Molen De Lelie - Stichting Het Groninger Landschap

Winter 2008
24 e jaargang nummer 4
Ransuilen
Water als motor van de natuur
Pitrus, verwelkomen of verwensen?
Molen De Lelie
kwartaalblad van Het Groninger Landschap
Het Groninger Landschap
1

Seizoen in beeld
Actueel
Vaak zit hij op een hek of een paal, loerend naar een veldmuis. Soms ook zweeft hij cirkelend door het luchtruim, iedere beweging op de grond scherp
in de gaten houdend. De buizerd is in Groningen – net als in de rest van Nederland – een veel geziene roofvogel. In de winter komen er vele duizenden
exemplaren bij, afkomstig uit Zweden en Noorwegen. De temperatuur is bij ons net even gunstiger en dus zijn er net even meer muizen te vinden.
© Omke Oudeman
De verbouw van de boerderij bij Harssensbosch vordert gestaag.
Op landgoed Ennemaborgh is afgelopen herfst
het rond wintergroen waargenomen. De uiterst
zeldzame plant komt voor op vochtige, schrale
grond. Dat de plant hier groeit, is opnieuw een
bevestiging dat het goed gaat met het landgoed
en dat het zich goed ontwikkelt. Er komt meer
biodiversiteit.
© Silvan Puijman
In het Coendersbosch en op landgoed
Ennemaborgh zijn broedparen bosuilen
waargenomen. Het paartje op Ennemaborgh
had een nest met een jong. De bosuil is de op
een na grootste uil van Nederland (de oehoe is
de grootste). Het vrouwtje brengt een schelle
klank voort, het mannetje produceert de
karakteristieke langgerekte uilenroep.
© Silvan Puijman
In de Westerbroekstermadepolder, de Kropswolderbuitenpolder
en de Oostpolder zijn enkele
reuzensterns gezien. De markante vogels met de
felrode snavel en de zwarte poten waren op weg
naar hun overwinteringsgebied rond de kusten
van Afrika. Tijdens de trek doen sommige vogels
Nederland aan om te rusten en te eten, veelal bij
het IJsselmeer en het Lauwersmeer en dus ook
bij het Zuidlaardermeer.
© KINA
© KINA
Michel Krol van Het Groninger Landschap en Bertil Zoer van Het
Drentsche Landschap zetten onder belangstelling van de pers de
eerste bevers in het Zuidlaardermeergebied.
Bevers uitgezet in Zuidlaardermeergebied
Op 21 oktober hebben Het Groninger
Landschap en Het Drentsche Landschap
twee bevers uitgezet in het Drentse deel
van het Zuidlaardermeergebied. De
twee knaagdieren zijn afkomstig uit het
Elbe-gebied in Duitsland. Binnenkort
worden er meer bevers losgelaten,
ook in het Groninger deel van het
Zuidlaardermeergebied. De bevers
worden uitgezet in het Hunzedal omdat
ze een bijdrage kunnen leveren aan het
ontstaan van een natuurlijk beekdal.
De dieren houden de oeverzone open
en geven deze een rijke structuur. Tal
van waterplanten en dieren profiteren
hiervan. Bevers kwamen tot aan de late
middeleeuwen voor in het Hunzedal
en horen hier van nature thuis. In het
zomernummer van de Golden Raand
staat een artikel over bevers en hun
belangrijke rol in de ontwikkeling
van natte natuur. U kunt dit
zomernummer terugvinden op
www.groningerlandschap.nl onder
Werk van Het Groninger Landschap
(Publicaties).
Op de voorzijde: Ransuil © KINA
© Dv/hN: Kees van de Veen
Herbouw boerderij Harssensbosch.
Het Groninger Landschap is gestart
met de herbouw van de boerderij in
Harssensbosch. De boerderij wordt
herbouwd op de plek waar vroeger het
koetshuis heeft gestaan. Dat koetshuis
hoorde bij de borg Harssensbosch
die in 1742 is afgebroken. Er zijn
nog enkele restanten zichtbaar van
het borgterrein. De grachten rond de
borg zijn in 2005 door Het Groninger
Landschap hersteld. Er zijn toen veel
sporen aangetroffen van vroegere
bewoning, waaronder potscherven
uit de 6 e eeuw voor Christus. Rond
Harssensbosch zijn meer sporen van
2500 jaar bewoningsgeschiedenis
te zien, waaronder twee veldovens.
Ook zijn de contouren van een borg
uit de dertiende eeuw zichtbaar: de
voorganger van de borg die in de 18 e
eeuw is afgebroken. Bovendien is er
nog een oud kerkenpad te zien.
Bij de herbouw van de boerderij worden
zoveel mogelijk de materialen van het
voormalige boerderijtje gebruikt. De
boerderij zal worden ingericht in de
sfeer van 1900. Door het aangelegde
fietspad is het boerderijtje goed
bereikbaar. De opening zal plaatsvinden
in het voorjaar van 2009.
De verbouw van het boerderijtje
van Harssensbosch is financieel
mogelijk gemaakt door het
Europees Landbouwfonds voor
Plattelandsontwikkeling ‘Europa
investeert in zijn platteland’ en de
Provincie Groningen. De verbouwing
is onderdeel van het project Laat het
Reitdiep weer kronkelen! dat gesteund
wordt door De Nationale Postcode
Loterij.
Natuurwerkdag
(volgt)
© Jan Bouwman
2 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 3

Reitdiepgebied
Polder Breebaart
Hoe de natuur zich ontwikkelt, hangt voor een groot deel
af van water. Water stroomt, verbindt gebieden en biedt
levenskansen aan dieren en planten. Samen met hoofd
terreinbeheer Jelle Brandsma nemen we een kijkje in enkele
terreinen van Het Groninger Landschap en Brandsma
beschrijft de functie van water als motor van de natuur.
tekst Siep Huizinga foto’s © Omke Oudeman
Water als motor van de natuur
Hoofd terreinbeheer Jelle Brandsma
Ruim tien jaar geleden presenteerde Het
Groninger Landschap haar visie Nieuw
Groninger Tij. De visie beschrijft hoe de
stichting in onze provincie wil omgaan
met waterbeheer bij bodemdaling.
‘Die visie is nog steeds actueel’, zegt
Brandsma. ‘De bodemdaling is ooit
begonnen met het inklinken van het
veen. De aardgaswinning heeft de
bodem nog veel sneller doen dalen.
In sommige gebieden wel met vijftig
tot tachtig centimeter.’ De bodem
van Groningen lijkt op een kom, het
water kan niet meer uit zichzelf naar
zee stromen. Brandsma: ‘Door de
bodemdaling is onze provincie eigenlijk
opgeknipt in allerlei compartimenten.
Water kan niet meer vrijelijk van het
ene gebied naar het andere stromen.
Voor de afwatering zijn kunstwerken als
dammen, sluizen en gemalen nodig.’
Voor de inrichting van natuurgebieden
heeft die verdeling in compartimenten
de nodige consequenties, legt Brandsma
uit. ‘Water heeft ruimte nodig. Lang
geleden, voordat er dijken waren,
stonden oeverlanden van beken en
meren in de winter grotendeels blank.
Sinds de bedijking is die ruimte voor het
water enorm ingeperkt. Het idee achter
Nieuw Groninger Tij is dat water weer
ruimte krijgt waar het kan, ten gunste
van de natuur en indien mogelijk in
combinatie met waterberging.’
Dynamiek in
Westerbroekstermadepolder en
Kropswolderbuitenpolder
In de Westerbroekstermadepolder en de
Kropswolderbuitenpolder heeft het water
in enkele jaren tijd goed werk gedaan.
De voormalige landbouwpolders zijn
veranderd in een groot moerasgebied.
Vroeger, zonder bedijking, waren
het ruime overstromingsvlakten; het
waren de zogenaamde madelanden
die elke winter onder water stonden.
In het voorjaar en in de zomer vielen
ze weer droog en De Hunze trok zich
terug binnen een vrij smal profiel. Door
bemaling zijn de polders ingeklonken
en liggen ze beduidend lager liggen dan
het waterpeil in de boezem. Brandsma:
‘We wilden hier weer dynamiek creëren.
De waterstanden moeten weer variëren,
afhankelijk van het seizoen. We hebben
het systeem zo goed mogelijk op orde
gebracht met technische mogelijkheden.
We hebben veel grond afgegraven om
laagtes te maken. De dijk is gebleven.
Door gebruik te maken van het
neerslagoverschot in de winter en het
neerslagtekort in de zomer variëren
de waterstanden. In de winterperiode
kunnen we water bergen en in de
zomerperiode valt de polder voor het
overgrote deel weer droog. Bovendien
zorgen geavanceerde vispassages in de
vorm van Amerikaanse windmotors
voor uitwisseling van water uit het
Foxholstermeer en de polders, zodat vis
en andere waterdiertjes kunnen wisselen
van gebied.’
De wisselende omstandigheden hebben
het gebied in korte tijd veranderd in
een moerasdelta waar veel vogels op
afkomen. Er zijn al broedgevallen
waargenomen van vogelsoorten die nog
niet verwacht waren. Dat de schuwe
roerdomp hier al gebroed heeft, is een
prachtig resultaat. Van de geoorde fuut
zijn tientallen broedgevallen bekend.
Regenwater en grondwater in
Harener Wildernis
Ten oosten van Haren, net buiten
het dorp, ligt in de Onnerpolder de
Harener Wildernis. Ooit werd het net
als de andere graslanden rond het
Zuidlaardermeer gebruikt als hooiland.
Later werd het gebied afgegraven en
werd er turf gestoken.
De petgaten die ontstonden, verlandden
weer en groeiden deels weer dicht.
Zo ontstond de Harener Wildernis:
graslanden en moerasbos. In het
moerasbos groeien veenmossoorten,
wilde kamperfoelie, braam en
oever- en draadzegge. Brandsma:
‘In dit gebied speelt grondwater op
bepaalde plaatsen een belangrijke
rol. Daarnaast wordt regenwater
vastgehouden. Dit gebiedseigen
Molen De Kikkoman bij Leinwijk
water is schoon. Het bevat niet de
voedingsstoffen die oppervlaktewater
vaak wel heeft, want daarin zitten
restanten van mest en kunstmest
en juist die stoffen bemoeilijken
een gevarieerde plantengroei. We
houden het gebiedseigen water vast
door sloten rondom de Harener
Wildernis af te dammen; de randen
zijn dichtgemaakt. Ook gaan we nog
delen afplaggen. Het maaiveld komt
daardoor dichter bij het grondwater
en blijft daardoor natter. Bovendien
worden met het afgraven veel overtollige
voedingsstoffen afgevoerd. Zo creëren
we zeer gevarieerde moerashooilandjes
met diverse zeggesoorten. In de nog te
graven petgaten moet krabbenscheer
gaan groeien, die ook in de sloten van
de Harener Wildernis steeds meer
voorkomt.’
4 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 5

Kwelwater bij de Lettelberterpetten
De Lettelberterpetten waren ooit
zompig veenland. Het veen werd
afgegraven en toen de vraag naar turf
afnam en het turfsteken verleden
tijd werd, groeiden de open petgaten
langzaam dicht. Zo ontstond vlakbij het
Leekstermeer een donker en mysterieus
moerasbos. ‘Bijzonder in dit gebied is
het kwelwater’, vertelt Brandsma.’Kwel
is grondwater dat aan de oppervlakte
komt. Je kunt het herkennen aan de
blauwbruine roestvlekken op het water
in de sloten. Het ijzer en het calcium
in het kwelwater maken dat hier
zeldzame planten groeien waaronder
waterdrieblad, grote boterbloem, holpijp
en draadzegge. We gaan de oevers van
de sloten afplaggen zodat de kwel beter
bij de oppervlakte kan komen. Dat geeft
water- en oeverplanten nog meer kans
om zich te vestigen en uit te breiden.’ De
werkzaamheden worden uitgevoerd in
een project voor natuurontwikkeling en
waterberging. Het Groninger Landschap
doet dat samen met het waterschap
Noorderzijlvest.
Kronkelend water in Reitdiepgebied
Van oorsprong is het Reitdiep de
schakel tussen het Drents plateau en
de Waddenzee. Het water stoomde
vanaf het hoger gelegen Drenthe via de
Hunze en de Aa naar zee. Beide rivieren
kwamen net boven de Stad bij elkaar en
gingen over in het Reitdiep, dat zich al
slingerend een weg zocht naar de kust.
‘In het zuidelijk deel van het
Reitdiepgebied gaat het water weer
het landschapsbeeld bepalen’, vertelt
Brandsma. ‘Met het project Laat het
Reitdiep weer kronkelen versterken we de
identiteit en de belevingswaarde van het
oude zeekleilandschap. Bij veel neerslag
verzamelt het water zich in de oude
brede winterbedding van de rivier.’
Water heeft hier een rol in de belevenis
van het landschap. Maar het water is
ook belangrijk voor de weidevogels.
Brandsma: ‘Het regenwater dat op de
percelen in het reservaatsgebied valt,
houden we zo lang mogelijk vast in
beddingen van oude riviermeanders.
Zo verhogen we de grondwaterstand
in deze graslanden. De wormen in de
bodem zijn daardoor beter bereikbaar
voor de vogels.’ Om het regenwater
vast te houden en de grondwaterstand
te verhogen worden onder andere
kleine dammen aangelegd in sloten. De
werkzaamheden worden uitgevoerd in
2009.
Brak water in Polder Breebaart
De Waddenzee en de Dollard zijn al
lang geleden getemd. Ze liggen keurig
achter de dijken. Maar ooit spoelde
het zeewater naar hartenlust over het
Groninger land, tot ontzetting van
de bewoners. Ze konden alleen veilig
wonen op de wierden, de woonheuvels
die later uitgroeiden tot wierdedorpen.
Pas na de aanleg van de dijken en de
inpoldering van de kwelders, kon het
zeewater bedwongen worden. Met de
uitgestrekte kwelders verdwenen echter
ook de brakke overgangszones van
zout naar zoet water. Juist deze zones
zijn belangrijk voor brakwaterplanten
en wadvogels die er rusten, voedsel
vinden en broeden. ‘In polder Breebaart
hebben we acht jaar geleden weer een
overgangszone tussen zoet en zout
hersteld’, vertelt Brandsma. ‘Via een
duiker onder de dijk kan het zeewater de
polder in- en uitstromen.’ De maatregel
was destijds revolutionair. Het was
voor het eerst dat er in Nederland een
dijk doorgestoken werd en dat een
kustpolder werd teruggegeven aan de
zee. Polder Breebaart groeide al snel uit
tot de grootste klutenbroedplaats van
Noordwest-Europa maar na enkele jaren
liep het aantal kluten terug. Brandsma:
‘Hier blijkt dat we met natuurbeheer
constant de vinger aan de pols moeten
houden. Het zeewater stroomt weliswaar
in en uit, maar de uitstroom is niet
krachtig genoeg om het slib weer mee
naar zee te voeren. Daardoor krijgt het
slib kans te bezinken en verlandt de
geul weer. Er is teveel begroeiing terwijl
de kluut en andere koloniebroeders
juist van kale kwelders houden. We
onderzoeken hoe we de waterstroom
krachtiger kunnen maken. Een deel van
de geul moet dieper gemaakt worden
en daarvoor moet er gebaggerd worden.
Het slib moet er weer uit.’
Brandsma benadrukt dat Het Groninger
Landschap in de natuurgebieden weer
zo dicht mogelijk het oorspronkelijke
ecosysteem wil benaderen voor zover
dat binnen de mogelijkheden ligt.
‘De maatregelen die we nemen zijn
daarop gericht. Allereerst willen we in
ieder gebied goede basisvoorwaarden
scheppen voor een gezonde
leefomgeving. Dan vestigen de planten
en dieren die daarbij horen zich
vanzelf. Door ons beheer houden we de
omstandigheden zo optimaal mogelijk.
En ja, water speelt, in al zijn facetten,
een belangrijke rol.’
Schrijver Reinder Willem Hiemstra viert zijn 65 e verjaardag met het uitbrengen van
een nieuwe bundel: ‘Een zachte Steneging’ Groningstalige poëzie over natuur en
landschap. Hier staat hij op “t Lege Laand” tegenover zijn geboorteboerderij in Niezijl.
Over deze plek vol avontuur waar hij ooit als kind de wereld ontdekte schreef hij een
gedicht over Kultjebreken (met de polsstok tussen de benen over de sloten springen).
Westerbroekstermadepolder
6 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 7
Kultje breken
Lachend lijt et lege laand.
n Poel met wotter, en geluden
van snoadern en van sloagen,
van onopholdlek roepen, beduden.
Deur t sjaandern van e vogelbekken
en t wezenloos herhoalen,
dut t ons weer lopen en dwoalen,
weer t lege laand ien trekken.
Gien sloot is ons te breed.
Met blote kont en knijen
n aanloop nemmen noar t leven.
En as t ter sums dan al om spant,
dan nemt de pols n boerenplons
of hiel verzichteg van e kant,
bennen wij aan t kultje breken.
Reinder Willem Hiemstra
© Omke Oudeman

Pitrus mag niet domineren volgens rayonbeheerders
Michel Krol (l) en René Oosterhuis.
Lampenpit
Pitrus, Latijnse naam: Juncus effusus,
wilde vaste plant uit de russenfamilie
(Juncaceae), algemene plant in
Groningen. Zo staat de plant
beschreven in de Nederlandse Flora.
Wat er niet instaat, is dat pitrus kampt
met een beroerd imago. De stekelige
pollen zijn sommige bezoekers van
natuurgebieden een doorn in het
Pitrus lijkt soms wel de paria onder de plantensoorten. Waar hij zijn kop opsteekt, en dat is
oog. De plant staat voor onverzorgd,
op veel plaatsen, zijn velen hem liever kwijt dan rijk. Pitrus verdient een beter imago. De plant
slordig en verruigd. René Oosterhuis,
is niet het probleem, maar het vermeste milieu waar hij groeit. Bovendien oogt het probleem
rayonbeheerder van Het Groninger
vaak erger dan het is. Het Groninger Landschap probeert pitrus op allerlei manieren in toom
Landschap, krijgt dergelijke geluiden
te houden, onder andere door begreppelen, bekalken, maaien en plaggen.
regelmatig te horen. Hij begrijpt de
zorgen. ‘Mensen kennen de weilanden
bij de Lettelberterpetten van dertig jaar
geleden, toen er nog intensief werd
‘Lang leve pitrus’
Pitrus diende vroeger als lampenpit.
Het witte merg in de ronde groene
stengel werd er voorzichtig uit gepulkt.
Dat pellen gebeurde aan het einde van
de herfst als ze helemaal uitgegroeid,
maar wel nog groen zijn. Het merg
is dan een dun wit staafje dat olie
opneemt. Vandaar de naam pitrus.
tekst Addo van der Eijk foto’s © Omke Oudeman
geboerd. Ze vinden het nu ‘roeg land’.
Maar het weiland is nu natuur, geen
landbouw.’ Oosterhuis neemt het op
voor de oer-Hollandse plant. ‘Hij hoort
hier thuis. Vóór de intensieve landbouw
stond hij er ook.’
Met Oosterhuis en zijn collegarayonbeheerder
Michel Krol staan we
op de dijk bij de Lettelberterpetten.
Voor ons liggen groene graslanden met
her en der donkergroene pollen pitrus.
Oosterhuis: ‘Ik vind dit mooi. Van
afstand lijkt het misschien verruigd,
maar lopen we er doorheen, dan valt
het reuze mee. Hier groeit minder dan
vijf procent pitrus per perceel. Onze
natuurdoelstelling komt daarmee
niet in gevaar. Zowel de weidevogels
als de ganzen ondervinden er geen
last van. En daar gaat het mij om.’
Ook Krol vindt pitrus geen probleem.
Integendeel zelfs. ‘Prachtig toch’,
zegt hij. ‘Lang leve pitrus. Deze
verstoringsplant is buitengewoon
interessant. Echt een optimist, die
optimaal van veranderingen weet te
profiteren. Op vrij zure grond, zoals
hier, komt onherroepelijk pitrus op.
Zeker als de afvoer van regenwater
stagneert. Zaad genoeg. De bodem is
hier vergeven van pitruszaad. De plant
is erg slim. Hij vergiftigt zijn omgeving
met een stof waar andere planten niet
tegenkunnen.’ De reden waarom pitrus
het op voormalige landbouwgronden zo
goed doet, is volgens Krol de enorme
hoeveelheid fosfaat in de bodem.
‘Door het jarenlang bemesten zit hier
zoveel fosfaat in de bodem dat pitrus
onoverkomelijk is.’
Greppelbuis
Het kan ook te ver gaan. Dat blijkt
als we in het weiland stoppen bij een
groep pollen die met hun voeten in
het water staan. ‘Als ergens een klein
laagje regenwater blijft staan, en de
bodem zuurstofloos wordt, dan geniet
pitrus maximaal. Hier staat plaatselijk
teveel pitrus, vind ik. Ik laat hier
binnenkort een nieuwe greppelbuis
aanleggen, zodat het regenwater wordt
afgevoerd’, legt Oosterhuis uit. Pitrus
mag van hem niet domineren. Om de
plant enigszins in toom te houden,
laat hij de weilanden twee keer per
jaar maaien. Op een aangrenzend
weiland, dat recent is gemaaid, steekt
inderdaad geen enkele stengel de grond
uit. Toch groeit er evenveel pitrus, laat
Oosterhuis weten. ‘Maaien is met name
een cosmetische maatregel. Ze staan
er wel, maar je ziet ze niet.’ De proef
met bekalken, die Oosterhuis vorig jaar
uitvoerde, zette geen zoden aan de dijk.
‘De kalk moest de zuurgraad verhogen.
Het bleek geen afdoend medicijn
om pitrus aan te pakken. Je moet de
grond bijna ophogen met kalk om de
zuurgraad een fractie te verbeteren.’
Of pitrus problematisch is, hangt
volgens Krol sterk af van de beoogde
natuur. In de Kropswolderbuitenpolder
in zijn rayon Zuid komt de plant
niet ongelegen. ‘Pitrus is hartstikke
waardevol voor moerasvogels. In
de pollen broeden waterrallen,
porceleinhoenen en roerdompen.
Ook libellen, sprinkhanen en rupsen
zijn er gek op. Laatst zag ik zelfs een
dwergmuis die zijn nest aan een stengel
had gemaakt.’ Een deel van Krols
pitrusvelden is afgelopen winter van
de aardbodem verdwenen. ‘Door het
variabele waterpeil stond een deel van
het gebied in de winter helemaal onder
water. Het water stond zo hoog, dat al
het pitrus is verzopen. In het voorjaar
werkte de kale modder als een magneet
op steltlopers. In de Oostpolder bij het
Zuidlaardermeer staat nagenoeg geen
pitrus. Hoe dat komt? In de bodem zit
veel minder fosfaat. Langs de Dokter
Ebelsweg in Haren lopen we wel tegen
een fosfaatprobleem aan. Daar groeit
dan ook veel pitrus.’
Pitrus in het Leekstermeergebied
8 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 9

Wandelen bij het Ellersinghuizerveld
Uitneembare
wandelroute !
Langs woeste gronden en een slingerende Ruiten Aa
Kniehoog
Even later in de Lettelberterpetten
stuiten we tegen een massief pitrusveld.
Krol staat er hoofdschuddend bij. ‘Dit
is niet best. In theorie staan we voor
een zeldzaam blauw grasland vol met
mooie orchideeën. Door het vervuilde
water uit het Leekstermeer is de
bodem volledig verziekt. Plaggen – het
afschrapen van de bovenste bodemlaag –
zie ik als de enige remedie.’ Dat
bevestigt ook Oosterhuis. Hij ziet geen
andere uitweg. ‘Een paar maanden
geleden hebben we dit veld laten
maaien, maar het pitrus staat alweer
kniehoog. De waterhuishouding is
verbeterd. We laten het vervuilde
meerwater niet meer binnen. Een
subsidieaanvraag om te plaggen is
inmiddels de deur uit’, zegt Oosterhuis.
In het land lopen tal van experimenten
om pitrus te bestrijden. In Noord-
Holland worden pitruspollen
bijvoorbeeld stuk voor stuk geïnjecteerd
met een onkruidverdelger. Krol wijst
deze optie af. Hij vindt het een vorm
van symptoombestrijding, waar
ook andere planten de dupe van
worden. Zelf gaat hij pitrus te lijf met
grondwater. In de Oeverpolder, het
noordoostelijke deel van de Oostpolder
wil hij samen met het Waterbedrijf
Groningen een pilot starten om ijzerrijk
water over de weilanden te sproeien.
Tienduizend liter per hectare moet
afdoende zijn, zo wijzen succesvolle
laboratoriumproeven uit. Hoewel de
proef primair bedoeld is om zeldzame
plantensoorten terug te krijgen, heeft
het ook tot gevolg dat pitrus zich
minder thuis voelt. ‘Op deze manier
pakken we de bron van het probleem
aan, namelijk het vastleggen van
fosfaat. Over hoe we het ijzerrijke water
het beste kunnen toedienen, wordt op
dit moment hard nagedacht.’
Als een groen lint slingert de Ruiten Aa zich door
Westerwolde. De Ruiten Aa begint bij Ter Apel als
een smal stromend slootje door het Kloosterbos. Richting
de Dollard wordt de beek steeds breder. De loop – die in het
verleden grotendeels is gekanaliseerd en rechtgetrokken –
wordt momenteel ingrijpend aangepakt. Over een lengte van
dertig kilometer wordt het kronkeliger, natter en natuurlijker.
Het begon in 1994 met het opnieuw laten meanderen van
een deel ter hoogte van het gehucht Weende en een deel
bij Sellingen. Onlangs is iets ten noorden van Weende ook
het deelproject Ellersinghuizerveld voltooid. In 2018 is het
megaproject klaar. Tijdens deze wandeling bekijken we de
resultaten. We gaan terug naar het jaar 1850, toen de rivier nog
hevig slingerde, op de hoge essen tussen het rogge kleurrijke
bloemen bloeiden en de ‘woeste gronden’ nog wild en ruig
waren. De wandeling begint aan de Rondweg, waar u uw auto
in de berm kunt parkeren.
© KINA
© KINA
Giftig maaisel van Jakobskruiskruid
Een plant die voor problemen zorgt, is Jakobskruiskruid. In het
veld laten paarden en koeien deze giftige plant onberoerd, maar
in hooi wordt de plant niet herkend. ‘Paarden die het hooi opeten,
kunnen er uiteindelijk dood aan gaan’, vertelt Krol. Jakobskruiskruid
groeit op zandgrond, onder meer op de zandkoppen in de
Kropswolderbuitenpolder, Bourtange en de Ennemaborgh. Om
vergiftiging van vee door Jakobskruiskruid te voorkomen, is in
Groningen een convenant ondertekend door natuurterreinbeheerders,
wegbermbeheerders, waterschappen en landbouw. Ook Het Groninger
Landschap zette haar handtekening. ‘We maaien Jakobskruiskruid aan
de randen van onze terreinen, zodat de zaden zich moeilijker kunnen
verspreiden’, vertelt Krol.
Grote waternavel wél een probleemsoort
Waar Krol het met verve opneemt voor pitrus, kaart Oosterhuis een
echte probleemsoort aan. Hij velt een vernietigend oordeel over grote
waternavel, een exoot. ‘Die hoort hier absoluut niet thuis. Het is een
ontsnapte tuinplant uit Noord-Amerika, die de afgelopen jaren onze
Groninger sloten koloniseert. Het is inmiddels verboden om de plant
te verkopen.’ Krol kijkt verschrikt als Oosterhuis vertelt dat de boosdoener
oprukt vanuit het Leekstermeer. ‘Twee weken geleden hebben
we met vrijwilligers nagenoeg alle planten uit de sloot getrokken, maar
nu rukt de plant alweer op. Doen we niets, dan raakt in mum van tijd
alles overwoekerd. Grote waternavel groeit explosief, waardoor heel
het wateroppervlak dichtgroeit. Hierdoor komt te weinig zonlicht op
de waterbodem, waardoor al het andere leven in de sloot verdwijnt. Ik
vind dit echt een probleemsoort.’
tekst Addo van der Eijk foto’s Omke Oudeman
10 Golden Raand Winter 2008
Het Groninger Landschap
11

Op pad
Garnwerd
Nieuwe natuur maar ook een eeuwenoud stukje oerbos
1. Woeste gronden
Stond u hier rond 1850, dan zag u
uitgestrekte heidevelden, zogeheten
‘woeste gronden’ waar mensen
nauwelijks kwamen. Ze waren er alleen
af en toe om hun kudde schapen te
laten grazen. De boeren die in het
Ellersinghuizerveld boerden, hadden
het niet breed. Ze woonden in plaggenhutten
en verbouwden boekweit en
aardappelen.
De grond was arm en in de winter
kwamen vaak hele stukken onder
water te staan. De zandwegen waren
modderig, waarin de wielen diep
wegzakten. H.J. Tiemersma beschreef
het Westerwolde van toen als volgt:
‘Voor ons: de heide! Over die vochtige
heide glansde ‘t reeds dalende zonlicht,
groenschemerend over hier en daar
een stukje aardappelland, door een
heidebewoner met weinig mest - in
‘t zweet zijns aanschijns - vruchtbaar
gemaakt.’
2. Natuurontwikkeling
Dat aloude heidelandschap doemt in
het Ellersinghuizerveld langzaam weer
op. In 2006 was het hier niet zo stil
en vredig als nu. Kranen en bulldozers
reden heen en weer. Ze dempten de
sloten en schraapten de bovenste
humuslaag af van de landbouwgronden.
Aan de oppervlakte kwam het gele,
voedselarme zand. Op deze schrale
grond ontstaan momenteel weer
heidevegetaties. Natuurmonumenten
laat het terrein begrazen door
runderen. Her en der steekt struweel
de kop op. Kenners verwachten naast
heidesoorten als dop- en struikheide
ook zeldzame planten als zonnedauw
en moeraswolfsklauw. De houtwal die
dwars over het veld stond, is gekapt.
Twee grote eiken bleven gespaard.
3. Pingoruïne
Rechts achterin het veld ligt een
waterplas. Het is een pingoruïne. Voor
Eskimo’s betekent pingo een ‘heuvel
die groeit’. Het is een ijsklont onder
de grond, die door de aanvoer van
nieuw water steeds groter wordt. Op de
Noordpool liggen momenteel pingo’s
van wel zestig meter hoog. Tijdens de
ijstijd ‘groeiden’ ook hier in Groningen
pingo’s. Toen het ging dooien, smolt het
ijs en bleef een rond meer over, omringd
door een wal. Voor de inrichting van
het Ellersinghuizerveld was deze
pingoruïne op de topografische kaart te
herkennen aan de laagte van 2,5 meter.
De pingoruïne is uitgegraven.
4. Hooilanden
Lagen vroeger rechts van de weg de
woeste gronden, aan de linkerzijde
waren de lager gelegen hooilanden, waar
de boeren in de nazomer met de zeis
het riet hooiden. De naam Barkeveen
geeft aan hoe nat het er vroeger was.
De hooilanden werden gescheiden door
houtwallen, en ook die zijn recent in
ere hersteld. Op de wallen staan nog
kleine boompjes. De houtwallen trekken
hopelijk binnenkort geelgorzen en
grauwe klauwieren aan.
5. Lieftinghsbroek
Het bos aan uw rechterhand heet het
Lieftinghsbroek. Dit bos is uitermate
bijzonder, bijna uniek in Nederland.
Het Lieftinghsbroek is een restant van
de oerbossen van Westerwolde. Het is
eeuwenoud met bomen van honderden
jaren. Het natuurbos ligt bezaaid met
omgevallen bomen en dood hout, waar
insecten, paddenstoelen en dieren
volop van profiteren. Veel bomen
staan er met hun voeten in het water.
Natuurmonumenten kreeg het bos
in 1927 in bezit. Toen al waardeerde
Jac. P. Thijsse het Lieftinghsbroek
omdat het een erg oud bos was met
kenmerkende planten. Om het bos is
recent zes hectare bomen geplant, als
een beschermende gordel. De bomen
zorgen voor een geleidelijke overgang
naar het oerbos. Het Lieftingsbroek is
benoemd tot Natura 2000 gebied.
Het krijgt deze Europese,
beschermde status omdat het tot
de top vijf behoort van mooiste
bossen op de flank van een
rivier.
6. Nieuwe bossen
Links van de Rondweg staan tussen het
hoge gras kleine bomen. Hier ontwikkelt
zich een nieuw bos. Bomen horen bij
Westerwolde. Tussen Vlagtwedde en
Ter Apel waren vroeger de bossen zo
dicht, dat de eekhoorns het hele eind
van boom naar boom konden springen.
Dat schrijft ene Johannes Veiting in 1642.
De bossen zijn later grotendeels door
de stad Groningen gekapt. Van het hout
werden huizen en schepen gebouwd.
7. Ruiten Aa kronkelt weer
Vanaf het zandpad gaat u links door een
klaphekje. Hier loopt u langs de Ruiten
Aa, het deel waar de rivier in 1994 haar
kronkels terug kreeg. Nog niet zo lang
geleden, in de jaren zestig, is de Ruiten
Aa gekanaliseerd om het water snel af te
voeren. Van beek naar kanaal naar beek
in nog geen dertig jaar. De inzichten zijn
veranderd. Het water moet weer langer
vast worden gehouden, de rivier mag
overstromen en de rivierloop moet weer
kronkelen door het landschap. Hier bij
Weende begon het megaproject, in de
beginjaren negentig. Momenteel wordt
het stuk stroomopwaarts, bij Ellersinghuizen,
aangepakt. In de slingerende rivier
wemelt het van het leven. Er groeien
planten als egelboterbloem, kattenstaart
en lisdodde. Op de oevers ontstaat een
half open landschap door de spontane
verjonging van elzen, wilgen en berken.
Vogelsoorten als blauwborst, zomertaling,
paapje, geelgors en de grauwe
klauwier worden geregeld waargenomen.
8. Archeologische vondsten
Al in de prehistorie liepen hier mensen
langs de Ruiten Aa. Juist de oeverlanden
van beken waren in trek. Tijdens het
graven werden dan ook veel archeologische
vondsten gedaan, zoals stenen en
bronzen bijlen, klopstenen, vuurstenen
sikkels, potten van aardewerk en andere
gebruiksvoorwerpen. Even verderop, bij
Wollinghuizen, is een schitterende bronzen
kokerbijl gevonden. De meeste van
deze voorwerpen zijn hier bewust begraven,
waarschijnlijk als offers. De oudste
vondsten dateren uit het Mesolithicum
(circa 10.000 jaar v. Chr.), de tijd van de
rondtrekkende jagers-verzamelaars.
3
Dikke Eikweg
1
2
Barkeveen
Lieftinghsbroek
5
N976
4
Molenkampweg
Doene esch
Weenderstraat
Boschlust
6
Ruiten Aa
Weende
Vlagtwedder-
Veldhuis
Ooster esch
Renneborg
8
Wollinghuizerweg
weg
Berg akkers
7
12 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 13

Ortolanen op de essen
Tijdens uw wandelroute treft u verscheidene hooggelegen
essen, zoals de Ooster Esch, de Veldhuizer Esch en
de Doene Esch. Essen als deze zijn al eeuwenlang in
gebruik als akker. Vroeger werden ze opgehoogd met
heideplaggen uit het Ellersinghuizerveld en mest uit de
potstal. De essen liggen zo’n vijf meter hoger dan het
omliggende land. Op veel essen in Westerwolde groeit net
als vroeger weer rogge met daartussen kleurrijke bloemen
als korenbloemen en akkerviooltjes.
Boeren en natuurorganisaties maken zich samen sterk
voor roggeteelt. Door de terugkeer van de roggeveldjes
broedt ook de ortolaan weer in Westerwolde. Enkele
jaren geleden was dit zeldzaam zangvogeltje verdwenen
uit Westerwolde. Van de rogge worden ook diverse
streekproducten gemaakt, waaronder de ortolaanjenever.
Steun Het Groninger Landschap
Hoe kunt u ons steunen?
U kunt de Stichting Het Groninger Landschap op
verschillende manieren helpen.
· U kunt Beschermer worden voor € 18,- per kalenderjaar
of € 1,50 per maand.
· U kunt Beschermer voor het Leven worden voor het
eenmalige bedrag van € 350.
foto’s © Omke Oudeman
Schenken en legaten
Wilt u bijdragen aan de instandhouding van een natuurgebied
waar u een bijzondere band mee heeft? Met een eenmalige
of periodieke schenking kunt u dit realiseren. Ook kunt u
via een erfstelling Het Groninger Landschap tot (mede-)
erfgenaam benoemen in uw testament. Ook kunt u kiezen
voor een legaat.
Een bijzondere en persoonlijke manier om een onderdeel van
Het Groninger Landschap te steunen is het oprichten van een
Fonds op Naam. U bepaalt dan de naam van het fonds en ook
de doelstelling ervan. Uw notaris kan u meer vertellen over de
voorwaarden en Het Groninger Landschap kan u helpen met
het formuleren van de doelstelling en het beheren van het
fonds.
Voor meer informatie over schenken en nalaten aan Het
Groninger Landschap kunt u altijd contact met ons opnemen.
Wij staan u graag te woord.
In de afgelopen periode mochten wij de volgende giften
ontvangen
Legaat erven R. Weeman, Zuidwolde 10.000,-
Fivelcollege, Siddeburen 400,-
De heer J.G. Muskee 144,-
3 anonieme giften 401,20
Alle gevers hartelijk dank.
Het echtpaar Brunt geniet van een kopje koffie op het nieuwe bankje,
samen met rayonbeheerder Michel Krol.
bankje van Brunt
Dankzij de heer en mevrouw Brunt-Velthuis uit Haren is Het
Groninger Landschap een zitbankje rijker. Wie wil uitrusten
bij de Westerbroekstermadepolder, kan zich sinds september
aan het Laarzenpad neervlijen op de door hun geschonken
bank. Het echtpaar Brunt houdt veel van meerdaagse
wandeltochten, zoals de Strand 6-daagse. De heer Brunt: ‘Onze
trainingsrondjes lopen we regelmatig in dit natuurgebied. Na
anderhalf uur lopen houden we graag pauze met koffie uit de
thermoskan en eigenlijk misten wij daarvoor een bankje.’
Het echtpaar stelde zich altijd tevreden met een droog plaatsje
op een meegebrachte plastic zak, maar vond dat Het Groninger
Landschap daar eigenlijk een bankje neer moest zetten.
Spontaan besloten ze daar zelf voor te gaan zorgen. Brunt ‘Mijn
vrouw belde Het Groninger Landschap met de boodschap
dat we ze graag een bank wilden aanbieden, maar dan moest
die wel dáár komen te staan.’ Waarom juist op die plek? ‘Wij
vinden het Laarzenpad erg mooi. Het bankje staat precies
achter de dijk en vanaf daar heb je een prachtig uitzicht over de
vogelrijke polder’ Het Groninger Landschap nam het geschenk
graag onder de gestelde voorwaarde aan en dankt dit sportieve
Harener echtpaar hartelijk voor het geschenk. Dankzij de
familie Brunt zullen vele andere wandelaars voortaan ook van
hun favoriete plekje genieten, al dan niet met meegebrachte
koffie. De plastic zak hoeft niet meer mee.
14 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 15

Het Groninger Landschap
en de Postcode Loterij.
voor Stad en Ommeland
Buitenplaats Reidehoeve
Dallingeweersterweg 30
9947 TB Termunten
t (0596) 60 18 80
Openingstijden:
Iedere zaterdag en zondag van
12.00 tot 16.00 uur
Winterwandeling
Westerwijtwerd
Bijvoorbeeld:
Foto: Klaas Huizenga.
zaterdag 27, zondag 28 en
maandag 29 december
In samenwerking met Stichting Oude
Groninger Kerken organiseert Het
Groninger Landschap al voor de
elfde maal de Winterwandeling. Het
programma begint met een concert in
de kerk van Westerwijtwerd en daarna is
er een boeiende wandeling die eindigt
op de borg Ewsum bij Middelstum.
Hier wordt de lunch geserveerd en is
ook de stand van de Stichting Oude
Groninger Kerken aanwezig.
borg Ewsum bij Middelstum | © Omke Oudeman
Ooit staken hier de hoge masten van zeegaande
zeilschepen boven de weilanden uit. Moeilijk
navigeren op zo’n smalle, kronkelende rivier.
Geen wonder dat er veel bochten in de loop van
de eeuwen zijn afgesneden en... drooggevallen.
Gelukkig liggen ze er nog. Klaar om weer hun
oeroude pracht te laten zien.
een kronkelend Reitdiep.
Droge voeten
U ziet op de foto een oude kronkel van het
Reitdiep, ooit een open waterverbinding tussen
de stad Groningen en de Waddenzee.
Tijdens zware stormen trad de rivier ver buiten
haar oevers en overspoelde het land. Het
water werd in de loop der eeuwen steeds
meer beteugeld. Dijken keerden de zee, en
het Reitdiep werd gekanaliseerd. Oude beddingen
van het Reitdiep vielen droog en liggen
sindsdien ongebruikt te slapen in het
landschap.
Natte klei
Het Groninger Landschap gaat deze oude
meanders weer vullen door regenwater vast
te houden en de grondwaterstand te verhogen.
Zo keert een oud en waardevol landschapsbeeld
terug en wordt tegelijkertijd
iets gedaan aan de wateroverlast bij hevige
regenval. En er is nog een voordeel. Het Reitdiepgebied
is een belangrijk broed- en voedselgebied
voor weidevogels.
Meer wormen
Het voedsel van weidevogels wordt beter
bereikbaar. Hoe natter het land, hoe dichter
de wormen aan de oppervlakte zitten. Eén
oude meander van het Reitdiep is al gevuld
met water. Dit gebied werkt als een magneet
op vele soorten weidevogels. Het Groninger
Landschap laat het Reitdiep weer kronkelen.
Voor het landschap. Voor de weidevogels. En
ook voor u. Met een nieuw bezoekerscentrum
en nieuwe wandel- en fietspaden kan
iedereen van de pracht van het Reitdiepgebied
genieten.
Het Groninger Landschap is 1 van de 12 Landschappen.
Deze ontvingen dit jaar samen
15,1 miljoen euro van de Postcode Loterij.
Sinds 1996 ontvingen de 12 Landschappen in
totaal 128,3 miljoen euro van de Postcode
Samen maken we het verschil.
De Postcode Loterij steunt 53 goede doelen. Ga naar www.postcodeloterij.nl
Loterij. Door mee te doen met de Postcode
Loterij steunt u met 50% van uw inleg de
12 Landschappen en nog 52 andere goede
doelen.
Kijk op www.postcodeloterij.nl hoe wij samen
het verschil maken.
Met z´n allen werken we aan een betere wereld.
Concert ‘Pills to purge melancholy’
Sanne Vos, blokfluiten en
Jorge Miró, viola da gamba
Deze bijzondere en intieme combinatie
van blokfluit en viola da gamba laat
u genieten van een licht, vrolijk maar
soms ook ontroerend programma met
muziek uit de Engelse renaissance en
barok van onder andere Tobias Hume,
Thomas Morley en Henry Purcell.
Wandelen van Westerwijtwerd
naar Ewsum
Na het concert gaat u in groepen wandelen
onder leiding van gidsen van
Het Groninger Landschap en inwoners
van Westerwijtwerd. Zij vertellen u over
de geschiedenis van het landschap, de
huizen, de boerderijen, de kerken en het
kerkhof. De wandeling voert onder
andere langs bijzondere tuinen, door
molen Zeldenrust, en ook door een
atelier.
Programma
10.00 uur Aankomst op de borg Ewsum
10.15 uur Ontvangst met koffie en koek
ca. 10.30 uur Ontvangst in de kerk
10.40 uur Concert Engels muziek
11.30 uur Wandeling o.l.v. gidsen van Het Groninger Landschap
13.00 uur Lunch borg Ewsum
De kosten zijn € 32,50 per persoon.
De prijs is inclusief concert, koffie,
koek en lunch. U kunt zich voor de
Winterwandeling aanmelden met de
bon die in deze Golden Raand zit.
Stuur de bon voor maandag 22
december op.
Golden Raand Winter 2008
24 e jaargang nummer 4
Uitgave van Het Groninger Landschap
Postbus 199, 9750 AD Haren
Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren.
t (050) 313 5901, f (050) 313 8979
kantoor@groningerlandschap.nl
www.groningerlandschap.nl
Postbanknummer: 860 000
Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van Het Groninger
Landschap.
Gedrukt op chloorvrij papier
Eindredactie: Siep Huizinga
Ontwerp: Arjan Grooten, buro klaas huizenga bv
Het Groninger Landschap is één van de 12 landschappen en wordt
ondersteund door de Nationale Postcode Loterij
Het Groninger Landschap
17

n de ban van
In de ban van
de wieken
De Groninger geschiedenisstudent Johan
van Dijk (21) is vrijwillig molenaar en
vanaf zijn vroegste herinnering al verzot
op molens. ‘Als mijn moeder vroeger met
mij en mijn zusje ging wandelen, bond
ze een sjaal aan mijn driewieler, anders
kreeg ze mij niet voorbij de molen.’
de wieken
Tekst Ineke Wapsenkamp foto’s Omke Oudeman
Natuurkrachten
Om vooral Johan te plezieren ging het
gezin Van Dijk ieder jaar op pad tijdens de
molendagen, prachtig vond hij dat. Vanaf
zijn twaalfde trok hij er zelf wekelijks op
uit met de fiets. Het kon niet uitblijven of
hij werd molenaar. Johan: ‘Je moet zestien
jaar zijn om de molenaarsopleiding te
volgen, maar ik stond ver voor die tijd al
met de neus boven op de instructielessen
van de vaste molenaar van Pieterburen.’
Op zijn achttiende haalde hij het
felbegeerde diploma en al gauw draaide
hij mee met de maalploeg van Eenrum.
Hij straalt oprechte passie uit: ‘Een molen
is geen gewoon gebouw, je kunt delen
ervan in werking zetten. Het is een levend
monument met een geschiedenis en een
ziel. Je gebruikt natuurkrachten om de
zaak te laten draaien, het is heel puur, heel
oorspronkelijk. Ik beschouw molens als
een wezen. Neem nu De Lelie in Eenrum.
Die heeft een hele sterke uitstraling. Hij
is heel groot, een echte krachtpatser.
Jammer dat hij nog maar één koppeltje
maalstenen heeft, hij kan veel meer.
Vroeger zat er ook nog een complete
pellerij in om gort te pellen.’
Johan is elke week op de molen te
vinden, meestal in Eenrum, waar
hij bijna om de andere zaterdag is
ingeroosterd, maar hij draait ook
op andere molens, zoals Het Witte
Lam in Zuidwolde. Er zijn weinig
jonge molenaars in Nederland;
met zijn eenentwintig jaar is Johan
waarschijnlijk een van de jongste. Vormt
de vergrijzing een bedreiging voor het
molenaarsbestand? Johan betwijfelt het.
Er is misschien weinig jonge aanwas,
maar dat zegt niet veel. ‘De meeste
mensen besluiten op oudere leeftijd het
molenaarsvak te leren. Ze stoppen met
werken en gaan daarna de opleiding
voor vrijwillig molenaar volgen.’ Hij
noemt als voorbeeld de tachtigjarige
Lammert Bakker, een van de oudste
molenaars van de provincie Groningen.
‘Lammert is altijd kruidenier geweest.
Na de restauratie van de Eenrumer
molen in 1995 werd hij als vrijwillig
molenaar actief. Die is op redelijk
gevorderde leeftijd de lessen gaan
volgen.’
Duizend kilo
De weersomstandigheden zijn voor een
molenaar erg belangrijk. Johan: ‘Ik ben
de hele week met het weer bezig. Dan
weet ik ongeveer wat ik zaterdag met
de molen moet doen, wat voor zeil erop
moet bijvoorbeeld. Soms kan de molen
wel draaien, maar dan kan hij misschien
niet malen. Zo’n steen van duizend kilo
beweegt niet zomaar. Het hangt ervan af
hoeveel drift er in de lucht zit.’
‘s Zaterdags heeft collega-molenaar
Jakob Slob om één uur de koffie altijd al
voor hem klaar staan. Na het eerste bakje
gaan de mannen naar boven om alles
los te maken. Eerst wordt het blauwe
vaandel uitgestoken, een teken dat de
molen open is en bezoekers welkom
zijn. ‘En dan kijken hoever je moet
kruien om de kap van de molen op de
wind te zetten. En bepalen hoeveel zeil
je nodig hebt’.
Bezoekers heet hij van harte welkom,
hij vertelt ze graag over zijn grote
liefde. Hoogtijdagen voor de Eenrumer
molen zijn Hemelvaartsdag en
Monumentendag. Op die laatste dag
staat het erf vol met antieke agrarische
motoren, een echte publiekstrekker.
De Tocht om de Noord brengt ook veel
bezoek met zich mee, omdat de molen
dan als stempelpost fungeert. Dit jaar
kwamen op die dag meer dan duizend
wandelaars langs; iedere wandelaar
werd getrakteerd op een speciaal
molenkoekje, gebakken in De Lelie. Aan
het einde van de dag wordt alles weer
netjes vastgezet, want het weer kan heel
veranderlijk zijn. ‘Je kunt de molen nooit
in het zeil laten staan.’
‘Ik zou een molen eerder een wezen noemen dan een gebouw’
De molen gaat voor het meisje
Over het antwoord op de vraag of hij
een paar honderd jaar geleden als
molenaar had willen leven, hoeft de
jonge molenaar niet lang na te denken.
‘Nee. Want je praat dan over pure
broodwinning. Zes dagen in de week
afhankelijk zijn van de wind, zonder
dat je een elektro- of dieselmotor tot je
beschikking hebt, dan heb je al gauw
een probleem als het weer tegenzit.
Daar komt nog bij dat je de molen
dan zelf in eigendom hebt en het
onderhoud kost een hoop geld.’ Johan
doet het er liever gewoon een beetje
bij, al sluit hij niet uit dat hij ooit nog
eens iets beroepsmatigs op het gebied
van molens gaat doen. Zijn liefde voor
molens gaat er nooit meer uit, hij wil
altijd blijven draaien, dat weet hij zeker.
‘Dan moet ik al een heks van een wijf
krijgen dat zegt: je komt niet meer op
de molen. En dan nóg….’. Gefronste
wenkbrauwen, gevolgd door een brede
lach. ‘Nee hoor, ze zal het moeten
accepteren.’
18
Golden Raand Winter 2008
Het Groninger Landschap
19

tekst Addo van der Eijk
© KINA
Groningse
nachtbraker
bekend. Sommige bronnen spreken van vijf- tot zesduizend
paren, andere van negen- tot tienduizend. Steeds duidelijker
wordt wel dat de ransuil moeilijke tijden doormaakt. De
aantallen nemen de afgelopen dertig jaar stelselmatig af,
ook in Groningen. Menig Groninger kan enkele voormalige
roestplaatsen opnoemen, die nu zijn verdwenen. Ook de
ringgegevens nemen af. Werden vroeger jaarlijks nog vele
jonge ransuilen geringd, nu nauwelijks meer. Naar de
oorzaken blijft het gissen. Men vermoedt een relatie met de
havik, die het voor de wind gaat. De laatste jaren stabiliseert
de populatie, maar daarvoor nam het aantal snel toe.
Haviken weten – net als bosuilen – vrij veel jonge ransuilen
te verorberen. Neemt de havikstand toe in een gebied, dan
daalt na verloop van tijd het aantal ransuilen. Deze trend lijkt
waarneembaar in meerdere gebieden van Het Groninger
Landschap. Recente tellingen in Ennemaborgh, Nanninga’s
Bosch en Landgoed Coendersborch geven aan dat daar
geen ransuilen meer zijn geteld als broedvogels. Wel de
concurrenten: bosuil en havik, die een opmars doormaken.
Niet alleen haviken en bosuilen verschalken ransuilen. De
helft van de jonge vogels sterft nog in hun eerste levensjaar.
Hiervan is een derde verkeersslachtoffer.
Honkvast
Ransuilen zijn behoorlijk honkvast. Roestplaatsen worden
vaak jaren achter elkaar gebruikt. De meeste ransuilen
verblijven het gehele jaar in hetzelfde gebied, ze broeden
niet meer dan enkele kilometers van hun roestplaats. Af en
toe verschijnen rond oktober overwinteraars uit Rusland
en Scandinavische landen. De trek van vooral jonge vogels
naar Groningen gaat samen met een tekort aan muizen in
de noordelijke streken. In het voorjaar vliegen ze weer terug.
Ook Groningse uilen trekken in magere muizenjaren naar
het zuiden.
Zitten de uilen nu nog stokstijf in hun slaapboom, straks
in januari worden vooral de mannetjes onrustig. Ze gaan
op zoek naar een partner en laten een zacht, maar goed
herkenbaar ‘hoe’ horen. In de maanden maart en april
beginnen de baltsvluchten. Dat doen de mannetjes door
tijdens de vlucht de vleugels onder hun lichaam tegen elkaar
te slaan, zodat een klepperend geluid ontstaat. Hebben de
ransuilen hun roestplaatsen verlaten, dan zijn ze helemaal
moeilijk te vinden. Tijdens het broedseizoen zien we ze
zelden. Maar wie weet treft u toevallig ergens braakballen
onder een oud nest van een kraai of een ekster. Allicht zit er
dan een ransuil te broeden. Het mannetje zit meestal een
meter of veertig verderop.
De beste tijd om een ransuil te zien is in de winter. Dan zitten ze overdag bij elkaar in zogeheten
roestplaatsen, soms wel met tientallen tegelijk. ’s Avonds vliegen ze er geruisloos op uit om op
muizenjacht te gaan. De ransuil – die bekend staat als de uil met de oortjes – is vrij algemeen,
maar maakt moeilijke tijden door. Ook in Groningen.
Als enige van de Nederlandse uilen hokt de ransuil ’s winters
samen. Overdag roesten (= rusten) ze op roestplaatsen,
’s avonds trekken ze erop uit om voedsel te zoeken. Dit
schouwspel komt voor in de hele provincie Groningen.
Recente waarnemingen zijn onder meer gedaan in het
Steendamsterbos, Zuidlaardermeer, Pieterburen, Noordhorn
en Selwerderhof. Krijgt u een ransuil in het vizier, dan vallen
meteen zijn ‘oortjes’ op. Binnen de Nederlandse uilenfamilie
zijn de ransuilen en de oehoe de enige met oorpluimen.
De oehoe is veel groter. De oorpluimen zijn overigens geen
echte oren. De ransuil geeft er zijn gemoedtoestand mee
aan. Dreigt er onraad of gevaar, dan staan de pluimen recht
overeind.
Roestplaatsen
Een roestplaats vinden, valt nog niet mee. Ransuilen weten
zich goed te verstoppen. Bij voorkeur zitten ze de hele
dag stokstijf te schuilen tussen de naalden, waar ze een
boomstam imiteren. In kale loofbomen – ’s winters zonder
bladeren – zitten ze dan ook weinig. Een roestboom kan in
bossen, stadsparken of bosschages staan, maar ook in grote
coniferen midden op een Gronings dorpsplein. Roestplaatsen
vindt u eerder door naar beneden te kijken, dan naar boven.
Braakballen verraden namelijk vaak hun aanwezigheid. Deze
zijn lichtgrijs van kleur. Hierin zitten alle materialen uit hun
voedsel die niet verteerd konden worden. Liggen onder een
naaldboom een paar verse braakballen en wit-zwarte poep,
dan geven we u op een briefje dat vlak daarboven een ransuil
u doodstil zit aan te kijken. Uw oren spitsen helpt ook niet.
Het geluid van een ransuil is ’s winters onopvallend. Dat in
tegenstelling tot het voorjaar, wanneer de net uitgevlogen
jongen - de zogenaamde ‘takkelingen’ - een ijselijk
geschreeuw produceren. Ze kunnen er wandelaars en fietsers
flink de stuipen mee op het lijf jagen.
Afname
Omdat ransuilen zo’n onopvallend leven leiden, is het
aantal ransuilen in Nederland slechts bij benadering
© KINA
Braakballen van ransuilen
De braakballen onder roestplaatsen zijn
voor onderzoekers een onmisbare bron om
informatie te vinden over het menu van de
uilen, en daarmee ook over de muizen die
in de omgeving voorkomen. Op het menu
van de ransuil staan vooral veldmuizen,
maar ook vogels, vooral huismussen en
vinken. Is er weinig voedsel te vinden, dan
nemen de uilen genoegen met meikevers
en mestkevers. In de braakballen zijn de
schilden ervan terug te vinden.
20 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 21

In oktober verscheen het nieuwe boek van Erik van
Ommen, getiteld De kluten van Breebaart. In
Buitenplaats Reidehoeve en in galerie De Groninger
Kroon is een expositie te zien van Erik van Ommen.
Ook zijn er vele andere activiteiten. Zie de Er-op-uit
folder of www.groningerlandschap.nl
De Kluten van Breebaart
Augustus, polder breebaart.
Voor de hut staan vijf kluten zich
te poetsen en een prachtig tegenlicht
strijkt over de ruggen van de vogels. Een
glinstering blinkt in het water. Op de
oever modder en wat kluiten. Om me heen
het geluid van vogels. Kluten, ruiters en
plevieren. Ik kijk door de telescoop en
vul mijn schetsboek met poetsende vogels.
Met snavels, veren en poten en langzaam
ontstaat een idee voor een schilderij.
November- in het atelier.
Vanochtend heb ik de laatste hand gelegd aan het olieverfschilderij
van vijf poetsende kluten. De klus is geklaard. Zoveel
penseelstreken en vogels later zit mijn jaar met de kluten van
breebaart er op.
22 Golden Raand Winter 2008 Het Groninger Landschap 23

foto’s © Omke Oudeman
Vrienden van Het Groninger Landschap
Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties.
Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina
staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkens
lichten we er eentje uit. Deze keer is dat ABN AMRO Private Banking.
uitgelicht
Johan Lindemulder
ABN AMRO Private Banking kent in Nederland
twintig kantoren, waaronder één in Groningen.
Bij de Groninger vestiging werken dertig
mensen, van wie zes personen zich fulltime
bezighouden met de bediening van specifieke
instituten en charitatieve instellingen,
waaronder Het Groninger Landschap.
Kerntaken zijn beleggen, financieringen en
financiële planning.
Vestigingsdirecteur Johan Lindemulder: ‘Het
is tamelijk voor de hand liggend dat we ook
Vriend zijn van Het Groninger Landschap.
Ons kantoor bestrijkt de provincies Groningen
en Drenthe. Het Groninger Landschap is een
ondubbelzinnig instituut dat het de Groningers
graag naar de zin maakt en de natuur
beschermt en behoudt. Daar wil ABN AMBO
Private Banking zich graag aan verbinden.’
Duurzaamheid is een thema dat bij de bank
hoog in het vaandel staat. Dit uit zich op
diverse terreinen. Bijvoorbeeld bij keuzes op
het gebied van huisvesting en meubilair. De
meubels zijn van duurzame kwaliteit en in de
waslaag zal men geen milieuonvriendelijke
bestanddelen aantreffen. Lindemulder:
‘Tafelbladen van hardhout hoeven we niet,
dan maar minder krasvast. We kiezen graag
voor een compromis met de natuur.’ Een van
Lindemulders medewerkers heeft de specifieke
taak om ervoor te zorgen dat men zich binnen
het bedrijf tot in detail bewust is van het belang
van een duurzame bedrijfsvoering. ‘Het gaat te
ver om alles te benoemen, maar printgedrag is
er een onderdeel van.’
Dat de bank een hart voor groene zaken heeft,
is niet onopgemerkt gebleven. Hiervoor heeft
de instelling al veel mondiale awards in de
wacht gesleept.
ABN AMRO Private Banking Groningen
Akzo Nobel Chemicals bv
Algemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekering
Artès bureau voor architectuur en interieur
Boelens Jorritsma Groep
Coöperatieve Rabobank Stad en Midden Groningen U.A.
De Cateraars
Dagblad van het Noorden
Dow Benelux B.V.
Groningen Seaports
Heiploeg BV
Holland Casino Groningen
Ten Kate Holding BV
Kikkoman Foods Europe B.V.
Koepon Holding B.V.
Koninklijke Wagenborg
Koop Holding BV
KPMG
Nationale Postcode Loterij
Nederlandse Aardolie Maatschappij bv
Nederlandse Bond van Garnalenkustvissers
NNZ bv
N.V. Nederlandse Gasunie
Plas en Bossinade, Advocaten en Notarissen
ProVision
Seatrade Groningen B.V.
Smurfit Kappa Solid Board B.V.
Suikerfabriek Vierverlaten
VSBfonds
Waterbedrijf Groningen
Yarden Uitvaartverzekeringen & verzorging
Golden Raand Winter 2008