscus.
Het ligt voor de hand, dat deze wetten bij
het volk niet erg geliefd waren.
Tijdens de vierde en vijfde eeuw werden ze
dan ook opgeheven of geraakten ze in onbruik.
Sluiting en gevolgen van het huwelijk
Niet lang na de verloving placht de sluiting
van het huwelijk te volgen: zij geschiedde
traditiegetrouw door de in domum mariti
deductie, de binnenleiding van de bruid in
het huis van de bruidegom.
Deze binnenleiding was met allerlei van ouds
bestaande gebruiken omgeven.
Zo werd op de trouwdag, bij het opkomen
van de avondster, de bruid door de bruidegom
aan de armen van haar moeder ontrukt:
Catullus 62, 2023;
Hespere, quis caelo fertur crudelior ignis?
qui natam possis complexu avellere matris,
complexu matris retinentem avellere
natam,
et iuveni ardenti castam donare puellam.
(Hesperus, schittert er aan de hemel een
licht, nog meer dan het jouwe niets ont-
197
ziend? Jij, die er toe kunt komen om de
dochter aan de omarming van de moeder te
ontrukken, die het bestaat het zich angstig
aan de moeder vastklemmende kind los te
rukken, en het maagdelijk meisje te schenken
aan de van begeerte brandende jongeling).
Buiten wachten reeds de vrienden van de
bruidegom, die zich tot een vrolijke stoet
hebben aaneengesloten.
Nu gaan zij, bij fakkellicht en fluitspel,
onder het zingen van de versus Fescennini
– toepasselijke spotliederen op de bruidegom
– het paar naar het huis van de man
begeleiden.
Daar aangekomen verzet de bruid zich volgens
oude gewoonte tegen het binnentreden
en moet over de drempel worden getild. Dan
bekranst en zalft zij de deurposten en gaat
vervolgens aan de echtelijke sponde gebeden
opzenden tot de genius van het geslacht van
haar man om kinderzegen en instandhouding
van ’s bruidegoms gezin.
De in domum deductio werd beschouwd als
toets van de samenleving van man en vrouw
als gehuwden: D. 23, 2, 5: Mulierem absenti
per litteras eius vel per nuntium posse
nubere placet, si in domum eius deduceretur:
eam vero quae abesset ex litteris vel
nuntio suo duci a marito non posse: deductione
enim opus esse in mariti, non in uxoris
domum, quasi in domicilium matrimonii
(men neemt aan, dat een vrouw een afwezige
man kan huwen door middel van een brief
of bode, mits zij in zijn huis worde binnengeleid:
daarentegen kan een man niet – door
middel van een brief of bode – een afwezige
vrouw huwen: de binnenleiding dient immers
te geschieden in het huis van de man – als
echtelijke woning – en niet in het huis van
de vrouw).
De twee belangrijkste gevolgen van een naar
Romeins recht geldig huwelijk zijn:

198
a de aan de echtgenote toekomende honor
matrimonii – de haar ten deel vallende
eer als enige, wettige vrouw des huizes;
b de uit het huwelijk der echtgenoten geboren
kinderen zijn bestemd als wettige descendenten
het geslacht van de vader voort
te zetten: G. 1, 55: ... in potestate nostra
sunt liberi nostri, quos iustis nuptiis
procreavimus (in onze potestas staan
onze kinderen, die ons uit een wettig
huwelijk zijn geboren).
De Bruidsschat
Vooraf moge het volgende worden opgemerkt:
de begrippen pater, parens enz. zijn
in het voorgaande zo dikwijls ter sprake
gekomen, dat hieronder zal worden volstaan
met de aanduidingen pater, echtgenoot en
man; met pater wordt dan bedoeld degene,
in wiens potestas de vrouw staat, ongeacht
de vraag, of dit haar vader dan wel diens
parens als potestas-drager der familia is;
en onder echtgenoot of man der vrouw
wordt verstaan haar echtgenoot, of, wanneer
deze niet sui iuris is, diens parens als potestas
drager der familia.
In de tijd, dat een huwelijk sine manu uitzondering
was, placht de pater traditiegetrouw
aan de man van zijn cum manu
huwende dochter een bruidsschat – dos – te
verstrekken: de inhoud ervan kon zowel bestaan
in onroerend goed, zoals een huis of
een stuk grond, als in roerende goederen, bijvoorbeeld
vee, maar natuurlijk evenzeer huisraad,
en ook wel in onlichamelijke zaken,
zoals geldvorderingen.
Daar in casu het huwelijk cum manu generlei
overgang van vermogen naar de familia
van ’s dochters echtgenoot ten gevolge had
en de vrouw de verwachting ’s vaders toekomstige
erfgename te zullen zijn, verloor
– zij werd immers als filiae, casu quo neptis
loco erfgename in de andere familia –, bestond
er voor de pater alle reden om aan de
man van zijn dochter een bijdrage in de ter
zake des huwelijks te maken kosten van
levensonderhoud en dergelijke te verschaffen.
En ook waar het gold het te dien tijde zelden
voorkomende huwelijk sine manu, was er
evenzeer voldoende reden voor het geven van
een dos’, was de vrouw niet sui iuris, dan had
zij immers slechts de verwachting de toekomstige
erfgename van haar vader te zullen
zijn, ten gevolge waarvan bij het openvallen
der nalatenschap de haar toekomende vermogensbestanddelen
haar, niet haar man
zouden toevallen.
Was zij wel sui iuris, dan was er bij dit huwelijk
sine manu van wijziging harer vermogensrechtelijke
positie uiteraard generlei sprake,
zodat ook hier een dos gewenst was.
En zelfs ingeval een vrouw sui iuris cum
manu huwde, kon het verstrekken van een
dos, wanneer bijvoorbeeld haar vermogen
zeer gering was, wenselijk zijn, en zeker was
het dit, indien ook haar echtgenoot over
slechts weinig middelen de beschikking had.
Het vorenstaande beantwoordt aan het
gestelde in D. 23, 3, 56, 1: Ibi dos esse
debet, ubi onera matrimonii sunt (de dos
behoort daar, waar de – materiële – lasten
van het huwelijk zijn).
Het verstrekken van de dos kan geschieden
door:
a de pater;
b de vader van de vrouw, die geen pater
familias is;
c door de vrouw zelf, mits zij sui iuris is;
d door een derde – bijvoorbeeld uit genegenheid
voor het bruidspaar –.
De sub a genoemde bruidsschat heet dos profecticia:
a patre profecta; die sub b wordt
eveneens pro fecticia genoemd. De dos sub c
en die sub d heten adventicia.

Hierbij moge nog worden opgemerkt, dat het
verlenen van een dos alleen mogelijk was
waar het een naar Romeins recht geldig
huwelijk betrof.
Bij het verlenen van de dos gold de opvatting,
dat de man de dos ook na het einde van
het huwelijk in eigendom mocht behouden:
D. 23, 3, 1: Dotis causa perpetua est... (De
beweegreden tot het verstrekken van de dos
houdt nimmer op te bestaan).
Aanvankelijk bracht het adagium clotis causa
perpetua est geen bezwaren met zich.
Weliswaar ging de bruidsschat deel uitmaken
van ’s mans vermogen, maar zelfs ingeval
van diens vooroverlijden, was de vrouw als
erfgename filiae loco normaliter niet onverzorgd.
Anders echter zou de kwestie komen te liggen
ingeval van echtscheiding. Deze moge
dan in het verre verleden wellicht een hoge
uitzondering zijn geweest, sedert de bekende
scheiding van Spurius Carvilius Ruga was dit
niet meer het geval: Aulus Gellius, Noctes
Atticae 4, 3, 2: Servius quoque Sulpicius in
Ubro quem composuit de dotibus turn primum
cautiones rei uxoriae nccessarias esse
visas scripsit, cum Spurius Carvilius, cui
Ruga cognomentum fuit, vir nobilis, divortium
cum uxore fecit quia liberi ex ea corporis
vitio non gignerentur, anno urbis conditae
quingentesimo vicesimo tertio M
Atilio P. Valerio consulibus. Atque is Carvilius
traditur uxorem, quam dimisit, egregie
dilexisse carissimamque morum eius gratia
habuisse, set iurisiurandi religionem animo
atque amori praevertisse, quod iurare a censoribus
coactus erat uxorem se liberum
quaerundum gratia habiturum (Ook Servius
Sulpicius schrijft in zijn boek de dotibus, dat
bij wege van stipulatie bedongen garanties
inzake teruggave van de bruidsschat – na het
einde van het huwelijk – eerst op dat tijdstip
noodzakelijk werden geacht, toen in het vijf-
199
honderddrieentwintigste jaar na de stichting
der Stad, onder het consulaat van Marcus
Atilius en Publius Valerius (± 230 v. Chr.)
een aanzienlijk man, Spurius Carvilius, wiens
cognomen Ruga luidde, van zijn echtgenote
ging scheiden, omdat naar zijn zeggen
wegens een lichaamsgebrek harerzijds er uit
haar geen kinderen werden geboren. En ook
weet men nog te vertellen, dat deze Carvilius
de vrouw, van wie hij scheidde, in bijzondere
mate liefhebbende waardering had toegedragen
en haar wegens haar voorbeeldige levenswandel
met de hoogste achting was tegemoetgetreden,
maar dat zijn heilige eerbied
voor de – door hem afgelegde – eed zwaarder
had moeten wegen dan zijn tedere, op
innige liefde berustende genegenheid, gezien
het feit dat hij – volgens gebruik – ten overstaan
van de censores onder ede had moeten
verklaren, dat hij slechts uit dien hoofde een
vrouw zou nemen, teneinde – wettige –
nakomelingen te verkrijgen).
Men bedenke, dat een cum manu gehuwde
en vervolgens verstoten vrouw zonder enig
middel van bestaan geraakte.
En de sine manu getrouwde vrouw sui iuris
was er in de meeste gevallen niet beter aan
toe, omdat haar vermogen doorgaans niet
groot was.
Een en ander leidde er toe, dat men bij het
verstrekken van de bruidsschat bij wege van
stipulatio ging bedingen, dat na het einde
van het huwelijk de dos, casu quo een daarmede
in waarde gelijkstaande schadevergoeding,
zou worden gerestitueerd.
Ter verduidelijking diene, dat de op schrift
gebrachte, in principe mondelinge, stipulatio
cautio heet – cavere betekent in casu: een
akte opmaken –; en met res uxoria wordt
bedoeld het voor de vrouw bestemde vermogensdeel,
de bruidsschat.
Cautio rei uxoriae wil dus zeggen: een op
schrift gebracht stipulatio, gericht op terug-

200
verkrijging van de dos, casu quo van de haar
vervangende schadevergoeding, waarvan dan
desnodig in rechte realisatie geschiedde door
middel van een rechtsvordering, genaamd
actio ex stipulatu.
Opgemerkt moge nog worden, dat de bruidsschat
in casu dos recepticia heet.
Tijdens het republikeinse tijdperk wint dan
allengs de opvatting veld, dat de dos moet
dienen als middel van bestaan voor de vrouw
na het einde van het huwelijk, tengevolge
waarvan het adagium dotis causa perpetua
est gaandeweg zijn betekenis verliest.
Langs gewoonterechtelijke weg doet terzelfder
tijd een tweede rechtsmiddel zijn
intrede: de actio rei uxoriae, niet berustend
op het strenge recht der stipulatio, maar op
dat der goede trouw.
Kan restitutie van de dos recepticia door de
gever – of diens erfgenamen – in rechte
worden gevorderd met de actio ex stipulatu,
ongeacht de wijze, waarop het huwelijk is geëindigd,
terugvordering van de dos, die niet
recepticia is, kan ingeval van echtscheiding
of bij vooro verlijden van de echtgenoot, geschieden
door de vrouw met de actio rei
uxoriae, volgens welker inhoud, aldus Cicero
in zijn Topica 17,66, van de bruidsschat
moet worden gerestitueerd quod eius melius
aequius-erit-: datgene, wat de rechter, rekening
houdende met de bijzondere omstandigheden
van het geval, redelijk en billijk acht.
Eindigt het huwelijk door vooroverlijden van
de vrouw, dan geldt het volgende: de dos
recepticia kan zonder meer worden teruggevorderd
door de gever;
de dos adventicia kan door de man worden
behouden;
de dos profecticia gaat terug naar de pater,
mits deze nog niet is overleden.
Bij teruggave van de dos, ongeacht welke het
betreft, heeft de man recht op bepaalde
retentiones (retentierechten), bijvoorbeeld
met het oog op de kinderen.
Intussen neemt het eigendomsrecht van de
man op de dos gaandeweg af: in het recht
van keizer Justinianus is zijn rechtspositie in
feite die van vruchtgebruiker, vooral tengevolge
van de aan de vrouw competerende, op
het gehele vermogen van de man rustende,
wettelijke hypotheek, welke voorrang heeft
boven alle andere hypotheken op dat vermogen.
Het verbod van schenking tussen echtgenoten
Krachtens zijn aard kan het verbod van
schenking tussen echtgenoten slechts gelden
voor het huwelijk sine manu.
Waarschijnlijk ligt het ontstaan van het verbod
vrij ver in het verleden en behelst als
rechtsgrond de overweging, dat het huwelijk
geen onredelijke overheveling van vermogensbestanddelen
van de familie van de
vrouw naar die van de man ten gevolge mag
hebben: D. 24, 1, 1: Moribus apud nos
receptum est, ne inter virum et uxorem
donationes valerent. hoc autem receptum
est, ne mutuo amore invicem spoliarentur
donationibus non temperantes, sed profusa
erga se facilitate (op zedelijke gronden is ten
onzent – de rechtsregel – aanvaard, dat
schenkingen tussen man en vrouw nietig zijn.
Deze rechtsregel nu is ingevoerd, opdat
echtelieden tengevolge van hun wederzijdse
liefde elkander niet tot op de laatste penning
zouden uitkleden, door namelijk bij schenkingen,
in plaats van maat te betrachten,
zich op een lichtzinnig verkwistende wijze
jegens elkaar te gedragen).
Sedert de huwelijkswetgeving van Augustus
kan bovendien als rechtsgrond gelden de
overweging, dat moet worden voorkomen,
dat man en vrouw, die in een volgens Augustus’
huwelijkswetgeving verboden huwelijk
leven, de bepalingen inzake tiet erfrecht door
middel van schenkingen ontduiken: D.

24, 1, 64: Vir mulieri divortio facto
quaedam idcirco dederat, ut ad se reverteretur:
mulier reversa erat, deinde divortium
fecerat. Labeo: Trebatius inter Terentiam et
Maecenatem respondit si verum divortium
fuisset, ratam esse donationem, si simulatum,
contra. sed vemm est, quod Proculus et
Caecilius putant, tune verum esse divortium
et valere donationem divortii causa factam,
si aliae nuptiae insecutae sunt aut tam longo
tempore vidua fuisset, ut dubium non foret
alterum esse matrimonium: alias nec donationem
uilius esse momenti futuram (Een
man had zijn voormalige echtgenote – na
hun tot stand gekomen echtscheiding –
enige vermogensbestanddelen geschonken
met de – uitdrukkelijke – bedoeling, dat zij
tot hem zou terugkeren: de vrouw was weliswaar
teruggekeerd, maar had vervolgens een
nieuwe echtscheiding bewerkstelligd.
Labeo’s standpunt te dezen luidt: Trebatius
heeft in een zich tussen Terentia en Maecenas
voorgedaan hebbende, soortgelijke casuspositie,
op de hem dienaangaande voorgelegde
vraag als zijn mening te kennen gegeven,
dat in geval van een ernstig gemeende echtscheiding,
de schenking rechtsgeldig was,
doch nietig, indien deze alleen maar was geveinsd.
Zeer juist echter is het standpunt van Proculus
en Caecilius, inhoudende, dat de echtscheiding
niet gehuicheld is en de te dier
zake gedane schenking rechtsgeldig, indien
een huwelijk met een andere man is gevolgd,
ofwel de vrouw zolang als onbestorven
weduwe heeft geleefd, dat het aan geen twijfel
onderhevig is, dat er van een tweede
huwelijk met haar voormalige echtgenoot
sprake is; zo niet. dan zal ook deze schenking
nietig zijn).
In de geciteerde D. 24, l, 64 komt de zaak
tussen Augustus’ vriend en medewerker
Maecenas en diens echtgenote Terentia aan
de orde.
In het na-klassieke tijdperk verschijnt nog de
donatio ante nuptias, een uit het Oosten afkomstige
rechtsfiguur. Zij is een schenking,
door de man aan zijn vrouw gedaan, om
ingeval van het einde des huwelijks tengevolge
van zijn vooroverlijden of van echtscheiding
te dienen als levensonderhoud voor
vrouw en kinderen.
Justinianus veranderde haar in de donatio
propter nuptias, die, zoals de benaming aangeeft,
ook tijdens het huwelijk mocht
geschieden.
Ontbinding van het huwelijk
201
Ook te dezen dient men voor ogen te houden,
dat huwelijk en manus twee verschillende
handelingen zijn.
Wanneer ingeval van een huwelijk cum manu
de echtgenoten gaan scheiden, is er sprake
van tweeërlei gebeuren:
a beëindiging van de manus;
b ontbinding van liet huwelijk door echtscheiding.
In G. 1. 137 lezen we, op welke wijze in casu
het einde der manus wordt bewerkstelligd:
... eae quae in manu sunt una maneipatione
desinunt in manu esse, et si ex ea maneipatione
manumissae fuerint, sui iuris efficiuntur
(vrouwen, die zich in manu bevinden,
houden tengevolge van een éénmalige maneipatio
op in manu te staan, en wanneer zij
daarna zijn vrijgelaten, worden zij sui iuris).
Tot goed begrip van deze tekst moge het
volgende dienen: de mancipatio is een wijze
van eigendomsoverdracht van waardevolle
zaken, zoals slaven, runderen en al dan niet
bebouwde stukken grond; zij kan echter ook
worden aangewend, waar het vrijen betreft;
dan heeft de mancipatio uiteraard geen
eigendomsovergang ten gevolge, doch:
a het geraken uit de manus van de man;
b het geraken in causam mancipii bij hem,

202
aan wie de vrouw door mancipatio is
overgedragen.
Het zicli bevinden in causa mancipii is een
op slavernij gelijkende toestand – servorum
loco – waarbij men weliswaar de hoedanigheid
van vrije behoudt, maar slechts tengevolge
van manumissio – vrijlating – door
hem, bij wie men in causa mancipii staat, sui
iuris wordt: in feite komt een en ander
hierop neer, dat de man zijn vrouw door
middel van mancipatio fiduciae causa – in
goed vertrouwen op aansluitende manumissio
– overdraagt aan haar voormalige pater
familias of een derde, die haar vervolgens
vrijlaat, waardoor zij sui iuris wordt.
Betreft het een vrouw, wier man haar zijn
medewerking weigert, dan geldt aldus
G. 1, 137 a : ... haec autem virum repudio
misso proinde compellere potest atque si ei
numquam nupta fuisset (een vrouw, zich bevindend
in de manus van haar echtgenoot,
kan, mits zij hem een echtscheidingsbrief
heeft doen toekomen, haar man – in rechte
– dwingen tot haar ontslag uit de manus, als
ware zij nimmer zijn vrouw geweest).
Thans staat zij gelijk met een vrouw sui iuris,
die sine manu is gehuwd.
De ontbinding des huwelijks was normaliter
gelegen in het overlijden van een der echtelieden;
voorts in het verlies der vrijheid –
doordat men in slavernij geraakte – en in die
van het burgerrecht – bijvoorbeeld tengevolge
van verbanning –. Zo had ook krijgsgevangenschap
ontbinding van het huwelijk ten
gevolge; slaagde de man er in terug te keren,
dan herleefde het huwelijk niet: het vóór de
krijgsgevangenschap aangegane huwelijk was
immers een maatschappelijk feit en geen
rechtsinstelling; vanzelfsprekend echter konden
man en vrouw een nieuw huwelijk aangaan.
En wat de ontbinding des huwelijks door
echtscheiding betreft: gelijk het huwelijk tot
stand was gekomen door samenleving van
man en vrouw met het oogmerk, dat dit tezamen
leven een huwelijk zou zijn, zo werd
de echtscheiding een feit, zodra slechts één
van beiden te kennen gaf de samenleving te
willen opheffen en daartoe vervolgens daadwerkelijk
overging, daarbij van oudsher sprekend
en handelend als door Cicero geciteerd
in zijn in M. Antonium oratio Philippica
secunda 28, 69: ... mimulam suam suas res
sibi habere iussit, ex duodecim tabulis clavis
ademit, exegit (hij beval zijn balletdanseresje
haar eigen zaken mee te nemen, nam haar
overeenkomstig de Twaalf Tafelen de sleutels
af, en wees haar de deur).
In de volgens deze Cicero-tekst gereconstrueerde
tabula 4, 3 van de lex duodecim tabularum
heeft men mimulam vervangen door
illam.
Ten besluite moge er nog op worden gewezen,
dat in het Romeinse recht de vrijheid
van echtscheiding niet alleen in het klassieke
tijdperk als een onveranderlijke grondregel
werd beschouwd, maar blijkens de codex
Justinianus 8, 38, 2 ook daarna als zodanig is
blijven gelden: Libera matrimonia esse antiquitus
placuit ideoque pacta, ne liceret divertere,
non valere et stipulationes, quibus
poenae inrogarentur ei qui divortium
fecisset, ratas non liaberi constat (van oudsher
heeft men algemeen de regel aanvaard,
dat huwelijken vrij zouden zijn van elke
dwang, en daarom is het een vaststaand
rechtsbeginsel, dat overeenkomsten, gericht
op uitsluiting van echtscheiding, nietig zijn,
en stipulaties, krachtens welke aan hem of
haar, die toch tot echtscheiding overgaat,
een boete wordt opgelegd, niet rechtsgeldig
zijn).

Ouderdom
Juvenalis Satire X 188-255
203
Vertaling: M. d’Hane-Scheltema
In de tiende satire behandelt Juvenalis de ijdelheid van het menselijk streven. Roem, macht, geld en glorie,
wat heeft het allemaal voor zin? En dan, oud worden – waarom wil men dat zo graag?
‘Geef ons veel tijd van leven, Jupiter,
veel jaren lang.’ Zo klinkt, en zo alleen,
het smeekgebed van zieken en gezonden.
Is ouderdom dan niet één lange reeks
van narigheid? Je ziet het toch meteen al:
een grauw, verlept gezicht, zichzelf onteigend,
een looien lap als huid, wangzakken slap
en rimpelgroeven, die doen denken aan
een afrikaanse moeder-aap, die in
een donker bos haar ouden kaken krabt.
Jeugd kent veel variaties: Jantje ziet
er knapper uit dan Pietje, die weer knapper
dan Klaasje is, die sterker is dan Jantje.
Ouderdom niet, daar is maar één gezicht:
trillende stem en handen, nauwlijks haar,
een kindse druipneus. brood dat zonder tanden
vermaald moet worden door zo’n zielepoot,
die bovendien voor vrouw en kind zo’n last is,
– én voor zichzelf –, dat zelfs een man als Cossus
zich niet meer inlikt voor de erfenis.
Het dor verhemelte geniet niet langer
van wijn en lekker eten; liefde is
sinds lang vergeten of gedoemd te falen
bij elke poging, levenskracht en adem
schieten te kort, zelfs als hij heel de nacht
gekieteld wordt. Maar wat verwacht je ook
van een vergrijsd, zwak oudemannenlijf?
Is het zo gek, dat liefde zonder kracht
lachwekkend blijft? – Maar kijk, er is nog meer
wat men verliest: de weldaad van te luisteren
naar een concert van uitgelezen zangers,
naar citherklanken van Seleucus, naar
fluitspelers in hun goudbrokaten mantels.

204
Wat geeft het nog, aan welke kantje zit
in ’t wijd theater, als je de trompetten
en hoorns nauwelijks hoort? Thuis moet de huisknecht
een keel opzetten, als hij je de tijd
wil melden of visite binnenlaat.
En voorts, het beetje bloed dat door je lijf stroomt
wordt slechts nog warm door koorts; een horde ziekten
van ieder soort belaagt je, en wanneer je
de namen ervan vraagt, kan ik nog sneller
Oppia’s minnaars voor je op gaan tellen
of ’t aantal sterfgevallen in één najaar
van dokter Themison, of hoeveel mensen
door Basilus zijn opgelicht, door Hirrus,
van hoeveel kerels Maura’s struise lijf
in één dag niet genoeg krijgt, hoeveel knapen
tijdens Hamillus’ les verkreukeld raken
of ’t aantal villa’s nu van wie destijds
mijn baardvacht door zijn kappersmes liet kraken.
Wie ouder wordt, krijgt klachten in de rug,
een ander in de heup, of in zijn schouder;
daar is er eentje blind en flink jaloers
op koning Eenoog; hier wordt iemands eten
door vreemde vingers langs de vale lippen
binnengevoerd – de man kan zelf nog net
boven zijn bord de mond naar voren tippen
gelijk een zwaluwjong, wanneer zijn moeder
– zelf hongerig – hem voert uit volle bek.
Maar liever nog zo’n lijfelijk gebrek
dan half dement te zijn, zodat je van
je slaaf geen naam meer weet, je vriend met wie
je gistren nog dineerde, niet herkent,
en zelfs je eigen kinderen niet. Nog erger:
je schrapt ze glashard uitje testament,
want alles gaat naar Phíalè. Waarom?
Omdat ze dat verdient: in haar bordeelcel
heeft zij al jarenlang, als jij haar zoende,
hijgende hartstocht voorgewend. Zodoende.
En zelfs als alle geestkracht blijft bestaan,
dan nog – dan zijn er toch de sterfgevallen
van eigen kinderen, of de crematie
van een beminde vrouw, de rouw om broers
en zusters. Want de prijs voor hoge leeftijd
blijft, dat men met steeds kerend leed voortdurend

verlies moet lijden en in ’t zwart gekleed
treurend vergrijzen moet. Als ’t waar is, wat
de wijze Homerus schrijft, heeft koning Nestor
bijna een kraaien-ouderdom bereikt,
maar moet men hem daarom gelukkig prijzen?
Goed, hij ontwijkt geslachten lang de dood,
hij kan met honderd tegelijk zijn jaren
natellen op één vinger; elke herfst weer
de nieuwe wijnoogst proeven ... maar wacht even,
luister eens hoe hij zelf die lotsbeschikking
en al te lange levensdraad betreurt,
wanneer hij zien moet hoe zijn dappere zoon
tot as vergaat, vragend aan al zijn vrienden
waarom hij dit beleven moet, en wat hij
dan ooit misdaan heeft om zo oud te worden.
205

206
Lorenzo dei Medici en het
Florentijnse carnaval
Frans van Dooren
In de Italiaanse Renaissance kwam het niet zelden voor dat leidende figuren en zelfs vorsten
zich actief met het carnaval inlieten en er zelfs teksten voor schreven. Zo zijn er bijvoorbeeld
carnavalsliederen bewaard gebleven van de hand van de fameuze Florentijnse politicus en schrijver
Niccolò Machiavelli. En ook de grote Lorenzo dei Medici, heerser over Florence van 1469
tot 1492 en schepper van een niet onbelangrijk poëtisch oeuvre, heeft een tiental van deze canti
carnascialeschi nagelaten.
Het Florentijnse carnaval, dat onder het bewind van Lorenzo nieuwe impulsen kreeg, stond
bekend om de massale uitbundigheid waarmee het werd gevierd. In de optochten (in navolging
van de oud-Romeinse triomftochten trionfi genoemd) reden schitterende praalwagens mee, die
vaak door vooraanstaande kunstenaars waren ontworpen en waarop behalve historische en
mythologische onderwerpen ook allegorische tableaus te zien waren, zoals de Wijsheid gezeten
tussen de Hoop en de Vrees, de Dood omgeven door lijkkisten, enzovoorts. Er namen gemaskerde
en gekostumeerde loopgroepen aan deel, die vrijwel altijd een bepaalde stand of categorie
uitbeeldden: bedelaars, duivels, bakkers, huisvrouwen, kluizenaars, astrologen. En er waren
ook feestgangers die rondliepen als jagers en nimfen, saters en bacchanten. Daarbij werden er,
vooral vanaf de wagens, door de deelnemers liederen gezongen, waarvan de tekst op grond van
een diep in het verleden wortelende traditie meestal obsceen en erotisch gekleurd was en boordevol
dubbelzinnigheden en gewaagde toespelingen zat.
In het algemeen is het literaire niveau van het Florentijnse carnavalslied niet erg hoog te noemen.
Een uitzondering dient evenwel gemaakt te worden voor Lorenzo’s Trionfo di Bacco e
Arianna, een gedicht dat de eeuwen heeft getrotseerd en waarvan het refrein het bekende epicuristische
motief bevat van de kortheid van het leven en de daaruit voortvloeiende aansporing om
zoveel mogelijk te genieten. Lorenzo’s Trionfo sluit thematisch aan bij het juist in die tijd sterk
veld winnende Humanisme. En het gedicht kan op grond van zijn mythologische figuratie dan
ook beschouwd worden als een product van de zogenaamde imitatio, het nabootsen van de in
allerlei opzichten exemplarisch geachte klassieke oudheid.
Het Bacchus-en-Ariadne-thema heeft overigens niet alleen in de literatuur inspirerend gewerkt,
maar ook in de schilderkunst: diverse kunstenaars hebben er een picturale verbeelding van gegeven,
o.a. Titiaan, Annibale Carracci en Rubens. Daarnaast hebben ook componisten als Monteverdi
en Richard Strauss het als stof voor hun werk gebruikt.

Trionfo di Bacco e Arianna, fresco van Annibale Carracci
TRIONFO Dl BACCO E ARIANNA
Quant’è bella giovinezza,
che si fugge tuttavia!
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Quest’è Bacco e Arianna,
belli, e l’un dell’altro ardenti:
perchè ’l tempo fugge e inganna,
sempre insieme stan contenti.
Queste ninfe ed altre genti
sono allegro tuttavia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
LORENZO DEI MEDICI
TRIOMF VAN BACCHUS EN ARIADNE
Zoet en zalig is de jeugd,
maar kortstondig is haar vreugd!
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
Dit zijn Bacchus en Ariadne
die, nu ’t feestgewoel hen vrijlaat,
opgaan in elkaar omdat ze
zien hoe snel de tijd voorbijgaat.
Potsenmakers en bacchanten
dansen rond aan alle kanten.
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
207

208
Questi lieti satiretti,
delle nimfe innamorati,
per caverne e per boschetti
han lor posto cento agguati;
orda Bacco riscaldati,
ballon, salton tuttavia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Queste nimfe anche hanno caro
da lor esser ingannate:
non può fare a Amor riparo,
se non gente rozze e ingrate:
ora insieme mescolate
suonon, canton tuttavia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Questa soma, che vien drieto
sopra l’asino, è Sileno:
cosi vechio è ebbro e lieto,
gia di carne e d’anni pieno:
se non può star ritto, almeno
ride e gode tuttavia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Mida vien drieto a costoro:
ciò che tocca oro diventa.
E che giova aver tesoro,
s’altri poi non si contenta?
Che dolcezza vuoi che senta
chi ha sete tuttavia?
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Ciascun apra ben gli orecchi,
di doman nessun si paschi;
oggi siam, giovani e vecchi,
lieti ognun, femmine e maschi;
ogni tristo pensier caschi:
facciam festa tuttavia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Grage saters, blij van zinnen,
smeden honderden complotten
om de nimfen te beminnen
in de wouden en de grotten.
En door Bacchus gaan ze zingen,
gaan ze lachen, gaan ze springen.
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
En de nimfen laten dezen
in hun liefdesroes begaan:
slechts een ongevoelig wezen
lukt het Amor te weerstaan.
Als ze elkaars gezelschap delen,
hoor je zingen, hoor je spelen.
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
Deze vetzak op zijn ezel
is Silenus, oud en dronken:
vrolijk tot in elke vezel
is hij laveloos beschonken.
Ook al kan hij niet meer staan,
lachend kijkt hij je nog aan.
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
Dan volgt Midas, die in staat is
wat hij wil tot goud te maken.
Maar kan daar waar overdaad is
iemand wel voldoening smaken?
Denk je dat de dorst verjaagd wordt
bij wie steeds door dorst geplaagd wordt?
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
Jong en oud, spits scherp de oren:
denk vandaag nog niet aan morgen!
Man en vrouw, word nu herboren
en vergeet je daagse zorgen!
Weg met alles wat geweest is
en besef dat het nu feest is!
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.

Donne e giovinetti amanti,
viva Bacco e viva Amore!
Ciascun suoni, balli e canti!
Ardi di dolcezza il core!
Non fatica, non dolore!
Ciò c’ha a esser, convien sia.
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
Quant’è bella giovinezza,
che si fugge tuttavia!
Chi vuol esser lieto, sia:
di doman non c’è certezza.
pentekening van Ineke Legerstee, Arnhem
Lieve jongen, aardig meisje,
geef je aan liefde, geef je aan wijn!
Dans en zing, want dan bewijs je
datje hart verheugd wil zijn.
Nu niet zuchten, nu niet treuren:
wat moet zijn, dat moet gebeuren!
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
Zoet en zalig is de jeugd,
maar kortstondig is haar vreugd!
Maak je los van alle zorgen:
niemand kent de dag van morgen.
209

210
Bij de berg Soracte:
Lord Byron en Horatius
F. J. Brevet en H. L. van Dolen
Het behoeft geen betoog dat de wijze waarop middelbare scholieren gedwongen worden en
werden de Latijnse schrijvers met veel moeite te lezen en dan ook te bewonderen, diepe wonden
kan nalaten. Nog zeer kort geleden schreef Gerard Reve in zijn vorig jaar verschenen Moeder en
Zoon over het “verfoeide Latijn’: ... (ik slaagde) er maar niet in, van welke in die taal schrijvende
dichter, wijsgeer of ‘grote staatsman’ ook maar één regel tegen te komen die voor mij iets anders
dan banaliteiten en namaakwijsheid voor roomklopperkolporteurs inhield’ (p. 42-43).
Zo gortig heeft George Gordon, Lord Byron, het niet ervaren, maar een zeker ressentiment over
het onderricht dat hij had ‘genoten’ in de verzen van Horatius, laat hij duidelijk horen als hij
met een vriend de berg Soracte bereikt. Dit gebeurt in de vierde Canto van Childe Harold’s
Pilgrimage, Stanzas 73 tot 77. Hij herinnert zich bij de berg Soracte de befaamde ode (I, 9) van
Horatius ‘Vides ut alta stet nive candidum/Soracte?’ – Soracte dat tegenwoordig meer dan ooit
vereeuwigd is in de naam van één van de laatste autostrada-uitgangen vlak vóór Rome.
Met die vriend had Byron al veel bergen gezien en beklommen. Alpen, Apenijnen, de Jungfrau
met haar nooit betreden sneeuw, de gletschers van de Mont Blanc. Van eerdere reizen – de 4e
Canto van Childe Harold is betrekkelijk laat verschenen, in 1818 nl.; Byron is dan al ruim twee
jaar voorgoed uit Engeland weg – kende hij de Athos, Olympus, Etna, Atlas en de adelaars die
rond de top van de Parnassus vlogen. Al deze bergen zijn voor hem minder indrukwekkend dan
de Soracte, die op bet moment van zijn bezoek geen sneeuw droeg (overigens was het in de
dagen van Horatius ook al een hoge uitzondering als er in of bij Rome sneeuw gevallen was).
Byron vertelt nu hoe hij met bloed zweet en tranen deze Romeinse dichter destijds in Eton
bestudeerde. Eerst geeft hij een beschrijving van de berg, die zich verheft als een hoge golf en
komt dan via een zijspoor (‘je hebt er wel wat aan als je je oude talen kunt citeren’) tot een van
afkeer vervulde uitbarsting over de saaie lessen en de dagelijkse kwelling daarvan; natuurlijk
heeft hij mettertijd wel wat afstand genomen maar het blijft oud zeer dat nog niet genezen is:
afschuw is helaas over van dit verfoeide (zie Reve) onderwijs. Over Horatius zelf schrijft Byron
dat hij door eigen tekortkomingen niet diens lyriek kan navoelen en beminnen ondanks de grote
kwaliteiten van Horatius als moralist, ‘Bard’ en satyricus. Op de top van de Soracte neemt hij
definitief afscheid: ‘Yet fare thee well’.

... the lone Soracte’s height, display’d
Not now in snow, which asks the lyric Roman’s aid
For one remembrance, and from out the plain
Heaves like a long-swept wave about to break,
and on the curl hangs pausing: not in vain
May he, who will, his recollections rake,
and quote in classic raptures, and awake
The hills with Latian echoes; I abhorr’d
Too much, to conquer for the poet’s sake,
The drill’d dull lesson, forced down word by word
Inn my repugnant youth, with pleasure to record
Aught that recalls the daily drug which turn’d
My sickening memory; and though Time hath taught
My mind to meditate what then I learn’d,
Yet such the fix’d inveteracy wrought
By the impatience of my early thought,
That, with the freshness wearing out before
My mind could relish what it might have sought,
If free to choose, I cannot now restore
Its health; but what it then detested, still abhor.
Then farewell, Horace; whom I hated so,
Not for thy faults, but mine; it is a curse
To understand, not feel thy lyric flow,
To comprehend, but never love thy verse:
Although no deeper Moralist rehearse
Our little life, nor Bard prescribe his art,
Nor livelier Satirist the conscience pierce,
Awakening without wounding the touch’d heart,
Yet fare thee wel – upon Soracte’s ridge we part.
211
Wie overigens kennis neemt van de meer dan 3000 brieven die Byron, een zeer begaafd epistolist,
heeft verzonden, zal merken dat het onderricht dat hij over Horatius in Eton had gekregen,
in elk geval niet zonder vrucht was. Op talrijke plaatsen citeert hij deze dichter, meer dan elke
andere Latijnse schrijver. Het ‘Nil admirari’ is graag door hem benut, Byron vertaalde het ‘Exegi
monumentum’ (Ode III, 30), zette zich tot een imitatie van de Ars Poetica op rijm (‘I have
translated or rather varied about 200 lines’ schrijft hij vanuit Athene in maart 1811 aan zijn
vriend John Cam Hobhouse. Dit was het begin van Byrons ‘Hints of Horace’ waar hij voor de
465 verzen van Horatius 844 verzen in het Engels nodig heeft).
Vooral het befaamde vers uit de Ars Poetica (388/389) ‘nonumque prematur in annum
membranis intus positis’ (je moet 9 jaar iets bewaren voor je het publiceert) gebruikt Byron

212
geregeld. Soms citeert hij Horatius duidelijk uit het hoofd en dus wat slordig, zoals in een brief
waarin hij zegt hartzeer te hebben ‘me jam nec femina ... iuvat etc. i.p.v. me nec femina nec
puer (Od. IV, 1).
Vaak zijn het enkele woorden “vertex sublimis’, ‘fractus illabitur orbis’ (dit in verband met zijn
fatalisme), ’n enkele keer hele brokstukken die hij door zijn brieven heenstrooit, veelal als
troost of berusting (Ode III, 29, vs. 49 e.v. na een veroordeling: fortuna is wreed en wisselvallig).
Eenjaar voor zijn dood, in 1823, verschijnt ‘The Age of Bronze’ met de ondertitel die aan Horatiaanse
duidelijkheid niets te wensen overlaat: Carmen Seculare et annus haud mirabilis.
Tot slot blijkt zijn verstoten liefde én bewondering voor Horatius toch ook wel uit het feit dat
Byrons meesterwerk Don Juan als motto vers 128 uit de Ars Poetica had ‘Difficile est propriè
– het accent is van Byron – communia dicere’ (onder communia verstaat Byron domestica
facta) en voor zijn in 1821 gepubliceerd historisch drama Marino Fallero, Doge of Venice
gebruikt hij Horatius’ Ode III, 3, vs 5 ‘Dux inquieti turbidus Hadriae’.
Over twee versjes van Erasmus
(II en slot)
N. van der Blom
Stak in R 50 een drukfout, R 49 gaat over een boek vol drukfouten. Het versje staat weer in de
Epigrammata van 1506/7:
‘Quur adeo, lector, crebris offendere mendis?
Qui castigavit, lumine captus erat.’
Waarom lezer, stoot ge u (= offenderis) zo aan de talrijke drukfouten? Die de proeven
corrigeerde was blind.
Dr. Reedijk vond in Erasmus’ omgeving een blinde geleerde: Bernard Andreas van Toulouse.
Van deze man vermeldt hij, dat Erasmus hem in 1531. na zijn dood, als volgt karakteriseerde:
‘caecus adulator, nec adulator tantum, sed et delator pessimus; – een blinde vleier, en dat niet
alleen, ook een ingemene verrajer! Blijkbaar ziet dr. Reedijk briefen versje op één lijn: Erasmus
mocht deze man niet en heeft hem nooit gemogen. (Als dat Erasmus niet nog eens zal worden
verweten!) Mij lijkt het versje lichter van toon. En vooral: het komt me niet erg aannemelijk
voor dat de correctie van drukproeven aan een blinde wordt toevertrouwd 0 . Ik denk eerder aan
een grap. En verder ben ik van mening dat Pieter Meghen wordt bedoeld.

213
Ik stel deze man zo beknopt mogelijk voor 1 . Afkomstig uit ‘s-Hertogenbosch (kenden hij en
Erasmus elkaar van diens verblijf daar17) vinden we hem in 1506 als ‘scriptor’, schrijver van
handschriften, in dienst van o.a. Colet. Voor deze schrijft hij dan de Vulgaat-tekst van de Brieven
van het Nieuwe Testament, met ernaast de gloednieuwe vertaling van Erasmus. In 1509 volgen
zo, in twee manuscripten, de Evangeliën. Hij maakte dus het begin mee van wat ‘het boek
van de eeuw’ zou worden: het Novum Instrumentum – de Griekse tekst van het NT met
Erasmus’ vertaling, Froben, Basel, 1516.
In 1516/18 pendelt Meghen als koerier tussen Erasmus in de Zuidelijke Nederlanden en diens
Engelse vrienden. Men mag hem en vertrouwt hem. Hij brengt mondelinge boodschappen over,
en papieren bij de vleet. Alleen niet het ontwerp, in Erasmus’ hand, van de lulius Exclusus,
diens satire op wijlen paus Julius II: dat was te gevaarlijk 2 . Eens brengt hij schilderijen over: het
tweeluik Erasmus/Pieter Gilles, als geschenk voor More, de Dritte im Bunde, van de hand van
Quinten Matsys 3 . Meghen krijgt daarvoor 1 nobel als bodenloon – wel wat weinig, vindt More
achteraf; maar ‘Petrus aequi censebat’, Pieter vond het redelijk. Een goedmoedig Brabander. In
die tijd produceert hij ook nog veel manuscripten voor de Engelse geestelijke Urswick, een van
de vrienden. Erasmus noemt Meghen diens ‘alumnus’.
Het bewijs, dat in R 49 Meghen wordt bedoeld, ligt voor mij in het feit dat hij om een (goed
overwonnen) handicap onder de vrienden steevast wordt aangeduid als ‘unoculus’, ‘monoculus’,
‘Codes’ en ‘Cyclops’, ‘Lumine captus’ heeft dus de waarde van ‘van het licht van één oog
beroofd.’ Gezinspeeld wordt met deze woorden op Vergilius’ vers op de Cycloop, de van zijn
ene oog beroofde: ‘monstrum horrendum informe ingens, cui lumen (!) ademptum est’ – een
monster, huiveringwekkend, gedrochtelijk, reusachtig, aan wie zijn oog ontnomen is. (Aen. III
685).
Het versje was vooral voor de vrolijke vriendenkring bedoeld, die, ook om de humoristische
tegenstelling tussen ‘t monster en de vriendelijke man, de toespeling op Vergilius wist te waarderen
4 . Evenals Pieter, denk ik.
Het opschrift boven R 49 luidt: ‘In caecum Tragoediarum castigatorem’ – op een blinde corrector
van tragedies. Knight heeft in zijn Life of Erasmus (1726) de vraag opgeworpen, of er
verband zou kunnen zijn met Erasmus’ metrische latijnse vertaling van Euripides’ Hecuba en
Iphigenia in Tauris 5 . Dr. Reedijk verwerpt dit zonder veel omslag. Ten onrechte m.i. Men denke
slechts aan het verzoek van Erasmus aan de drukker Aldus Manutius in Venetië om een tweede
druk van zijn tragedies te willen verzorgen, daar de eerste zo vol fouten zat (‘adeo mendis
scatebat’) 6 . Daarvan was Badius de uitgever!
Diens uitgave kwam 13 sept. 1506 van de pers. Ik neem aan dat Meghen, in het gezelschap van
Erasmus in juni in Parijs aangekomen, daar na diens vertrek is gebleven om Badius te helpen met
de correctie van de proeven van de tragedies 7 . Ook bij de druk van de vertalingen van Eucianus
zal hij hebben geassisteerd. Of hij na 13 sept. ook de Epigrammata, o.a. R 50 en 49, corrigeerde?
De oplossing van een raadsel brengt nieuwe vragen mee! Waar niets tegen, en alles voor is 8 .
Het lijkt – dit als slot – mogelijk, dat Erasmus de vertaling van Lucianus’ Gallus heeft opgedragen
aan Urswick als dank voor het afstaan van Meghen, diens ‘alumnus’ 9 .

214
NOTEN
0 Achteraf zag ik, dat G. Tournoy in Humanistica
Lovaniensia 27 (1978) 46 aan de blinde
Carolus Fernandus denkt, die de opdracht en
een vers bijdroeg in Balbus’ (door drukfouten
geteisterde?) editie van Seneca’s tragedies,
Parijs ca. 1487. Daar is evenveel tegen. En: de
titel heeft ‘tragediae’, Erasmus’ vers en boek
en brief 207 ‘Tragoediae”.
1 A s.v.: vul aan Cyclops. II 182 v. III 105, 239,
241 v. Erasmus in English 4 (1972) 16 lees: H.
1504-1529. De benaming Magius vond ik niet.
Is Magus bedoeld, naar Simon Magus, om zijn
technisch vernuft en de Hand. 8, 9 gegispte
eigenschap? Voorts: Erasmus en zijn tijd (cat.
mus. Boymans-van Beuningen 1969) nr. 104,
106. En J. K. McConica, English Humanists and
Reformation Politics, Oxford 1965, 70 vv.
Achteraf zag ik J.B. Trapp’s Notes on manuscripts
written by Peter Meghen, in: The Book
Collector 24 (1975) 81 vv.
2 Over de Iulius Exclusus mijn bijdragen in jg.
42, 256 v. en Moreana nr. 29 (1971) 3-11. In
Morcana nr. 46 (1975) 61 vv. en Aus dem
Antiquariat nr. 7 (1975) A 121-125 betoog ik,
dat de publicatie te wijten is aan von Hutten,
en aan drukker Jakob Schmidt te Speyer.
3 Op de ‘Erasmus’ van Hampton Court staat op
de linkerpagina van het boek waarin Erasmus
de Paraphrasis ad Romanos staat te schrijven
GRATIA, het sleutelwoord, ook voor Erasmus,
in de Brief aan de Romeinen en in het later
manifest geworden conflict met Luther. Zie
mrs. M. Mann Phillips in Erasmus in English 7
(1975) 18-21; met afb.
4 Een door Allen niet gesignaleerd grapje: in A
III 773 geeft ‘nympha’ m.i. aan, dat de King’s
secretary te Calais (die de overtocht kon
bespoedigen of vertragen) ‘Aeolus’ werd
genoemd en zijn vrouw ‘Deiopea’. Mercurii
heten ’s konings boden; hijzelf dus ‘Juppiter’,
zijn gade ‘Juno’, alles op basis van Verg., Aen. I
en IV.
5 Recente uitgave door prof. Waszink in ASD I
(1969).
6 A I 207. Het ‘adeo mendis’ verbindt vers en
brief!
7 ‘Castigator chalcographo adesse’, A II 502.16.
8 Bijv.: was Meghen eind oct. weer in Engeland
om het eerste handschrift met de Brieven af te
sluiten? en keerde hij toen weer naar Parijs
terug? Allen II 384, p. 182 v. denkt voor ’t feit
dat Meghen pas 1509 de twee evangeliehandschriften
afsloot aan ‘causes connected with
Meghen’. Het lijkt de moeite waard hem in die
jaren in Parijs te zoeken. Of pendelde hij, nu
tussen de Engelse vrienden en Parijse drukkers?
9 De ruil was (dan) even concreet als toen Urswick
aan Erasmus voor een ex. van zijn NT een paard
gaf (A II 416) – a great book for a horse!

Praemium Capitolinum voor prof. dr. J. H. Waszink
J.C.M. van Winden
Op de 21e april van dit jaar, de dag waarop jaarlijks de stichting van Rome herdacht wordt,
kreeg professor J.H. Waszink bet Praemium Capitolinum uitgereikt.
In 1950 werd door het Istituto di Studi Latini, dat zijn zetel heeft op de Aventinus, naast het
paleis van de ridders van Malta, het Certamen Capitolinum ingesteld: een wedstriijd in het
schrijven van Latijns proza, bv. van oorspronkelijke novellen in het Latijn. De beoordeling vond
en vindt plaats door een jury van 3 personen gekozen uit de leden van het Istituto.
De laatste tijd is men er toe overgegaan de scherpe scheiding tussen het schrijven van oorspronkelijke
stukken ‘m liet Latijn en de wetenschappelijke bestudering van het Latijn te verzachten.
Op grond hiervan is besloten om in de even jaren liet Certamen te reserveren voor oorspronkelijk
Latijns proza en in de oneven jaren de prijs uit te reiken aan de auteur van een in de laatste
twee jaren verschenen boek dat naar het oordeel van de jury liet meest nuttig is voor de studia
latina. Verder is de opzet dat de prijs beurtelings aan een Italiaanse en een niet-Italiaanse geleerde
wordt uitgereikt. In 1979 werd de prijs toegekend aan dr. Sebastiano Timpanaro te Florence
– het meest bekend door zijn zeer originele boek La genesi del metodo di Lachmann – voor
de verzamelde bundel van zijn opstellen, voornamelijk op het gebied van het archaïsch Latijn.
Aan de heer Waszink geschiedde de toekenning formeel op grond van het verschijnen van zijn
Opuscula Selecta (Leiden, Brill, 1979). Maar de jury had de bedoeling om daarmee hulde te
brengen aan lieel het oeuvre van de auteur.
De uitreiking vond plaats op het Capitool, in een van de fraaie zalen van het Conservatorenpaleis,
nl. die van de Horatii en Curatii. De prijs bestond uit een zilveren beeldje van de wolvin en
een geldbedrag van een half miljoen lires. De burgemeester reikte de prijs uit in tegenwoordigheid
van een groot aantal prominenten in een plechtige sessie.
De heer Waszink bedankte met de volgende woorden:
Illustrissime Praefecte Urbis,
Eminentissime Vir Cardinalis, Vicari Urbis Romae,
Excellentissimi Domini,
Domini et Dominae, quotquot adestis,
nec non
Viri Clarissimi, qui Certamini Capitolino regendo praeestis.
215
Ex imo corde grates Vobis ago, quod virum Batavum, inter uivas et ranas natum, propter labores
numquam laboriosos, semper iucundos aditu ad Capitolium dignum iudicavistis.
Muiti, permuiti hodie dicunt usum linguae Latinae cumque eo studia Latina sive iam interisse
sive interire coepisse; Vobis vero rite ac recte persuasum est linguam Latinam unitati Europae
nostrae firmandae, ut per multa iam saecula peracta, sic hodie quoque perutilem, immo necessariam
esse. Qua de causa ubi porta Latina stat, stet, immo stabit, in perpetuum.