inhoud

MOSAÏSCH RECHT,
OF DE ZIEL
WETTEN
DER
VAN MOSES;
HAARE BETREKKING , TE DIER TYD , OP DE
REGEERINGS-WYZE , ZEDEN, LAND­
STREEK , GODSDIENST , KOOPHAN­
DEL, ALOUDE GEWOONTEN, ENZ.
D O O R
fOHANN DAVID MICHAËLIS,
HOOGLEERAAR IN DE WTSBEGEERTE TE GOT-
TINGEN , LID VAN DE HOLLANDSCHE
MAATSCHAPPTE DER WEETENSCHAP-
PEN TE HAARLEM, ENZ. ENZ.
UIT HET HOOGDUITSCH
VERTAALD.
P I E R D E D E E L :
Tweede Druk.
T E H A A R L E M ,
ïty J. v & K W A L &
M D C C L X X X V .

I N H O U D .
K E R K L Y K E Z A A K E R
§. 183. "^Sf oor afgaande Aanmerkingen. Bladz. 3
184. Over de Befnyding. Wie befneeden
moesten 'voorden. . . . . 4
§. 185. Oüer ie Befnyding der Mgyptenaaren
en Abysfynïers ; en onderzoek of de
Befnydinge der Mgyptenaaren ouder
zy , dan die der Hebreeuwen , of omgekeert.
.. . , 17
§. 186. Oogmerken der Befnydinge. . 32
§. 187. Verdeeling der Offeranden. . 45
§. 188. Het was niet geoorlooft op alle plaatzen
te offeren , maar a//ecK op dfe
plaatze, die Godt vervolgens bepaalen
zoude; en tot dien tyd toe daar alleen,
alwaar de Tabernakel of de Verbonds-
Arke gevonden werdt. , . 50
? 2 $, 189.

I N H O U D.
o . ^- ^ t*' • )
§. 189. Over den invloed der Offeranden in het
Burgerlek Gemeenebest. Bladz. 60
O U 0 3 E
§. i

I N H O ü D.
S aoo. Van de overige Feesten der Isra'éliten.
9
Bladz. 178
K. 201. Berekening van alle de Sabbatben ,
Vierdagen , Feesten , en Boetdagen
der Israëliten. . . ,182
P O L I C Y - Z A A K E N .
§. 202. Wat men onder de benaaming , van
reine en onreine Dieren , te ver/laan
J
hebbe. • • • . • 88
§. 203. Oogmerk der Wetten , betreffende onreine
Dieren. . • • *97
ft. 204.. Welke Dieren Mo/es voor onrein verklaarde.
. . 2 0 6
§. 205. Andere verboodene Spyzen. Z . 214
§. 206. Verbod van Vet en Bloed, bet welk
beide op het Altaar moest gebracht f
en te heilig , om het voor Jpyze te gebruiken
, geoordeelt worden. . 223
WETTEN VAN LEVITISCHE ON­
REINHEDEN VAN MENSCHEN,'
HUIZEN, HUISRAAD, ENZ.
§. 207. Van de Levitijche Onreinheden in bet
2
algemeens • • » 35
* 3 VAN

N.. H O V D t
VAN DE
MELAATSHEID.
§. 20S. Eenigs algemeene. Aanmerkingen over
de natuur van deeze Ziekte , en over
bet geen den Weigeever by deeze , of
andere ongemerkt befmettende Ziektens
te doen Jtoad. , . Bladz. 237
§. 209. De Melaatsheid was eene gewoone
Ziekte van die Luchtftreek en dat Folk,
vmantndcr en aan bet welk Mo/es zyne
Wetten gaf. . * . 258
§. 210. Wetten van Mo fes , betreffende de
Melaatsheid. . . . 253
g. 211. Melaatsheid der Iilcedcrcn en Huizen. 276
$. 212. Van den onreinen Zaadvloed. 299
g. 213. Waarom Mofes niets aangaande de
Pest of Pokken bevolen hebbe ? 310
§. 214. Onrcinigheeden van het Kraambed,
Zelfs bevlekking , Byjlaap, maandlyk' -
fcbe Reiniging en Bloedvloeiing. 313
§.215. Lyken van Menfeben verontreinigen. 321:
§. 216. In boe verre doode Dieren konden verontreinigen.
Gevolgen van deeze Wet. 331
§• 217-

I N H O U Di
217. Wetten , betreffende verontreinigde
Vaten. Zonderlinge gunst omtrent
Kopere , en feherpbeid tegen Aarde
Cereedfcbappen. . . Bladz. 336
•VERBODEN, OM ZEKERE DINGEN
VAN VERSCHILLENDE SOORTEN
NIET BY ELKANDEREN
TE VOEGEN.
§. 218. Verbod, om geenen Akker met twee.
ërlei, dat is, met gemengd Zaad, te
bezaaijeru . . \ 242
§. 219. In het byzonder van de Wet, Deut.
XXII. 9. die de Wynbergen betreft. 365
$. 220. Verbod, om geene Dieren vanverfchillende
foorxen te laaten paar en : geene
Osjen en Ezelen voor denzelfden ploeg
te fpannen , en geen half Linne- en
half Wolle-kleed te draagen.
§. 221. Het was de eerfle drie Jaar en verbooden
, het Öofc van Vruchtboomen
te eeten. . . . . ^77
g. 222. Kleeder-Wetten. . .
g. 223. Wetten die de Huizen betreffen. ^1
§. 224. Verbod, om geene Landpaakn te ver-
* e t t e n ' s 1 • . 3g 4
$• 225.

I N H O ü D,
§. 225. Zekere Moden , het Lichaam zelf be- >
treffende, verbooden; Zoo als, een teken
aan zyn lichaam te hebben, het
Hoofdhayr en den Baart op de wyze
der Arabieren te draagen , als mede
Jommige manieren van Rouw - draagingen,
. ; \ Bladz. 385
§. 2*5. Van Gewicht, Maat en Elle. Eerst
eenige algemeene Aanmerkingen. 389
§. 2*7. Schikkingen van Mof es , ten opzichte
van het Gewicht, de Maat en Elle. 395

Bladz. ï
j. D. MICHAÈLIS,
O V E R
H E T
MOSAÏSCH
R E C H T .
VIERDE
DEEL.
KERKLYKE
ZAAKEN.
§. 183. Voorafgaande Aanmerkingen.
Ik fta gereed , om in het Policy - Recht van Mofes
toe de Kerklyke zaaken over te gaan. Ik moet
derhalven eene Aanmerking voor af laaten gaan ,
ten einde ik, door het verkeerd opvatten van myne
meening , geen gevaar loope, om aan fommige welmeeqenden
, die niet genoeg aan hee oogmerk van
dit Boek denken,' tot ergernisfe te ftrekken, of door
anderen verkettert worde.
Wy zullen hier van verfcheidene Levitifche Wetten
fpreeken , dewelke Godt , als Voórbeeldfelen'
van toekomftige dingen , gegeeven had , en die aan
het Volk van Israël, hoewel eenigfincs duister, noch-
IV. Deel. A w»

'i $. i83« VOORAFGAANDE AANMERKING»
tans volgens de eige verklaaring van het Oude Testament
, d© Leere des Evangeliums, bekend maften :
dan van deezen kant befchouw ik die Wetten hier
fiiet, maar alleenlyk zoo als zy den Rechtsgeleerden
, of hem , die in ftaat is om over de Wetgeevende
vvysheid op eenen Wysgeerigen trant te denken
, voorkomen. Ik loochen onderrusfchen daar
mede niet, dat zy zu*k eene betreklyke betektnis,
dergelyk een Propheetifch oogmerk , op Christus
hebben ; ik fpreek 'er hier om geene andere rede
niet van , dan om dat dit met myn tegenwoordig
oogmerk niet overéénkomt. Wil iemand deeze teremonieele
Wetten van den anderen , den eigenlyken
Godtgeleerden kant, befebouwen , en is hy zoo eigenzinnig
, dat hy my volflrektlyk tot eenen Voorganger
of Leidsman hebben wil , onder bedreiging
van my te zullen verketteren , indien ik het weigeren
mochte , dan heeft hy flechtsmyn Ontwerp der
Typi/cbe Godigeleerdheid , volgens de Uitgaave van
het Jaar 1763 , na te leezen: en ik verzoek den
2oodanigen , dat hy aan den eenen kant niet van my
eifchen wil, dat ik tor verdriet van andere Leezeren
hier , daar het de plaats niet is, zal fchryven,
het geen ik reeds in een Werk , dat in meer handen
is , dan myn Mofaïsch Recht zyn kan , gefebreeven
hebbe ; en ten anderen dat hy niet gelieft te beiluiten
, dat ik loochene , het geen ik , volgens myn
oogmerk, in het Mofaïfch Recht niet zeggen kan.
Een enkeld Voorbeeld zal genoeg zyn , om dit
voor billyke Leezeren duidelyker te ma'aken. Dat
ik de Offeranden , die Mofes had ingefteld , voor
affchaduwingen van Christus houde , en van oordeel
ben , dat zy niet flechts in het Nieuwe Testament
door

§. Ï83- VOORAFGAANDE AANMERKING. g>
door de Apostelen op die wyze verklaart zyn , maar
dat Godt ze ook in der daad met dat oogmerk gevorderd
heeft, en dat men ze reeds in het Boek der
Pfalmen van dien zelfden kant vindt voorgefteld ,
kan aan niemand onbekend zyn , die myne Stellige
Godtgeleerdheid (a) , of myne Verklaaring van
den Brief aan de Hebreeuwen , of eindelyk myne
Voorleezingen (Critifches Collegium) over den Veertig
(len Pfalm , gelcezen heeft; al ware het ook ,
dat hy het even gemeld Oniwerp der lypijche Godtgeleërtheid
nimmer gezien had. Dan in het Moj'aïfch
Recht fpreek ik van de Offeranden niet, voor zoo
verre zy Voorbeelden van Christus zyn , maar ik
befchouw ze alleenlyk van baare Rechtsgeleerde en
Staatkundige zyde. Indien ik anders deed, dan zoude
ik het oogmerk , het welk ik my zeiven heb
voorgellelt , misfen ; geen Mofaïfch Recht , maar
eene Mojaïfche Godtgclcerthtid in Voorbeelden fchryven
, en daar door voor eiken Leezer , dien het hier
juist niet om eigemlyke Godtgeleertheid te doen was,
onverdraaglyk worden.
Ik zoude aan deeze Voorrede niet gedacht hebben,
dewyl ik my ter goeder trouwe verzekert hield,
dat men in het Mofaifch Recht niets anders zoude
zoeken , dan het geen de Titel van het Boek beloofde
; dan ik heb best geoordeeld, by voorraad , zoo
veel my immer mooglyk was, alle Ergernisfe voor
te komen , naa dat ik twee Beoordeelingen van myn
Eerfte Deel gezien had ; de ééne van een' waardigen
Man , dien het, niettegenftaande hy zeer gunfting
o; §. 9h
A &

£ §. 183. VOORAFGAANDE AANMERKING.
ten mynen opzichte dacht, nochtans bedenklyk voorkwam
, dat ik in het geheel niet van Christus gefproken
hebbe ; de andere van eenen naamloozen
Dvveeper, in de Hallifche Nieuwspapieren : welke
laatfte evenwel weinig tyds daarnaa , by eene verandering
der Schryveren van die Bladen , zonder dat
ik 'er iets toe gedaan hebbe, voor een fmaatfchrift
verklaart, en de onbekende Schryver verzocht is ,
om het vervolg van zyn laster-fluk te laaten af haaien
, dewyl men niet geneegen was, om het ter
drukpersfe over te geeven.
§• 184.
Over de Befnyding. Wie befneeden moesten
worden.
Iedere Perfoon van het Manlyk Gedacht, die een
Lid der Israëlitifche Kerke wilde worden,, moest
zich laaten befnyden : Door dit middel werdt men
derhalven een Lid van het Volk en de Kerk van Israël.
'Er vindt, wel is waar, in de Zuidlyke Landen
, ook zekere Befnyding van het andere Gedacht
plaatze; dan met deeze hebben wy hier niets te doen,
want zy was by de Israëliten niet in gebruike, en
Mofes fpreekt in zyne Wetten alieenlyk van de Befnyding
van het geen Manlyk was.
Drieè'rleije Perfoontn waren 'er , die befneeden
moesten worden:
1. Alle

g. 184. OVER DE BESNYDING. 5
1. Alle natuurlyke Nakomelingen van Abraham ,
by gevolg ook alle geboorene Israëliten. Gen.
XVII. 9-14. Levit. XII. 3.
By deeze Wet moet ik een paar Aanmerkingen
maaken , die de gefchiednis betreffen. De eerfle is:
de Israëlitifche Arabieren hebben dit Gebod zo heiliglyk
gehouden , tot den tyd van Muhammed toe ,
dat men dit als de eenige rede , waarom de Muhammedaanen
befneeden worden , aan te zien hebbe.
Muhammed heeft in den Koran nergens de Befnyding
bevolen: maar hy zelf was een Israëlitifch Arabier ,
en predikte zynen Landgenooten. Dit Volk nu ,
het welk hy zynen Godtsdienst het allereerst leerde ,
en het welk denzelven wel ras door overwinnende
Wapenen verder voortplantte , had te vooren reeds
de Befnyding als een heilig gebruik, en voerde dezelve
(in der daad door misverftand) overal als een
fluk van Godtsdienst in. De Muhammedaanfche
Befnyding is waarfchynlyk geene navolging der Jooden
, maar een overoud gebiuik der Ismaëliten , hec
' welk zy zoo wel als de Israëliten, van hunnen gemeenfchaplyken
Stamvader , Abraham , ontfangen
hadden , en als een Godtlyk bevel eerbiedigden.
Deeze was myne eerfte Gefcbiedkundige Aanmerking
; zie hier de tweede : Toen de Joodfche
Koning , Joannes Hyrkanus , honderd en negen en
twintig Jaaren vóór de geboorte van Christus, Idumtea
verovert had , gaf hy den Edomiten eene vrye
keuze , om , of ten Lande uit te gaan, of, onder
voorwaarde van zich te laaien befnyden, daar in te,
blyven. ( Jofephus Anuq. Judaic. L. XIII. C. IX.
g. i.). Zy koozen het laatfte , en weiden van dien
A 3
tji

6 §. 1^4' OVER DE BESNYDING.
tyd-af met de Jooden één Volk. Jdfephus ze^c
het 'er wel niet uitdruklyk by , maar het is evenwei
waarfchynlyk , dat Hyfkanus zich op het gebod der
Befnydinge zal beroepen hebben , het welk allen
Nakomelingen van Abraham gegeeven was, en Gen.
XVII. gevonden wordt. De Edomiten (tarnden ,
zoo wel als de Jooden , van Abraham af ; en uit
Jerem. IX. vs. a i, 25. alwaar de Edomiten mede onder
de Volken getelt worden, DIE AAN HUM VXEESCH
BESNEEDEN waren , maar ONBIJSNEEDEN VAN HAR­
TEN , fcnynt te blyken , dat de Befnyding onder hen
noch ten tyde van Jeremias , dat is , toen Nebucadnezar
Jeruzalem voor de eerfte maal verwoestte, in
gebruike was. Maar naderhand moet dit gebruik
by hen verlooren gegaan zyn , want anders was het
niet noodig geweest , dat Hyrkanus het zelve wederom
invoerde. Het fchynt, dat deeze Veroveraar
de Edomiten ten vollen met de Jooden heeft willen
veréénigen , en dat hy om die rede van hen vorderde
, dat zy de , wel eer gebruiklyke , plechtigheid
der Befnydinge ondergaan moesten. Ten minden ,
dit Oogmerk, hetwelk voor eenen Veroveraar zeer
wel voegde , werdt zoo volkomen bereikt, dat Jofephus
'er van getuige : VAN DIEN TYD AF IS HET ,
DAT ZY JOODEN GEWORDEN ZYN. Dit was geene
eigenlyke Religie - dwang, maar alleenlyk dwang van
Naturaltfatie ; hoewel men het niet eens dwang
kunne noemen , zoo lang men aan iemand , die 'er
zich niet aan wilde onderwerpen , vryheid liet omte
vertrekken. Ook moet 'er zekere rede geweest
zyn , die een geheel Volk zoo gemaklyk deed be-.
fluiten , om zich aan de onaangenaame en fmartlyke
voorwaarde des Overwinnaars te onderwerpen , en
in het Land te blyven ; want onder ons zoude men
ze :

g. 184. OVER DE BESNYDING. 7
zekerlyk veele duizenden vinden, die liever verkooren
te vertrekken , of hun leeven op het nieuw ter
herwinninge van hun Land te waagen , indien de
Turken ons eens overwonnen , en de Befnyding van
ons vorderden. Dan, gelyk gezegt is , de Befnyding
was niet zoo zeer eene verandering , die den
Godtsdienst , als die het burgerlyke der Natie betrof
: dit alleen uitgezondert, dat men zich daar door
verplichtte , om alleenlyk den eenigen waaren Godt
te dienen , dien , gelyk HAGEDORN zegt, tVyzen,
Heiligen en Bar baar en , gevoelen , denken en bekennen
( a ). Daarenboven was de Befnyding wel
eer by de Edomiten een oud gebruik hunner Voorvaderen
geweest, en zy was het noch in dien tyd
by de nabuurige , en met hun vermaagfchapte Israëliten.
'Er is dus één Voorbeeld van Religie dwang in
de Gefchiedni^fen minder : manr al moest 'er dit onder
getelt worden , zoude het evenwel noch niet
gelyk liaan met het gedrag van LODL-WYK DEN
VEERTIENDEN , die, ftrydig met de Heiligde
O ereenkomtren , de Hugenooten in zyn Ryk to«
Catholyken wilde maaken , en hun niet eens toeliet,
ten
(a) Volcrens het Gedicht van POPE the Univerfal
praytr genaamd , waar in hy het Opperweeën dus
aacfpreekt:
Futber of Al l in every Age,
ln every CU me ador'd ,
By faint , by javajie and by fagè ,
$mwb, Jove or Lord.
VER T>
A 4

f §. i8 4. OVER-DE BESNYDING.
ten Lande uit te gaan ; maar het zoude dan toch
Religie dwang , maar van eene zachtere en billykere
foort geweest zyn, gelyk die van LEOPOLDUS
.ANTONIUS ELEUTHEÏUUS , Aartsbisfchop van Saksburg
» die in het Jaar 1730. tusfchen de twintig en
dertig duizend Onderdaanen, om des Godsdiensts wille
, uit het Land liet vertrekken ; het onderfcheid
zoude daar alleen in beftaan , dat de Aartsbisfchop
'er fchade van had , en Hyrkanus voordeel.
Uit het zelfde grondbeginfel, en om dat zy van
Abraham afftamden (a), fchynt AKISTOBULUS ook
de Itut^ers genoodzaakt te hebben , om zich te laaten
befnyden , indien zy in het Land wilden blyven.
JOSEPHÜS Antiq. L. XIII. C. XI. g. 3.
2.) Ieder lyfeigen Knecht der Israëliten , of liever
der Nakomelingen van Abraham in het
algemeen, moest befneeden worden. Gen.
XVII. ia, 13. en 27. Exod. XII. 44. Het
ftond niet aan hem , of dit gefchieden zoude
of niet: ook werdt 'er niets gezegt van eenig
onderwys, het welk 'er voor af moest gaan ,
noch eenige Voorwaarde by gevoegt , zoo
ALS : INDIEN HY VAN DE WAARHEID VAN DEN
GEOPENBAARDEN GODTSDIENST DER ISRAËLI-
TEN OVERTUIGT is. De Befnyding was dus
niet , het geen wy verandering van Godtsdienst
noemen , ook geen Sacrament, zoo
als wy het in het Nieuwe Testament hebben
, waar door zekere Geestlyke Weldaad!
CO ëèn, XXV, vs, ly.
wordt

. §. 184. OVER DE BESNYDING. J>
wordt medegedeelt (a); maar zy:was by
lyfeigeneri eene enkele burgerlyke verplichting
, om geenen anderen Godt dan den
eenigen , dien alle Menfchen erkennen , te
dienen ; en die was buiten dien eene Wet,
welker Overtreeding in Palaeftina met den
dood ge'trafc werdt. Indien zich een flaaf al
aan zekeren Godtsdienst verbond , dan was
het nitt de Godtsdienst, die den Israëliten
geopenbaart was, en dien zy in hunne harten
geloofden , maar hy verbond zich dan
aan den natuurlyken Godtsdienst, die door
uitwendige tekenen zichtbaar gemaakt was.
In tegenoveriïellinge van deezen laatften ,
moest geen uitwendige Afgodendienst gepleegt
worden : maar tot het verborgen geloof
des harten kon geen fiaaf doorgedwongene
Befnyding verplicht worden. Doch
ik heb hier van al §. ia8. uitvoeriger gefproken.
3.) Indien een Vreemdling begeerig was , om
een Lid van de Kerk en het Velk der Israëliten
te worden, en deel te hebben aan her.
genot des Paafch - lams , dan moest hy zich
laaten beihyden, Exod. XII. 48. Het hing
derhalven ten éénenmaale van zyne verkiezing
af, of hy befneeden wilde worden dan
niet: alleenlyk werdt hy in het laatfte geval
geen burger onder de Israëliten : ( nicht nationalifirt
). Ja doorgaans werdt vooronderftelt,
(a) Die begeerig is om hier van meer te weeten ,
kan hec in myne Dogmatica §. 133, vinden*
A
5

i» §. 184. OVER DE BESNYDING.
fielt, dat geen Vreemdling , zelfs Zoodanig
een niet, die kost en loon van Israëiiten
trok , wanneer hy maar geen lyfeigen flaaf
was, van het Paafchlam eeten mocht; en
by gevolg werden de Vreemdlingen aangemerkt
, als Lieden die onbefneeden zouden
blyven. De eigene woorden van Mofes zyn
vs. 45. van het even gemelde Hoofdftuk :
VREÈMDLINGEN EN DAGLOONERS MOOGEN?
VAN HET ZELVE NIET EETEN. VS. 48. IN-
DILN EEN VREEMDLING , DIE ONDER ÜLIE-
I>EN WOONT
, TER EERE VAN JEHOVAH , HET
PAASCHFEEST WIL VIEREN , DAN MOETEN -
ALLE MANSPERSOONEN IN ZYN HUIS BESNEEDEN
WORDEN, EN DAN WORDT HY ALS EEN IN­
BOORLING
AANGEMERKT , EN MAG VAN HET
PAASCHLAM EETEN. MAAR GEENEN ONBE-
SNEEDEKEN STAAT VRY DAAR VAN TE EETEN.
De Befnyding was derhalven geen overgang
tot het Geloof der israëliten ; want dit kon
ook een Onbefneedene aanneemen , maar
zy was het middel om Burger onder hen te
worden , en een openbaare afftand van uitwendigen
Afgodtsdienst.
Dit vereifcht noch eene uitvoerigere befchouwing
, en eene duidelyke aanwyzing van die Perfoonen
, die, noch volgens het burgerlyk Recht
van Mofes, noch ook volgens eenig ander Godilyk
Gebod , behoefden befneeden te worden. Van
Vreemdüngen , die onder de Israëliten woonden ,
Was 'er geen het minst bevel, dat zy zich moesten
lanen befnyden , maar zy hadden hier in ten
éénenomle hunne Vryheid. E.eo Vreemdling kon
zelfs

§. 184. OVER DE BESNYDING. it
zelfs OfFeranden in den Tempel brengen (a) zon«
der befneeden te zyn , en dit |blykt niet flechts
daar uit, dat Mofes daar van ftil gezweegen heeft,
en 'er geen Verbod van gevonden wordt ; maar
men weet ook , dat , ten tyde van den Tweeden
Tempel, toen de Jooden noch veel ftrénger waren,
van Heidenen , van eigenlyke Afgodendienaaren ,
Offeranden in den Tempel zyn aangenomen. Een
iegelyk, die maar wilde, al ware hy ook nog meer,
dan enkel onbefneeden , kon den waaren Godt vereeren
, en Hem OfFeranden brengen.
Zelfs iemand , die den geopenbaarden Godtsdienst
der Jooden voor Godtlyk hield, had door
denzelven geene de minfte verplichting, om zich
te laaten befnyden; eene Helling, die men zoo dikwerf
uit het oog verlooren heeft , dewyl men zich
de Befnyding altoos als een Sacrament heeft voorgeftelt,
het welk van de zelfde waardye was , als
den Doop onder de Christenen , en zonder eenïg
bewys der Heilige Schriftuure , op deezen willekeurigen
grondflag het gevolg bouwt, dat, federc
den tyd van Abraham , de Befnyding voor allen en
eenen iegelyken , ter eeuwige Zaligheid , noodig
geweest is.
Mofes heeft nergens bevolen , ja niet eens by
wyze van Vermaaninge gezegd, dat iemand, die
geen Nakomeling van Abraham , of Lyfeigen van
iemand zyner Nakomelingen was, zich moest laaten
befnyden, uitgezondert in het geval, wanneer
hy
(a) Uit verwacht Salornon in zyn Gebed ter inwydmge
van den Tempel , i Koningen Vllf, vs. 41,
4^ en 43,

ï? §. 184. OVER DE BESNYDING.
by van het Paafchlam wilde eeten : by de eerfte inftelling
der Befnydinge , Gen. XVII. wordt insgelyks
alleenlyk van de Nakomelingen en Knechten
van Abraham gefproken. In alle de Historifche
Boeken des Ouden Testaments by eikanderen gevoegt,
vindt men geen het minfte fpoor , waar uit
men zouden kunnen zien , dat de Befnyding noodzaaklyk
gehouden werdt ter zaligheid voor Vreemdlingen
, die den waaren Godt erkenden , of dat zy
van hen gevotdert werdt als een gedeelte hunner
Geloofsbelydenisfe; men befpeurt dit niet eens in
de uitvoerige Gefchiednisfe van Naëman s Kon. V.
alles doet zich daar in veel meer zoo op , dat men
aan geene Befnydinge van Naëman denken kunne.
In laatere tyden , lange naa de Babylonifche Gevangnisfe,
kwamen 'er, wel is waar, onder de Jooden
onverltandige Yveraars , tegen welke Paulus
zich in zyne Brieven fterk verzet heeft, die zelfs
den Heidenen de Befnyding, als noodzaaklyk ter
Zaligheid voorfchreeven. Dan hier tegen kantte
zich niet alleen Paulus , maar ook reeds vóór hem
andere gemaatigde en zeer Godtsdienflige Jooden,
zonder dat deeze in het minst dachten op het geen
daar uit , met betrekkinge tot het Christendom
voortvloeide. Jofephus heeft ons hier van een
merkwaardig voorbeeld opgetekent, in het twintigje
Boek van zyne Oudheden , Kapitt. It. §. 5.
IZATES , Koning van Adiabene , (dat is , van Asfyrien
in den bepaaldften zin) had wel eer , toen
ïiy noch Prins was (a), een Jood leeren kennen,
met
(a) In het Hoogduitfch ftaat: als sin eppanagirte$
Frittz, Ik heb gemeent, dat de woorden, toen by
nocb

§. 184. OVER BE BESNYDING. 13
met naame Ananias , en was door hem van de
waarheid van den Joodfchen Godtsdienst overtuigt.
Toen hy , naa den dood zynes Vaders , aan de regeering
kwam , vernam hy , dat zyne Moeder Helena
, dien zelfden Godtsdienst zeer genegen wasi
en niet lange daar naa begon hy zwaarigheid te
maaken , of hy zonder Befnyding wel een oprecht
Jood konde zyn ? Hy befloot derhalven , zich te
laaten befnyden: maar zyne Moeder, die misfchien
zoo teder van geweeten niet was, verzette zich daar
tegen om ftaatkundige redenen , dewyl het naamlyk
te gevaarlyk was , en het te duchten flrond , dac
de Asfyriers eene van zyne Broederen op den troon
zouden willen plaatzen. Zyn Leeraar in den Joodfchen
Godtsdienst, Ananias, werdt dan om raad
gevraagt ; en deeze verklaarde zich zeer nadruklyfc
voor het geen 's Konings Moeder gezegt had , ëa
voegde 'er by , dat hy zelf den Koning terftond
zoude verlaaten , wanneer hy zich liet befnyden,
dewyl hy gevaar liep , om als iemand , DIE DEN
KoNINGE IETS ÓNBETAAMLYKS GELEERT
HAD , (
ter verantwoordinge getrokken en geifraft te worden
: dat de Koning , ook zonder befneeden te
zyn , den waaren Godt konde dienen ; dat dit het
weezenlykfte was , het geen hy doen moest, ingevalle
hy de voorouderlyke zeden der Jooden wilde
aanneemen. Deeze Ananias antwoordde zeer
verftandig , en overéénkomftig met de Wet van
Mofes,
nocb Prins uoas , in onze taal genoeg waren. yJppanage
of Appennage betekent anders het inkomen, hét
welk aan jongere Broeders, van Koninglyken Gcflachte
, gegecven wordt. VERT,

ï4 §• 184. OVER DE BESNYDING.
Mofes , die geenen Heiden de Befnyding beveelt,
als een bewys , dat hy den waaren Godtsdienst aanneemt
: hy antwoordde ten naasten by op de zelfde
wyze , als de Apostel Paulus , of de Christeiyke
Kerk te Jerufalem, welker uitfpraak wy in het tiende
Hooldftuk van de Handelingen der Apostelen
vinden opgetekent , geantwoord zoude hebben.
Koning Izates volgde hem ook eenen tyd lang , en
berusrte daar by : maar naderhand kwam 'er een
onverflandig Yveraar uit Galilsea, Eleafar genaamt,
die op de Befnyding drong, (en wel juist zoo ,
als Apostel Paulus in zyne Brieven dat foort van
Yveraars voor de Befnydinge befcbryft:) de Koning
gaf hem gehoor , en liet zich befnyden. By
geluk had het geene nadeelige gevolgen voor hem,
dewyl de Asfyriers , zyne ünderdaanen , het niet
kwaalyk opnamen , dat, hun Koning een volkomen
Jood geworden was. Inderdaad was dit in dien tyd
geen Godtsdienst, die op den troon buiten de mode
was, maar wy vinden meer Syrifche en Arabifche
Koningen, inzonderheid onder de Beheerfcheren
van gelukkig Arabien , die deezen Godtsdienfte,
den eenigen verftandigen, die flechts eenen
Godt vooronderflelde, toegedaan waren. Dit aanftaan
van den GalilEeer op de Befnyding, was de
Yver der laatfte tyden vóór de Verwoestinge van
Jerufalem ; en men vindt 'er te vooren in de geheele
Gefchiednisfe van Jofephus geen Voorbeeld
van : ook kan men Jofephus niet leezen , zonder
te bemerken , dat hy op de zyde is van den gemaatigden
Ananias, die de Befnyding afraadde, terwyl
hy van den Yveraar voor de zelve eenvouwiglyk
verhaalt, wat hy fprak , en met hoedanig een gevolg.
Deeze zelfde tegen de Wet aanloopenden
Yver

§. 184. OVER DE BESNYDING, *$
Yver van Jooden , die de Wet predikten , en de
Befnydinge den Heidenen zochten op te dringen ,
is uit de Brieven van Paülus bekend genoeg, die
dan in zoo verre uit het verhaal van Jofephus eea
nieuw licht bekomen. 'Er was toen onder de Jooden
eene nieuwe Seóte , die de Pharifeeuwen zelve
in Yver verre overtrof C«), Volk ten laat-
n e t
ften in den Oorlog inwikkelde , waarin het geheel
Gemeenebest onderging , en van welke men byna
zeggen moet, dat zy ten éenenmaale raazende was:
dezelve had , over het algemeen , Phanfeeuwfcbe
Grondftellingen . maar zy bracht dezelve tot een
uiterfte , inzonderheid in Burgerlyke zaaken , en
had haaren afkomst van zekeren Galilseer, Judas
genaamd. Het geen Jofephus , die een gemaatigd
Pharifeeuw was , en deeze lieden in het ongelyk
ftelt van hunne ftandvastigheid op het einde vaa
den Joodfchen Oorlog , verhaalt , komt na by de
Raazerye , hoewel het voor het overige een bewys
zy van hunne dapperheid, en hun van eenen anderen
kant tot Eere fi-ekke. Maar dat zy Dweepers
waren . is onbetwistbaar. Dan , om wederom
op de Befnyding te komen : Jofephus verhaalt
ook, dat de Joodfche M trillingen , die onder
zyn gebied Honden, zelfs twee Arabifche Emirs,
die tot hem hunne toevlucht namen , hadden willen
dwingen , om zich te laaren befnyden : maar
hy voegt 'er ook by , dat hy dit niet heeft willen
toelaaten, maar zyn V Ik onder het oog bracht,
dat 'er in den Godtsdienst geen geweld moest
plaatze hebben , maar dat het aan ieder éénen was
(a) Antiquit. XVIII. Cap.
over-

t6 §. 184. OVER DE BESNYDING»
overgelaaten , op hoedanig eene wyze hy Godt
wilde dienen. (Vita Jofephi , §. 23.). Nu zal
men kunnen zien , met wiens gevoelen die Godtgeleerden
het naast oveiéénkomen , die zich verbeelden
, dat, onder de dagen van het Oude Testament
, ieder, die Zalig wilde worden , of den
eenigen waaren Godt dienen , zich moest laaten
befnyden : voorzeker dit is niet hét gevoelen van
Paulus, zelfs niet dat van Ananias of Jofephus.
'Er is noch eene gewichtige Aanmerking , die
Paulus maakte , Galat. V. 3. die zicb laat befnyden
, is fchuldig, de geheele Wet te houden. In
der daad ieder , die zich liet befnyden, ging even
daar door tot het Volk van Israël over, en verplichte
zich zeiven , om alle de Mofaïfche Wetten , die
aan geen ander Volk gegeeven waren , maar de Israëliten
alleen aangingen, te houden. 'Er kan derhalven
niets met de waarheid overeenkomftiger gegedacht
worden, dan deeze Aanmerking van den
Apostel. Over het algemeen zal men den Brief aan
de Galaters beter verftaan , wanneer men deezen
twist der Jooden kent, en in het oog houdt, dat
Godt aan niemand anders , dan de Nakomelingen
en Lyfeigenen van Abraham , immermeer de Befnyding
bevolen heeft, maar men zal teffens zien ,
dat Paulus die Vraage , dewelke aan het Hof van
Asfyrien voorkwam, noch nauwkeuriger , en met
grootere zorgvuldigheid voor het geweeten van hen
die zich daar omtrent bezwaart vonden , beantwoordde
, dan Ananias by Jofephus. Hoewel Ananias
hieromtrent noch veel kan gezegt hebben, het
geen Jofephus niet opgetekent heeft, ja zelfs het
geen hy niet wist, dat gezegt was: want by hec
gefprek

185. OVER DE BESSYDINC, enz. 17
gefprek van Ananias met den Koninge van Asfyrien
zai zekerlyk Jofephus, die roen nauwlyks gebooren
was, niet tegenwoordig geweest zyn.
5- 185.
Over de Befnyding der Mgypemaren en Abys*
Jeriexs : en onderzoek of de Befnyding der
Mgyptenaaren ouder zy , dan die der
Hebreeuwen , of omgekeert ?
Tk moet hier vryheid verzoeken tot eene Uitwyding
, die byna geheel Oudheidkundig is : dezelve
betreft eene Vraage , die ik anders doorgaans
voor de Gefchiednisfe , of de Joodfche Oudheden
overlaate , maar die ik thans hier ter plaatze moet
voortellen , dewyl zy van zoo veel Invloeds is ,
in het geen wy naderhand , met betrekking tot het
Oogmerk der Befnydinge , zeggen zullen.
Dat 'er, behalven de Israëliten , noch andere
Volken zyn , die de Befnyding gehad , en zelfs
dit gebruik tot op heden toe behouden hebben ,
is bekend : maar onder deeze komen 'er, by de
befchouwing van het Mofaïfch Recht flechts twee
in Aanmerkinge , de Mgyptenaaren naamlyk , en
jEthiopiers; by welke de Befnyding van onheugelyke
tyden af, en zoo lange vóór het begin der
Griekfche Gefchiedkunde , heeft plaatze gehad ;
dat Herodotus al beleed , dat het door haaren hoogen
Ouderdom niet kon bepaalt worden , wie van
beiden dezelve eerst gehad , of van den anderen
tnochte overgenomen hebben.
IV. Deel. B De

18 §. 185. OVER DE BESNYDING
De oudfte Griekfche Schryver , die van de Befnyding
der Mgyptenaaren uitdruklyk gewag maakt,
is HEUODOTUS , in zyn tweede Boek , § 36. en
104. alwaar men insgelyks de Kanttekeningen van
WESSLLINO kan nazien. Waarfchynlyk zal Hechts
het kleinfte gedeelte van myne Leezers zich met
het leezen van Griekfche Schryveren bezig houden ;
ik zal daarom liever tot hun gemak hun de plaatzen
geheel vertaalt mededeelen : §. 36. ( of volgens
anderen §. 33.-zegt hy : ANDERE VOLKEN ,
DIE ALLEEN UITGEZOND E R T , DEWELKE DE
MGYPTENAAREN NAVOLGEN , LAATEN HUN­
NE SCHAAMDEELEN, zoo ALS DEZELVE VAN
INATUURE ZYN, MAAR DE MGYPTENAAREN
BESMYDEN ZE. En §. 104. (of §.98.)
brengt hy onder de Hukken , in welke de Colchiers
met de Mgyptenaaren overéénkomen , en uit welke
hy befluiten wil , dat zy een overblyfèl van het
Leger van SESOSTRIS zyn , ook het volgende by :
Noch gewichtiger is het, dat alleen die van Colchis
de Mgyptenaaren en Mthiopiers , van de vroeg/le
tyden af, de Bejnyding hebben. Want de Phcenitiers
(a), en Syriërs in Palceftina bekennen
zelve,
(a) Ten aanziene der Phcenitiers fchynt Herodotus
zich te vergisfen , hoewel Or-igenes iets deree-
Jyks van hun zegt, by Rom. II. vs. 13. bladz. 49*.
des Vierden Deels , volgens de Benediflynfche Uitgaave,
( die van CAREL DE LA RUE, denk ik, die een
Uemctyner Monnik was ). Vert.
fi) Deeze zyn, gelyk Jofephus reeds te recht
lieert aangemerkt, de Israëliten , die by Heiodotus
en andere Grieken dikwils Syriers genaamt worden ,
en deezen naam ook met recht kunnen draagen, de'
wyl

DER MGYPTENAAREN enz. 19
zelve , ^a? 2y J/ï gebruik van de Mgyptenaaren gelee-t
bebben. Maar de Syriërs , die aan de Rivieren
Tbennudon en Parlbcnius (c) woonen , en derze
Iver
wyl hunne Voorvaderen uit Mefopotamien, hetwelk
in het Hebreeuws C'THS D"ïf< ( dram of Syrien ,
tüsfcben de twee Rivieren) af-Komftig waren, en zich
om die rede zelve onder de Syners rekenden , Deut.
XXVI. vs. y. (Hec geen op die plaatze in myne
Vertaalin"; ftaat , een omzwervende Mefopotamer , betekent
eigentlyk een omzwervende Arameeër'). Alleen*
]yk had deeze Griekfche Schryver , die de Gefchiednisfe
der Jooden niet genoeg kende, daar in mis, dat
zy , naar zyne gedachte , zelve beleeden , de Befnyding
van de Mgyptenaaren te hebben. Zy bekenden,
dat hunne Voorvaderen in iEgypten gewoont hadden
, en dit zal Herodoot misfehien misleid hebben :
maar de Befnyding leidden zy van een veel ouder be-
* vel van Godt' af.
Cc) Wie deeze Syriër s aan de Rivieren Tbermodon
en Parthenius, (twee Rivieren van klein AGen , die
in het Zwarte Meir vloeijen ) moogen zyn , is, zoo
veel ik weete , noch niet onderzocht : Wesfehng
fpreekt in zyne Aantekeningen op Herodotus , dib
anders zoo veele duistere zaaken ophelderen, van dezelve
niet één woord. — — De Asfyrifche Koning
Tiglath Philefar heeft, naa de verwoestinge van hec
Syrifch Koningryk Damascus , eene Synfche Volkplanting
by de Riviere Cyrus ( in de laatere Geograpbie
KOR ) gebracht , en* dus in der daad in de Nabuurfchap
Colchis , zoo met in Coichis zelf. Zouden
'er van deeze , misfehien nieuwe Volkplantingen
, over het Zwarte Meir gegaan zyn, die zich by
de Rivieren Parthenius en Thermodon nedergelaaten
hebben ? Deeze zouden zeer wel hebben kunnen
befneeden zyn , want Damascus was ten tyde vaa
David en Salomo lang onder de Israëliten gewceit ;
urn niet te zeggen, dat behalven deezen de Ouden
B 2
noch

20 §. i85« OVER DE BESNYDING
zeiver Nabuuren , de Makranen , zeggen , dat zy
die gewoonte eerst onlangs van de Colcbiers hebben
overgenoomen. Deeze zyn de eenige Volken , die
zkb befnyden , en deeze alle fchynen het gedaan te
hebben in navolginge van de Mgyptenaaren. Maar
van de Mgyptenaaren en Mtbiopiers kan ik niet zeggen
, welke van deeze beide Volken de Be/nyding
van het andere ontleent hebbe , want dit gebruik is
zeer Cud. ' Maar dat andere Volken bet van de
Mgyptenaaren leerden , wordt, dunkt my , hier door
krachtiglyk beweezen , dat die Pbisnitiers, dewelke
met de Grieken omgaan , in deeze byzondsrbeid de
Mgyptenaaren niet meer navolgen , en zich niet laaten
bejnyden.
De tweede, DIODORTJS SICULTJS, fchryfe
Boek I. Kap. 28. reeds veel voorzichtiger: bommigen
houden insgelyks de Colcbiers in Pontus , en *
de Jooden tusfeben Arabien en Syrien voor Mgyptifebe
Volkplantingen , om dat deeze Volken hunne
Kinderen van het Manlyk Geflacht weinig tyds naa
derzelver geboorte befnyden ; welke oude gewoonte
zy uit Mgypten Jcbynen medegebracht te hebben.
Doch
noch fomtyds aan eenige Syriers, die geene fsraëliten
zyn , de Befnyding toefchryven. IvJisfchien zyn
zelfs de Colchiers'met hunne gekroesde Hairen , dewelke
zich lieten befnyden, geene .Nakomelingen van
de Mgyptenaaren , maar van de Syriers , die uit Dainascus
na de Riviere Kor trekken, of ten minden
misfehien zyn zy uit eene vermenging van deeze Syriers
met de Oude lnwoonders ontftaan. Doch dit
is flechts eene gisfing , die ik, voor het geen zy is,
uitgeeve, en om welker noodlot ik my verder jniec
veel bekommere.

DER MGYPTENAAREN enz. n
Doch dit ziet men evenwel uit hem , met volle zekerheid
, dat de JEgyptenaaren in zynen tyd al van
voor onheugelyke Jaaren af, de Befnyding moeten
gehad hebben.
De derde is STRABO , die in zvn zeventiende
Boek, 1140. (of 824.) onder de gewoontens der
Mgyptenaaren rekent, dat zy Jongens en Meisjes
befnyden , gelyk ook de Jooden deeden, die nochtans
oorjpronglyk Mgyptenaaren waren.
Hier by komt PHILO de Jood , die in Mgypten
gewoont heeft, en by gevolg een zeer geloofwaardig
getuige is : deeze verdedigt, in zyn Boek
ie Circumci/ione ( pag. 210. van het tweede Deel ,
volgens de Uitgaave van MANGY,) de Joodfche
Befnyding tegen de fpotterny van derzelver vyanden
, met het Voorbeeld der Mgyptenaaren , hec
welk hy bybrengt: Zy is evenwel, zegt hy , by
andere Volken , inzonderheid by de Mgyptenaaren ,
die men voor een der talrykfte , oud/Ie , en geleerdfle
Volken houdt, in gebruik , en wordt door dezelven
zeer yverig waargenomen.
JOSEPHUS brengt niet flechts Herodotus zonder
hem tegen te fpreeken by , ten opzichte van de
Befnydinge der Mgyptenaaren \ zoo als Antiquit.
Lib. VIII. Kap. XI. §. 3. en in het eerfte Boek tegen
Apion , Kap. XXÏI. ( In de eerfte plaatze
wel wat overylt , en met eenig misverftand , maar
nochtans met de zeer gegronde Aanmerkinge, dat
'er in Palseftina geene andere befneedene Syriers
gevonden worden , als de Jooden : in de tweede
nauwkeuriger, en met byvoeginge van de zelfde
B 3
Aan-

22 5. ,if?5> OVER BE B E S N Y D I N G
Aanmerking) ; maar hy brengt ook aan Apion, die'
een /Egyptenaar was , en met de Befnydinge der
Jooden den fpot dreef, onder het oog : DAT DE
MGYPTENAAREN ZELVE DIT GEBRUIK GEHAD HEBBEN,
EN VOLGENS UE MEENING VAR HERODOIUS , DIE GE­
WOONTE ZELFS TOT ANDERE VoLKEN OVERGEBRACHT'
(Libr. 2. contra Apionem , §. IJ.) hoewei teffens
uit deeze plaatze blyke , dat niet alle de Mgyptenaaren
befneeden waren ; want hy laat 'er terilond
op volgen , dat Apion zelf, dien hy voor
eene Mgyptenaar verklaart had , in zynen ouderdom
eerst, wegens zeker ongemak, befneeden is:
hy moet by gevolg te vooren onbefneeden geweest
zyn. De Befnyding by de Mgyptenaaren was
naamlyk , gelyk wy binnen kort zuilien zien , alleenlyk
eene Verplichting der Priesteren.
Dat Pythagoras zich heeft moeten laaten befnyden
, om tot de geheime Lesfen der Mgyptifche
Priesteren te worden toegelaaten, is te bekend ,
dtin dat ik het zoude behoeven te bewyzen. Zyn
Voorbeeld bevestigt ondertusfchen , bet geene ik
zoo even van de Befnyding der Mgyptenaaren
gezegt hebbe. Maar de plaatze van O R I G E N E S ,
die over het algemeen zegt, dat niemand den toegang
tot de Wetenfchappen en Heiligdommen van
Mgypten verkrygen konde , die niet befneeden
was , is van zoo veel gewichts , dat ik dezelve geheel
moet affchryven. Men vindt dezelve in Comment
ar io in Epifi. ad Rom. , Kap. II. vs. 13. pag.
495. van het vierde Deel, volgens de Uitgaave van
M A N G E Y . Nam apud JEgyptios , qui in fuper-
(litionibus vefiiis (zegt hy tot de Heidenen,) &
vetufiisfimi babentur t
& eruditisjïmi, a quibus pro-
) \
P

DER MGYPTENAAREN enz. 23
pe omnes reliqui ritum Sacrorum & cerimonias muluati
Junt ; apud hos inquam nullus aut Geometrie
ftudebat , aut Jjlronomtce , qua apud illos prtecipua
ducuntur nullus certe Aftrologia èf Genefeos, qua
nihil divinius putant , Jecreta rimabatur , niji circumcifiane
fufcepta. Sacerdos apud eos , aruspex,
aut quorumlibet Sacrorum Minijier , vel , ut 0
appellant , Propheeta omnis , circumcijus e[i. Lite--
ras quoque facerdotales veterum flLgyptiorum , quas
hieroglyphicas appellant , nemo discebat , mi ft circumcifus.
Omnis hierophantes , omnis vates , omnis
cozli ( ut putant) infernique myfter confcius,
apud eos ejfe non creditur, nifi circumcijus. ORI­
GENES, die ongemeen geleerd, eti in Mgypten
gebooren was , was zekerlyk in Mgyptifche zaaken
zoo bedreeven , dat niemand zyn getuigenis zal
wantrouwen.
Van andere Schryvers , van laateren tyd , die
hunne kundigheeden alleenlyk uit Herodotus en
Diodorus getrokken hebben , en noch daarenboven
Twist-Schryvers waren, die den Christlyken
Godtsdienst te keer gingen , CELSUS by voorbeeld,
en JULIAAN den Keizer , zal ik niet fpreeken , om
dat hun getuignis van minder gewichts is : alleenlyk
merk ik aan , dat CYRILLUS in zyne wederlegging
van Keizer Juliaan toeftemt, dat de Befnyding
by de Mgyptenaaren in gebruike was (a).
In den Bybel zeiven fchynen de Mgyptenaaren
als befneden voorgeftelt te worden. Wanneer 'er
Jerem.
CO Contra Julianwn, Libr. IX. pag, 2.9S.
B 4

§4 §• 185. OVER DE BESNYDING
Jerem. IX. vs. 35, 16. gezegt wordt: de tyd hmt t
dat ik bet Oordeel houden zal over alle Bejneeaenen ,
die den Voorhuid hebben (a) , over Mgyptct, , over
Juda , over Ednm , over Amman, over Muab, ow?r'
a/Zew me? ronrf gefchorene hairen , die in de fVoefty
ne woonen : ivant alk Heidenen zyn onbejneedm ,
en Israël heeft een onbefneeden hnrt ; worden de
«rfEgyptenaaren , Edomi.ten , Ammoriren, Moabiten
, en Bedoyneli van Arabien, duidelyk hefchreeven
als Volken, die zoo wel als de Jooden belleden
waren , maar daar by een onbefneeden hart
hadden. Van noch meer gewichts is de plaatze ,
Jof. V. vs. 0. wegens den hoogen Ouderdom des
tyds, van welken zy fpreekt. Naa dat de Israëliten
, die noch onbefneeden gebleeven waren, zich
by hunne komst in Palsftina hadden laaten befnyden
, verklaarde Godt: DAT HY ZE NU VAN HET
VERWYT DER MGYPTENAAREN VERLOST HAD. De
Aegyptenaaren moeren by gevolg op dien tyd al befneeden
geweest zyn , en den Israëliren , die uit
hun Land vertrokken waren , het nalaaten der Befnydinge
verweeten hebben.
Nochtans hebben anderen reeds ten deezen opzichte
aangemerkt, dat misfehien het geheele Volk
der Aegyptenaaren niet befneeden was , maar dat
eigentlyk alleen de Priesteren deeze plechtigheid
moesten ondergaan , hoewel het ook anderen, die
geene
. ("O In de Nederlandfche Vertaaling zoo wel als
die van Lutherus , leest men , alle de bejheedene met
de onbefneedene ; en volgens deeze Vertaaling zoude
men uit deeze plaats geen bewys kunnen opmaaken.

DER MGYPTENAAREN enz. 05
geene Priesteren waren , rry ftond , dit na te volgen.
Men vindt het één en ander het allerduidelykst
voorgeftelt, by VONK, in fpecimine cricico
in varios auclores , rjf obfervationibus mtscellaneis ,
pag. 60. Ik zal hier alleenlyk de woorden van
HORAPOLLO bybrengen : DE CVNOCEPHALUS BE­
TEKENT (in de Beelden - fpraake der M^yprenaaren)
EENEN PRIESTKR , —— OM DAT DEZELVE BE-
SNEEDEN GEBOOREN WORDT, EN DE PRIESTEREN DE
BESNYDING ZORGVULDIGLYR WAARNEEMEN.
De Befnyding is noch tot op deezen dag by de
Mgyptenaaren in gebruik gebleeven , en wel niet
alleen door den Muhammedaanfchen Godstdienst ,
maar ook als eene oude gewoonte des Volks, en
dat zelfs by gemeene lieden. Uit de Bcfcbryving
van Jrabien , van den Heer Kapitein NIEBÜHR,
blaiz. 76 tot 80. ziet men , dat in Mgypten dikwils
de Muhammedaanfche Dochters befneeden
worden , hoewel dit geen ftuk van den Muhammedaanfchen
Godtsdienst , noch by de Turken in gebruik
zy , en dat de Koptifche Christenen gewoon
zyn hunne Zoonen te befnyden. Dat de Abysfynen
, niettegenftaande zy Christenen zyn , en de
Befnyding geenszins voor een Godlyk Gebod houden
, dezelve evenwel als een oud gebruik onderhouden
, en wel by hunne Kinderen van heide Ge-
Dachten , is uit JOB! LUDOLPHI JHifteria JEthi»pïc-a t
Libr. III. Cap. 1. bekend.
Hier is dan nu twist over ontdaan , naamlyk of
de Israëliten de Befnyding van de Mgyptenaaren ,
dan of de Mgyptenaaren dezelve van de Israëliren
cnileent hebben: Een twist, waar in misfehien
geene van beide partyen volkomen gelyk heeft.
B 5
Hec

26 §. iSj- OVLR DE BESNYDING
Het ééne Volk moet dezelve buiten eenigen twyfel
eerst, en het andere laater bekomen hebben; maar
daaruit volgt niet , dat het ééne dezelve van het andere
heeft overgenomen.
HERODOTUS en DIODORUS SICULUS waren van gedachten
, dat de Israëliten de Befnyding uit Aegypten
hadden medegebracht Men ziet terfïond uit
hunne uitdrukkingen , en de misflaagen , die zy in
hunne Vernaaien gemengd hebben , dat zy maar
weinige zekere berichten van de Jooden hadden :
want anders zoude Diodorus met volle zekerheid
hebben kunnen zeggen|, dat de Jooden uit Aegypten
afkomftig zyn , het welk hy niet dan twyfelachtig
bericht, en waar van Herodotus in het geheel
geen gewag maakt.
Hun getuignis, of liever hunne meening is zelfs
hier van geen gewicht, om dat de zaak zoo verre
tot de hoogfte oudheid, van welke de Griekfche
Gefchiednisfen niets weeten , opklimt, dat zy beiden
hadden behooren te zeggen , gelyk Herodotus
van de Mgyptenaaren en Mthiopiers getuigde ,
dat deeze gewoonte te oud was , om door hen
beflist te worden , By welk van deeze beide Volken
dezelve eerst hebbe plaats gevonden. Uit den
eigenen Schryver der Hebreeuwen , MOSES , die
meer dan duizend Jaaren voor Herodoot geleefd
heeft r
ziet men klaar, dat de Voorvaderen der Israeliten
reeds befneeden waren, toen zy na Mgypten
trokken , en dat zy de Befnyding niet eerst by
hun Jangduurend verblyf in dat Land hebben aangenomen.
Dat JOSEPHUS Herodoot , zonder hem
tegen te fpreeken , bybrengt, doet niets ter zaake :
zyn oogmerk is alleenlyk , uit hem te bewyzen ,
dat

DER AEGYPTENAAREN enz. . 27
dat de Jooden geen onbekend Volk geweest zyn ,
en dat SESOSTRUS> Judsea verovert heeft. Mistte
Herodotus hier in een ander geval, zoo was het de
zaak van Jofephus niet, in het voorbygaan alle zyne
misdagen aan te wyzen en te verbeteren.
Niemand , die eenig denkbeeld heeft van Gefchiedkundige
waarfchynlykheid , zal hier geloof
flaan aan de Griekfche Schryveren , die van eenen
veel laateren tyd zyn , en noch daarenboven de
fout hebben , dat zy vreemde Volken , die zy barbaars
noemen , met verachtinge aanzien , en derzelver
fpraake, of binnenlandfche Schryveren niet
kennen . alhoewel zy de Gefchiednisfen dier Volken
befchryven willen. Hun ja of neen geldt in
gevallen zoo als deeze , daar wy binnenlandfche
Gedenkfchriften hebben , die ons het tegendeel
zeggen , niets het geringde.
Dan men moet van deeze Vraage eene andere,
die men doorgaans met dezelve verward heeft,
zorgvuldiglyk onderfcheiden ; naamlyk : WAS DE
BESNYDING OP DIEN TYD , TOEN GODT DEZELVE ,
VOLGENS HET GETUIGNIS VAN MOSES , AAN ABRA­
HAM GEBOOD » OP DEN AARDBODEM NOCH TEN EE-
NENMAALE ONBEKEND ? OF WAS DEZELVE MISSCHIEN
AL TE VOOREN BY ANDERE
GR0OTE VoLKEN IN GE­
BRUIK GEWEEST , ZOO ALS BY VOORBEELD , BY DE
/EGYPT ENAANEN EN MTHIOPIERS ? Ik kan niet ontkennen
, dat my het laatfte hier het waarfchynlyksï
voorkomt, en wel om de volgende redenen.
Het zeventiende Hoofdlïuk des eerften Boeks
van Mofes, ziet 'er in het geheel niet uit, als of
daar

2S. $. 185. OVER DE BESNYDING
daar in eene te vooren geheel onbekende en völko*
men nieuwe Konst-bewerking der Heelkunde bevolen
wierdt , en wel eene Konst- bewerking, die
zoo fmartlyk, en met zoo veel leevensgevaar vergezeld
is , als de Befnyding by volwasfenen. Abraham
ontfangt éénvouwiglyk dit bevel, dat hy zich,
en al wat in zyn huis manlyk was , moest laaten
befnyden. Dit zoude misfehien meenig Europeer
heden ten dage niet eens verftaan, daar wy nochtans
zoo veele befneedene Jooden onder ons hebben,
indien 'er geene befchryving werd bygevoegt,
en hem duidelyk gezegd , wat de Voorhuid zy ,
( een woord , het welk de meesten , die geene
Ontleedkundigen zyn , enkel uit den Bybel kennen
zonder recht te weeten , wat het zelve eigentlyk
betekene,) en hoe men dezelve befnyden moete.
Was derhalven noch nergens onder eenig Volk de
Befnyding in gebruik geweest, dan had 'er noodzaaklyk
eene zeer uitvoerige befchryving dier Konstbewerkinge
moeten bygevoegt worden. Dan wy
vinden daar geen woord van : het enkele woord,
DE VOORHUID AAN HET VLEESCH DESNYDEN ,
was voor Abraham duidelyk genoeg. Men
zoude byna denken , dat, zoo lange nergens de
Befnyding in gebruik was , de Voorhuid niet eens
eenen naam in de gemeene taal zoude hebben :
dewyl dit gedeelte des lichaams niet in het oog
valt, en men juist niet noodig heeft van hetzelve
te fpreeken. Zelfs in onze taaie hebben wy den
naam VOORHUID alleenlyk uit den Bybei; en noch
is de famenvoeging duidelyk , waar door men aan
dezelve een Woord heeft zoeken te geeven , het
welk zy waarfchynlyk in den beginne niet hadt.
Maar by Mofes vind men al een Woord, welks
Afllam-

J>ER /ECYPTENAAREN enz. 29
Afftamming men niet eens verder kan naafpeuren,
Orla (a), de bekende benaaming der Voorhuid.
,— Men kan op meer dan éénerlei wyze befnyden
: gelyk de tegenwoordige Befnyding der Jooden
, van die der Muhammedaanen , Aegyptenaaren
en Aethiopiers , in der daad verfchilt. Maar
Godc zegt in de eerlte plaatze , daar de Befnyding
werdt ingeftelt, daar zoo weinig van , dat wy niet
eens met eenige waarfchynlykheid kunnen weeten ,
welke van deeze manieren van befnyden Hy bevolen
hebbe : maar Abraham moet dit verfiaan hebben;
en bygevolg moet dit woord opdien tyd door
de gewoonte zelve duidelyk geweest zyn.
Al wilde men hier zeggen , dat Godt aan Abraham
eene befchryving dier Heelkundige Konst-bewerkinge
gegeeven heeft, maar dat Mofes dezelve
met ftilzwygen voorby ging , om dat zy in zynen
tyd bekend genoeg was; zoude bet evenwel noch
onbegryplyk blyven , hoe zy noch op dien zelfden
ui
dag, (en dit wordt Gen. XVII. vs. 26,27. t-
druklyk gezegt,) aan het geheele Huisgezin van
Abraham konde verricht worden , het welk reeds
eenige Jaaren te vooren , zonder Kinderen en gekochte
Slaaven mede te tellen , in drie honderd en
achttien Knechten , die in zyn huis gebooren waren
, en de Wapenen konden draagen , beftond.
Hiertoe werden buiten twyfel menfchen vereifchr,
die in het doen van deeze Konst - bewerking al zeer
geoeffent waren : zonder deeze, zoude hec zoo
fpoedig niet hebben kunnen voortgaan; maarhy,
die de Befnyding doen moest, zoude daarvan eerst
asm

3o §. 185. OVER DE BESNYDING
aan eenige van de minstwaardige knechten proeven
hebben moeten neemen, die misfehien dikwils zouden
mislukt zyn , om op deeze wyze dit werk van
langzaamerhand te leeren.
En hoe kan men , zonder het grootfte wonderwerk
re vooronderilellen, waartoe Mofes ons evenwel
geene de minde aanleiding geeft, zich verbeelden
, dat, indien alle de knechten van Abraham te
vooren onbefneeden geweest waren , zy zich, op
zyn bevel alleen , aan zulk eene fmartlyke handeling
zouden onderworpen hebben. Men verbeelde
zich flechts , hoe het in onze dagen gaan zoude
, indien de één of andere Edelman eenige honderden
Boeren op zyne landgoederen op éénen dag
wilde laaten befnyden. Zy zouden zich alle daar
tegen verzetten , en ten minften zoude hem niemand
behulpzaam zyn , om anderen tot eene zaak
te dwingen , waar toe hy naderhand op zyne beurt
door hen ftond gedwongen te worden. En wat
zoude Abraham alleen, die geene hulpe van eenige
Overheid hebben konde , in zulken gevalle gedaan
hebben ? Is het derhalven niet het allernatuurlyksc
te denken , dat veelen van zyne Knechten reeds
vóór dien tyd befneeden waren , en dat hy door
hulp van deezen, de overige tot gehoorzaamheid
gedwongen heeft ? Maar is dit zoo, dan moet de
Befnyding, behalven in Aegypten , noch by eenige
andere Volken in dien tyd geheel en al ongewoon
geweest zyn.
In het vierendertigfte Hoofdft. des eerden Boeks
van Mofes eifchen de Zoonen van Jacob , als eène
Voorwaarde , van Sichem, die hunne Zuster wilde

DER AEGYPTENAAREN enz. 31
de trouwen , dat hy en zyne geheeJe Stad zich
moest laaten befnyden ; en wel met byvoeginge
van deeze reden : IVy kunnen dit niet doen , dat
uoy onze Zuster eenen Onbefneedenen zouden geeven.
Het zoude ons tot Jcbande (trekken. Dit
zoude waarlyk ten hoogften belachlyk geweest zyn,
indien 'er op dien tyd in de geheele VVaereld geene
andere Befneedenen , dan in het gedacht van
Abraham geweest waren : anderen zouden hen misfehien
befpot hebben , maar niemand voorzeker
zoude het fchandelyk voor hen geoordeelt hebben ,
dat zy eene Dochter aan eenen Onbefneedenen
uithuwelykten. Ondertusfchen, komt deeze eifch
den Bruidegom zoo weinig ongerymd voor, dat hy
alle de Burgers van zyne Stad overreed, om zich
met hem aan de Befnyding te onderwerpen.
Men herinnere zich daarenboven , dat de Befnyding
buiten allen twyfel by de Aegyptenaaren in
gebruik was, toen de Iraëliten uicAegypten trokken
, en dat zy den Israëliten het verzuim van deeze
gewoonte in de Woestyne verweeten ; en men
zal nauwlyks anders kunnen denken , dan dat de
Befnyding reeds vóór den tyd der Israëliten in
Aegypten gebruiklyk geweest is. Want dat de
Aegyptenaaren , die altoos zoo veel yvers betoonden
, om de zeden en gewoontens van hunne
Voorouderen te bewaaren , die over hec algemeen
van Vremdlingen eenen afkeer hadden; maar inzonderheid
Hebreeuwfche Herderen , met verachting
aanzagen (0) , dat deeze , zegge ik , van
eenige vreemde Herderen, die in Godtsdienst mtt
(a) Gen. XL1II. vs. 32, cn XLVI, vs. 34.
hen

%% %. 186". ÖOCMERltïtl
hen zoo veel verfchilden , de Befnyding zouden
overgenomen hebben , is eene zeer onwaarfchynlyke
gisfing.
Voegt men 'er nu noch by , dat de Befnyding
noch heden ten dage , zelfs in zulke landen , daar.
zy door den Godtsdienst niet bevolen wordt , in
Aegypten , meen ik , en Abysfinien dand gehouden
heeft , en in deeze warme landen fomtyds om
der gezondheids wille nodig is, dan wordt het ten
minden zeer waarfchynlyk , dat deeze beide Volken
, die buiten dien veel ouder zyn , en welker
land men om zoo te fpreeken , als de natuurlyke
zetel der Befnydinge kan aanmerken , dezelve vroeger
gehad hebben dan de Israè'liten , die zekerlyk
eerst lange naa hen ontdaan zyn.
§. 186.
Oogmerken der Befnydinge.
Het eerde oogmerk der Befnydinge, het welk
zich met den eerften opflag vertoont, en waarover
Godt by haare Indellinge zich met ronde woorden
verklaart heeft (a) , bedond daarin , dat de
"Nakomelingen van Abraham door middel van dezelve
een Verbond met den Allerhoogden moesten
maaken, om geenen anderen Godt, maar Hem
alleen aan te bidden en te vereeren. Hoe de Befnyding
een teken van dit Verbond zyn kunne,
kan men te gemaklyker begrypen, wanneer men
weet , dat zy by de Aegyptenaaren een gebruik
was
Ca) Gen. XVII.

DER B E S N Y D I N G E. 33
was der Priesteren : Abraham en zyne Nakomelingen
móesten, zoo ras zy befneeden waren, aangemerkt
worden , als of zy zich tot Priesteren van
den waaren Godt geheiligt hadden, om Hem alleen
te dienen. Zy behoort derhalven tot die Grondftelling
van het Mofaïfch Recht, DE VERBANNING
YAN AFGODERYE , Van welke ik, §. 32. gefprooken
hebbe.
Maar behalven dit zinbeeldig oogmerk , kan de
Befnyding , onder eene warme luchtftreek , noch
wel zekere nuttigheid van eene andere natuure gehad
hebben , dewelke Godt bewoog , om onder
veele andere mooglyke Verbonds-tekenen juist die
te kiezen : en inderdaad Christus fchynt dezelve ,
Joh. VII. vs. 22, 23. als een voorvaderlyk gebruik,
het welk voor de gezondheid dienftig was , aan te
merken. Myn oogmerk is niet, op eene geleerde
wyze alles by één te zamelen , het geen over dit
Onderwerp gefcbreeven is , maar alleenlyk vin het
zelve te fpreeken , zoo als het my nu voorkomt ,
naa dat de Heer NIEBUHR myne 52fte Vraage aan
het Reis- gezelfchap na Arabien , die daarover han*
delt , beantwoord heeft Qa). Ook ga ik het Programma
van den Heere Lyf-arts VOGEL, het welk
hy in het Jaar 1763. heeft uitgegeeven, onder den
titel: Dubia de u/u chcumïïfionis Mcdtco , met ftilzwygen
voorby. Het zelve behoort niet tot myn
oogmerk , om dat het over ons Onderwerp meest
van vooren (a priorij, en zonder berichten uit die
Lan-
( a ) NIECUHR Befchryving van Arabien , uit eigene
uoaameemingen , bladz. 74. en verv. van de Nederd.
Vertaaling.
IV. Deel
C

34- 5» 18 (5. O O G M E R K E N
Landen , van welken gefproken wordt, handelt $
en dus eigenlyk flechts zwaarigheden tegen de nuttigheid
der Befnydinge voor de gezondheid in Europa
oppert ; zwaarigheden ondenusfchen die men
op Laudflreeken , dewelke zuidlyker liggen , niet
terftont moet toepasfen ; en die men inzonderheid
niet kan laaten gelden als tegenwerpingen tegen
Schryvers , dewelke in die landen geleeft hebben ,
indien men niet wil vooronderftellen , dat daar ter
plaatfe alle natuurlyke omfiandigheden volkomen
overeenkomen met die van andere landen, dewelke
aan Europeaanfche Artfen bekend zyn. Of de Befnyding
in Europa , en by de doorgaande lichaamsgefteltheid
die een Hoogduitfch Artfenykundige bewoon
is aantetreffen , voor de gezondheid van nut
kunne zyn, was ten minfien myne vraage niet.
De Ouden , die van de Befnyding der Mgyptenaaren,
inzonderheid der Priesteren fpreeken, zien
dezelve dikwerf, als eene foorr van zindeiykheid
aan. Volgens PHILO , in zyn boek de Circumeijione
, (pag. au. des tweeden deels , naar de uitgave
van M A N G E Y , ) zoude de Zindeiykheid des
gebeelen hchaams , die inzonderheid den Priesterhand
voegt , het tweede, oogmerk , of de tweede
aanpryzing der Befnydinge zyn : en hy voegt 'er
by , dat de JEgyptifcbe Priesteren om die rede ook
gewoon zyn het Hayr aftefnyden, dewyl in het Hayr
en onder den Foorhuid vecle vuiligheden vergaderen ,
ate zy behoorden weg ie neemen.
Aan deeze Zindeiykheid nu fchynt men het veel
gewichtiger Voordeel, waaraan PHILO de eerfte
plaatze gaf, te moeten toefchryven. Deeze Schryver
naamlyk , dien men , ten minilen in zaaken die
Mgyp-

D Ë R Ë E S N Y D I N G fe. 35
Mepten betreffen, geen geloof behoort te weigeren
, zegt op dé zoo even aangeweeze plaatze :
Er zyn meer redenen , die dit Oude Gebruik adhpryzen;
maar inzonderheid de volgende : ï'oereerst,
de Befnyding komt eene zeer fmart'yke Krankheid
Voor , en die moeijelyk te geneezen is : men npelht
dezelve , 'waarfchynlyk wegéns den brandenden
fyn, Carbonkel (a), en de onbefneedenen zyn aan
dezelve het meest onderheevig. De tweede is , de
Zindeiykheid, enz. Deeze plaatze van PtiiLO word
volkomen opgeheldert , en haare wa'drheid bevestigt
, wanneer men 'ér mede vergelykt , hec geen
de Heer NIEBUHK zegt , op bladz. 74. ter bearifc-
Woordihge" van myne 5'ifte Vraage : „ Zy is in de
,, heete landen voor die geenen die zich met vlytig
,, Wasfchen , zeker zeer ndetig. Dus verzekerde
de Aftz (è) der Ëngèlfchen té Haleb , dat zig
in de heete landen meer vogtigheden onder hec
hoofd der roede verzamelden , dan in de koude-
,, re landen ; en een myner Vrienden in Indiè'n ,
die zich in deeze heete landen alleen naar de Eü-
,, ropifche wyze gereinigd hadde , had een foort
„ van gezwellen onder het roedenhoofd gekregen ,
,, welken niet zo zeer te dugten zouden geweesc
zyn , indien hy befneden ware geweest. Hy
„ wafchte naderhand dit lichaamsdeel fliptelylt, en
„ federt dien tyd befpeurde hy niets meer van dien
„ aart. Het wasfchen des lichaams en vooral der
„ heifa)
In het Griekfch
, in het Nederduitfch
Gloeijende Koole.
&) RussttL, een Broeder van dien Rusfel, die de
Natural Hifttry ef Aleppo gefchreeven heefc.
C 3

$6 §• 186. O O G M E R R E K
v
heimelyke deelen , is dus in de heete Landen
noodzaaklyk , en het is rafsfchien om deeze re-
„ den, dat de fiigters van deGodtsdienftenderJoo-
„ den , der Mohammedaanen , der Gebers, der
„ Heidenen in Indie , enz. het zel»/e bevolen heb-
„ ben. De thans onder hen woonende Christenen
„ moeten nu ook , zo wel welftaanshalven, door
„ dien men hen anders veragten zou , als om de
„ Gezondheid , de reinigheid in agc neemen.
„ Dewyl nu een Befnedene zich met minder
„ moeite kan wasfchen \ dan een Onbefnedene,
„ vooral , wanneer hy, gelyk de Mohammedaa-
„ nen , maar ééne hand daar toe mag gebruiken ,
„ zo verfchafc de Befnyding den geenen , die 'er
„ zich van bedienen , ook een groot gemak * en
„ dit konde reeds voor eene Oorzaak genomen
„ worden , waarom die Natiën , by dewe'lken Zy
„ eens ingevoerd is , dezelve behouden." Hoe
weinig de Heer NIEBUHR ook bedcele , dit voor
het Hoofdoogmerk der Befnydinge op te geeven ,
zo zeker wordt evenwel door zyn Verhaal de zaak
zelve , dat de Befnyding in heete landen een behoedmiddel
is tegen de zoogenaamde Carbonkels,
gelyk ze van PHILO genoemt worden.
JOSEPHUS verhaalt ons ook noch een merkwaardig
Voorbeeld , in zyn tweede Boek contra
Jlpionem, §. 13. Dezelfde Apion naamlyk , die
op zulk eene haatlyke vvyze tegen de Jooden gefchreeven
, en met hunne Befnydinge den fpoc gedreeven
nadr , moest zich eindelyk zelf, wegens
een ongemak aan zyne heimelyke deelen , laaten
befnyden ; dan die geichiedde'te laat, en hoip hem
niecs^

D E R B E S N Y D I N G E . 37
niets ; Apion flierf aan zyn ongemak in groote
fmarten', en Jofephus merkt dit als eene rechtvaardige
ftraffe aan voor zyne fpotternyen , met eene
gewoonte , die zelfs by de Mgyptenaaren heilig
geacht 'werdt.
PHILO tracht der Befnydinge noch een ander
natuurkundig Voordeel toe te fchryven ; hy is,
naarnlyk van gedachten , dat dezelve iets toebrengt
om het Huwlyk vruchtbaar te maaken. Ik zal,
het geen hy hier van zegt, liever in hec Latyn bybrengen
: Quana gravisfima commendatio e/t,
quod ad mukïtudinem fobolis confert. Sic entm dicitur
Jemen, neqae disperfum neque circum fluens prcsputio
reftius ejaculari, in deque fieri, ut gentes
circumcijce fint fsscundisfimcc numerofisfimes. Of
dit zoo zy , zal ik niet onderzoeken , maar voor
de Geneesheeren overlaaten ( a ). Dat de Volken
die befneeden waren , juist altoos de talrykde en
vruchtbaarfte geweest zyn , kan men ten minden
uit de Gefchiednisfen niet bewyzen. Deeze fpreeken
van onbefneedene Volken , die zeer vruchtbaar
, en van befneedenen , die het in het geheel
niet waren : noch heden ten dage zyn de landen
der befnéedene Muhammedaanen , in vergelykinge
van het onbefneeden Duitfchland , Woestenyen ,
alhoewel zy noch dour den Oorlog , noch door hec
verhuizen na andere landen , zoo veele Inwooneren
verliezen. De invloed der Befnydinge in de
Vruchtbaarheid der Menfchen kan ten minden niec
grooc
(a) Men zie , by voorbeeld , de Disfertatie van
den Joodfchen Artz SALOMON BERNH. WOLFSHEIMER,
de caufis joecunditatis Hebrceorum , nonnullis cedicis facri
prceceptis nitentibus. lialas 1742.
C 3

33 §. 186. O O G M E R K E N
groo; zyn , en ik geloof, dat een Geneesheer, die
over hec algemeen in het gevoelen van Philo was ,
evenwel zoude toeüemmen, dat, het geen hy zegt,
aiieeuljk by zeer zwakke natuuren plaats kan hebben
; niet eens by middelmaatig fterke , die aan de
zwakken grenzen.
Behalven bet geval van zwakheid kunnen fommige
Manspersonen , welker Voorhuid te lang of te
bekrompen is, noodig hebben, dat zy door de Befnyding
voor het Huwlyk bekwaam gemaakt worden,
dewyl het zelve by hen, zonder Befnydinge,
met groote ftr.arten vergezelt gaat. Hier van fprak
de zesde afdeeling myner 52lte Vraage aan de Reizigers
na Arabien , en de Heer NIEBUHR houdt
dit in zyn Antwoord , het welk ik aan den voet
deezer bladzyde geheel zal meeedeelen (a), voor
één
Ca ) „ De waare nuttigheid der Befnydenis is wel
„ ceezc , dat daar door veele Mansperfoonen eerst
„ tot den byflaap bekwaam worden. Men vind zoo
„ wel in de Oosterfche landen als in Europa lieden ,
„ by dewelken deswegens een foort van befnvding
3, nóodzaaklyk i;. Ik geloof daar van te Moful een
bewvs gezien te hebben. Een aldaar wooaende
„ Christen, die reeds eenige iaaren met zyne tweede
,1 jonge Vrouw geleefd hadde, zonder Kinders ge-
„ teeld te hebben , beklaagde zich, dat zyne Vrouw
hem telkens verweet, dat het zyne fchuld was,
„ dat zy zich eenen onvru%tbaaren boom moest laaten
„ noemen. Ik verzekerde hem , dat ik geen Artzenykundige
was, gelyk hy het daar uit vermoedde,
3, om dat ik de Sterren waarnam , en de Mohamme-
„ daanfche Sterrekundigen tevens Artzen pleegen te
„ zyn. Daar hy egter zyn verzoek dagelyks herhaal-
„ dë, dat ik hem Artzenyen wilde geeven, begeerde
„ ik ten laatften met hem naar zyn huis te gaan , en
,. zyne Vrouw te fpreekea, Hier in wilde hy in het
„ eersc

DER B E S N Y D I N C E . 39
één der gewichtigfte voordeden van de Befnyding.
Des niet tegengaande geloof ik niet , dat eenig
Wetgeever of Volk by bet invoeren der Befnydinge
op dit voordeel het oog gehad heeft: want dergelyke
gevallen komen te zelden voor , en men ziet
dezelve, zoo veel ik uit het antwoord van den Heer
INIEBUHR kan befpeuren , in het zuidlyk Afien niet
meer dan in Europa.
Zeker
i
eerst in het geheel niet bewilligen, wyl hy dugtte,
S
„ zvne nabuuren mochten gewaar worden, dat hy een
„ vreemdling in zyn huis bragtte. Egter fchroomde
„ de Vrouw, die zig anders van geen Vreemdling zou
„ hebben laaten zién , ganfch niet, om met baaren
„ ge waanden Artz te fpreeken, dewyl de Europefche
„ Artzen en Monniken de Vrouwen der Oosterfche
„ Christenen zonder agterdocht bezoeken kunnen ,
„ terwyl een ander eerlyk reiziger voor de deur ftaan
3, blyven, of met het gezelfchap des Mans genoegen
s, ne'emen moet. Zy klaagde, dat de Man zo zelden
„ met haar wilde te iioen hebben. De Man antwoor-
„ de tot zyne verdediging, dat zy niets van hem ver-
„ langen zou, inzien zy de fmerteondervond, welke
het hem veroorzaakte. Hier by herinnerde ik my 9
„ dat een Europefche Artz eenen myner Europefche
„ Vrienden juist om dezelve reden den riem aan het
„ roedehoofd losgemaakt had. 13y nauwkeuriger na-
„ vraagen en onderzoek, welk ik met een ernftig ge-
„ laat deed , bevond ik ook hier , dat de arme Man
„ konde geholpen worden , indien hy zig aan dezelfs,
de Operatie wilde onderwerpen. Jk beiluit hieruit
, dat by aldien hy in zyne jeugd ware befnee-
,, den geworden , zyne Vrouw zig waarfchynlyk niet
over hem-beklaagd zou hebben, en hy zelve een ge-
9, rustcr lecven en erfgenaamen hadde künnen hebben.
Doch zyn gebrek wierd niet verholpen ; want de
5, Vrouw verzekerde: zy zou niet dulden, dat'ereea
} )
mes gebruikt wierdt. "
C 4

40 §. i86. O O G M E R K E N
Zeker groot Natuurkundige , welkers naam ik
verzwygen zal , tot dat hy my vryheid geeve , om
den welven te noemen , gaf voor eenige Jaaren in
zeker opftel als in het voorbygaan eene gisfing op :
riaamlyk , dat de Befnyding misfehien van eenige
zedelyke nuttigheid zoude zyn. Dit zoude inderdaad
van zeer veel gewichts zyn , en myne Lezeren
Zouden het met recht als eene onverfchoonbaare
nalatigheid in my aanmerken , indien ik myn best
niet gedaan had , om nader te verneemen , welke
zeJelyke nuttigheid deeze geleerde Man aan de Befnydinge
toefchreef. Ik deed het terftond in den
eerden brief den besten , dien ik hem fchryven
nioest : by antwoorde eerst met weinige woorden ,
pp den ai (Ie April 1770. DAT DE BESNYDING,
VOL­
GENS ZYNE GEDACHTEN , EEN MIDDEL WAS , CM DE
ZELFBEVLEKKING TE VERHINDEREN ; en voegde 'er
naderhand noch in eenen anderen brief, dien ik
nu juist niet by de hand hebbe , by : dat de Zelfsbevlekking
waarfchynlyk aan Menfchen , die be*
fLeden zyn , te veel pyn veroorzaakte.
Dit zoude voorwaar een zeer groot voordeel zyn
van het Gebod , het welk de Befnyding gebiedt ,
inzonderheid in warme landen , alwaar de wellust,
' de oorzaak der Zelfsbevlekkinge , veel heviger is,
en de Jongens eenige , ten minfien twee , Jaaren
vroeger huwbaar worden. En men zoude zich dan
byna gedwongen zien , om te vraagen , waarom
Godt zulk een weldaadig gebod, het welk het middel
behelsde tot voorkominge van zulk eene gevaarlyke
Zonde , die door de grootile oplettenheid van
Ouderen en Opzieneren niet ten eenenmaale kan
beteugelt worden , waarom Godt, zegge ik, dit
Gebod

DER B E S N Y D I N G E. 4i
Gebod in het Nieuwe Testament afgefchaft, en het
zelve niet liever door den Christlyken Godtsdienst
algemeen gemaakt hebbe ? Of waarom Hy onze
natuure van den beginne niet anders gefteld , en by
de iVlenfchen tot eene algemeene Regel gemaakt
hebbe , het welk thans zeer zeldzaam voorvalt, tn
niet dan eene uitzondering is, naamlyk zonder voorhuid
gebooren te worden ? Indien deeze zedelyke
nuttigheid der Befnydinge konde beweezen worden,
dan was het de zaak van eiken Wetgeever niet flechts
om zedelyke , maar ook om ftaatkundige redenen ,
dit behoedmiddel tegen de zelfsbevlekking weder in
te voeren, en door burgerlyke wetten het befnyden
der Jongens kort naa hunne geboorte te beveelen :
want 'er kan bynaa niets nadeeligers voordevolkrykheid
van een Land gevonden worden , dan de genoemde
misdaad , wanneer zy gemeen wordt.
Dit alles heeft my oplettender gemaakt op de
Vraage , of de Befnyding niet wel zekere zedelyke
nuctigheid konde hebben : maar ik heb 'er my zeiven
evenwel niet van kunnen overtuigen. Ik zal
de redenen, die het my onwaarfchynlyk maaken ,
voor zoo verre dezelve my nu voor den geest komen
, bybrengen.
Vooreerst is het onbetwistbaar, dat de Befnyding
geen behoedmiddel zoude zyn tegen die foort
van zelfsbevlekkinge , die zonder eenige lichaamlyke
werkinge , alleenlyk door de verbeelding veroorzaakt
wordt, en met de pollutiones nodturne de
meeste overeenkomst heeft , met dit onderfcheid
alleenlyk , dat deeze in den flaap , en als onwillig,
maar geene waakend gefchiedt, en door eigenlyk
C 5
toe-

4^ §. iS6. O O G M E R K E N
toedoen van hem , die zyne onkuifche gedachten
toe op zekere bepaalde hoogte nagaat, en dezelve
opzetlyk koestert. Deeze foort van zelfsbevlekkinge
, by welke niets dan de verbeelding werkzaam
is , is misfehien noch dimmer , dan de eigenlyke ,
zoogenaamde Manujtupratio. Zy tast de vermoogens
der Ziele met meer ge weids aan , om dat de
verbeelding alleen hier alles doet. Die gedachtenloosheid
der Zelfsbevlekkeren derhal ven , dewelke
geduurig nader komt aan weezenlyke Krankzinnigheid
, en die door TISSOT befchreeven is, moet
in het byzonder van deeze een gevolg zyn , en zy
moet voornaamlyk veel tot merklyke verzwakking
der vermoogens , zoo van hec lichaam als van de
Ziüc toebrengen. Gezeifchappen, tot welke zy
anders hunne toevlucht behooren te neemen , die
zich van die afichuwlyke misdaad zoeken los te maaken
, zyn niet eens in daat , om deeze foort van
Zelfsbevlekkinge voor te komen , om dat de Verbeelding
van diepdenkende menfehen , die aan de
gefprekken geen deei neemen . ook midden in de
grootfte gezelfchappen kan werken. Tegen deeze
ajlerergfte foort vsn zelfsbevlekkinge zoude dus de
Befnyding in het geheel niets kunnen uicrichcen.
Maar ik twyfele zelfs, of zy wel een middel zy
om de eigenlyke zoogenaamde Aianuftupratio »oorre'-omen
; hoewel ik gaerne wil gelooven , dac 'er
wchien eenige byzondere foorten van zelfsbeviekkjage.
zyn , die eenen Befneedenea fraartlyk zouden
kunnen valles. Immers, men leest zelfs in
.: hwifcoa zeer veel van eisenlyke Mamjiupraimv
; en men vindt 'er zelfs, al te vergezochte
, \ oo. iftea ia , om dezelve voor te komen
:

DER B E S N Y D I N G E.
43
men (aj: dezelve moeten by gevolg ook by Be.
fneedenen mooglyk , en niet zoo imartlyk zyn, dat
de fmait alleen als een behoedmiddel tegen dezelve
zouden kunnen aangemerkt worden. Een Joodfch
Artz , dat wat veel practyk had onder zyne geloofsgenooten
, zoude hier het best over kunnen oordeelen
: de eenige van dien aart, dien ik in perfoon
gekent hebbe, de Heer HIRSCHEL te Berlyn,
was juist weinig tyds te vooren gelïorvcn , toen ik
hem 'er na wilde vraagen. Maar misfehien zal een
ander Joodfch Geneesheer myn boek leezen , en
deeze Vraage beantwoorden.
Het geen de Befnyding by de Menfchen doet,
fchynt de natuur reeds by veele foorten van Aapen
gedaan te hebben , die , gelyk befneedene Volken
het gewoon zyn te noemen , BESNEEDENE VAN
GEBOORTE zyn (Z>). HORAPOLLO zegt dit van
den Jap met den hngen honden/noet ( Cynocephalus )
uit-
(a) Dewyl het niet gevoeglyk js zulke plaatzen
in het Nederduiifch mede te deelen, en myne meeste
Leezeren geene Schriften van Rabbynen of den Thalmud
kunnen nazien , wyze ik dezelye des noods na
het Lexicon Cbaldceo - Tbalmudicum van ÜUXTORFF,
pag. 112, 113., daar zy een paar van zulke plaarzen
in het Latyn vertaald zullen; vinden.
(b) Befneedene van geboorte noemt men die geenen,
welker Voorhuid te kort is, en te weinig bedekt.
Men vind zoodanigen ook onder de Menfchen ;
en de Jooden telden zeven Heiligen , die dus van natuure
befneeden waren. Die 'er meer van wil weeten
, heeft flechts myne Oosterfcbe Bibliotheek, op
bladz. 94. na te zien.

44 i86. O O G M E R K E N enz.
uudruklyk (c). Indien dan de Befnyding een behoedmiddel
was tegens de Manuftupratie , zoude
men moeten denken , dac de natuur zelve van deeze
Aapen , die befneeden gebooren worden , deeze
vuile daad ten éénenmaale onmooglyk gemaakt
had. En evenwel zyn 'er de Aapen , inzonderheid
eenige van de grootfte foorten, tot raazend worden
toe , aan overgegeeven. Dewyl ik my geen Boek
kan te binnen brengen , waar na ik myne Leezeren
zoude kunnen wyzen , zal ik 'er alleenlyk byvoegen
, dat ik in Casfel, het hok van eenen grooten
Aap voorbygaande, die, wat meer is, van namure
zeer flerk befneeden was , denzelven in korten tyd
deze verachtlyke en affchuwwaardige daad verfcheidene
maaien zag bedryven : toen ik den Oppasfer
myne verwondering daar over deed merken , verhaalde
hy my , hoe ontelbaar dikwils dee2e Aap die
deed., en welke lichaamlyke gevolgen hy zich daar
door op den hals haalde. Indien het my geoorlooft
was , het woord ZONDE dus te misbruiken , zoude
ik zeggen, dat Manuflupratie eigenlyk de Zonde
der Aapen is. Kan dan de Befnyding wel een middel
zyn , om deeze misdaad voortekomen ?
My komt het derhalven noch voor het tegenwoordige
voor, dat wy ons by het Voordeel, hec
welk de Befnyding aan de gezondheid toebrengt,
moeten bepaalen : gelyk Christus dit ook Joh. VII.
vs. 22, 23. als een Hoofdoogmerk van haare inftelilellinge
fchynt aan te merken : Mofe;, zegt hy ,
heeft u de befnyding bevolen , die wel niet van Mo-
Jes afkom/lig ia , maar van de Vaderen ; en gy
bejnydt op den Sabbath. Is bet dat een men/eb be-
fnce-
[C)
Libr. I, §. 13, ysnaTJj •XttiTirpii/tiiiij.

§. i87- OVER DE OFFERANDEN. 45
fneeden wordt op den Sabbath , of dat de Wet van
Mofes niet gebrooken worde , boe kunt gy dan op
my toornig zyn , om dat ik den geheelen menjcb op
den Sabbath gezond gemaakt hebbe. Nochtans bekenne
ik , dat deeze plaatze zeer verfchillend word
uitgelegt. Die begeerig is om 'er iets over te leezen,
kan by den Heer Pr. ERNST AUGUST
SCHUXZE
in zyne Exercitationes Philofophica , fase. u exer-
•cit. 3.. te recht raaken.
i 187.
Verdeeling der Offeranden.
Van de OfFeranden der Israëliten fpreekende, zal
ik alles met flilzwygen voorbygaan , het geen tot
de Godtgeleerdheid of Oudheden behoort , derzelver
Godtsdienftig Oogmerk , dat zy Voorbeelden
zyn , de Plechtigheden , met dewelke zy verricht
wierden , en wat van dien aart meer zyn mooge.
Ik befchouw dezelve hier alleenlyk , zoo als zy op
het Burgerlyk Gemeenebest der Jooden betreklyk
waren : en zelfs het geen daar van te zeggen valt,
zal voor het grootfte gedeelte niet te deezer plaatze
, maar in het vervolg, misfehien by de befchouwing
der Misaaaden en Straffen , gezegt worden.
Ook zoude ik myne Leezeren zekerlyk op geene
zeer aangenaame wyze bezig houden , indien ik
over de bepaaling (.definitie) van eene Offerande
wilde twisten : dan de volgeude Verdeeling der Offeranden
, die ik. hier herhaale uit het geen ik by
Levit. j, hebbe aangemerkt, is volftrekt noodzaaklyk
, om het geen ik daar van in het vervolg zai
zeggen , te kunnen verflaan.
'^Ww': }zAi>nsn'vv!ln» ito De

40* 5- ÖVER DE OFFERANDE*.
De Offeranden naamlyk , zyn of
I.)
BLOEDIG, dat is van Dieren, die gedacht
werden. D eze Dieren moesten rein z>n ,
en aan het offeren van Menfchen, waar van
VOLT Ai RE de Israëliten befchuldigt, kon
men bygevolg, volgens dé Mofaïfche Wetten
, in het geheel niet denken, en zy zouden
het Altaar ontheiligt hebben. Dit gaat
zoo verre , dat, toen Jollas de Alraaren op
de tterkfte wyze ontheiligen wilde, op welke
Jeroboam aan het Goude Kalf geoffert
hadt, hy 'er beenderen van Menfchen op
liet verbranden , ft Kon. XXIII. vs. 15- '20.
Jk loochen hiér door niet, dat de Israëliten
irt navolginge van de Afgoderyen der Cananicen
, niet fomtyds Menfchen geoffert
hebben : maar dit was iets , hec geen in de
Wet van Mofes op het ftrengst verboden
was , en het geen in hét Critnineeie Recht,
onder de lyfftraflyke Misdaaden zal voorkomen.
Ook mochten geenszins alle reine
Dieren zonder onderfcheid geoffert worden.
Visfchen kwamen in het geheel niet op het
Altaar, om welke rede het ook nergens verbooden
is, het bloed dor Visfchen te gebruiken
, maar alleenlyk het bloed der Vogelen
en viervoetige Dieren , Levit. VII. vs.
26. Alle reine Vogelen fchynt men tot Offeranden
te hebben mogen gebruiken , Levit.
XIV. vs. 4-7. ondertusfehen waren de
Duiven evenwel verre weg de gewoonlykfte
Offeranden onder het gevleugeld Gedierte.
Van de viervoetige Dieren waren flechts
drie foorcen, Rundvee naamlyk , Schaapen
en

|. 187. ÖVER DÈ OFFERANDEN. 4*
en Bokken, voor het Altaar belremt, en 'er
mocht in 't geheel geen Wild geoffert worden.
Daar van daan die fpreekwyze in de
Wetten van Mofes , om te kennen te geeven,
dat men by het flachten van zeker dier
alle Godtsdienftige oogmerken en alle denkbeelden
om het te offeren, verbannen moest 5
HET MOET ALS EEN REE OF HERT GEGEETEN
WORDEN, Deut. XII. vs. 15. 22. XV. vs.22.
Ook heeft men ten .opzichte deezer Offeranden
met Bloed noeh aan te merken , dat zy
tegen de wyze van offeren der oude iEgypnaaren
, ten minde van fommige gedeeltens
van lEgypten flrydig waren , als welke alle
bloedige Offeranden voor affchuwlyk hielden
, en geene andere dan zoodaanige , by
welke niets, het geen leven ontfangen had,
gedood werdt, voor zedelyk goed , en der
Godtheid welbehaaglyk hielden : hier komt
by, dat de Dieren, die de Israëliten gewoon
waren te offeren, met opzet derwyze waren
uitgezocht , dat men in verfcheidene landftreeken
vaniEgypcen, daar men deeze Dieren
heilig oordeelde of als zinnebeelden der
Godtheid aanzag , iemand zoude gefleemde
hebben , die dezeiven hadt willen offeren.
Mofes zelf maakt deeze aanmerking, Exod.
VlII vs. 2 2. en het geen hy zegt komt volkomen
overeen met hei verhaal der Griekfche
Schryveren, dat de YEgyptenaaren dikwerf
op hunne Feesten, over de Offeranden
die men gedacht had , tot een bloedig; gevecht
gekomen zyn. Deeze BLOEBIGE O M ­
RANDEN werden wederom verdeelt. -—
a,) JEri

48 §• i87- OVER DE OFFERANDEN.
a. ) In BRANDOFFEREN dewelke geheel en al,
en wel op het Altaar, moesten verbrand
worden , en
b. j In ZOEN-en SCHULO-OFFERANDEN. Deeze
bracht men wegens eene Misdaad , waar
. aan men zich had fchuldig gemaakt: van
deeze kwam flechts een gedeelte op het
Altaar, het overige was of voor den Priester,
of het werd buiten 't Leger verbrand.
Over derzei ver onderfcheid, waarin wy by
ons tegenwoordig oogmerk juist niet veel
belangs hebben , kan men de aanmerkingen
naleezen, die ik over Levit. V. 1-4- en
VI. 2, 3. gemaakt hebbe. Ik ben naamlyk
van 'gedachten , dat men een Zond- of
Zoen.Offer moest brengen , wegens eene
daadlyke Zonde , maar een Schuld - Offer
voor eene Zonde van naalaatigheid : dan
hier aan zal eenen Lezer, die het Mofaïfch
Recht van eene ftaatkundige zyde wil befchouwen
, niet veel geleegen liggen.
c. ) In MAALTYDS-OFFERANDEN (Scbelamim)
van deeze werden alleenlyk de vette ftukken
, by voorbeeld , het Nierbed , en de
Staart van eene zekere foort van Schaapen
op het Altaar gebracht , een zeker klein
gedeelte was ten voordeele des Priesters ,
maar al het overige was voor den Offer -
maaltyd , en de Offeraar verteerde het met
zyne Gasten. Of
a.) OFFERANDEN ZONDER BLOED , die uit het
Ryk der Planten genoomen werden , en die
Lu THE-

§. 187* OVER DE OFFERANDEN. 49
LUTHLRUS in zyne Vertaaüng Spys-Offeranden
noemt. Mincha , (GESCHENK) is derzei
ver nader befchryving : zy bellonden uic
Meel , Brood , Koeken , Ayren , geroost
Koorn. Men konde dezelve niet brengen
om voor Zoen-OfFeranden te dienen , dan
alleenlyk in gevalle hy, die zich bezondigt
had , in zulken hoogen trap arm was, dat
een OfFer van twee jonge Duiven , of twee
Tortelduiven zyn vermogen te boven ging.
By fommige Offeranden van Meel moest ook
Olie gegeeven , of de Offerkoek met Olie
gebakken worden. Maar dit gefchiede niet,
wanneer zy Zoen-Offeranden voor onvermogenden
waren. By alle zoodanige Offeranden
moest men Zout doen , en wel zuiver
Zout , dat is Salpeter, Levit. II. vs. 13-
( Men zie myne Verhandeling , de Mtro
Hebr. §. 7.).
Tot een aanhangfel van beide deeze foorten
van Offeranden , dienden ,
3.) De DRANK- OFFERANDEN : zy beftonden in
Wyn , die voor een gedeelte op het voorhoofd
der Offerdieren fchynt gegooten te
zyn , om dezelve daar door Gode te heiligen
, terwyl het andere gedeelte voor de
Priesteren was , om het zelve by hun aandeel
van de geflachtte Offerdieren, waarvan
ik reeds gefproken hebbe , als mede van de
Offerkoeken , te drinken.
IV. Deel D $.-i88.

50 $. 188. OvER DE PLAATZE,
$. i 8 8.
Het was niet geoorlooft op alle plaatzen tt offeren
, maar alleen up die plaatze , die Godt
vervolgens bepaalen zoude ; en tot dien tyd
toe daar alleen , alwaar de Tabernakel
of de Verbondsarke gevonden werdt.
Alle deeze Offeranden mochten niet overal, daar
het den Offeraar flechts behaagde , gebracht worden;
maar het moest gcfchieden op die plaatze, die
ttn gemeenfchapiyken gebruike des Volks, tot verrichting
naamlyk van den openbaaren Godtsdienst
gefcaikt was. In de Woestyne was du reeds bevolen
, en 'er zelfs de uitroeijing op geflelt, indien
iemand op eene andere plaatze , dan voor den Tabernakel
offerde, Levit. XVII. vs. 8,0. Deeze
Wet moet niet lecterlyk waargenomen , noch de
flraffe , zoo als zy gedreigt was , voltrokken zyn ;
want de tweede Wet, die Mofes , veertig Jaaren
naüerhand , en weinig tyds vóór zynen dood over
de plaatze gaf , daar men offeren moest, zegt uicdrukkelyk
: dat zy in Palaflina alles niet mochten
doen , bet geen zy thans tn de Woeflyne , elk naar
zyn welgevallen , gewoon waren , nu zy zich noch
met op de vaste plaatze van bun verblyf bevonden (a).
Men kan dezelve vinden Deut. XII. vs. 3 - 14. en
'er wordt in belast, dat men Godt nergens anders
een Offer moest brengen , DAN OP WE PLAATZE ,
DL WELKE HY ZELF TOT EENEN ZETEL VAN DEN
GODTSDIENST VERKIEZEN ZOUDE. Ter plaatze,
al-
CO Deut. XIL vs. 8, 9.

DAAR MEN OFFEREN MOEST. 5!
alwaar de Tabernakel of Verbondsarke gevonden
werdt, mocht en moest men in gewoone gevallen
offeren , want die plaatze had Godt dan op dien
t\d daartoe verkooren : ondertusfchen floot deeze
Wet evenwel ook geen verbod in , om op eenige
andere plaatze zyne Offerande te doen , indien die
door eenen Propheet geboden werdt: want zoo ras
dit geval gebeurde , hadt Godt immers die plaatze
verkooren. Men moet zich derhalven niet verwonderen
, wanneer men zier dat de Propheeten foratyds
verre van den Tempel geoffert hebben ; zoo
als , by voorbeeld, Elias op het voorgebergte Carmel,
1 Kon. XVIII. 10-40. De Wet zag alleenlyk
op gewoone gevallen , en liet hec dan evenwel
onbepaald, welke plaatze des beloofden lands Godc
in hec vervolg zoude verkiezen , om 'er of den Tabernakel
op te flaan, of eenen Tempel te bouwen.
Volgens de wyze van denken der Menfchen van
dien tyd , moesten den Israè'liten veele plaatzen in
Palsflina heilig fchynen , op welke Abraham, Izaatc
en Jacob Godtlyke verfchyningen gehad , of Altaaren
gebouwt hadden ; by voorbeeld , Sichem, Hebron
, Machanaim, Penuel, Bethel en andere meer.
De verwachting van gelykfoorcige dingen , eene regel
, die wel niet zeer redenkundig, maar nochtans
zoo natuurlyk is , dat wy dezelve al dikwerf in onze
manier van denken volgen , deed het hun waarfchynlyk
voorkomen, dat Godt menigmaalen verfchynen
zoude , daar Hy eens verfcheenen was ,
ten minften dat Hy daar inzonderheid de OfFeranden
en Gebeden , die men tot Hem opzond , mee
een genadig oog zoude aanfehouwen en aanneemen.
Maar de Wet verklaarde uiidruklykdat hec niet
D 2
gcoor-

52 §. 188. OVER DE PLAATZE,;
geoorloofc was, op alle deeze plaatzen te offeren,
maar alleenlyk op die ééne plaatze , dewelke Godt
zich voorbehield , om daar toe naderhand vaat te
ftellen.
Het Hoofdoogmerk deezer Wet was buiten eenigen
twyfel, om door een geduurig openiyk opzicht
op de Offeranden , den Afgodendiende en andere
foorten van Bygeloof voortekomen. Dit kan men
duidelyk zien uit Levit. XVII. vs. i • 9. Ware het
geoorlooft geweest, overal, daar men wilde, te
offeren , dan zoude men , by de algemeene neiging
tot Afgoderye van die tyden , dikwils onder voorwendfel
van den waaren Godt te offeren , heimlyk
den Afgoden een offer gebracht hebben ; en zelfs
op die plaatzen, waar aan men eene byzondere heiligheid
toefchreef, en naar men dus waarfchynlyk
Gode het allermeest zoude geoffert hebben, zouden
ligtlyk uit hebzucht valfche Godtfpraaken hebben
kunnen ontdaan; waartegen Mofes insgelyksfeheen
te willen voorzien. Deut. XII. vs. 4, 5, 6.
De Wet van Mofes is zoo zorgvuldig , om het
offeren alleenlyk op ééne plaatze toe te laaten, dat,
toen het Verbod, om Runderen, Schaapen en Bokken
, anders dan by het Altaar, en om ten Offer te
dienen, te dachten, (hec geen wy §. 169. hebben
opgeheldert,) wederom ingetrokken werdt, en ieder
éénen toegedaan , om in zyn huis te moogen
flachten , zoo veel hy wilde , dat 'er , zegge ik,
evenwel eene uitdruklyke waarfchuwing wierdt bygevoegt
, om zulk een Dier , hec welk men in zyn
eigen huis gedacht had , vooral niet als eene Offerande
aantemerken. HET MOEST ALS EEN REE O>
HJJRT, die men niet ten Offer konde bren^tn, GE
GEE-

DAAR MEN OFFEREN MOEST. 53
GE. TEN WORDEN, EN DE ONREINEN MOESTEN DAAR
VAN ZOOWEL EET EN , ALS OE REIN EN , het Welk by
een geofferd Dier eene ontheiliging zoude geweest
zyn, Deuc. XII. vs. 15, 16. 20-22. By ons zoude
dergelyk eene waarfchouwing van den Weigeever
niec noodig zyn 1 dan men verbeelde zich een Volk,
by het welk het eeten van vleefch zoo gemeen niec
is , als by ons; daar men byna nimmer een beest
flacht , dan tot plechtige maaltyden ; en daar de
Offermaaltyden doorgaans de gasteryen uitmaaken ;
en men zal kunnen begrypen, dat men onder dat
Volk by het flachten van die dieren, die men gewoon
was op het Altaar te brengen , ligtlyk aan
eene foort van Offerande zonde hebben kunnen denken,
en dezelve, ten minften in zyne denkbeelden,
misfehien ook wel door zekere byzondere plechtigheden
, tot eene Offerande maaken, indien de Wetgeever
daar niet tegen gezorgt had. Mofes maakte
dezelfde aanmerking ten opzichte der eerstgboornen
van Runderen , Schaapen en Bokken , die het één
of ander lighaamlyk gebrek hadden: men mocht dezelve
in zyn huis flachten en eeten, maar in geenen
deele voor heilig houden , of als eene Offerande
aanzien. Deut. XV. vs. 21, 22.
Welke plaatze Godt naderhand tot den Zetel
van Zynen dienst , en de plaatze om te offeren ,
zoude ftellen , hier van heeft Mofes geen woord
gezegt : hy gaf den Israëliten zelfs geene de minfte
gelegenheid om het te gisfen , maar liet dit ten
éénenmaale aan den tyd over. Aan Jerufalem zal
misfehien , vóór den tyd van David , niemand , by
het leezen der MofaïTche Wetten gedacht hebben ,
alhoewel van deeze Stad in de gefchiednisfen van
D 3
Mofes

54 5- 183. • OVER DE PLAATZE,
Mofes by üitftekenheid gefproken wordt, als van
de plaatze, alwaar de eenige waare Godt , reeds
ten tyde van Abraham eenen Priester had , denwelken
deeze de tiende van den buit gaf. Gen. XlV.
vs. 18 - ao. ( a ).
Nu zal men kunnen begrypen , van waar het
kwam , dat de Samaritaanen de Boeken van Mofes
voor Godclyk hielden , en evenwel niet te Jerufalem
, maar,op den,;berg Gariiim | na by Sicbem ,
hunnen Tempel hadden en offerden. Uit de Boeken
van Mofes konden zy niet wederlege worden :
ik beken het , JOSEPHÜS verhaalt , dat de Jooden
en Samaritaanen , in tegenwoordigheid van Ptolomaeus
Pnilomecor getwist hebben , welke Tempel
de rechte zy , na dat beide partyen te voren onder
Eede verklaart hadden , DAT ZY HUNNE BEWYZEN
ALLEEMLYK UIT DE WET ZOUDEN NEEMEN : maar ik
wenfehte wel te weeten , wat de Jooden toch uit
de Wet hebben kunnen bybrengen , zoo wel vóór
Jerufalem , als tegen Sichem , waar van nochtans
in de Schriften van Mofes als van de oude Offerplaatze
der Aardsvaderen gefproken wordt (£), alwaar
, het geen meer is , de Wet in fteen gehouwen
, een Aftaar gebouwt, onder het doen van Offeranden
het Wetboek bezwooren , en zegen en
vloek uitgefproken was Inderdaad Jofephus
fpreekt
Ca) Indien iemand eenigszics mochte twyfelen, of
Salem wel waarlyk Jerufalem zy, dien verzoek ik de
Voorrede tot myne Typifcbe Godtgeleerdbeid , bladz.
13 — 7*. van den tweeden druk na te leezen.
(b) Gen. XII. 6, 7. XXXIII. 18 — 20.
CO S- 69,70. Deut. XXVII. i -8.

DAAR MEN OFFEREN MOEST. 55
fpreekt ook van geen één bewys , het geen uit de
Wet ontleent was , maar wel van gronden die uit
de Gefchiedenisfe genomsn waren ; en nochtans
werden de Samaritaanen , dewyl zy in dien twist te
kort fchooten , aan het leeven geftrafi ! Het geheele
verhaal fchynt een verdichtel te zyn. Jofephus
is over het algemeen genomen een zeer goed
Schryver, die achting verdient: maar het was evenwel
niet onmooglyk , dat hem ééns eene verdicnte
gefchiednis in handen viel , en dat hy uit mangel
aan genoegzaame kundigheid om daar over te oordeelen
, het valfche van dezelve niet bemerkte.
Deeze geheele zonderlinge Gefchiednis, is ondertusfchen
wel waardig , juist om dat zy , door het
geen wy van het Mofaïfch Recht weeten, tot een
verdichtfel gemaakt wordt, dat men haar aan den
voet deezer Bladzyde eene plaatze inruime (a).
Zoo
Ca) Antiquit. Libr. XIII- cap. 3. §. 4- »* Dejoo-
„ den en Samaritaanen , welke laatften totden Zetel
:! van hunnen Godtsdienst eenen 1 empeI hadden die
' ten tyde van Alexander op den Berg Ganfim ge-
! bouwt was, geraakten te AIexandneninverfch.il,
„ en de oneenigheid ging zoo verre, dat Ptolomsus,
„ over hunnen twist wegens den Tempel, Kecnter
wierdt. De looden beweerden dat de Tempel te
!! Jerufalem , maar de Samaritaanen , dat die op Ga-
' riöm het was, die volgens de Wet van Moles gebouwt
was zy verzochten den Koning, dathyzelt
„ met de voornaamften zyner Hovelingen de gronden
„ van beide partyen wilde aanhooren , eene uitipiaak
„ doen , en de onderleggende party met den dood
" ftraffen." C Een zonderling verzoek, dat de Advokaat
, die zyne zaak verliest , met den dood zal geftraft
worden , inzonderheid wanneer beide partyen ,
het geen zy verdedigen, met zoo veele goede trouwe

56 §• l8:). OvKR DE PLAATZE,
Zoo lang 'er noch geen Tempel gebouwr was ,
(iets hec geen Mofes noch bevolen , noch verbooden
voor waar houden , als zy hier fehynen gedaan te
hebben. Dit alleen maakt de geheele Geichiedenis
verdacht. En het zoude , dunkt my , beter geweest
zyn , indien zy te vooren bedongen hadden , dat de
1 empel van die geenen , die in hunne bewyzen te
kort (chooten , met meer zoude bezocht worcen >
„ Voor de Samaritane n fprak Sabbseus en Theodolius,
„ voor de Jooden Andronicus en Jvle;,falam. Maar
„ vooraf verbonden zich beide parcyen door eenen
„ lied by Godt en het leeven des Konings, dat zy
„ uit de Wet hunne bewyzen zouden neemen "
( en ondertusfchen zegt de geheele Wet 'er geen woord
van, welke plaatze Godt naderhand zoude verkiezen)
„ en wel onder handhaaving van den Koning , zoo
„ dat hy, die men zou bevinden, dat zynen Eed ge-
„ broken had , flerven zoude. De Koning zac dus
„ zelf, beneffens veele van zyne Hovelingen , om te
„ oordeelen ," ( eene groote genade voorzeker , en
infchiklykheid ! maar evenwel ook eene zonderlinge
Pechtbank in eene zaak, die den Godtsdienst betreft,
en wel eene Godtsdienst, die in de wezenlykfteHukken
van dien des Konings ten éénenmaale verfchilde
en waar van hy weinig denkbeelden konde hebben.
Had men toch ook eenige Geleerden tot Byzitteren
m deezen Rechtbank genomen l) „ en hoorde beide
„ partyen. De Jooden te Alexandrien waren wegens
de Verdeedigers van hunnen Tempel in groote be-
„ kommernisfe," (daar hadden zy waarlyk wel redenen
toe, indien zy hunne zaak uit de Wet moesten
bewyzen ,) „ want niets konde 'er droeviger voor
,, hen zyn, dan dat deeze oude en beroemde Tempel
„ zyn aanzien zoude verliezen. Sabbseus en Theodo-
„ fius heten Andronkus eerst fpreeken ; deeze maak-
„ te dus het begin met Bewyzen uit de Wet, en de
„ opvolging der Priesteren, en toonde, dat de Voor-
„ ftanders van deezen Tempel het Priesterfchap door
eene

DAAR MEN OFFEREN MOEST.
den heeft ,) moest men dcrhalven volgens deeze
Wee op die plaatze offeren , daar de Tabernakel
ftond , in welks Voorhof, naar het bevel van Mofes
, het Brand- Offer-Altaar gevonden werdc:
nochtans fcheen het van zelf re fpreeken , dat,
wanneer de Arke des Verbonds, als het grootlte
Heiligdom van den Israëhtifchen Godtsdienst, en
boven welke Godt zyne wooning had , juist op eene
andere plaatze was , zoo als, by voorbeeld ,
wanneer men dezelve mede in het Veld genomen
had , men ook aldaar konde offeren. Hier van
daan, dat 'er door den tyd meer dan ééne Offer-
plaat-
„ eene rechte erflyke opvolging van Vader tot Zoon
5, verkreegen hadden," ("dit kon hy zekerlyk niet wel
uit de Wet van Mofes bewyzen , daar Mofes zoo
veele honderd jaaren voor het bouwen van den Tempel
te Jerufalem geftorven is O »» verder", dat alle
Koningen van Afien dezen Tempel met Heiligdommen
en kostbaare gefchenken vercierd , maar aan
„ den Tempel op Garifïm zoo weinig acht geflaagen
„ hadden , als of dezelve 'er in hec geheel niet ge-
„ weest ware." ( Dit is noch minder een bewys uit
de Wet van Mofes , maar uit de gefchiednis naa de
Babylonifche Gevangnisfe ; en wel alleen ontleent uic
de hoogachting of onverfchilligheid van Heidenfche
Koningen voor den éénen of anderen Tempel. Wy
hebben nu noch in het geheel geene bewyzen gehoorc
uic de Wet van Mofes , en men zoude denken , dac
de Scherprechter aan de Advokaaten van den Joodfchen
Tempel werk zoude gevonden hebben, maar!)
„ door deeze en foortgelyke redenen overcuigde An-
„ dronicus den Koning , en deeze deed de uitfpraak,
„ dat de Tempel te Jerufalem overéénkomftig met
„ de Wet van Mofes gebouwt was. Sabbaeus daar-
„ entegen en Theodolius werden van het Leeven ter
„ Dood gebracht.¥
D s

58 5* 1 88. OVER DE PLAATZE ,
plaatze gekomen zyn, die eigentlyk niet tegen de
Wet van Mofes ilreeden, als welke alleenlyk het
offeren op elke wilkeurige plaatze verbooden had.
By voorbeeld, ten tyde van David was de Tabernakel
en Brand-Offer-Altaar op de zoogenaamde groote
te Gibea ; en deeze was toen de plechtige Offerplaatze,
i Sam. VII. vs. i. i Chron XXI. 20 , 30
a Chron. I. 3 - 6. 1 Kon. II. 4, 5. De Verbond*
Arke had David na Sion laaten brengen , en 'er
daar eene hutte voor opgeflaagen, 2 Scm. VI. IT.
en ook daar werden Offeranden gebracht, en de
Pfalmen fpreeken dikwerf van Jerufalem en Sion ,
als de plaatzen , die Godt verkooren had. Hier
kwam noch eene derde plaatze by , naamlyk de
Berg Moria , op welken David , volgens Godts
uitdruklyk bevel offeren moest , en alwaar naderhand
de Tempel gebouwt werdt, 2 Sam. XXIV.
ifi- 25. 2 Chron. III. j.
Doch het bleef niet by deeze plaatzen, tot welke
Godt vryheid gegeeven had , maar deeze Wet van
Mofes is in dien tyd , toen de Israëliten Koningen
hadden , ten éénenmaale buiten gebruik geraakt.
Weinig tyds naa de verovering van Palaeftina , aan
deeze zyde van den Jordaan , hielden de Israè'liten ,
wel is waar, zich aan dezelve met zoo veel yvers '
dat de Stammen aan deeze zyde van den Jordaan'
de twee en een halve Stammen, die aan de overzyde
woonden , om geene andere redenen, dan om
dat die eenen tweeden Altaar gebouwt hadden ,
met den Oorlog dreigden , en deeze bedreiginge
ook waarlyk ten uitvoere zouden gebracht hebben ,
indien men hun niet verzekert had , dat op denzeN
ven nimmermeer zoude geoffert worden, Jof. XXII.
vs.

DAAR MEN OFFEREN MOEST, 59
vs. 10 — 34. Dan deeze Yver moer dodr den tyd
zeer verflauwt zyn. Ten tyde van David vind men
deeze Wei reeds zoo geheel en al buiten gebruik ,
dat Abfolon , die eene bekwaame plaatze zocht ,
om zynen opfland tegen zynen Vader te beginnen ,
en zich zeiven ten Koninge te laaten kroonen, vryheid
verzocht om van Jerufalem na Hebron te gaan ,
dewyl hy eene gelofte gedaan had, om te Hebron
te offeren ; en dac dit verzoek hem wierdt toegeftaan,
2 Sam. XV. vs. 7, 8, 11. En nochtans was
te Hebron noch de Tabernakel noch de Verbonds -
Arke: maar men hield deeze plaatze misfehien voor
heilig , dewyl Abraham daar wel eer geoffert, en
Godtlyke verfchyningen gehad hadc. Duvid
had noch eenen Zoon , die zich , geduurende het
leeven zynes Vaders , van de Kroon zocht meester
te maaken, met naame Adonias: ook deeze fchync
zyne oproerigheid by eenen Offer - maaltyd begonnen
te hebben; en dit gefchiedde te ENROGEL,
eenen Water - bron , die ten naasten by eene halve
Myl van Jerufalem , aan de oostzyde van den Oiyfberg
geleegen was , 1 Kon. I. vs. 9. In hec
begin der regeeringe van Salomo offerde het Volk,
gelyk wy 1 Kon. III. vs. 2. uitdruklyk gemeld vinden
, op de hoogtens , dat is , hier en daar in hec
land op heuvelen , die men der Godtheid had toegewyd,
en voor heilig aanzag. De Gefchiedfchryver,
die ons dit verhaalt, (waarfchynlyk JNathan)
(a) , voegt 'er, wel is waar, by : WANT DE TEM­
PEL WAS TOEN NOCH NIET GEBOUWT : dan de Gefchiedfehryveren,
die naa hem gefchreeven hebben,
\erhaalen ons, dat deeze zelfde overtreeding ook
O) * Chron. IX. vs, 19.
r.aa

óo. §. i88. OVER DE PLAATZE, enz.
naa den Bouw des Tempels zelfs onder de Godrvruchtigfte
Koningen, heeft ftand gehouden (a) y
toe dat eindelyk eerst lange naa dien tyd , Hiskias
en Jollas begonnen hebben , dit Verbod van Mofes
met grootere zorgvuldigheid te onderhouden. Indien
zekere plaatze ééns den naam had van heilig te
zyn , dan kostte het moeite , om dit den menfchen
wederom uic het hoofd te brengen : en het blykt
uit de klagten der Propheeten, dat dit offeren op
de hoogtens dikwils tot Afgodery is overgeflaagen.
Naa hunne wederkomst daarentegen uit de Babylonifche
Gevangnisfe hebben de Jooden deeze Wet
zeer nauwkeurig gehouden , en nergens als voor
den Tempel te Jerufalem geoffert: men weet in de
Gefchiednisfen maar van ééne eenige Overtreeding
van dit Verbod naa dien tyd , naamlyk toen Onias
uit al te groote gedienftigheid , en om aan eene
voorzegging van Jefaias, die toen misfehien al lange
\ervult was, de vervulling te geeven , in ^E

g. 189. INVLOED DER. OFFERANDEN, enz. 61
$. 189. ,
Over den Invloed der Offeranden in het
Burgerlek Cemeenebest.
De Offeranden hadden , behalven derzelver eigenlyk
Hoofd-oogmerk , noch zekere (taalkundige
nuttigheden , die men als By-oogmerken kan aanzien.
Wy zullen 'er naderhand op onderfcheidene
plaatzen en vollediger van fpreeken , wanneer ik
van den Eed , inzonderheid den Eed van zuiveringe,
het lylftraffelyk Recht, en het vieren van Feestdagen
handele : maar ik geloof , dat het nuttig zal
zyn , dezelve hier by voorraad aantewyzen , om ze
dus met één oog te kunnen overzien.
Al van oüds af, en al van voor den tyd van Mofes
, waren de Hebreeuwen gewoon hunne plechtigtte
Eeden by eene Offerande te doen : men verdeelde
de ftukken van het Offerdier , ging tusfchen
dezelve door, en verklaarde zich daar by fchuldig,
het zy door uitdruklyke woorden, of door deeze
zinnebeeldige handeling, om, indien men fchuldig
WES , op dezelfde wyze om te komen, als dit Offerdier,
Het lust my niet, hier te herhaalen, hec
geen ik daar van uitvoeriger , in myne 209de Aanmerking
op den Brief aan de Hebreeuwen gefchreeven
hebbe. Ik zal 'er alleenlyk dit weinige van;
zeggen : de Eed van zuiveringe, van eene Vrouw ,
die van Overfpel verdacht gehouden werdt , moest;
by het doen eener Offerande voor den Vierfchaar
afgelegt worden; en de Eed van huldiginge fchync
ook by eene Offerande gedaan te zyn - , om welke
rede wy in beide die gevallen , toen de Zoonen
van David zich voor Koning wilden doen uitroepen
va»

6*2 §. i8o. INVLOED DER OFFERANDEN
van Offermaaltyden leezen , die zy hadden laaten
aanrichten, en van welken wy in de onmiddelyk
voorgaande § reeds gefproken hebben. 2 Sam. XV.
vs. 7- n. 1 Kon. 1. vs. 9.
I Door Zond - en Schuld - Offeranden gefchiedde,
naa voorafgaande hekentenisfe der Misdaad , eene
zoogenaamde abolhio criminis , dat is, de misdaad
werdt niet verder geftraft, en het Offer als een foort
van Boete ( muleta ) aangezien : 'c welk inzonderheid
daarom van gewicht was , dewyl een Meineedige
daar door van zynen meineed ontflagen kon
worden , en dewyl dit teffens eenen Meineedigen,
zoo wel als iemand die onrechtvaardig goed onder
zich genomen hadc, zoo lange in zyn geweeten
moest treffen , tot dat hy zich van het een of ander
ontdaan hadde.
De Maaltyds- Offeranden waren verre weg de
gewoonlykfte, en het vieren der hooge Feesten beftond
voor een groot gedeelte in Offer-maaltyden.
Alleen de vette Hukken werden op hec Altaar verbrand
, den Priester zyn aandeel gegeeven, maar
al het overige verteerde by , die deeze Offeranden
deed , met zyne Gasten (a}. Men vind by veele
Volken , die gewoon waren Offeranden te doen,
dat byna alle groote Gastmaalen , Offermaaltyden
waren : en zoo zal het misfehien ook by de Israëliten
geftelt geweest zyn , die toen arm waren, en
maar zelden in flaat om iets te flachten, toen Mofes
de Wet gaf, van welke wy §. 169. fpraken, om
geen
(a ) K«T° iwvjgM» cg£r«ti rat rüvulrên , Zegt JOSEPHUS ,
die zelf nog in den tyd leefde, toen men Offeranden
had, van dezelve; Antiq, Libr. lil. c, 9, §. 1.

IN HET BüRGERLYK GEMEENEBEST.

(54 S
I
3?'
INVLOED DER OFFERANDEN
eene inflelling van zedige en weldaadige Maaltyden,
die onder een Godtsdienftig opzicht gehouden
werden , van meer gewichts.
Ik heb te vooren reeds aangemerkt, dat men in
Zuideivkere Gewesten niet zoo gewoon is dagelyks
Viêefeh te eeten als by ons (a ) : het zoude derr
zeer wel hebben kunnen gefchieden , dat
Armen en Lyfeigenen in het geheel geen Vleefch
zouden gekreegen hebben, indien deeze Wet 'er
niec geweest ware, en misfehien had een Gierigaart,
fchoon niet onvermogend, het zich zeiven insgelyks
onthouden. Om 'er geneeskundig van ce fpreeken,
is dit niet nuttig , want wie zich enkel met fpyze
uic het Ryk der Planten voedt, zal doorgaans zwak
van lichaam blyven : dan hier komt by , dat het in
Zuidlyke Landen fomtyds voor den trek van hen ,
die in hec geheel geen Vleefch coc fpyze kunnen
bekomen eene pyniging wordt. Het is waar, hoe
heeter de luchtftreek zy, zo veel minder treks hebben
de Inwooneren tot Vleefch, het geen hun niec
zelden in de grootlte hicce tegenftaac , of, welks
herhaald genot voor hunne gezondheid nadeelig is:
maar indien het Vleefch iemand, onder eene luchtftreek,
die eigenlyk nog niet onder de zona torrida
behoort, al te lang onthouden wordt, dan ontftaac
'er op het laatst eene begeerte na het zelve , die
byna tot eene ziekte overflaat, en die IVlofes zelf
by de Israëliten in de Woeftyne ondervond
Wy
(a) §. 169. bladz. 169, 170.
( b ) iNum. XI. De Israëliten deeden buiten twyfel
flecht, dat zy zich niet naa de noodzaaklykheid wilden
voegen , en met geweld begeerden , het geen zy
natuurlvker wyze in de Woestyue niet konden hebben
:

IN HÉT BüRGÉRLYK GEMEEMEBEOT. 05
Wy kennen zulk eene hevige begeerte niet, om da:
wy dagelyks Vleefch eeten, en onder ons de armlte
Menfchen, geene Dienstboden, Daglooners, ja zelfs
geene Bedelaaren uitgezondert, geene geheele Jaaren
zullen doorbrengen , zonder Vleefch te proeven:
dan in Arabien, alwaar zekérlyk de Menfchen
z ér' behoeftig leéven , en , volgens het geen de
r
- ;er NIEBÜHR my mondeling verhaalt heeft, de
eert byna niet beter , dan by ons de armen , hier
z é ik , moet dezelve niet onbekend zyn, dewyl
Zy in het Arabifch zelfs eenen byzonderen naam
h. ' O). Wy hebben in het voorgaande reeds
g eri , hoe veele infehiklykheid de Wetten van
M fes gebruiken, ten opzichte van den trek, dien
hy niet gepynigt wil hebben ( b ) : deeze Wet gaf
den armen , zelfs den lyfeigenen ten minden fomtyds
eenig Vleefch ; zoo dat zy hunnen trek tot die
fpyze
ben : maar zo men ondertusfehen het geheele hoofdftuk
doorleest, zal. men evenwel ook befpeuren , dat
die trek tot Vleefch, die zulk eene algemeene klagte
en misnoegen veroorzaakte , in zekeren opzichte eene
ongeftekbeid des lichaams was, hetwelk zich van
zekere fpyze berooft zag, aan welke het gewoon was"
5
en die men niet wel geheel en al ontbeeren kan.
(a) Karam. Men zie de Aanmerkingen van den
Hoogl. SCHULTENS op Hamafa, achter zyne Arabifebe
Gramm. p. Ï93. Iemand die Arabifch veiftaac,
kan dit woord vinden , pag. 135. van myne Arabifch*
Coreltomatbie , alwaar de begeerte, om van iemand
kwaad te fpreeken , EEGÜERTE NA VLEESCH genaamd
worde, de«yl VAN IEMAND KWAAD SPREEKEN, by dc
A'abieren den naam draagt, van ZYNES BROEDERS
VLEÜSCH TE EETEN.
(b) §. 130. 161.
W. D*el £

66 §* 189. INVLOED DER OFFERANDEN
ipyze konden voldoen, eer dezelve, door langduurige
onthouding van dezelve , toe eene eigentlyke
krankheid, in eenen geneeskundigen zin, overging;
en zy dwong zelfs den Gierigaart, orn zich van het
Vleefch eeten niet geheel en al te fpeenen.
Deeze Offer - Wetten zullen ons noch géwichtlger
voorkomen, indien wy ons herinneren, dat de
Israëliten tot dus verre in een Land gewoont hadden
, het welk zekere Zedenkunde in het overige
gedeelte der Waereld gebracht heeft , die het als
eenen plicht, ten minden als eene deugd van eenen
hoogeren rang aanziet, zich alleenlyk met fpyzen ,
die het Planten-ryk oplevert, te geneeren. Beide
Pythagora;ers en Christelyke Asceten , hebben de
onthouding van Vleefch, die ten minden voor onze
gemaatigde luchtdreek niet voegt, van de iEgyptenaaren
geleert : en zelfs zekeie Secte der Jooden ,
die zieh in ZEgyprèn ophield , de Esfeners , had
dezelve , hoe Weinig ook bedaanbaar met de Wet
van Mofes, en den Godtsdienst der Jooden, nochtans
als eene byzondere wysgeerige heiligheid van
de iEgyptenaaren aangenomenj Wel is waar , dezelve
was in ZEgypten zelf niet algemeen, maaralleen
aan zekere Wysgeeren , Priesteren , en Heiligen
eigen : nochtans was zy misfehien uit iEgypten
oorfpronglyk. In zulk een heet klimaat, als
/Egypten is , kan men het allerbest Vleefch misfen
: want, hoewel het niec onder de verzengde
luchtdreek Jigge, maar van den 23de tot den 31de
graad der breedte , is het daar evenwel, door zyne
uitgellrekte vlakten, wel zoo heet, zo niec noch
heeter, dan in veele landen, die tusfehen den 23de
graad en de linie geieegen zyn ; veel heeter dan in
Abys-

«H HET BURGEHLYK GfcMEENEBKST.
(
Cf
AbysGnien, bet welk by uitftek hooge bergen heeft:
en dit moet men inzonderheid zeggen van die bewoonde
plaaczen , die in de laagte diep tusfchen
zandige Woes*ynen liggen , of van deeze zandige
Woestynen zelve , zoo als by voorbeeld de Woestyne
van den Heil. Macarius, die de oude verblyfplaatze
was der Effeners en Asceten , en van Elva*
cbac, dewelke noch meer ten Zuiden liggen
en alwaar de Godtjpraak van Jupiter Hammon , die
Alexander wel eer bezocht, gevonden werd. Daarenboven
is die zedekundige afkeer der Mgyptenaaren
van Vleefch • fpyze , op het nauwst verbonden
met hunne leere van de verhuizinge der Zielen: indien
het mooglyk ware , dat de Zielen van onze
Voorouderen, of ten minden van andere Menfchen
thans in Dieren woonden, die wy rondom ons hebben
, zouden wy natuuriyker wyze eenen afkeer
hebben van dezelve te dachten ; en deeze afkeer
zoude alsdan niet anders zyn, dan eene zekere foort
van menfchlievenheid. Deeze is noch heden ten
dage de Zedenkunde der Bramanen , ja by geheele
Indiaanfche Volken heeft de leere van de verhuizinge
der Ziele , zoo veel krachts , en is van zulken
invloed, dat zy geene Dieren dooden, en zich van
hét Vleefch eeten ten éénenmaale onthouden. De
Israëliten hadden, wel is waar, in /Egypten Vleefclx
gegeeten , waar aan zy in de Woescyne noch me;:
genoegen dachcen, gelyk wy Exod. XVI. vs. 3. en
Num. XI. vs. 4. vinden opgetekent , hoewel daar
de Visfchen, die de Nyl hun opleverde, mede onder
Co) Dus noem ik deeze Woestynen volgens de nieuwe
Aardrykskunde; Qufts heeten zy by de Ouden.
E
a

68 & 189. INVLOED DER OFFERANDEN
der het Vleefch fchynen genomen te worden (a) :
maar deeze voor wysgeerig gehouden Zedenkunde,
die zoo veel ftrenger was, en het Vleefch eeten
verbood, zoude evenwel door den tyd by dit Volk,
het welk in iEgypten gekoomen was , in zwang
hebben kunnen geraaken.
Tegen dit geval, het welk zoude hebben kunnen
gefchieden , en zeker wysgeerig Bygeloof, waardoor
het geheele Volk moest verzwakt worden ,
fchynt de geheele gefteltheid van den Israëlitifchen
Godtsdienst zich zorgvuldiglyk te verzetten, en de
Wetgeever moet dit gebruik , om zich van alle
Vleefch-fpyzen te onthouden, niet nuttig, noch
met de natuur van het menfchlyk lighaam overéénkomftig
geoordeelt hebben. Ten minden zulk eene
gantfchlyke drydigheid tusfchen de Wetten van den
Israëlitifchen Godtsdienst , en de Zedenkunde des
lands, waaruit zy gekomen waren , die men daar
voor ten hoogden verdandig hield , kan niet by geval
ontdaan zyn. Godt, die door den mond van
Mofes
Ca) Num. XI. volgt onmiddelyk op den wenfsh
hadden uoy nocb Vleejcb te eeten ! ivy denken n
aan de Visfcben, die noy in Mgypien voor niet aten.
Zy woonden naamlyk langs den oosdyken oever van
een i\yl , en by de moerasfige plaatzen , die gedeeltlyk
door den Nyl, gedeeltlyk door de Middelandfche
Zee veroorzaakt worden. " Vs. 21, 22. worden de
Visfchen buiten eenigen twyfel mede onder de Vleefchfpyzen
gerekent, alwaar Mofes vraagt , of Godc alle
de" Visfcheu der Zee moest by elkanderén brengen ,
om der menigte Vleefch :e gceven : en op dezelfde
"wyze word hec Hebreeuwfche woord Vletjcb, Levit»
XI. vs. 11. en het Arabifche, in het 16de Hoofdfluk
van den Coran, vs. 14. van het Vleefch der Visfchen
gebruikt.

IN HET BlIRGERLYK GEMEENEBEST. f59
Mofes den IsraëÜten zyne Wetten gaf, moet deeze
ftrydigheid geweeten nebben: ja zelfs , indien iemand
, die de Godtlyke zending van Mofes loochent,
in het geheel niet aan Godt, maar alleenlyk
aan Mofes als eenen Man , dien het in vvaereldlyke
dingen aan geen verftand ontbrak , wilde denken
, zoude hy evenwel moeten toeftaan , dat ook
deezen de leere der Mgyptenaaren , ten opzichte
van de verhuizing der Zielen, en de Zedenkunde,
die daaruit voortvloeide , en het eeten van Vleefch
tot eene misdaad maakte , niet onbekend was. AI
in zyn eerfte boek , waarin hy enkel Gefchiedniffen
verhaak , fchynt hy den weg voor zyne Wetten gebaant
te hebben , wanneer hy zyne Leezeren onderricht,
dat Godt den Menfchen niet flechts de
heerfchappy over de Dieren, maar ook wel uitdruklyk
vryheid gegeeven heeft om dezelve te flachten ,
en ter fpyze te gebruiken (a) , ja dat reeds voor
den Zondvloed de vette Hukken der Dieren , even
als, by de OfFeranden , welker Vleefch de Offeraaren
voor het overige verteerden , Gode werden
toegewyd
Dan , om tot onze Hoofdzaak wedertekeeren ,
de Wetten van Mofes waren vlak gekant tegen hec
invoeren van deeze levenswyze , waar by men zich
geheel en al van Vleefch onthoudt: en waarlyk ,
zy is , zoo men dezelve geneeskundig befchouwt,
geenszins de beste. Het is waar, men zal'er niec
ligt ongezond bloed door bekomen ; maar zy geeft
ook teffens zeer weinig krachten aan hec lichaam.
Men
(a) Gen. IX, vs. 2, 3.
C&5 Gen. IV. vs, ?.
E 3

7o §.
I
§9* INVLOED DER OFFERANDEN
Men zal, denk ik , van my niet begeeren , dat ik
dit onderwerp uitvoeriger zal behandelen , maar 'er
liever over willen leezen , het geen de Heer VAN
HALLER daarvan gtfchreeven heeft (a). Ik zoude
toch niec anders kunnen , dan hem uitfchryven.
Het kan zyn , dat deeze gewoonte , om zich geheel
van Vleefch te fpeenen , voor fommige Landen,
onder eene heete luchtflreek, dus ook voor iEgypten
, daar het .zeer heet is, en men aan ziekcens ,
die uic verroctinge cntftaan , het allermeest bloot
ftaac, niec kwaalyk voege; want hier over zal geen
Geneeskundige willen oordeelen , zonder in die
. plaatzen zelf eenen geruimén tyd zyne ko'nsc geoeffent
te hebben : maar voor het Land der Israëliten,
hec welk zich van den 3i(ien tot den ssften graad
'der breedte (£) uitftrekte , en voor het grooefte
gedeelte bergachtig was, voegde deeze gewoonte
niet. Ook kan ik my over het algemeen uit de gefchiedniffe
geen Volk te binnen brengen, het geen
enkel van Kruiden leefde , en geduurende eenen
geruimen tyd den roem van dapperheid gehad , of
zich in den Oorlog geducht gemaakc heefc : de
meeste Volken , die zich van Vleefch onthouden ,
al is hec ook , dat zy nu en dan eens op enkele gelukkige
tyden de overwinning behaalden , bezwyken
toch doorgaans al te fpoedig onder de meerdere
(o) AT.B. VAN HALLER, Elementa Pbyfiokgie.
Corporis bumani, Libr. XIX. Sctï. 3. §.4. 7, 8, g.
pjg. 199 — 213.
(&) Thiffach of Thapfacus aan den Euphraat, het
welk , onder de regeering van Salomo , de noordlykfle
plaatze van het Ryk der Israëliten was, 1 Kon, V.
vs. 4. ligt onder den 3jften graad.

IN HET BlTRGERLYK GEMEENEBEST.
7Ï
re krachten van anderen, die zich van Vleefch tot
fpyze bedienen ; en geen Wetgeever behoort dus
zyn Volk op de flachtbank te brengen. Maar hy
kan zich niet krachtiger tegen eene volftrekte onthouding
van Vleefch verzetten , dan wanneer hy
Offermaaltyden , op welke men Vleefch eet , tot
een fluk van Godtsdienst maakt: en dit deed Mofes
in diervoege, dat hy eenen jaarlykfen OfFermaaltyd,
het Pasfa ° inftelde, die geen Israëliet, op ftraffe
van te worden uitgeroeit, verzuimen mocht.
Eene Maaltyds - Offerande moest den eerften, of
00 zyn langst den tweeden dag geheel en al verteert
worden , en het geen 'er dan noch was overgebleven
, mocht men niet eeten, maar het moest
verbrand worden. Levit. VII. vs. 15, 16, 17, 18.
Door dit middel was ieder een genoodzaakt, zyne
Offerande waarlyk tot een Gastmaal te gebruiken ,
en 'er zoo veele Gasten op te noodigen , dat hec
konde verteert worden : daar anders misfehien menig
een uit Gierigheid of Armoede het zoo zuinig
zoude aangelegt hebben , dat hy met zyn huisgezin
daar van meer dagen had kunnen eeten. De Offeranden
moesten geene fpaarzaame dagelykfe Maaltyden
, maar inderdaad vrolyke Gastmaalen zyn , die

?s §. 190. OVER DEN W Y N
S. 190.
/« byzonder over het gebruiken van
Wyn by Ac Offeranden.
Tot eene toegift, by Bloedige en Meel - Offeranden
, werdt Olie en Wyn bevolen. By een ander
Volk zoude men dit alleenlyk als eene oude gewoonte
, ais een Kerklyk gebruik hebben kunnen
aanzien , en het des noods voor de Oudheids • Onderzoekers
kunnen overlaaren : dan daar wy deeze
byzonderheid by een Volk vinden, het welk uic
iEgypten na Palajflina getrokken is , kan dezelve
niet nalaaten gewichtig te zyn voor iemand , die
over de wetgeevende Wysheid op eenen wysgeerigen
trant aanmerkingen maaken wil. Ik behoeve
niets te doen, om myne Leezeren daar opmerkzamer
op te maaken , dan hun te herinneren , dec
/Egypten aan Olie en Wyn gebrek had; en dat deeze
juist de voortrefiykfte natuurlyke voortbreng fel en
van Palasfïina zyn : dat men in /Egypten den Wyn
voor een Vergift hieldt, hec welk uic hec bloed van
de Vyanden der Goden ontftaan was , en dat Mofes
beval den Wyn te offeren, en by Offer-maaltyden te
drinken. Dan wy zullen van het een en ander thans
wat nauwkeuriger en breedvoeriger fpreeken.
In het grootfte gedeelte van iEgypten ceelde men
geenen Wyn, en men kon dit niet wel doen, dewyl
het geheele Land byna uit volkomene Vlakten beflaac;
en men tot den Wynbouw Heuvelen hebben
moet: daarenboven worden deeze vlaktens juist in
die maanden , in welken de Druiven ryp moesten
worden., van den Nyl overftroomc, en, om zoo
te fpreeken, in eene Zee verandert. In de Steden
heeft

DÏ DE O F F E R A N D E N . 73
heeft men , wel is waar, tegen de muuren der huizen
, Druiven , die zeer, gepreezen worden ( a) ,
en in hec bovenst gedeelte van Mgypren vindt men
hier en daar Wynbergen (bj , om dat daar bergachtige
dreeken zyn : maar het een en ander is voor
/Egypten , om 'er Wyn te drinken, te weinig, en.
het is geen Wyn-Land, zoo als men het zoude
kunnen noemen. Heden ten dage, nu het van Muhammedaanen
bewoond wordt, die , ten minden
volgens hunne Wet, geenen Wyn drinken , heefc
het niet eens gewas genoeg , om zich van Druiven
en üibs (zekeren Syroop , of Honing, die van
Druiven gemaakt wordt) te voorzien; maarkrygt,
volgens het verhaal van SHAW (C) , alleenlyk uit
Hebron juarlyks driehonderd Kameelen , die met
Dibs gelaaden zyn. Het was ten tyde van Jacob al
op dezelfde wyze gedelt: toen hy den Groot-Vizier
van /Egypten , dien hy noch niet wist dat zyn
Zoon was , een Gefchenk wilde geeven , van het
geen Palsedina byzonders opleverde , was 'er mede
Dibs, of Honing (d) onder; hetwelk zekerlyk
geen Byen-Honing was , want dien had men iii
Mgyp-
(a) MAILLET Befcription de V Mgypte , Lettre
neuvieme , Tom.W. p- '7.
(b) Voyage du Sieur PAUL LUCAS , fait en 1714.
dans la Turquïe fcfc. 'lom. II. p. 226. L'on n'en trouve
plus gueres que dans la Province de Fioum. Zie
ook Pf. LXXVH1. vs. 47.
Cc) In zyne Reize , in de Engelfche Uitgaave,
(en wel den Tweeden Druk, want dien, en niet den
eerden , behoort men te koopen ) , pag. 339. in de
Kanttekening. Of volgens de floogduiefche Vcrtaah
ling, bladz. 293, note g.
£d) Gen. Zllll. ys, iu
E 5

n
§. 190. OVER DEN W Y N
/Egypten , het welk daar toe ongemeen voordeelig
lag, zeer voortreflyk (a), en in overvloed, maar
Rozynen- honing. Het was een gevolg van deezen
hunnen mangel aan Wynbergen , dat de /Egyptenaaren
al in de oudfte tyden een namaakfel van Wyn
•uic Koorn bereidden, (Bier of Brandewyn) , het
geen by hen Zythos genaarat werdt (b).
Dit
O ) MAILLET Dejcription de 1'JEgypte, Lettre
neuvieme , Tom. 11. p. 24, 25.
(b) HERODOTUS, Lib.ll. cap. 77. DE MGYP­
TENAAREN BEDIENEN ZICH VAN ZEKEREN WKN , DIEN
ZY UIT GERST BROUWEN , WANT MEN HEEFT IN DIT
LAND GEENE WYNBERGEN. Hier zal ieder Leezer ,
by Zytbos, het allereerst aan Bier denken : op andere
plaatzen ichynt dit woord insgelyks Brandewyn te
betekenen.
Het zy my geoorloofc, hier ter bevestiginge van
het geen Herodotus getuigt , noch wac uicvoeriger
over den Wyn • mangel van jEgvpten te fpreeken.
Het is , wel is waar , een buiten'ftap ; maar de zaak
is voor eenen wysgeerigen onderzoeker der Wetten
van het uiterfte gewicht, dewyl juist die twee , tegen
eikanderen volftrektlyk aanloopende maatregelen,
(om den Wyn te verbieden , en denzei ven, om zoo
te fpreeken , derwyze te heiligen , dat hy nimmermeer
kunne verbooden worden.), die zulk eene gewichtige
byzonderheid in de wetgeevende Wysheid
uitmaaken , dewyl deeze , zegge ik, op hec gebrek
aan Wyn in ^Egypten betreklyk zyn.
Myne eerfte aanmerking is : Herodotus wil mis.
fc'men niet zeggen , dat men in iEgypcen geene Wyngaarden
heeft, (gelyk men hec ce voren gewoon was
te verftaan en over te zetten ) , maar dat 'er geene
Wyvbtrgen in gevonden worden ; want het Woord
«^".-SA®- heeft deeze beide betekenisfen. Tusfchen
.deeze twee (tellingen is ondertusfchen een groot onderfcheid.
Indien hy beweert had, dat 'er in iEgypten

JÏ DE O F F E R A N D E N . 75
Die was een hatuurlyk en zeer gelukkig gevolg :
maar de Staatkunde veroorzaakte een ander, daar
zy
ten in het geheel geene Wyngaarden gevonden worden
, dan zoude dit eene dwaaling zyn , van welke
men niet zoude kunnen begrypen, hoe zy eenen Manne
hebbe kunnen uit de pen vallen , die zoo lang ia
iEgypfen geweest is , en daar op de plaatze zelve
alles zoo naauwkeurig onderzocht heeft: want men
vindt niet flechts heden ten dage in de Steden Wyngaarden
aan de muuren der huizen , maar het blykt
ook, om niet eens van gecuignisfen der Grieken te
fpreeken , in den Bybel klaar genoeg , dat men al in
de oudfte tyden Wyngaarden in Egypten gehad heeft.
Gen. XL. 9-11. Num. XX. f. PC LXXVUI. 47.
Maar, indien hy heeft willen zeggen , dat men m
.Egypten geene Wynbergen heeft, is het wel eene
dwaaling , maar die men nochtans gemaklyk kan infchikken
: misfehien had hy in dien geheelcn ftreek
van iEeypten , door welken hy gekomen was, geene
Wynbergen gezien : misfehien is hy alleenlyk in die
Vlaktens geweest, die des Zomers door den Nyl
overftroomt worden, zonder in de bergachtige ftreeken
van Fium, daar men noch heden ten dage Wyn
teelt, gekomen te zyn.
Ten tweeden: om die zelfde rede, dewyl hy naamlyk
zelf in iEaypten geweest is , moet men hem ten
mmften in zoo verre geloof geeven , dat hy , in dat
geheele gedeelte van jEgypten , het welk hy heeft
doorgereïst , geene Wynbergen heeft aangetroffen ,
en by gevolg , dat 'er in jEgypten weinig Wyn geteelt
werdt: maar hv heeft hier, van Geleerden geleezen
, een zeer verkeerd lot getroffen. Men vindt
geene zwaarigheid , om zeer veele onwaarfchynlyke
of ongeloof baare dingen , die hy enkel op hooren
zeggen van andere landen, verhaalt, zoo wel als verfcheidene
vergrootingen, die uit zyne liefde voor zyn
Vaderland voortvloeiden , en tot roem der Grieken
konden ftrekken, byna alleen op zyn woord tegelooven:

?6 §. IQO. OVER DEN W Y N
zy zich niet ontzag , een Godtsdienfiig bedroe te
hulpe te neemen , het welk hec lot van alle dergelyke
ven
;
maar wanneer hy-zegt,. dat Egypten arm aan
Wyn was , denkt men niec aan de zeer natuurlyke
Vraage , kan 'er in een vlik land , bet welk nocb daar
en boven alle Jaaren in de maanden Augustus en September
onder waterftaat, wel veel IVyngeteeltworden?
Men doet er geen onderzoek na by laatere Reizigers"
maar men ftelt tegen hem andere oude Schryvers '
en wel meest zulke, die Egypten zoo aoed niet konden
kennen, als hy. Dit heet niet eenen Schryver,
dien men beoordeelt, recht doen. Herodotus konden
moest veele dingen, die bezyden de waarheid waren
, verhaalen, wanneer hy zich op hec geen hy had
hoorcn zeggen verliet : maar in zaaken, waar m hv
op zyne Oogen konden aangaan , zoude ik hem liefst
niet terftond voor eenen eigenlyken leugenaar houden
om dat anderen , die deeze gelegenheid niet hadden'
om door hun eigen gezicht overtuigt te worden hec
anders verhaalen. Doch laat ons nu de getuignisfen
zelve zien , die men , tot bevestiging van het tegenovergefteld
gevoelen, gewoon is by te brengen.
1.) DIODORUS SICULUS zegt, Boek I. Kap. 1?. DAT
OSIRIS DEN WYNSTOK GEVONDEN HEEFT. Maar
om niet te zeggen , dat Ofiris tot die tvden der
iEgyptifche Gefchiednisfen behoort, die"vol verdichtfelen
zyn , en dat, volgens de Godtgeleertheid
der Mgyptenaaren, de uitvindiug van den
Wyn beter voor den Vvand van Ofiris, Tvphon,
dan voor Ofiris zelveri zoude voegen (*') • 'er
wordt -uitdruklyk bygevoegt, dat "hv den Wvnftok
op den berg Nvfa gevonden heèfc, en deezen
onbekenden berg plaats men doorgaans buiten
Egypten, nu eens in Arabien, dan eens elders.
2.) STRA-
(?) P. E. Jabhnsky pantheon £g. Ub. II. cap. I. §. 5, tf.

eï DE O F F E R A N D E N . 77
Jyfee Godrsdienflige bedriegeryen gehad heeft, naamelyk
van veel meer kwaads in de waereld te doen,
dan
2. ) STRABO fchryfc, in zyn 17de Boek, bladz»
1163 : „ Mgypten draagt niet weinig Wyns."
STRABO zoude zekerlyk over het algemeen veel
gclsofwaardiger zyn, maar men zoude hem evenwel
ten opzichte van .Egypten nauwlyks met Herodotus
kunnen vergelyken , die zich in dit land
zoo langen tyd heeft opgehouden , en het zelve
zoo nauwkeurig kent; al ware hec ook , dat zy
wezenlyk met eikanderen ftreeden. Maar is dit
wel zoo ? Hoe komt het toch dat het niemand
in de gedachten is opgekomen , of niet misfehien
O Y K f NIET weinig^, hetgeen met de gefteltheid
van iEgypten zoo weinig overeenkomt ,
eene verkeerde leezing ware? De geheele plaatze
heeft eenen veel bcceren zamenhang, wanneer
men dezelve dus leesc: Liet brengt flechts weinig
Wyn voort, maar zeer overvhedig Tarwe en Moeskruiden
, en andere Gewasfen,
3, ) PLINIUS telt onder de voornaamfte Wyncn,
den Sèbennytifchen, en voegt 'er by: in JÈgypto
boe nascitur tribus generibus uvarum, t'oafia, cetüalo,
peuce, Hifi. nat. I. XIV. §. 9. Maar Plinius,
die zyne berichten van alle kancen by één gehaalc
heeft', is zekerlyk geen Schryver , die tegen eenen
Ooggetuigen , zoo als Herodotus was , in
zaaken die .Egypten betreffen , kan opweegen.
Ook kan ik niet begrypen, hoe men in het Sebcnnytifch
gedeelte van /Egypten , het welk gelyk
een Delta midden tusfchen de armen van den N'yl
ligt, en in de maand September door die Rivier
moest overftroomt worden , veel Wyn zoude
hebben kunnen teelen : waar by noch komt, dat
de Arabifchê nardryks-Befchryvers, die anders
doorgaans de plaatzen doen opmerken, daar men
Wyn bouwt , in die geheele ftreek van geene
Wynbergen gewag maaken. Misfehien was de
Sebcn-

?9 §. 190. O V E R D E N W Y N
dan dat 'er deszelfs nuttigheid immer tegen zoude
heb jen kunnen opweegen ; inzonderheid naa dat
Sebennytifche Wyn , waarvan PLINIUS fpreekt,
niet eens in die Iandftreek gegroeic , maar in Vet
bovenst gedeelte van iEgypten , daar men eenigen
Wyn bouwt; en dezelve verkreeg misfehien
dien naam aüeen.'yk , dëwyl men denzelven van
den Sebennycifcheu Arm des Nyls, alwaar tegen-
"woordig barlos ligt , na ltalien bracht: of misfehien
was in dit gedeelte van den Delta één enkele
iterg , die te hoog was om door den Nyl
overftroomt te worden, en op welken men ten
tyde van PLINIUS Wyn teelde : of eindelyk misfehien
had men in de "Stad zelve Wyngaar'den tegen
de huizen aan , waar van men eene gerinee
hoeveelheid van Wyn maakte , die te Rome',
teen de overdaad daar hoog geklommen was ,
wegers deszelfs zeldzaamheid , duur betaalt, en
te fmaaklyker bevonden werdt, dewyl hy veel
kostte; maar men zal dan wel begrypen , dat de
Kooplieden veel meer Sebennytifchen Wyn naar
Rome zonden , dan daar ter "plaatze gewonnen
werdt ; gelyk men noch heden ten dage wel
duizendmaal meer Pontac drinkc, dan 'er immer,
groeit.
4. ; ATHENSUS verhaalt (Deipnofopbiflon libr. I.
P- 33-) v e e t v an Akxan&rynfcben Wyn , en zegt
ook, dat 'er langs den JVyl aan beide kanten veel
Wyn wast : daar en boven fpreekt hy noch van
den Wyn , die in bet bovenst gedeelte 'van Mgypten
rondom Keptos gewonnen wordt, die men zegt
dat zeer ligt is. Dat 'er in het bovenst
gedeelte van .Egypten Wyn geteelt worde, heb
ik zelf reeds gezegt: in die ftreeken moet Herodotus
niet geweest zyn , gelyk Koptos ook, het
•welk thans Kept genaamt wordt , en , volgens
ABULFED* al nader aan het Gebergte dan aan den
Nyl ligt. Ook wil ik, hec geen hy van Alexandryn-
hec

BY DE O F F E R A N D E N . 79
het van andere Volken nagebootst, en in derzelver
Zedenleer aangenomen was. Indien de /Egyptenaaren
drynfchen Wyn zegt, in het geheel niet ontkennen
; ABULFEDA zelf maakt 'er gewag van. Maar
Alexandryen werdt in de oudfte tyden , van Homerus
by voorbeeld, niet totiEgypten gerekent,
en ligt verre van het overig gedeelte van iEgypten
af, het welk door den Nyl vrugtbaar gemaakt
wordt: de Waterleiding , die thans den
fslyl derwaarts heen voert, is alleenlyk een werk
der Konst ; en voor den tyd van Alexander den
Grooten verwaarloosde men deeze Iandftreek byna
ten éénenmaale , om dat men haar gewicht
niet kende. Op zyn hoogst had zy een Vlek ,
Rbacotis genaamt , alwaar niet dan Soldaaten
woonden , om voortekomen dat 'er geen Vreemdelingen
aanlandden. (STRASO p. 1142. Mtn
zie WOOD , Proeve over bet origineele Genie van
Homerus, bl. 128-130). Waarfchynlyk heeft
men derhalven voor den tyd van Alexander , 1
deeze weinig bewoonde , en b3"na in het geheel
niet geachte'ftreek , geenen Wyn gebouwt ; hec
geen de Grieken'er misfehien eerst begonnen hebben
, naa dat Alexandryen, wegens deszelfs ongemeen
voordeelige ligging , de Hoofdftad van
)Egvpten geworden was. Dat aan wederzyde
van"den ISyl Wyn gewonnen wordt-, ziet men
uit den zamenhang zeer klaar, dat niet betreklyk
kan zyn op geheel iEgypten , maar alleenlyk óp
de Iandftreek rondom Alexandryen. ATHEN^EUS
wil dan waarfchynlyk met anders zeggen , dan
dat aan beide zyden van de Gracht, die van den
Nyl na Alexandryen gegraaven , en een werk dei-
Grieken is , veel Wyn geteelt worde Die hem
anders verftaat , laat hem niet alleenlyk iets het
geen onwaarachtig , maar zelfs iets het geen ongerymd
is, zeggen ; dewyl de beide zyden, aan
den Oever van den Nyl zelf, in dc maanden Augustus
en September ónder water ftaan.

Sd ips. O V E R D E N W Y N
iianren Wyn haddén willen drinken, dan hadden zy
denzelven van andere plaatzen mueten invoeren: en
Waarlyk' dit gefchiedde ook ten tydë van Herodotus
(a) , en gefchiedt noch heden ten dage (Z>),
Dit is , om 'er ftaatkundig van te fpreeken , eene
zeer uadeelige zaak, die in alle Noordelyke Landen
plaatze vindc, alwaar men zyn Geld huiten
's Lands moet zenden , om 'er Wyn voor te koopen
: de Staatkunde van /Egypten daar en tegen
zocht zulk eenen fchadelyken Handel voorcekoomen
, en wel te yveriger , om dat zy over hec
algemeen tegen den Buitcnlandfchen Koophandel
was. Maar hoe zal men het invoeren van Wyn
beletten ? Door het te verbieden ? Maar dergeiyke
Verboden zyn veel te zwak , wanneer hec op
den fmaak , en het genoegen aankoomt , en byna
niets anders dan een bevel, om denzelven zonder
Tol intevoeren , en zoo veel te duurder aan den
Buitenlandfchen Koopman te betaalen , die het gevaar
loopt van zyne verbodene Waaren vei beurt
verklaart te zien. Somcyds zyn allen , die Wyn
lusten, hec met eikanderen ééns, zelfs Toezieneren-
en Oppasferen op de grenzen met de Burgers:
de
(a) HERODOTUS , libr. III. c. 6. Uit geheel Griekenland
, als mede uit Pbcenitien, wordt jaarlyks tweemaaien
in aarde kruiken Wyn na JEgyptcn gebracht.
(6 ) MAILLET Defcription deïAZgypte, de negende
Brief, bladz. 17. van het tweede Deel. On ne
fait point ie Pin en Mgypte, car je crois qu'on doit
comter pour Tien celui, que font; quelques Coptes pour
leur ufage particulier. Ainji on peut dire , que tout
le Fin qu' on boit ici, Dient de debors, Le meilleur
vient de Cbypre.

BY DE O F F E R A N D E N . 81
de één is ook niet af keerig van Wyn en heeft medededogen
met de zwakheden van het menfchlyk geflacht
, en de ander vult hem de handen , of fpreekt
met hem af, om het een zeker gedeelte te laaten verbeurt
verklaaren , en het overige te behouden. Iemand
, die onze Wetten tegen den overdaad , en de
fluikeryen kent, die ten dien opzichte pl.iar.ze vinden,
zal my hier geene tegenwerpingen maaken.
De Mgyptenaaren namen een krachtiger middel,
dat naamlyk van Godtsdienflig bedrog , te hu'pe.
Zy gaven voor dat de Goden eenen afkeer van Wyn
hadden , ja zelfs , dat dezelve het bloed was van de
oude vyanden der Goden ( a). Iemand , die die
gelooft, zal immers zoo iets affchuwlyks niet begeeren
te drinken , maar zich by Water, Bier, Brandewyn
, en andere geestige dranken houden.
Van de Mgyptenaaren , deeze groote Leeraars
der oude waereld in de Wysgeerte , het Bygeloof en
de Weetenfchappen , breidde zich deeze af keer van
Wyn,
(a) PLUTARCHUS in zyn Roek over Ifis en Ofiris ,
§. 6. Vóór den tyd van Pfammeticbus dronken zy geen,
Wyn , en brachten denzelven ook niet ten Offer , want
zy bielden hem voor iets , waar van de Goden eenen af~
keer hadden , en voor bet bloed van ben , die wel eer
tegen de Goden geoorloogdbadden; (dat is, der Reuzen ,
en by de iEgyptenaaren van den boozen God Typhon,
en zyne aanhangers) zy gelooven naamlyk, dat,
toen deeze omgebracht, en door verrotting met de aarde
vermengt waren, daar uit Wynjlokken ontftaan zyn, en
dat bet daar van daan komt, dat de Wyn de Menfchen
dol en raazende maakt ; voor zoo verre zy dan naamlyk
bet Bloed hunner Voorvaderen drinken.
IV. Deel
E

g2 § 99. OVER DEN W Y N
Wyn , fomtyds wel met eenige verandering, maar
nochtans in de hoofdzaake , en zelfs in het ondcrfcheiden
van Wyn en Druivenfap , even eens , tot
meer andere Volken en Seélen uit. De tvlanfebaseh,
die eigentlyk eene Philofophifche Secte in Perfien
uitmaakten , hielden den Wyn voor het bloed , of
ook wel voor de galle , dat is , vergif (a) vnn
het boos weezen , het welk zy verdichtren , en verbooden
den Vroomen deszelfs gebruik ( b ) ; zoo dat
de Manicbjeen onder de Christenen , ( dat is , de
Christenen , die de Perfiaanfche Wysgeerté in het
Christendom overgebracht , en het zelve daar naar
verandert hadden ,) het gebruik van den Wyn , by
het Heilig Avondmaal zelf, niet toelieten. Arderc
Christlyke Seftèn hebben den afkeer van Wyn noch
onmiddelyker uit YËgypten overgenomen ; en dc
Joodfche Sefte der Eslenen , die denzelven voor een
vergif hield , het welk de eigenfehap bezit van raazend
te maaken , had voornaamlyk haaren zetel in
/Egypten. Ook onder fommige Arabifche Volken
haatte men den Wyn uit ftaatköndrge oorzasken ,
dewyl het met hunne denkbeelden van vryhnd (treed,
vaste ftukken gronds te hebben : want men kan door
dezelve gedwongen worden , om zich aan eenen
Overwinnaar of Dwingeland te onderwerpen ; zy
zyn , om zoo te fpreeken , onderpanden van onze
ge-
Ca) Men zie myne 4Sfte Vraage aan de Reisgesooten
na Arabien.
(b) AUGUSTUSUS de Moribus Manicbeeorum libr. II.
§. 44. Die 'er iets uitvoeriger* over wil naieezen, kan
het vinden in BEAUSOBKE Hijloire des Manicbeëns,
Livre IX. chap. 7,11- pag. 771 & fuiv.

SÏ DE O F F E R A N D E N . 83
gehoorzaamheid ; en hy alleen is in de gedaante der
Arabieren recht edel en vry , die alle zyne Bezittingen
met zich kan noemen , een zwervend Herder ,
by voorbeeld , die , met zyne Kudde , diep in de
Waestyne kan trekken , daar hy door geenen Overwinnaar
kan gevolde worden : en de Nabatjeers gingen
zoo verre , dat zy op leevensftratFe verbooderi,
een huis te bouwen , te zaaijen, te planten, of Wyn
te drinken ( a ). Anderen waren wel niet zoo
ftreng , maar onthielden zich evenwel om der Eere
wille , als mede dewyl het een oud gebruik was van
het bezie van veele goederen , en van hec gebruik
des Wyns. Jeremias maakt Kap. XXXIV. vs. 6, 7.
gewag van eene Arabifche familie , die rn^t de Israëlïten
na Palaiftina getrokken zvnde , aldaar reeds veele
honderd Jaaren gewoont had , en het gebod van
haaren Sramvader , Jonadab , heiliglyk onderhield ,
om naamlyk geen huis te houwen , maar in tenten te
woonen
y
Ca) DIODORUS SICDLUS , B. XIX. §. 94. Hunne
Wetten verbieden Koorn te zaaijen , iets, boe ook genaamt
, bet geen vrucht draagt , te planten , Wyn te
drinken, en buizen te bouwen ; en op de overtreedivg
bier van is de doodftraffe gejtelt. De oorzaak hier van
is , dewyl zy gelojven , dat iemand , die iets dergelyk:
in eigendom bezit , ligtlyk van iemand , die maebtiger
is . fob gedwongen worden , om Z'ch zynen bevelen te
onderwerpen. Èehalven de plaatze van AMMJANOS ,
B. XIV. 4. , die Wes^feling in zyne Kanttekeningen
byb'engt , kan men noch AR VIEUX in het 3de deel
zyner Reizen, bl. 109. en NIEBUHR Befchryving van
ArabUn , bladz. 389. nazien Tot op deezen dag is
de Akker- en dus ook de Wynbouw , naar het oordeel
der Bedoynen , beneden de waardigheid van eenen
echten edelen Arabier.

84 §. 19^ OVER DEN WYÏÏ
wonnen , niet te zaaijen, geenen Wynberg aante°
leggen , of te bezitten , en , daar het hier voorraamlyk
op aankoomt , geenen Wyn te drinken :
want een Volk of Geflacht , het welk in het geheel
geenen Wynberg mag hebben , behoort ook geenen
Wyn te drinken ; anders zal het wel haast lust bekomen
om ook Wynbergen aanteleggen. Het kan zyn
dat de Arabieren de Godtsdienftige gedaante, die zy
aan dit Verbod om Wyn te drinken , het welk zynen
oorfprong eigenlyk aan hunne liefde voor de vryheid
verfchuldigt is , 'gaven , van de Mgyptenaaren ontleent
, of toch aan het zelve , op het voetfpoor van
dit eerst befchaafd en verftandig Volk, het eerwaardig
aanzien van Wysgeerige Zedekunde gegeeven
hebben. Nochtans kan ik het één en ander met
geene gefchiedkundige bewyzen ftaaven. IV'iaar dit
is onbetwistbaar dat de afkeer van W 7 yn in Arabien ,
ten minften twee duizend Jaaren vóór Muhammed,
heeft plaatze gehad . en dus geenszins als eene uitvinding
van hem kan befchouwt worden. Jeremias,
die denzelven in zynen tyd aantrof als een overoud
gebruik van zeker Arabifch Geflacht in Palseftina ,
leefde 1200 Jaaren vóór Muhammed, en deeze familie
was ten minften 800 Jaaren vóór Jeremias uit
Arabien na Palseftina getrokken. Muhammed vond
derhalven dit gebruik of deeze zedekundige Wet,
waar door het gebruik van Wyn verbooden werdt,
reeds als eene zeer oude inftelling , toen hy zich voor
eenen Propheet uitgaf. Hy predikte den natuurlyken
Godtsdienst, zoo goed als hy denzelven verftond;
fchoon hy zekerlyk in zoo verre een bedrieger was,
als hy voorgaf, waarheden, die hem voor hec grootst
gedeelte zyn gezond verftand leerde , door eene
Godtlyke openbaaring oncfangen te hebben , en in
zoo

BY DE O F F E R A N D E N . 85
zoo verre een Dweeper , als hy geloofde , dat een
ieder, die tot het eeuwige leeven was uitverkooren ,
door eene inwendige werking van Godt verlicht, en
van derzelver waarheid overtuigt werdt. Ue leerftellingen
van den natuurlyken Godtsdienst , die hy
predikte, vond hy zelf niet uit, ontleende ze ook
niet van de Jooden of Christenen , maar volgde voor
het grootfte gedeelte zekere Seéte van Arabifche wysgeeren
, ( wy zouden ze Naturalisten noemen , )
die flechts éénen Godt , en een toekomftig leeven
geloofden , en by de Arabieren Hanifin , dat is ,
Piofaanen, genoemt werden , dewyl zy het beitar.n
van derzelver Goden loochenden , ten naasten by op
dezelfde wyze , als men wel eer de Christenen Ongodisten
genaamd heeft, om dat zy aan de Goden
der Heidenen niet geloofden. Het geen deeze Philofophifche
Secte nu, waar of valfch, leerde, bracht
hy, zelfs haare algemeene Volks-vooroordeelen in
de Zedenleere niet uitgezondert, grootendeels in zynen
Godtsdienst over, die hy voorgaf dat hem van
den Hemel geopenbaard was , dewyl het hem als
waar voorkwam. Den afkeer van. Wyn vond hy by
dat gedeelte des Volks , het welk men voor edel
hield , misfehien ook by de wysgeerige Secle der
Hanifin ; hy kt.urde denzelven goed , te r
metr, dewyl
'er uit het misbruik van den Wyn ontelbaare
buitenfpoorigheden gebooren worden, en nam hem
diarom in zynen Godtsdnnst over. Hy deed dit,
het geen meer is, volftrekt op dezelfde wyze , als
wel eer de Mgyptenaaren of Manichajen , onder
voorwendzel naamlyk , d:t de Wyn een werk , dat
is eene uitvinding van den Duivel zy" ; en met het
zelfde onderfcheid , het geen beide Mgyptenaaren
en Manichajen tusichen WYN en WVNDnüivtN
F 3 maaken ,

86 §. OVER DEN W Y N
maaken , waarvan wy binnen kort nader uillen fpreeken.
Hy zal 'er naar alle waarfchyniykheid toen
weinig aan gedacht hebben , dat zyne Godrsditnst
zich zoo fpoedig in arie deelen van de Waereld ,
van den Ganges af 'Ot de Atlantifche Zee toe , zoude
uitbreiden , en den algemeenen afkeer der Arabieren
van Wyn , zoo veele andere Volken. tor derzelver
groot nadeel , opdringen- Men heeft hem
dikwils een ftaatkundig oogmerk by dit zyn verbod
toegefchreeven ; men wil naamlvk , dat hy het gebruik
van Wyn verbooden hebbe , ten einde zyne
Arabieren zich niet zullen dronken drinken , tn dan
hunne veldflagen verliezen. Indien hy zulke oogmerken
gehad heeft, moet hy wezenh k ten a-er Hecht
Staatkundige, of Veldoverfte , of kenner van de
rr,e fchen , zoo als men het wil noemen , geweekt
zyn : een Volk , het welk van kindsbeen af gewocn
is Wyn te drinken , loopt minder gevaar, om dófté
dronkenfehap van het geheele leger geflagen te wordt,
n Maar een Volk, het welk aan geen Wyndrinken
gewoon was , zoude wel eens door een krygslist
dionken gemaakt, en dan geflagen kunnen worden
; en wy weeten inderdaad uit oude gefchiednisfen
dergelyke voorbeelden van de Scythen (. a), en
de Istriers , welker gewoone drank toen waarfchynlyk
noch geen Wyn was (b ). Ten minlten Muhammed
laat nimmermeer iets van zulk een oogmerk
> waarom hy den Wyn verbood , merken ;
en
(a) JÜSTINUS Libr. I. cap. VIII cmisfi; bojlibur
infuetos barbaros vino Je onerare patituT , priusqut Scytbce
ebrietate, quam bello vincuntur.
(6) FtORüs Libr, II. cap. io,

S Y DE G F F E U A N D E N . 87
«n men heeft 'er zekerlyk ook geene gefchiedkundige
berichten van.
Het zal mynen Leezeren niet onaangenaam geweest
zyn , hier deeze aanmerkingen over den waarfchynlyken
oorfprong van dit verbod in den Muharameduanlchen
Godtsdienst te vinden. Ik keer thans
weder tot de Mgyptenaaren. Hunne Koningen ,
en andere zeer ryke en voornaame lieden onder hen ,
konden zich over het verbod van Wyn noch wel
troosten : eene behoorlyke onderfcheiding tusfchen
Wyn- en Druivenfap gaf hun vryheid om het verfch
uirgeperste fap van Druiven te drinken. Andere
Seéten , die den Wyn voor een werk des Duivels
houden , maaken dit zelfde onderfcheid , de Mam*
ebreen (a )l by voorbeeld, en Muhammedaanen ( b ) :
ook is die onderfcheid zichtbaar genoeg, want het
zeif-
(a") AUGUSTINUS de Moribus Manicbceorum libr. IL
44. volgens de'ftcned-ctyner Uitgaave , Tom. II.
pag. 7fï. qua tanla perve^fio eft, vmum putare fel principis
tenebrarum , & uvis comedendis non parcere.
(b~) De eigene woorden van MUHAMMED zyn , in
de K5 de Sura van den Coran, vs. 11. Godt laat ook
Koorn en Olyfhoornen , en Palmbomen en Druiven groeien
: en vs. 6?. zegt hy van de Druiven :. zy kunnen
tut aronkenfebap , £72 ook tot een goed voed fel gebruikt
worden. Dit is geenszins , gelyk Maraccius op eene
onbillyke wyze voorgeeft, tegenftrydig met het geen
hy zegt Sur. V. 92. Wyn , Jpel , beelden , en dobbel-
Aeenen zyn jchandelyk. en een werk dei Duivels; maar
hy bedoek den Wyn te verbieden , daarentegen hec
eêten van Druiven en Rozynen te veroOrlooven. Dezelve
worden ook inderd: ad van de Muhammedaanen
geseeten, die om die rede zelfs in Arabien Wyngaar-
E 4,
dea

88 §. ICQ. OVER DEN WYN
zelfde Sap heeft, na dat het gegest of niet gegest
heeft , zeer verfchillende uitwei kielen : wanneer hec
noch in de Druiven is, heeft het in het geheel geene
dronkenmaakende krachc ; als Most Veroorzaakt
het eenen kleinen en ras voorbygaanden roes , door
het werken wordt het van Most dronkenmaakende
"Wyn , en daar uit wederom , door eene andere foorc
van gesunge tot Azyn , in welken ftaat het geheel
regen ft rydige uitwerkingen doet, en eene verkoelende
kracht heeft. Hoe ten tyde van Jofeph de Koning
van Mgypten het Druivenfap dronk, zien wy uit den
droom van zynen Opperfchenker, Gen. XL. 9-13.
dkn het voorkwam , als of hy Dmiven nam , derzelver
Sap in eenen beker (a) met water mengde,
en denzelven den Koninge over gaf. Dit was enkel
overdaad voor ryke lieden , die het land nimmermeer
van geld konde ontblooten ; want men zal uit andere
landen , noch Druivenfap , eer het gewerkt heeft en
tot Wyn geworden is, noch verfche Druiven .in eene
menigte ontbieden.
Mofes voerde de Israël iten na een land , welks
voornaamfte natuurlyke voortbrengfelen Druiven waren
(b) , en hy verzuimt ook niet, om deeze byzon-
den aanleggen. Men zie NiEnuHR Befchryving van
Arabien , bladz. 147. en bchalven deeze veele anuere
Eeisbefchry vingen.
Ca) Zoo iemand hier in het Hebreeuwfch eenige
zwaarigheid Vindt, die zoeke de oplosfing daanan in
hec Arabifch Lexicon van Gor.'irs pag. 1147. Sacbat,
cf, *oo als" ik dit Hebreeuwfche Woord bever zoude
Liicfp'ee!:cn , Scbacbat (Slachten) , betekent ook,
Cen Wyn mei Water vermengen.
(&) Num, XIII, v§, 23. Deut, VII, vs, S.
Noch
heden

BY DE OFFERANDEN. $9
zonderheid , die Palseftina boven /Egypten had , het
welk wel overvloed van Koorn had en brood opleverde
, maar/ in het welk men zich juist niet veele
goede cier belooven konde, te roemen, zoo dikwerf
hy de begeerte na dit nieuwe land in zyn Volk zocht
optewekken. Was het eene goede Staatkunde in
/Egypten , wegens den mangel van dat land , het
drinken van Wyn te verbieden , het was niet minder
verftandig in eenen Wetgeever van een Volk , hec
welk in PalEeftina moest woonen , niet alleen niets
dergelyks te doen , maar ook te verhoeden , dar de
afkeer der /Egyptenaaren van Wyn , zyne burgeren
nimmer in een land volgde , het welk daar overvloed
van opleverde, en dus dat deszelfs grootfte uatuurlyke
Rykdommen niet nutloos gemaakt wierden.
Indien men de wetgeevende wysheid van deeze
beide Volken , /Egyptenaaren en Israè'liten , met elkanderen
vérgèlykt, fchynen zy , wel is waar , int
zoo verre onderling overeen te komen , dat zy beide
voor het land voegde , waar in het Volk woonde -
maar
hedendaags, daar dit land in handen van Muhammedaanen
is, (dewelke het teelen van Druiven juist niec
begunltigen , hoewel zy het aankweeken van Wyngaarden
niet verbieden ,) en naa zoo veele verwoestingen
, heefc Palffiftina dit voorrecht boven andere
nabuurige landen behouden. Dat er Jaarlyks 300
Kameelen, met Rozynen belaaden , van Hebron na
iEgypi-en gaan , heb ik te vooren reeds aangemerkt.
Van den Wyn zeiven , die noch tegenwoordig in Palasftina
gewonnen worde, zal men in de befchryving
, hen , van den Heer Opper- Confiftorie • Raad»
i< SCHING, bladz. ;6Ï. en in myne Oosterfche Bibfoeek.
LII. Deel , bladz. 118, 119, noch eenige by«
zonderheden vinden opgetekent.

go 5- I 0 °* OVER DEN WYN
maar hit groor-fte onderfcheid, het welk tusfchen beiden
plaatze heeft, kan men evenwel ook zien.
1. ) De Wecgeevende wysheid van Mofes is billyker.
De Staatkunde der ,/E^yptenaaren bediende
Zich van een Godcsdienftig bedrog:
Mofes nam ook den Godtsdienst te hulpe
maar op eene geheel en al onfchuldige wyze,
en zonder daar eenig bedrog of bygeloof mede
te vermengen. Het waren flechts plechtigheden
, die hy inftelde , en door welke de
Wyn voor altoos rein , en deszelfs genot onzondig
verklaart, dus alle andere Zedenieere,
die denzelven mochten verbieden, al by voorraad
tegengegaan wierden.
2. ) De Staatkunde van iEgypte poogde den Burger
van een gedeelte zyner natuurlyke Vryheid
te berooven , en wel juist in eene tyd , waar
by het zoo zeer op ons genoegen en onzen
fmaak aankomt: die van Mofes daarentegen
zocht hem in zyne natuurlyke Vryheid te
bewaar.n.
Ik zoude hier van nu kunnen aftrappen , maar
daar ik van dit onderwerp zoo veel hebbe moeten
zeggen , kan ik my niet bedwingen , om 'er noch
ééne Aanmerking by te voegen. Het verbieden van
Wyn komt my als eene der grooifte fouten in de wetgeevende
wysheid voor , en wanneer men 'er den
Godtsdienst mede vermengt , en deezen den Wyn
doet verbieden of gehaat maaken , als een groot ongeluk
voor het Menfchlyk geflacht Hoedanige gevolgen
deeze oneerlyke ftaatkunde in /Egypten gehad
hebbe , gelukkige of ongelukkige , kan ik wegens
den

BY DE OFFEK.ANDEN. 9Ï
den groenen afftand van tyd niet zeggen : ik oordeele
over dergelyk een Verbod alleenlyk, zoo als de Muhammedaanfehe
Godtsdienst , die zich in een zoo
groot gedeelte van den aardbodem heeft uitgebreid,
ons het zelve in zyne gevolgen vertounc. Ik fpreek
niet , dit moet ik vooraf zeggen , van landen onder
eene zeer heete luchiftreek , want of daar het verbijden
van Wyn nadeelig zoude kunnen zyn , weet
ik niet: de Wyn fetrynt voor die luchtftreek niet wel
te voegen, en 'er te veel verhittend te zyn , gelyk
ook lömmige landen onder dezelve , nietiegenftaande
zy uitmuntende Druiven voortbrengen , niets dan
IVlost hebben ( a) : ook niet van landen , die in het
Noodden geleegen zyn, en welken de Natuur geenen
Wyn gegeeven heeft. Deeze kunnen denzelven ten
nunlten misfen , zoo lange het Volk noch genoeg
lichaamlyken ai beid verricht, en by deszelfs éénvouwige
leevenswyze blyft : hoewel men misfehien in
noordlyke landen ook wel ras kwaade gevolgen van
het verbieden van Wyn befpeuren zoude, of fchoon
niét zoodanig als in die landen , dewelke de Natuur
zelve voor den Wynbouw gefchikt heeft. liet gevolg
, het welk daar van te duchten is , en het geen
ik thans op het oog heb , beftaat hier in : het volk ,
het welk van tyd tot tyd meer befchaafd wordt ,
meer lichaamlyke rust en ledigen tyd heeft , daardoor
meer verdriet cn Hypochondrie ondervindt , zoekt
iets ,
(a) By voorbeeld Abysfinien. Zie JOBI I.UDOLPH
Rifloriam JEtbiopicam , libr. 1. cap. o. en in de Comnienrarius
over dezelve, n. LXXXf. pag. 139. Als
mede LOJBO Relation Hiftorique a'Abesfinie, Tom. I.
pag. 91.

$2 §. 190. OVER DEN WYN, ENZ.
iets , hét welk in de plaatze van den vervrolykenden
Wyn dienen kan , en het is ongelukkig genoeg om
dit te vinden. Het minder gevaarlyke is Brancew'yn,
de gewoone drank in noordlyke landen , hoewel
hy thans ook in Turkyen al vry algemeen is, en
van veelen geoordeelt wordt niet verbooden te zyn:
het gevaarlykfte is Heulfap ( Opium ) , het welk in
Perfien en Turkyen zoo lterk in zwang gaat , en
welks gevolgen CHARDIN en andere Reizigers zoo
befchryven , dat iemand , die hen geleezen heeft,
zekerlyk geene lust zal hebben, om over den Mufcammedaanfehen
Godtsdienst, wegens deszelfs verbod
van Wyn drinken , eene Lofreden te houden.
Ook zal geene Wet, ja zelfs geen Verbod van dsn
Godtsdienst , het Wyn drinken volkomen beletten ,
om dat alle Menfchen de Wetten en den God:sdienst
Biet gehoorzaam zyn, .en onder de Muhammedaantn
wordt Wyn genoeg gedronken : maar dan is het ge-
Volg van zulk een verbod , dat dezelve in het geheim
, maar fchielyk , met groote teugen , meer gezoopen
dan gedronken wordt. En in zulken gevalle
veroorzaakt hy fpoediger en grootere dronkenfehap,
dan wanneer men hem langzaam en in een aangenaam
gezelfchap drinkt. Men hoon ten minden onder de
Muhammedaanen zeer veel , en misfehien meer dan
onder de Christenen , van verregaande buitenfpoorigheden
, door dronkenfehap veroorzaakt. Wanneer
men men alles by eikanderen voegt, is het verbieden
van Wyn , een hard en nadeelig uitwerkfel van
fene kwaalyk begreepe ftaackunde.
f. 191.

§. 191 OVER DE OLIE, ENZ. ^3
§• 1 9
Verder over het gebruik van Olie by de
Offeranden.
Tot de Spys- of Meel• Offeranden moest men,
alleenlyk twee zeldzaame gevallen uitgezondert ( a ),
Boom - Olie gebruiken , om dezelve daar mede te
bereiden , en tot Koeken te bakken. Exod. XXIX.
vs. 2. Levit. II vs. 1 , 5, 7, 15. en Vf. vs. 8, 14.
(of, volgens andere Bybels, 15, 21.) VII. vs. 12.
Ik heb met deeze Wet , voor zoo verre zy misfehien
figuurlyk is , en eene heilige plechtigheid betreft ,
thans niets te doen , ik befchouw dezelve hier alleenlyk
volgens haaren ftaatkundigen invloed in den ftaat;
en deeze was by een Volk , hec welk uic /Egypten
na Palseitina gebracht werdt , en noch altoos eene
geheime neiging voor /Egypten had , van veel gewiches.
Zy bond het Volk geheel ongevoelig aan
zyn nieuw-sVaderland , en maakte dat het voor hec
zelve in het toekomftige onaangenaam had moeten
zyn in /Egypten te woontn , en daar by gaf dezelve
even ongevoelig aan het Volk aanleiding , om hec
kweeken van Olyf hoornen , waar toe de natuur PalEeftina
op eene byzondere wyze fchynt bekwaam gemaakt
te hebben , niet te verwaarloozen.
Het
(a) Deeze gevallen zyn, (1) wanneer dit Mee!-
Offer tot een Schuld Offer voor Armen diende , Levit
V vs. M. 12). Wanneer het een zoogenaamd
Gerichts- Offer was , dat is , eene Offerande, waar
by eene Vrouw , die van Overfpel verdacht gehouden
werdt, den eed van zuiveringe deed.. Winner.
y. vs. 15-.

94? ^. ipr. OVER DE OLIE
Het grootfte gedeelte van Mgypten leverde , zo">
als S T R A B o vei haalt ( a ) , in het geheel ge ene
Olie: alleenlyk in de Landftrcek van Heracleo was
men in ftaat cm Olie te maaken; in ce tuinen rondom
Alex.indrye , ( die 'er evenwel ten tyce der oude
Koningen van Mgypten noch niet waren , want die
plaatze was voor den tyd van Alexander den Grcoten
woest en onb-caouwt ) had men Olyfboomen , maar
men maakte geene Olie. Het gevolg daarvan was,
en is noch heden ten dage , dat men zich in Mgypten
, tven als by ens , van Boter bediende , of ook
Wel zyn Gebak met Honing maakte : en noch in
onze dagen zyn de Reizigers, die van iEiiypten na
Arabien gaan, gewoon Boter mede te neemen , hoe
onfmaaklyk dezelve ook zyn mooge , want doorgaans
vindt men dezelve op de reize , door de groote hitte ,
in de kruiken gefmolten. Dat gedeelte van Arabien ,
door het werk de Israëliten trokken , en waar in zy
zich , des noods , als zwervende Herderen hadden
kunnen ter neder flaan , was insgelyks op de meeste
plaatzen zonder Olie. Palaeftina daarentegen geeft
niet alleen veele , maar ook uitneemende fchoone
01ie(£), vn HASSELQUIST pryst dezelve boven
die van Provence. Door dit gefchenk der natuure
worden de fteenachtige plaatzen en bergen, die anders
(a) Bladz. 1163.
( &) Mofes fpreekt daar al met lof van Deut. VIII.
vs. S. en XXXII. vs. 13. Men zie ook Ezechiel
XXVII. vs 17. alwaar van Olie gefproken wordt als
de waare, die uit het Joodfche land werd uitgevoert.
SHAW, pag. 537 — 32.9. C of bladz. 292.,293. der
jammerlvke Hoogduitfche Vertaalinge ) en RELANDS
Falejtina, bladz. 380, 381.

E Y D E O F E E R A N D E N . 95
ders onvruchtbaar zouden zyn , niet alleen nuttig,
maar zelfs voordeeiiger gemaakt dan de beste lauderyen
zyn kunnen : de eenige lcndffreek in Pa'seüina
, die STRAIÏO (Ö), dewelke zoo dikwerf
op eene verkeerde wyze wordt bygebracht, als onvruchtbaar
befchryft , is rondom Jeruzalem; en dit
zal ook wel zoo zyn met betrekkinge tot den Landbouw
: maar de Jooden zeggen nochtans , dat een
morgen Lands om Jeruzalem wel eer veel hooger in
prys geweest is, dan in hec overig gedeelte van Païa?(tina.
Ik zoude dit op hun enkel woord ciet gelooven
, indien hec eenige de minfie onwaarfebynlykheid
behelsde , want Joodfche belichten , van
'hooren zeggen en mondlyke overlevering , hebben
by my weinig gewichts. Maar natuurlyker wyze
moest in dien tyd, toen men in P..l33ftina het land
noch behoorlyk bouwde , een morgen by Jerufalem
juist om die rede meer dan elders, een fluk bouwland
van die zelfde grootte , opbrengen , dewyl
men daar Glie en Wyn kon teelen. Men denke
flechts aan den Olyf berg , die aan de Oostzyde der
Stad lag. Een morgen lands , met Olyfboomen
of Wynrtokken beplant , zal , hy mooge zoo fteenachrig
en dor zyn als men zich maar immer verbeelden
kan , zeer gemaklyk tienmaal meer waardig
zyn , dan een morgen bouwland, het welk noch zo
vruchtbaar is. En hiermede ftemt ABTJLFEDA.
overeen , die in zyne Aardrykskundige Befchryving
van Syrien , bladz. 10. zege : dat de Landjlreek
cm
(a~) Poek 16. bl. 1104. waarmede men vergelyke,
hetgeen RELAND in zyn Falceftina, bladz. 390 ,"395,
heeft aangemerkt,

gó §. 191- OVER DE O L I E
om jerufalem
Paiceftma is.
ééne der vruchtbaar ft en in geheet
Nu verbeelde men zien de gevolgen eener Wet,
die by de OfFeranden beval , het gebak met Olie,
en dus niet met Boter te maaken, en by ieder Spysüifer
eene zekere hoeveelheid Olie te gebruiken.
De Priesteren 1 en deeze waren by de Hebreeuwen
de voornaame lieden van geboorte , gewenden zich
can gebak met Olie bereid ; en daar de maaltyden
doorgaans Maaltyds-OfFeranden waren, leerde men
ook daar dergelyk Olie-gebak kennen. Hetgeen
men eens op een Gastmaal als eene lekkerny geproeft
heeft, en vindt dat het wel fmaakt, of hoert
dat voornaame lieden gewoon zyn te eeten , laat
men eerst flechts nu en dan , en vervolgeus , zo
onze omttandighêden zulks toelaaren , meermaale-n
op zyne dagelykfche tafel brengen. Op deeze wyze
was dit het zekerde middel, om de Israëücen
aan Olie - gebak te gewennen , en die dit ééns geproeft
heeft, zal het altoos boven Boter-gebak verkiezen.
Het fmaakt, indien de Boom - Olie verfch
en zuiver is , veel beter dan het beste Boter-gebak
; en hier komt noch by , dat de Boter inderdaad
zeer fpoedig kan bederven , en dan aan hec
gebak , en alle andere fpyzen , die daar mede toebereid
worden , eenen onaangenaamen byfmaak
geeven. De meeste misflagen in de keuke worden
door flechce Boter veroorzaakt: en dit is eene regel
die aan onze (hoog-) duitfche Huismoeders,
inzonderheid in het zuidlykfle gedeelte van Duitfchland
, ook niet onbekend is.
Uit dit gewennen nu der Israëlicen aan Oliegebak,
moest, gelyk ik reeds gezegt hebbe , natuur-

CVDÈ OtfFERANÖËN. 9t
tuurlyker wyze voortvloeijen : vooreerst, dat men
meer werks maakte van het voortkweeken van Olyfboomen
, waar in zulk een byzondere rykdom van
het nieuwe Vaderland der Israëliten beftónd , en
dus dat men zich deszelfs natuurlyke fchatten behoorlyk
ten nutte maakte : en ten tweeden , dat hec
Volk eindelyk den trek geheel verloor , om wederom
na /Egypten te keeren. Dat de Israëliten ten
tyde van Mofes , noch dikwils met genoegen aan
/Egypten dachten , en zelfs wel genegen waren ,
om zich wederom in den vorigen toeftand van flaavernye
te begeeven , weeten wy uit de gefchie ienisfe,
die ons door Mofes is nagelaaten : en hunne
begeerte na dit hun oude Vaderland had zulke
diepe wortelen gefchooten , dat Mofes het noodig
oordeelde , eene byondere fchikking tegen het wederkeeren
naa /Egypten , in de altoos-duurende
Grondwet des Ryks, voor de Koningen te laaten
invloeijen , Deut. XVII. vs. IÓ. (aj. Maar indien
een Israëliet eerst de voorcreflyke Gaaven van
zyn nieuwe Vaderland recht leerden kennen , en
zich aan hec gebruik van wyn en olie gewenc had ,
dan moest de begeerte na een Land eindelyk van
zelf by hem verdwynen , waar van hy wist, dac
het aan olie en wyn gebrek had.
Dit oogmerk , het welk men vermoeden kan dac
de Wetgeever by deeze zyne Wetten gehad heeft,
is zoo volkomen bereikt, dat
i.) De Boter by de Israëliten ten éénenmaale
buiten gebruik geraakt is. In alle de He-
breeuw-
(a) Zie §. 21. bladz. 64, 65,
ir. Dseh
G

pS §. 192. OVER DE TIENDEN.
breeuwfche boeken des Bybels by eikanderen
genomen, waarin anders zo veele woorden
die tot de huishouding behooren , gevonden
worden , vinden wy zelfs den naam
van Boter niet, want het woord fiN#ft het
geen men Hiob XX. 17. XXIX. ö. Deut.
XXXII. 14. Recht. V. 25. Jef. VII. 15, 16
•tot 22. dus gewoon is te vertaaien, betekent
eigenlyk geen Boter , maar dikke melk. In
Palseitina fchynt derhalven de Boter even zo
zeldzaam geweest te zyn , als tegenwoordig
in Spanje , en men fchynt zich daarom alleenlyk
by de Olie, die zoo veel fmaakiyker
is, gehouden te hebben.
2.) Nimmer is by de Israëliten , van den tyd
van Jofua af, tot de eerfte verwoesting van
Jerufalem toe, de begeerte wederom wakker
geworden , om zich na .ZEgypcen te begeeven.
Naa dat Nebucadnezar deeze Stad
verwoest had , cn hec overgebleeve Volk,
naa een nieuw ongeluk , zich in Palaeftina
niet meer veilig oordeelde, toen eerst namen
zy , tegen het Verbod des Allerhoogften ,
hunne toevlucht wederom toe iEgypten ,
Jerem. XLII XLIV.
| 192.
Over de Tienden.
Van Landeryen, Tuinen, Wynbergen, enden
aanwas der Kudden , moesten de Jsraëliten eene
dubbelde Tiende geeven , en wel aan Godt, als
wiens eigendom hec geheele land , gelyk Hy als de
Ko-

T92- OVÊR DE TIENDEN. 99
Koning der Israëliten , werdt aangezien." ( %. 35 en
37- BH 24.)- Nochtans in den grond befchouwt ,
was alleenlyk de eerile Tiende èene wezenlyke belasting
, en van de andere werdt zulk een gebruik
gemaakt, dat zy gemaklyk te draagen was.
Vooreerst ontfingen de Leviten van alle Akkeren
en Kudden der Israëliten de Tiende tot hun onderhoud
; waarvan ik reeds §.51. gefproken hebbe.
Deeze Tiende alleen verdient den naam eenèr belastinge
op Vee en Landeryen ; maar zy was ten
hoogften billyk, dewyl de ftam van Levi getn eigen
land in de verdeelinge van Palajftïna bekomen had,
en nochtans aan het Gemeenebest de gewichdgfte
dienlten deed , waar voor hy eene ruime belooning
verdiende (§.52). Van deeze Tiende moesten de
Leviten wederom het tiende gedeelte aan de Priesteren
afftaan , dewelke dus een honderdlle gedeelte
hadden van alles , het geen de Landeryen en Kudden
der Israè'liren opbrachten. De Wetten , die
•hier van handelen, kan men Levit. XXVII. 30 33.
JNum. XVIII. 21-32. vinden. Somtyds moet hec
den Israëliten best gevoegt hebben , hunne Tiende
aan de Leviten in geld of andere waaren te brengen;
en dit ftond hun , ten opzichte der Vruchten des
Velds vry ; onder deeze voorwaarde nochtans, dac
zy dan het vyfde deel daar boven moesten geeven :
daarentegen met betrekking tot Runderen , Schaapen
en Bokken , was het verwisfelen. der Tiende
geheel en al verboden , Levit. XXVII. vs. 32, 33.
Van deeze manier , om zyne Tiende te losfen , en
het voordeel, het welk daar by kan plaatze gevonden
hebben , om welks wille men gewilliglyk 20
ten honderd boven de bepaalde waardje gaf, heb
G % ik

ioo 5. 192. OVER DE TIENDEA.
ik geene genoegzaarne kundigheid, dewyl ik niet
weet, of de Israëliten verplicht waren , om op eigene
kosten hunne Tienden in de Steden der Leviten
te leveren of niet. Zoude het ook kunnen geweest
zyn, dat men de Tiende reeds voor den Oogst
en terwyl de Vruchten nog te velde ftonden, waardeerde,
en dan, volgens deeze waardeering, hon»
derd en twintig ten honderd betaalde?
De tweede Tiende vooronderftelt Mofes in zyne
Wetten altoos als bekend , en reeds voor zynen
tyd in gebruike. Misfehien is zy even de zelfde,
die Jacob belooft had , Gen. XXVIlI. vs. 22. en
was als eene oude gewoonte tot op de nakomelingen
voortgeplant. De Wetten , die daarvan fpreeken
, (in geene van welken dezelve evenwel wordt
ingeltelt,) kan men vinden Deut. XII. vs. 17- 19.
XIV. vs. 22.29. XXVI. vs. 12-15. Zy behelzen
de volgende omflandigheden:
Men gaf deeze Tiende niet aan iemand anders,
maar verteerde ze zelf by Offermaaltyden en andere
Gasteryen , op welke men , behalven zyne Vrienden
, die men daar vrywillig by wilde verzoeken ,
Leviten , Weduwen, Weezen, Vreemdlingen, Armen
, ja zelfs zyne eigene Knechten moest noodigen
, en door dit middel aan dezelven eenen vrolyken
dag geeven. (§.128 en 143. No. 3.) Eigenlyk
was dezelve alleen voor de Offermaaltyden bepaalt
: de Israëliten moesten naamelyk alle Jaaren
driemaalen , op de hooge Feeseen , in den Tabereakel
of Tempel komen ; hier beltond hun Godtsdienst
gedeeltlyk in die Maaltyds • Offeranden , die
wy te vooren befchreven hebben , en deeze moes-
' ten van de Tienden gegeeven worden. Maar dewyl

§. 192. OVER DE TIENDEN. IOÏ
wyl men het niet altoos zoo konde fchikken , dat
juist alle Tienden in één en het zeifde Jaar by hec
Altaar verteert wierden , was 'er bevolen, om hec
derde Jaar ten deezen opzichte volkomen af te rekenen
; en het geen men dan noch te kort gefchooten
was , moest men in zyn huis , wel niet tot Offeranden
, ( want deeze mochten nergens anders
gedaan worden , dan ter plaatze, daar hec Altaar
was ,) maar nochtans tot vriendlyke en weldaadige
Maalcyden befteeden. In dit Jaar moest men ondertusfehen
zyne rekening geheel fluiten, en Gode
op eene plechcige wyze betuigen , dac men alle
Tienden tot deeze iViaaltyden verbruikt had.
Indien iemands woor.ing van de plaatze des Heiligdoms
zoo verre af lag , dat het overbrengen van
zyne Tienden derwaarts hem te veel zoude gekosc
hebben , dan was het hem geoorlooft , tot zynenc
zyne Tienden tot geld te maaken , en voor dit geld
op de plaatze van den openbaaren Godtsdienst te
koopen , hec geen hem goed dacht, om 'er Offer-
Maalcyden van aan te richcen : alleenlyk was hy
verplicht om by dat geld, het hy van zyne Tienden
gemaakt had , noch een vyfde gedeelte (twintig
ten honderd ) te voegen ; iets het geen buiten twyfel
zeer biilyk was , want ter plaatze daar zulk eene
talryke menigte van Volk vergaderde , moescen
de Eetwaaren natuurlyker wyze veel duurer zyn,
dan hy ze Mn zyne afgelegene woonplaatze had
kunnen verkoopen.
Men heeft doorgaans uit deeze Tienden , die toe
Offer • maaltyden en andere weldaadige Gastmaalen
moescen gebruikt worden , twee Tienden willen
maaken ,wair van men .de ééne tot Maaltyds^of-
G 3
feran»

ioa §. OVER DE TIENDEN.
feranden , de andere tot vriendlyke Maaltyden in
zyne eigene wooning moest doen dienen : en op
deeze wyze zouden de Israëliten drie Tienden hebben
moeten geeven , waarby naderhand noch de
vierde, die voor den Koning was (a) , zoude gekomen
zyn. Dit zoude, inzonderheid voor geringe
lieden , inderdaad wat veel geweest zyn: maar wanneer
ik een.vouwiglyk de Woorden van Mofts lees,
kan ik aan dezelve geenen anderen zin geeven , dan
dien ik reeds gezegd sbebbe ; naamlyk da' deeze
flechts eene en dezelfde Tiende is, die anderen verdeden
, en tot de tweede en derde maaken.
Beide de Tienden, zo die den Leviten gegeeven
werdt , als die men tot Offermaaltyden gebruikte,
moesten van de Jaarlykfe Vruchten des Velds , en
het aangefokte Vee gegeeven worden : maar Mofes
is juist niet zeer naauwkeurig in het optellen der
dingen , die men vertienden moest, en het fchynt
niec noodig geweest te zyn , zyne nauwgezetheid
en zorgvuldigheid ten deezen opzichte tot kleinigheden
uitteftrekken. Althans Christus fchynt Matth.
XXIII. 23. de verregaande nauwgezetheid der Pharifeeuwen
, in het geeven der Tiende van Munte
y
Dille en Kumyn , juist niet van eenen zeer gunftigen
kant te befchouwen. Wol, Melk , en derge-
Jyke, dingen werden in het geheel niet vertiendt.
Over het algemeen bedoelde Mofes de Tienden
voor het geweeten en de vryheid des Volks zoo
min lasiig te maaken als mooglyk was : het geeven
en berekenen daar van liet hy aan elks geweecen
over,
(a) §• S9* No, a.

§. OVER DE TIENDEN. 103
óver, zonder eenig gerechdyk of priesterlyk onderzoek
daar omtrent re beveelen ; maar evenwel ook
zonder te verbieden , 'dat de Leviten toezagen , of
zy, het geen hun toekwam , wel on'tfdngeii hadden".
Ten aanziene der tweede Tiende , verzekerde by zich
van de goede trouwe, zyner burgeren alleenlyk dooide
betuiging , die zy alle drie Jaaren doen moesten :
maar om nu ooit niemand , die teder van geWeeren
was , te beangftigen , beval hy nergens Tienden te
geeven van zoodanige kleinigheden , by welke de
moeite , om 'er op te letten , misfehien groocer zoude
geweest zyn , dan die geheele Tiende waardig
-was , en gaf aan. ieder'eene vryheid , (het geen hec
geweeten ook wonderlyk te baat kwam, ) om zyne
Tiende af te koopen , indien hy flechts het vyfde
deel meer gaf, dan haare eigenlyke waardye. Een
verftandig Wetgeever kan , by het inflellen van belastingen
, niet wel te zorgvuldig zyn voor het geweeten
zyner Burgeren : want indien zy eens tegen
hun overtuiging leeren handelen , dan gaan zy fpoedig
verder ; dan is het zedelyk Characler van een geheel
Volk , ten minden in zeker byzonder fluk , bedorven
; en de belasting vereifcht zoo veele Opzichters
, dat, niet alleenlyk de Vryheid van ieder eenen
, zelfs van die wel gezint zyn, op eene onaangenaame
wyze gekrenkt worde, maar dat tenens ook
het grootfle gedeelte, van het geen de belasting kan
opbrengen , door de bezoldingen van Toezieners,
Boekhouders , Ontfangers , en welken naam zy ook
meer moogen draagen , al vooraf verlöoren gaa.
Had men zich al tegen het Heiligdom fchuldig gemaakt
, dat is, zekere Tienden niet gegeeven, dan
kon men zich evenwel noch in het vervolg., wanneer
het geweeten eens wakker werdt , zonder verdere
G 4 , bur-

104- §• 193- P E EïRST«EB00RNEW
burgerlyke fchande , van deeze fchuld ontdoen.
Men behoefde maar een vyfde gedeelte meer te
geeven , en een Schuldoffer te brengen, Levit. V.
TS. 14 —- x6.
Over de Eerstgeboornen en Eerstlingen.
Behalven de Tienden , gaven de Israè'liten noch
van al wat leeven had onder het geen zy bezaten :
de Eerstgeboornen, en van Vruchten de Eerstlingen ,
en ook deeze waren, even als de Tiende, van tweeërleije
natuure , de ééne voor den Priester , de andere
voor Offermaaltyden.
I.) De eerfien werden den Priester gebracht,
en maakten een gedeelte zyner bezoldinge uit.
Sedert dien nacht, in welke Godt, by gelegenheid
der uitvoeringe van de Israè'liten uic
./Egypten , alle Eerstgeboornen der /Egyptenaaren
had doen fterven , de Eerstgeboornen
daarentegen der Israè'liten verfchoond had,
was, ter naagedachtenisfe van deeze gunst,
al het Eerstgeboorne Gode heilig. Ondertusfchen
had men daar by dit onderfcheid in
het oog te houden :
Dieren , die geoffert konden worden ,
(Runderen, Schaapen en Bokken) mochten
niet gelosc , maar hun bloed moest op hec
Altaar gefprengc, en derzelver Vet verbrand
worden; het vleefch was voor den Priester,
wiens

IN EERSTLINGEN. io 5
wiens inkomst van de Offeranden het uitmaakte
, Num.XVlU.vs. 17, 18.
Al het overige , het geen niet tot eene
Offerande kon dienen , zoo als menfchen en
onreine dieren , konde los gekocht worden.
Ten aanziene der Eerscgeboorne Zoonen was
dit eene verplichting der Ouderen ; maar by
onreine dieren , Ezelen by voorbeeld , Kameelen
, Paarden enz. flond het aan de willekeur
van den eigenaar.
Het losfen van een Kind gefchiedde, wanneer
het zelve ééne maand oud was ; ftierf
het zelve vóór dien tyd , dan behoefden de
Ouderen het niet te losfen , maar het werdt
dan aangemerkt, als Gode, en den Priester,
dien het tct dus verre noch toebehoorde , geftorven
te zyn. De Priester moest het Kind,
het welk los gekocht zoude worden, waardeeren
: zy ftonden derhalven alle niet op den
zelfden prys ; maar het fchynt dat zieklyke
Kinderen , of ook die van behoeftige lieden ,
laager gelchat werden : nochtans moest de
Vader iets geeven , al ware het maar om daar
door het recht te erkennen, hec welk Godt
op de Eerstgeboornen had. Evenwel 'er
was eene bepaaling gemaakt , boven welke
een Priester nimmer gaan mocht, te weeten
vyf fikkelen , dit is, volgens de gewoone ,
maar verkeerde rekening , vyf gulden (waar
van 'er achttien éénen mark uitmaaken ) maar
naar myn oordtel, veel minder. Dit losgeld
was voor den Priester. (Num. XVIII.
vs. 15, i6.).
G 5
On-

io

'EN E E R S T L I N G E N . 107
.) De andere foort van Eerstgeboornen , was
voor hec Altaar , en moest tot Maaltyden gebruikt
, en dus door hem zeiven , die de Offerande
deed , en de' Gasten die hy daar by
genoodigt had , verteert worden. Hier door
onderfcheidc zy zich genoeg van de voorige
foorc van Eerscgeboornen , die Gode geheiligt
was. Van deeze worde gefproken Dcut.
XII. 6. XIV. 23. XV. 19-23. Uic alle welke
plaaczen febyne ce blyken , dac die gebruik
der Eerstgeboornen reeds door eene oude bekende
gewoonte was ingevoert, (iep dezelfde
wyze , als wy by de cvveede Tiende gezien
hebben ,) en dac Mofes een deezen opzichce
geene nieuwe Wee gegeeven , maar een oud
gebruik bevestigt heeft. Ondertusfchen ziet
men ter loops uit Deut. XV. vs. 15. dat hier
alleenlyk van het Manlyk geflacht gefproken
wordt ; en over het algemeen fchynt in de
Wetten van Mofes nimmermeer iets, hec geen
van hec Vrouwlyk geflachc is , Eerstgebooree
genaamc te worden , nieccegenftaande het zelve
hec eersc gebooren was. Nochtans zoude
ik hier over , dewyl het op den geest dier
Wetten weinig invloed heeft , en, alles wel
befchouwt, niet tot de Hoofdzaak behoort,
met niemand willen twisten.
Maar men vraagt nacuurlyker wyze , hoe
kunnen 'er twee Eerstgeboornen zyn ? Ik
weet deeze byzonderheid op geene andere wyze
uit te leggen . dan dat het geen naa het eigenlyke
Eerstgeboorne wederom het eerst gebooren
werdt, tot deeze Oncrraaultyden moest
ge-

ÏO8 §• 193. OVBR DE EERSTGEBOORNEN enz.
v
gebruikt worden. In myne Vertaaling des
Bybels heb ik het gewaagt daar aan den naam
Zweiterstgebobrnes (tweede eerstgeboorne )
te geeven , om dat ik het op geene andere
wyze kort, en met één woord , wist uic te
drukken. Ik zal deeze benaaming om die
zelfde reden hier insgelyks behouden. Die
tweede eerstgeboorne diende dus over hec algemeen
, even als de cweede Tiende, tot Offermaaltyden
: maar indien het zelve eenig lighaamlyk
gebrek had , dau was de Eigenaar
niet alleenlyk van de verplichting om het te
offeren , ontflagen , maar het offeren daarvan
was hem zelfs verboden , en hy kon het voor
zyne gewoone dagelykfe Maaltyden gebruiken.
Op dezelfde wyze moest men ook eenen
Korf met Veld- en Tuin • Vruchten, dien
Mofes Eerstlingen noemt, op de Feesten medebrengen
, en naa denzelven voor den Priester
nedergezet, en Gode , tot een dankerkentnis
wegens het land , het welk hy den Israè'liten
gegeeven had, geheiligt te hebben,
tot zyne Offer • maaltyden befleeden , Deut,
XXVI. Hoe veel deeze Eerstlingen
moesten bedraagen, bepaalde de Wet niet,
maar liet dit der willekeure van den geever
over. In laatere tyden kan hier in eene verandering
gemaakt, en door gewoonte of Wetten
eene zekere hoeveelheid van het geen de
Landeryen , Tuinen en Wynbergen opbrachten
, tot Eerstlingen bepaald zyn ; maar dit
gaat my hier niet aan , daar ik van het Mo-
fa'üch Recht fpreeke.
$• 194

•§ 194* OVER DEN SASBATH. top
$. 194;
Over den Sabbath. Eenige voorafgaands
Aanmerkingen.
De zevende dag der Weeke was tot eenen dag
van Godtsdienst, rust, volkomen ontflag van allen
lichaamlyken arbeid en vermaak gefchikt. Hy is onder
den naam , de Sabbath , genoeg bekend. De
Wetten die daar van fpreeken., ftaan Exod. XVI.
vs. 22-30. XX. 8-ir. XXIII. 12. XXXI. 12 i 7
.
XXXIV. ar. en XXXV. 1-3. Num. XV. 32 36.
Deut. V. 12-15.
Ik zal thans eigenlyk van deezen dag niet fpreeken,
voor zoo verre hy voor den Godtsdienst gefchikc
was, maar denzelven enkel als eenen dag van rusc
en genoegen befchouwen ; ééusdeels, om dat hec
eerfte meer tot de Godtgeleerdheid of Zedenkunde
behoort, maar ook anderendeels , om dat wy 'er
weinig van weeten , hoe de Sabbath in de oudtfte
tyden tot verrichting van het geen wy Godtsdiensc
noemen , gebruikt wierdc. Het is waar , naa de
Babylonifche Gevangnisfe weeten wy , dat de Jooden
op den Sabbath in hunne Synagogen by elkanderen
kwamen om te bidden , den Bybel voor te leezen ,
ook wel eene verklaaring van denzelven , of eene
redenvoering ter vermaaninge aan te hooren, maar
wy kunnen daar van geen befluit trekken op den tyd
van Mofes, van welken wy niets weeten , dan hec
geen hy ons zelfs heeft opgetckent, en in welken
de Wet, die toen noch geene verldaaring noodig
had,

TIO 5- 194' OVER DEN SABBATH.
had (a) . flechts éénemaal in de zeven Jaaren werdt
voorgeleezen.
Om de Mofaïfche Wetten van den Sabbath beter
te kunnen verdaan , en met de algemeene regelen van
wetgeevende wysheid te vergelyken, moet ik eenige
Aanmerkingen maakeö.
Dat ieder Volk , het welk in de onderhouding van
zynen Godtsdienst belang ftelt, ik wil juist niet zeggen
eenen. dag , maar nochtans zekeren tyd voor den
Godtsdienst behoort af te zonderen, fpreekt van zelf,
en het bewys van deeze ftellling moet ik voor de
Godtgeleerdheid , of wysgeerige Zedenkunde overlaaten
, waaruit ik dezelve hier als bekend kan overneemen.
Maar buiten dien heeft hetzelve dagen van
rust en vermaak noodig: dagen , zeg ik , want het
zy my geoorlooft , dit woord te gebruiken , om zekeren
tyd te kennen te geeven , dewyl hetzelve met
onze gewoone manier van fpreeken overeenkomftiger
is , zonder daar door juist eenen volkomenen dag van
24 uuren , of ook bepasldlyk den dag te verftaan ,
die van den opgang der Zonne tot haaren ondergang
gerekend Wordt.
Door geftadigen arbeid , wordt het lichaam verzwakt
, verliest die vlugheid en fterkte , die hec door
afwisfeling van arbeid, rust en vermaak bekomt, en
wordt daarenboven vroeger oud. Lichaamlyke arbeid
, ik beken het, doet de menfchen , over hec
algera)
De taal , waar in de Wet was voorgeftelc,
was toen noch niet uitgeftorven , of veroud ; maar
hec was des Volks moedertaal, die door ieder eenen
verftaan werdt.

§. 194» OVER. DEN SABBATÏT. U I
algemeen genomen , in krachten toeneemen, en iemand
, die zyne handen gewoon is te gebruiken, een
Boer by voorbeeld , zal zekerlyk fterker zyn , dan
iemand die met dezelve geduurig in den fchoot zie,
of ze alleenlyk gebruikt , om de pen te voeren :
maar deeze arbeid moet niet onophoudelyk en zonder
tusfehenpoozingen van rust voortduuren , of men zal
daar door wederom verzwakt worden : iemand, die
dag aan dag zonder ophouden moet werken , zal,
inzonderheid indien hy dit van jongs af heeft moeten
doen , ligtlyk ftyf, en tot alle andere verrichtingen
onbekwaam worden ; daar en boven zal zulk een
menfch , over het algemeen klein van gewas blyven ,
en , gelyk een Paard , het welk dag aan dag tot den
arbeid aangezet wordt, vroeg gedaan hebben. Verandering
is de grootfte regel voor de gezondheid ;
eene regel , die zoo verre gaat, dat de beste voorschriften
van den verftandigfien Geneesheer der gezondheid
naadeelig worden , wanneer men ze al te
nauwkeurig waarneemt. Zelfs de beweegingen , die
tot verfterking van ons lichaam , en tot eene uitipanning
dienen , wanneer wy 'er flechts nu en dan gebruik
van maaken , wandelen by voorbeeld, te paard
ryden , en andere dergelyke meer , worden lastig en
nadeelig, indien ze daaglyks, en wel zonder ophouden
herhaalt worden. Iemand die daaglyks te voet
reisde , en geenen rustdag tusfchen beiden had , zoude
wel van hypochondrie , maar niet van andere ongefteltheden
, die zyn lichaam konden verzwakken ,
bevryd blyven : een Postryder , die daaglyks , zelfs
den Zondag niet uitgezondert, voort moet, wordt
gemeenlyk voor den tyd oud , en men kan het zelfs
wel aan zyn postuur zien , dat zyne kostwinning niet
van de gezondften geweest is: en dit zelfs in Landen
,

IIÜ §. 104* Oven DKN SABBATH
den , daar de Posten zoo onverdraagelyk langzaam
voortgaan . dat de hevigheid der beweeginge voorzeker
de oorzaak niet zyn kunne van het nadeel ,
het welk het geduurig ryden zyner gezondheid te
wege brengt. Een Rui'er , wanneer hy te Veld is,
of een Liefhebber der Jacht, zal voor zekeren tyd
misfehien meer en fterker te paard ryden , en wel in
allerleije foorten van Weder, maar men befpeurt aan
hem evenwel het vroeg verouderd en gekromt ligbaam
van den Postryder niet, die zich daaglyks aan
deeze beweeging moet blootrtellen , en dien men wel
haast wegens zyne onbruikbaarheid moet affchaffen.
IVlaar al ware dit alles dus niet gefteld , zoo zoude
hy evenwel in zyn geheele leeven geen vergenoegd
Leeven hebben , die altoos het lastige eenerlei doen
moet. En evenwel behoorde ieder menfeh het aangenaame
des leevens eens te fmaaken , al ware het
ook maar nu en dan voor éénen enkelen dng , over
welken hy zich al by voorraad verheugen zal: waarom
is hy anders in de Waereld ? en hy , dien dit
nimmermeer gebeurde, zal al vroeg rimpels krygen ,
en onbruikbaar worden. Dan dit is hec niet alles ;
hy behoort niet flechts zekeren tyd te hebben, waar
op hy van den arbeid , dien hy anders alle dagen
doen moet, kan uitrusten , maar deezen tyd moet
hy ook eigendyk tot zyn vermaak kunnen gebruiken
, en met gezelfchappen, dansfen , maaltyden »
of wat het meest tot zyne verlusriginge kan dienen,
en flechts niet tegen de Wetten van eene gezonde
Zedenkunde aanloopt, doorbrengen. Door dergelyke
afwisfelingen van vermaak » wordt hec gemoed
wederom vrolyk , en verliest den plooy , dien de
altoosduurende éénzelvigheid daar aan gegeeven had ;
deszelfs krachten zoo wel als die van het lichaam,
worden

i

114 5- I 94- OVER DEN SABBATH.
Het komt derhalven nu aan op deeze Staat- en Zedenkundige
Vraage : Kan de dag van den Godtsdienst
, op eene gevoegelyke wyze , met den dag
der ruste en des vermaaks verbonden worden ? Ik
zoude denken , dat men deeze vraage met ja moet
beantwoorden , indien men flechts niet onder het
woord vermaak eenige zondige buicenfpoorigheden
verftaat: en waarlyk dezelve is reeds veele duizend
Jaaren vóór onzen tyd, byna door alle Volken der
Aarde , op dezelfde wyze voor altoos beflist ; hoe
zeer ook in laatere tyden veele norsfe Zedelceraaren ,
die maaltyden , verlustigingen, ja zelfs onderlinge
bezoeken en gezelfchappen , voor dingen hielden ,
die den Zondag ontheiligden , waar tegen zy veel te
laat geyvert hebben. Wy behooren immers geene
twee dagen in iedere week , gelyk de Heer VAN
J Ü s T I eens heeft aangeraaden , om van den arbeid
uit te rusten , af te zonderen , den éénen voor den
Godtsdienst, den andeeea voor hec vermaak ; want
anders zoude 'er geen genoegzame tyd voor den arbeid
overblyven : en waarlyk dit zoude heeten , als
of men van wegen de Overheid, naa den Zondag ,
noch
Slaaven Christenen wierden , en dat zy om die reden
zorge draagen , dat hun niets van het Christendom
gezegt worde, dewyl zy aan Chrstlyke Slaaven hec
vieren van den Zondag zouden moeten veroorlooven.
Of deeze befchuldiging waar zy , of voor omtrent
dertig tot veertig Jaaren ( want zoo oud is dezelve
eigentlyk,) waar geweest zy , kan ik niet zeggen.
Itflaar om 'er van te fpreeken op die vooronderftelling
, dat men hun dit met recht nageeft, dan zouden
die Heeren hunne eigene belangen niet wel verftaan
, en z ch , gelyk het wel meer gaat, door &ie.
ïighci J, zelve btnadcelea.

J, 194. OVER DEN SABBATH. 115
noch den blaauwen Maandag invoeren wilde , om
welken af te fchaffen , de wetgeevende macht, zelfs
de Ryksdag te Regensburg , die flechts op de meest
in het oog loopende onheilen acht geeft, zoo veele
moeite gedaan heeft. Dat verlustigingen ligtlyk buiten
het fpoor kunnen gaan , en tot ongeoorloofde
handelingen gelegenheid geeven , die tegen de Heiligheid
van den Sabbath aanloopen, zoo als fommige
foorten van danfen, behoeft men hier niet tegen aan
te merken; want men zoude om die zelfde rede kunnen
voordellen , om het na de Kerk gaan af te fchaffen
, waar by jonge lieden van beide geflachten zekerlyk
ook niec altyd enkel geestlyke oogmerken hebben.
En zoo men ooit kon hoopen , zekere verlustigingen
binnen de paaien van zedigheid en deugd ce
houden, hec zoude buicen twyfel dan zyn, wanneer
zy een gevolg van den Godcsdiensc waren ; ja men
zoude eer deeze vraage dus kunnen voordellen: kan
men de vermaaken niet noch nader met den Godtsdienst
verbinden , en daar door veele buicenfpoorigheden
voorkomen?
Ten minften het ftrydc tegen de menfchlyke natuur,
die tot eene geduurige verandering gefchaapen
is , eenen geheelen dag, en dit alle weeken , alleen
tot Godtsdienftige overdenkingen te belfeeden.
Zulk eene langduurige infpanning van geest, om aan
ééne en dezelfde zaak , en wel die niet onder het bereik
der Zintuigen valt, te denken, is juist de hevigfte
en zwaarfte arbeid; en dergelyk eene Godtsdienftige
oeffening zoude doorgaans ten opzichte van
haare innerlyke kracht, oprechtheid , en ongedwongenheid
van der menfchen neigingen verliezen , het
geen zy won van de zyde der langere duuring. Ook
H s
om

&4 $. 195. SCHIKKINGEN VA\ Mos ff 9
orn die reden is hec goed den Sabbath voor Godtsdvnibge
cefFeningen , en geoorloofde vcfnjaakën ce
Verdeèlèn ; wanc op die wyze kan één d'g het zelfde
uitrichten , het geen anders cwee dagen zouden moe
ten doen ; en het Gemeenebest winc 'er tyd by voor
den arbeid.
Dat veele yverige Predikanten , zoo wel als verfcheidene
Sabbathswetten , in welke fommige Geestlyken
de hand gehad hebben , geheel andere grondftellingen
volgen , is my wel bekesd : het is hier de
plaatze niet, om daar over op Godrgeleerde of Zedekundige
gronden te twisten. Maar welke grondftellingen
het meest met den fmaak van die Wetten overeenkomen
, uic welke zy zelfs den naam , Sabbatk ,
ontleent hebben , zullen wy nu zien.
. $• 195-
Schikkingen van Mofes aangaande dén Sabbath.
Mofes vondt reeds in zynen tyd eene overoude gewoonte
, volgens welke hec Volk den zevenden dag
vierde ; en waarfchynlyk hadden zelfs de Mgyptenaaren
hun dien Rustdag laacen behouden : een minnen
hy befchryfe deeze viering , als van Godc , onmiddelyk
naa de Sch.ppinge ingeftelc , Gen. II vs. 1-3»
en geeft nergens te kennen , dat zy ooic afgefchafc %,
of buicen gebruik geraakc is. Hec fchynt derhalven ,
dac hy ze noch in zynen tyd als een voorvaderlyk ge»
bruik onder de Isruëlken gevonden heeft (a). En
was
(a) Daar is 'er, die deeze zelfde waarheid zoeken
te bewyzen uit Exod. XVI. vs. 22, 23. alwaar, zoo

AANGAANDE DEN SABBAS-TH.
ïlj
was dit zoo ,, dan behoefde hy niec zoo breedvoerig
te zyn
s
om ce befchryven waar in deezen Rustdag
beftaan moest, want die was door de gewoonce dan
reeds genoeg bekend Wy vinden derbal "en by hem
ten dien opzichte niet het geringfle , om daar u ; t op
te maaken , hoe de Godtheid op dien dag moest gedient
worden , alleenlyk de Wet aangaande de openbaare
Sabbaths-Offeranden uirgezondert (a), want
hy liet alles , zoo als het Volk het, van den tyd hunner
Voorvaderen af, gewoon geweest was , en vergunde
a:>n het zelve daarenboven de vryheid , om
deszelfs Godtsdienst, die niet altoos volkomen eveneens
, en als op ééne leest gefchoeit kan zyn , zoo in
te richten , als door hunne omftandïgheden, behoeftens
, of zekere ontftaane misbruiken raadzaam zoude
zy zeggen , de Israëliten , al voor het ontfangen dér
Tien Geboden, op den Sabbath geen Manna wilden
zamelen , en daarom des Vrydags eene dubbele hoeveelheid
vergaderden. Van dit bewys kan ik my niet
bedienen , om dat ik die plaaize op eene andere wyze
, dan men doorgaans gewoon is, en vs. 2,3. in hec
plus quam perfectum hebbe overgezet, want by bad,
gezegt, enz. En dus moest ik het vertaaien , want
het zoude immers dwaas zvn . wanneer men Mofes
eerst naderhand , naa dat men hem geze.t haj , dac
de Israëliten om des Sabbaths wille eene dubbele hoeveelheid
hadden ingezamelt, liet zeggen: dit is bet
bevel van Godt , morgen is de Sabbat0 , ter eere van,
Jehovab, enz. Daarenboven, dewyl men in her He.
breeuwfeh maar één prcsteritum heeft , kan **£3i

nS 5. 195. SCHIKKINGEN VAN MOSEI
de gemaakt worden. Wy hebben , by voorbeeld
t
Predikatiën , in welken de Bybel wordt uitgelegt ,
die , naa verloop van zoo veele Eeuwen , en naa
dat 'er zoo veele oude zaaken , van welke daar in
gefproken wordt, onbekend geworden zyn , dergelyke
uitleggingeu noodig heeft: maar over een boek,
het welk noch nieuw is, en dus voor ieder eenen,
die flechts leezen kan , volkomen klaar en duidelyk
moet zyn , alle acht dagen ééne Predikatie te doen ,
om het zelve uit te leggen , zoude zeketlyk eene
overtollige arbeid zyn: indien Mofes iets dergelyks
had willen inftellen , dan zoude hy zich zeiven hebben
moeten bewust geweest zyn van onduidelyk gefchreeven
te hebben. En nochtans maaken onze Predikatiën
, dewelke uic de behoeftens eener gemeente,
die den Bybel niet meer zonder hulp of verklaaring
verftaan kon , zyn voortgefprooten , in der daad één
van de gewichtigfte ftukken van onzen openbaaren
Godtsdienst uit; en zy zyn zoo nutcig , dac men zich
byna over de behoeftens verheugen zoude , waar door
zy veroorzaakt zyn.
Wy weeten derhalven , eigenlyk gefprooken , met
geene gefchiedkundige zekerheid , waar in de Godtsdienst
der oudfte Jooden op den Sabbath beftaan
hebbe. Waarfchynlyk zullen zy , gelyk op andere
Feestdagen , Gode Lofgezangen , misfehien wel by
eenen plechtigen dans toegezongen , en Maaltyden
gehouden hebben , tot welke zy, naar alle vermoeden
, behalven hunne Vrienden, insgelyks Priesteren,
Leviten , en behoeftigen noodigden : woonden zy
niet verre van het Heiligdom, dan zullen zy misfehien
Offeranden gebracht, en daar van Offer maaltyden
aangericht hebben. De Jooden hebben wezenlyk in
lastere

AANGAANDE DEN SABBATH. lip
laatere tyden , dit weeten wy uit de gefchiednisfen,
dcrgelyke Sabbaths-maaltyden gehouden , waar op
zy ook onbekende lieden verzochten (a). Misfehien
moesten de Ouderen ook op dien dag hunnen
Kinderen den Schepper van Hemel en Airde leeren
kennen, gemeenfchaplyke gebeden tot Hem opzenden
; of wat het gebruik op dien dag anders moge
medegebracht hebben. Alleenlyk wachte men zich ,
om aan geene Synagogen in elke Stad te denken ,
in welke de Wet voorgeleezen en verklaart werdt:
want de Synagogen zyn veel laater opgekomen , en
Mofes heeft het voorleezen van zyne Wet, zoo als
dit naderhand gefchiedde , niet op eiken Sabbath bevolen
, maar alleenlyk op het Loof hutten - Feest in
het Sabbath-Jaar (jbf\ ook heeft hy geen eigenlyk
zoogenaamd Predik ampt ingeftelc (O-
Veel weeten wy 'er derhalven niet van ; maar
het volgende vinden wy in de Boeken van Mofes
uitdruklyker.
Ca) Men zie Luk. XIV. vs. T. en de Aanmerkingen
van WETSTEIN op dit vers. Het geen Christus
z e
vs. n, 13, 14. § c w o r d t d a n e e r s t r e c h t v c r f t a a n
'
*
baar, wanneer men in het oog houdt, dat hy van eenen
maaltvd fpreekt, die een deel van den Godsdienst
moest uitmaaken , en voor welken men zekere vergelding
van Godt verwachten konde : wanr men zal
immers zoo dwaas niet zyn , om te begeeren , dac
Godt ons voor elke byzondere gasterye in het toekomltig
leeven beloonen zal.
(&) Deut. XXXI. vs. 9—-3«
(O §. yz. bladz. 243» l 44-
H 4

#sp & ?95' SCHIKKINGEN VAN MOSES
De zevende dag moest gevierc worden , en wel
ter gedachmisfe , dat Godt op den zevenden dag gerust
heeft van alle zyne Werken , dezelve moest derhal
ven Gode heilig zyn , die in zes byzondere t\dperken
, door Mofes dagen genaamd , alles gefchaapen
, en daar naa in het zevende opgehouden heeft
iets nieuws voort te brengen , dewyl de waereld nu
goed , en zoo gefield was . als Hy wilde dat zy zyn
zoude, Gen. II. vs i - ;;. X X vs. 11. XXXI. vs. 17.
Deeze viering van den Sabbath was derhalven eme
bekentenis , het welk men alle weeken wederom
herhaalde , dat men den Schepper van Hemel en
Aarde , als den waaren en éénigen Godt aannam en
vereerde ; en zy was dus nauwkeurig verbonden met
die grondregel der Mofaïfche Wetten , waarvan wy
§. 32. gefproken hebben , dienende om het Volk
voor Afgoderye te bewaaren , en den dienst van den
éénigen waaren Godt ongefchonden te houden ; om
welke reden ook het verwaarloozen deezer vieringe
op leevensftraffe verbooden was. Dan hier uit zoude
in der daad noch zeker misbruik hebben kunnen
ontftaan : een bygeloovig Vereerer der Sterren , of
gelyk Mofes het gewoon is uit te drukken, van het
Heir des Hemels, zoude den zevenden dag ter eere
van Saturnus hebben kunnen vieren , die van de
Phoenitiers voor den byzonderen Befcherm -Godt van
hun Volk gehouden (a) , en met menfchlyke Of-
feran-
fa) Eufebius in prcepar. enangel. I. I, p. 40. brengt
de berichten van Sanchoniathon daar omtrent by.
Curtius fchryft l. IV. c. ry. van de Tyriers: Sacrum
multis feculis intermis/um, ut ingenuus puer Suturr.o
immolaretur , &c. Bryqnt handelt in zyne ObfeTvations
, pag. 278-287.' uitvoeriger over deezen dienst
van Saturnus by de Phoenitiers.

AANGAANDE DEN SABBATH. lal
feranden gedjenc werdt: en waarlyk , de Israè'liten
hebben , tep tyde zelfs van Mofes , in de woestyne
Saturnus heimeivk aangebeden , en beelden van die
gewaande Godtheid in kleine hutten met zich omgevpert
( a ). Zulke Afgoden - Dienaaren hadden
dan zonder eenigen twyfel , by het vieren van den
zevenden dag , in hec geheim hunne Godtsdienftige
aandacht op den Planeet Saturnus gevestigt. En
juist daarom moest Mofes zoo uitdruklyk verklaaren,
dac de Sabbath geviert moesc worden eer eere van
dien Godc , die den Hemel , de Aarde , en hec
ganefche Heir des Hemels , (by gevolg ook Saturnus
zeiven ,) in zes dagen gefchaapen , en op den
zevenden dag van zynen arbeid gerust heeft : en om
die zelfde reden , moesc hy hec navolgen van deeze
ruste coc een wezendyk ftuk der Sabbaths-vieringe
maaken. Nu leeze men de plaatze Exodus XXXI.
vs. 13. 17. Neemt myne Sabbatthen waar : zy zyn
voor altoos een teken van bet Verbond tusfchen my
en u, waar uit men ziet, dat ik Vlieden my geheiligd
Ca) Amos V. vs. 26. is , gelyk de Heer
Nic. WILH. SCHRODKR weleer in zyne voortrefiyke
Djsfertatie de Tabernacult Molocbi, & ftella Dei Rtm~
pban , op eene voldoende wyze heeft aangetoont ,
niemand anders , dan Saturnus : ik zal 'er alleenlyk
noch byvoegen , dat het Hebreeuwfche Woord niet,
volgens' de Maforetifche flippen, Kij-jum , Kevan^
moet uicgefproken worden , het welk rss
RECHTVAARDIGE betekent; eene benaaming die voor
Saturnus zeer wel voegt , dewyl men zyne regeering
vóór den tyd der rechtvaardigheid gewoon was te
houden. Men kan , des noods, hier noch mede vergelyken
myne Hiftoria, belli Nefibeni, §. 8,
H 5

ï22 195. SCHIKKINGEN VAN MOSES
leiliqd hebbe Want in zes dagen heeft
Jebovah Hemel en Aarde gemaakt , maar ep den
zevenden dag rustte Hy , en verkwikte zich. De
dag werdc by de Israè'liten niet , gelyk by ons ,
van middernacht tot middernacht, maar van Zonnen-ondergang
tot Zonnen-ondergang gerekent :
de Sabbath nam derhalven ook met den ondergang
der Zonne zynen aanvang.
De Sabbath moest een Rustdag zyn , en wel
eensdeels , gelyk ik reeds gezegt hebbe, ter eere
van Godt, die Hemel en Aarde gefchaapen heeft;
maar ook anderendeels , op dat Menfchen en Vee
zich eens zouden kunnen verkwikken , ten einde
zy niet door onafgebroken arbeid afgemat wierden :
hy moest dus ook een Rustdag zyn in die byzondere
betekenisfe , waarin ik hem , in de voorgaande
afdeeling , van den dag der Godtsdienst-oeffeninge
onderfcheiden hebbe. Mofes zegt dit met
ronde woorden , en geeft dit op als een oogmerk
van den Sabbath, Exod. XXIII. vs. ia. Op dat
nw Osfe en Ezel rust hebbe, en uw Knecht en de
Vreemdling r,icb verkwikke. Om die zelfde reden
was ook het rusten van den arbeid niet flechts aan
die geenen gebooden , die den waaren Godt op
dien dag konden dienen, maar ook aan alle Vreemdelingen
die in het Joodfche land woonden , menfchen
die zekerlyk niet altoos in hunne harten den
waaren Godtsdienst lief hadden , en die ook tot
«eene uitwendige oeffeningen van Godtsdienst verbonden
waren. Ja dit gebod ftrekte zich zelfs uit
tot de Dieren , Exod. XX. vs. 10. Deut. V. vs.
14 , '5-
" c n » d i e e e n l
G e e n m e r s {
n w o o n e r v a n
den' Israëlitifchen Staai was, mocht van deeze ruste

AANGAANDE DEN SABBATH. 123
te verfteken blyven ; niemand moest zich , door
onophoudelyken arbeid , zonder eenige tusfchenpoozingen
van ruste en vermaak, voor den tyd ,
kunnen, ten onbruik maaken ; en aan de Dieren
moest die zelfde rust gegunt worden. Doch van
deeze hebbe ik , §. 167. reeds , het geen noodig
was, gezegt, het welk ik daarom thans niet zal
berhaalen.
Deeze rust moest ondertusfchen niet beftaan in
eene volkome werkloosheid , of zorgvuldige onthouding
van alle lichaamlyke beweeginge, of van
alle» , het geen men, door al te groote tederheid
van een befchroomd geweeten , als arbeid zoude
kunnen aanmerken. Inderdaad zoodanig een dag ,
op welken ik my tot myne verlustiging niet mocht:
beweegen , en waarop ik geduurig zwaarighedert
in myn geweeten hebben moest, doorvreeze, dac
ik my misfehien op dit oogenblik , door het uitftrekken
van myne hand , of eenige andere beweeging
van myn lichaam , mocht bezondigt hebben,
zoude voor my juist vlak het tegenovergeftelde
van eenen dag der verkwikkinge zyn. Men zoude
daar eer droefgeestig op worden , en altoos blyde
zyn , wanneer hy haast ten einde was. Eene
zoo wonderlyke gedaante , ik beken het, heeft de
Sabbath der jooden , van tyd tot tyd , door verfcheidene
byvoegfelen der Pharizeeuwen , die op
beuzelingen uitloopen , en waartegen Christus zich
menigvverf verzette, aangenomen ; en hy zoude 'er
noch heden onbevalliger uitzien , indien men, volgens
de Zedenleere van fommige Christenen , allen
omgang met menfchen , en het genoegen het
welk men daarin vinden kan, op deezen dag voor
onge-

* 2 4- §• F 95' SCHIKKINGEN VAN MOSES
ongeoorlooft wilde houden , en het gebod om niet
te arbeiden , tot allerleije verrichringen der Ziele ,
du3 ook tot alle infpanning der gedachten , die
juist niet rechtsreeks den Godtsdienst bedeelt , ja
zelfs tot leezen en fchryven ukftrekken. Zulk etn
dag , waarop niets , van het geen men eene verandering
noemt, vry Hond , zoude eene weeklykfche
en zeer gewichtige plaage zys. Maar van
alle die wonderlyke Wetten der Jooden , die men
in den Talmud opgetekent , en ru en dan in de
Schutten der Evangelisten van Christus beitreeden
vindt, (laat geen woord in het Wetboek van
Mofes. Ook van den zo«-genaamden Sabbathsweg
, dar is, dat men op den S-ibbath niet verder,
dan 2000 ellen buiten de Stad mocht gaan (a) ,
weet
("a) Die begeerig is, om meer van dit zonderling
verdichtfel te weeten , zal hec in Ltgbtfoot zyne borce
Hehrakce, over Handel. L vs. iz. kunnen'vinden.
Mofes beval den Israëhcen , Exod. XVi. vs. 29. dat
zy op den Sabbath in hunne Tenten moesten blyven, en
niet uitgaan , gelyk op andere dassen , om Manna in te
zamelen. Hier rukten de Rabbynen het bevel
y
blyft
'in uwe Tenten , of, gelyk J er eigenlyk Haat, een iegelyk
zitte op zyne pliatze , uic den zamenhang, en
verklaarden., dat het overal verbaoden. was, op den
Sabbath buiten het leger te gaan ; dat, daar de Isr.-'e-
Uten nu niec meer in een leger woonden, die zilfde
Verbod voor de St^d goidt ; en dus, dat niemai d op
dien dag buiten de Stad mocht gaan ; nochtans dt acftaud
van iooo ellen rondom de Stad werden toe de
Stad zelve gerekenc ; by gevolg verklaarden zy, ging
ïemmd, d e flechts 2000 ellen ver buiten de Stad g ng,
met buiten dezelve : derhalven was bet geoo. loufc,
2000 elle i ver buiten de Stad te gaan : en deeze 2000
dien noemden zy den Sabbathsweg, —- —— 'Eene
be-

AANGAANDE DEN SABBATH. 125
weet hy niets; en dit is een byvoegfel van hunne
Oudlteri en Pharifeeuwen. Het is waar , niemand
zoude > p den Sahbath als Bode voor loon hebben
moogen gaan ; ook mocht niemand op dien dag
ryden , dewyl in zulken gevalle zyn Paard , Kameel
, of Ezel geenen rustdag zoude gehad hebben.
Maar tot zyne verlustiging mocht men zoo
verre gaan , als men wilde ; en indien fommige
Israëliren zich misfehien op den Sabbath met dansfen
vermoeit hebben , ftreedr dit niet alleen niec
tegen de Wetten van Mofes , maar dit was zelfs
eigenlyk met zyn oogmerk overeenkomfiig.
Het geen Mofes op den Sabbath gebied j noemt
hy zelt n-$3j>, of
n n ? 3 J» n3N*7ö . dat is, vol.
gens de atuumming van hei woord , dienst - arbeid.
Maar dus wordt alle lichaamlyke arbéid genaamt ,
dewyl men
v
of zynen knecht beveelt denzelven te
d en , of 'er eenen daglooner toe huurt. Ieder
één wist toen uit de oude gewoonte van de Sabbaths
vieringe , zoo wel, als uic het gebruik der
fpraake , wac men onder deezen lichaamlyken arbeid
of, gelyk hec ook anders genaamc wordt,
fDXSö bezigheid , verdaan moest, zoo dac Mofes
hec
befpottplyke verklaaring ï En het zonderlingfte daar
by is , dat een Jood in Londen op die wyze zeer gemaklyk
twee goede Uuitfche Mylen ver op den Sabbath
zoude kunnen gaan zonder den Sabbath teichenden.
Andere dwaasheeden der Rabbynen , ten opzichte
van d'en dag , zal ik niet bybrengen : maar
deeze konde ik niet geheel en al met ftilzwygen voo>
by gaan , om dat ik zie, dat in der daad fommige geleerden
onder de ( hristenen van gedachten ge\veést
zyn , dac de byztmderheden va'n den Sabbachs- weg
van Mofes afkomen.

12,6 §. 195- SCHIKKINGEN VAN MOSKS
het nergens noodig oordeelde, 'er eene befchryving
van te geeven. Men vindt 'er een paar voorbeelden
van in zyne gefchiednisfe ; naamlyk wanneer
iemand buiten het leger ging , om Manna te
zamelen , Exod. XVI. vs. 22 30. of hout te
zoeken , Num. XV. vs. 32. Maar indien iemand
op den Sabbath iets had opgenomen , het welk hy
voor zich vond liggen , of, terwyl hy juist voorby
eenen Akker ging , ayren afplukte, gelyk de Jongeren
van Christus , Matth. XII. vs. 1. deeden ,
ziet men ligtlyk , dat dit van eenen geheel anderen
aarc was, dan of men uitging om Manna of hout
te zoeken. Zonder vitterye kan men dit geenen
lichaamlyken arbeid noemen : en een Sabbath ,
waar op dingen van die natuure verbooden waren ,
zoude meer een dag van ftraffe, dan van verlustiginge
geweest zyn.
Mofes maakt in zyne Sabbatbswetten in het geheel
geen gewag van den arbeid der ziele , dewyl
het , volgens de omftandigheden en leevenswyze
van zyn Volk , niet noodig was: want zoo veel
arbeid van den geest, als 'er tot den Godtsdienst
vereifcht wordt, zoude buiten dien even zoo wel
geoorlooft geweest zyn , als de licbaamlyke arbeid
zelf , die daar toe noodig was ; volgens zekere
uitzondering der algemeene Sabbaths - Wet, waar
van wy in het vervolg noch fpreeken zullen. Wat
hy zoude gedaan hebben , indien hy met een Volk
te doen gehad had , zoo als wy thans zyn , waar
onder veele Geleerden gevonden werden, die zich
ten éénenmaale met de beoeffeninge der Weetenfchappen
bezig hielden , begeer ik hier niet te onderzoeken.
Eenige

'AAN'GAANDE DEN SABBATH. 127
Eenige dingen , die fommige Godtgeleerden,
dewelke oordeelen, dac het derde Gebod (a ) ook
voor ons noch eene verbindende kracht heeft ,
noodzaaklyken arbeid noemen-, en onder die benaaming
voor geoorloofc houden, waren nochtans
wel deeglyk begreepen, onder het geen Mofes als
lichaamlyken arbeid verbooden heeft. Vuur aan te
leggen , en fpyze te bereiden, was op den Sabbath
niet geoorlooft, Exod. XVI. 23. en XXXV. vs. 3.
Dit zal ons misfehien , by onze luchrsgeftelrheid en
levenswyze , als een zeer lastig verbod voorkomen,
inzonderheid wanneer wy aan dagen , die van middernacht
tot middernacht duuren . denken : Rustdag
en dag van verkwikkinge zyn geene naamen,
die voor eenen Sabbath zouden voegen, op welken
men van den morgen tot den avond niets warms
mocht gebruiken , en zelfs des winters getn vuur
aanleggen ; men zoude dien eer eenen dag van
pcenitentie moeten noemen. En waarlyk de Jooden
, die in onze landen woonen , ondervinden hec
ongemak van zulk ©enen Sabbath , die beter voor
een andere luchtlhvek voegt : Het is waar , zy
hebben de gewoonte , om in byzondere , daar toe
dienftige ovens , hunne fpyze derwyze te bereiden
dat zy , indien het vuur iu den oven kort voor hec
aan-
C«) Nauwlyks is het noodig , den Leezer te herinneren
. dat de Schryver de verdeeling der Tien Geboden
volgt, zoo als die by de Lutherfchen in gebruik
is. Lutherus heeft dezelve niet ingevoert
maar uit de Roomlche Kerk behouden , en zoo hv
dezelve al niet als de beste had aangezien, was hec
zekerlyk der moeite niet waardig, om daarom een
harnas aan te gorden. Vert.

ia$ §' 195» SCHIKKINGEN VAN MOSES
aangaan van den Sabbath wordt aangeftoken , op
den volgenden middag hun eeten gaar en warm op
de cafel kunnen hebben ; maar zy hebben evenwel
daar van dat ongemak , dat hec eeten op deeze wyze
dik wils bederft («) , indien zy niec eenen zeer
bekwaamen Kok hebben , dien echter de ryk'en onder
hen alleen in itaat zyn om te houden. Ook
moeten zy zich dikwerf op den Sabbath van Oppasfers
van den Christlyken Godtsdienst laaten bedienen
, en zy zouden ongelukkig zyn , indien zy die
niet konden bekomen , of alleen in het land woonden.
Veele Geesdyken onder de Christenen , die
van gedachte zyn , dat hec derde Gebod ons ook ,
onder de huishouding van het nieuw Verbond ,
verplichte , en dat op onzen Zondag mede allerlei
arbeid , alleenlyk werken van noodzaakiykheid en
liefde uitgezonden:, verbooden is, verzuimen evenwel
niet op den Zondag in hunne huizen te laaten
kooken en braaden , en toonen daar doof, hoe
weinig deeze Wee met onze luchtgefteltheid , en
de inrichcing van hunne keukens overcenkornc.
In Palseftina had de Sabbath , die daarenboven
met Zonnen ondergang zyn begin nam , geene van
deeze onaangenaavne gevolgen, en konde, ondanks
het verbod om niet te kooken, en geen vuur aan
te fteeken , wel de gewoone dag zyn, waarop men
Maaltyden aanrichtce. By ons heeft men zynen
voornaamften maaltyd des middags, mm in landen
dfe
(O My is door eenen welbemiddelden Jood, dien
ik daar naa vroeg , verzekert , dat hy ten minften
twaalfmaalen in een Jasr zich getroosten moest, op
den Sabbach bedorve fpyze te eeten.

AANGAANDE DEN SABBATH. Ï20
die meer Zuidwaarts liggen, des,avonds, dewyl
men in den zomer des middags te weinig trek heeft
om te eeten. Dit begint al by Itaüen, hetwelk
nochtans zoo zuidlyk niet gelegen is als Palasflina :
cosua (de Avond - maaltyd ) was de voornaamfte
lVluahyd der Romeinen , en tot het houden van
Gastmaalen gefchikt. Het middagsmaal gelykt dan
meer naar een dejeuner (ontbyt), waar op men
ligtlvk met eene koude keuken te vreden is. Een
Israëliet kon by gevolg des avonds , wanneer de
Sabbath begon , voor zich en zyn huisgezin niec
flechts warme fpyze op de tafel hebben , die des
Vrydags namiddags gereed gemaakt was, maar ook
zyne Vrienden zoo kostbaar onthaalen, als hy maar
wilde. In de kortfte dagert des Winters gaac de
Zonne in Palaeftina nooit voor vyf uuren onder ;
en dit is juist byna de tyd , waarop men aan eenige
Hoven het middagmaal begint, het geen de Ouden
, volgens hunne eenvouwigheid in het fpreeken,
cosnam , den Avondmaalcyd zouden genoemc,
en met denzelfden ftnaak , als wy by onze figuurlyk
benaaming , gegeeten hebben : hoewel het eene
gemaklyke zaak ware voor de Israëliten , in die
dagen het eeten noch één uur warm te houden , indien
hun de tyd van Zonnen • ondergang te vroeg
was. Op den langften dag gaat zy nimmermeer na
zeven uuren onder , en dus juisc op den burgerlyken
tyd van hec avond • eecen. Die des middags
ook warm eecen wilde hebben , moest doen, gelyk
onze tegenwoordige Jooden gewoon zyn ; hoewel
ik geloove , dat dit, by het gebrek van hout, hec
welk in veele plaatzen van Palaeftina plaatze vond ,
niet zoo dikwerf zal gelchied zyn , als heden ten
IK Deel. I dage:

i»o §. 195. SCHIKKINGEN VAN MOSES
dage (a) : anders moest hy des middags het koud
eeten voor lief neemen.
Of het Verbod , om geen vuur aan te fleeken ,
zich ook tot hec vuur hebbe uitgeflrekt , hec welk
men noodig had om zich te vei warmen , dan of
dit alleen op het vuur in de keuken zag, kan ik
met geene zekerheid zeggen ; en byna twyfel ik
aan het t-erfte : maar zo men dit verbod al in den
Itrengften zin wil opvatten , moec men in het oog
houden , dat men hec , onder eene zoo gemaatigde
luchcftreek , in'den Winter zeer wel kan harden
, al is hec , dac men voor den ondergang der
Zonne flechcs een vuur aanlegt , op eene zoodanige
wyze nochtans , dat 'er van deszelfs warmte
toe den volgenden dag overblyve: en dit noch te
meer , dewyl men in zuidlyke Landen zich minder
door ftooken , en meer door warme kleeding tegen
de koude zoekt te dekken. Dit is reeds by de
Franfchen in gebruik , die flechts een weinig zuidlyker
woonen dan wy : en men zege, dac noch
heden
(a) Óm hout te fpaaren, kon men, weliswaar,
gelyk onze jooden in groote lieden insgelyks gewoon
yyn , zich van gemeenfehaplyke bak- ovens bedienen,
in welken het eeten gekookt, en tot op den volgenden
middag warm gehouden wordt. Waar dit zoude
evenwel volgens de V\ et van Mofes, zoo lange die
door geene konst-greepen der Rabbynen veranderd
werdt , eenige zwaarigheid gehad hebben , dewyl
men zyn eeten niet door zyne Dienstboden , voor
•welke de Sabbath mede ingefteld was , uic deezen
gemeenfehaplyken Oven zoude hebben rooogen laaten
haaien , en in zyn huis brengen : want iets op
den Sabbath over dc'ftraat te draagen , was zekerlyk
•verbooden.

AANGAANDE DEN SABBATH. Igl
heden ten dage in Pa!a*flina meer Pelfen gedraagen
worden , dan in Duitfchland ( a). Doch ik ben
inderdaad van gedachte , dat het verbod , om geen
vuur aan te leggen , enkel op het vuur in de keukens
ziet: want, indien het insgelyks verbooden
geweest was vuur ter verwarminge aan te leggen ,
zoude ik denken , dat, dewyl het in fommige Üreeken
van Palseftina , by voorbeeld omtrent den Libanon
, in den Winter al vry koud is , de noodzaaklykheid
de Israëliten wel zoude geleert hebben om
iets , dat naar eenen kachel zweemde , uittevinden.
Dan men vind in de Befchryvingen van hunne Gebouwen,
vóór den tyd der Babylon/fche gevangnisfe
, noch van kachels , noch van fchoorfteenen gewag
gemaakt: maar hunne Koningen zelve hadden
des winters, in plaatze van eenen vuurhaard, flegts
eene draagbaare machine , beftaande in eenen poe,
die met vuur voorzien werdt (bj.
In een ander opzicht noch voegen de Sabbaths»
Wetten van Mofes wel zeer goed voor PalEeftina ,
maar niet voor de luchtftreek, onder welke wy leeven.
Zy veroorloofden naamlyk zelfs in den zaayén
oogst - tyd geenen arbeid , Exod. XXXIV. 21.
Dit zoude by ons zeer hard zyn , daar wy in den
oogst-
(a) BUSCHINC , Aardryhkundige Befcbryving van
rffien, bladz. 326. van de tweede Uitgaave.
(b) ftH Jer. XXXVI. 22. Men zie hier over
de. Disjertatie van de Heer D. RAU , de Mdibus Hebraorum
, pag. 78. waar by ik noch maar alleen zal
voegen , dat het Hebreeuwfche woord fltf» in hét
Arabifch in der daad eenen Pot betekent , indien de
Cbetb met een klinkftip daar boven ( Cba) gefchree--
ven wordt.
I I

132 §• IP5« SCHIKKINGEN VAN MOSES
oogst-tyd dikwils regenachtig Weder hebben ; en
in natte Jaaren zoude menig een zyne Vruchten
moeten zien bederven , indien hy zich van het goede
weder , wanneer dit eens op eenen Zondag viel
niet bedienen mocht, om dezelve t'huis te haaien :
en het is hierom , dat de ftrenglte Sabbaths-wetten
van onze dagen , (zelfs de zoodanigen , waar in
fommige Geestlyken , die voor het Godtlyk recht
des Sabbaths yverden , de hand gehad hebben ,)
dit als een noodzaaklyk werk aanzien , en om des
Oogsts wille ten deezen 'opzichte doorgaans eene
uitzondering maaken. Maar dit was in Paleeftina
niet noodig, want ten tyde van den Oogst had men
daar over het algemeen zulk beflendig Weder, dac
het 1 Sam. XII. vs. 17. als iets zeer buitengewoons
worde aangezien , wanneer 'er geduurende den tarwenoogst
een Donderbuy opkomt. In de warmfte
plaatzen van Palaflina begint de Oogst ten naasten
by met ruim half April (a), en naa verloop van
zeven weeken houd dezelve in het geheele land op,
zoo dat de Oogst-tyd tot in het begin van Juny
voortduure ; maar de Regentyd eindigt doorgaans
in April ; fomtyds regent het ook noch in de tweede
helfte van die Maand (b) , volgens den ouden
(a) Commentatio de Menfibus Hebrtttrum, §. 2, 3.
• (&) SHAW'S Reizt, bladz. 335-. der Engelfche, of
290. der Höogduitfche Uitgaave. Deeze beftendigheid
van het Weder , geduurende dezeven vreeken
van den Oogst, die tusfchen den tweeden Paafch- en
den eerften Pinxter-dag der Jooden invielen , fchync
Jeremias op het oog te hebben , Kap. V. 24. en den
Jooden als eene wefdaad van Godt, die hun zulk een
gelukkig Land gegeeven had , toe te rekenen. Zyne
woorden luiden dus; Vit Volk aenkt niet,

AANGAANDE DEN SABBATH. 133
ftyl, dat is tot de allereerffe dagen van Mey ; maar
naa dien tyd heeft men of in het geheel geenen
regen , althans, dezelve is zeer zeldzaam , en kan
voor de Vruchten niet naadeelig zyn , dewyl hy
niet aanhoudt.
Zoodanige lichaamlyke arbeid, die tot den Godtsdienst
behoorde , was op den Sabbath niet verbooden
: en de Godtsdienst maakte zekerlyk eene uitzondering
van de letter deezer Wet. Zonder zwaaren
arbeid kan geen Dier geflacht en geoffert worden
: en nochtans moest het dagelykfche Morgenen
Avond-offer op den Sabbath niet alleen niet verzuimt
, maar zelfs op dien dag verdubbeld , en ook
het Vuur op den Altaar dagelyks met nieuw houc
onderhouden worden, Levit. VI. 8 — 13. Num.
XX VIII. •? •—• 1 o, Volgens eene juiste verklaaring
van den inhoud deezer Wet, brachten de Jooden
öp den Sabbath noch andere Offeranden van allerleijen
aart ; en Christus merkte daar op aan , dac
de Priesteren in den Tempel den Sabbath braken,
zonder zich te bezondigen; als mede , dat men
ook niet fchroomde op den Sabbath een Kind te
befnyden , wanneer het dan juist acht dagen oud
was , Matth. XII. vs. 5. Joh. VII. vs. 23.
Hec
den Heere mzen Godt vreezen , die ons in den Herfst
en Lente den Regen geeft , en de weeken , die voor den
Oogst bejlemt zyn, zoo beiliglyk waarneemt. Het is
inderdaad een zeer groot voorrecht, indien een land
ten iyde van den Oogst goed Weder heeft en hec
is de groote klagte van zeer veele noordlyke Landen,
dac zy juist in de Oogstmaanden den raeesten Regen
hebben.
I 3

§. IQÖ. VEGTEN OP DEN SABBATH
Het gevolg hier van was , dat 'er op den Sabbath
, by het Heiligdom , daar men offeren mocht,
Offermaaltyden werden aangericht: want alles, wat
daartoe behoorde, de toebereiding van alle 'fpyzen,
die daar by gebruikt werden , waren geene ontheiliging
van den Sabbath , maar Godtsdienst.
Eene opzetlyke fchending van den Sabbath,
door eenigen lichaamlyken arbeid, werdt met den
dood gellralt , Exod. XXXI. 14,15- - '
N u m
X V
32. 36. Ik zal hier van in het vervolg , by de befchouwing
van het lyfilraffelyk Recht, nader fpreeken.
Voor het tegenwoordige merk ik alleenlyk
aan , dat deeze Wet zoo fcherp was , dewyl het
vieren van den Sabbath een bewys moest zyn dat
men den Schepper van Hemel en Aarde voor zynen
Godt erkende. Iemand, die den Sabbath fchond,
werdt derhalven aangemerkt als deezen Godt te verloochenen
, wiens dienst nochtans eene der Grondwetten
van den Israëlitifchen ftaat uitmaakte. $. 32.
§. 196.
Het mat, in den Krygsdienst, op den Sabbath
niet verbooden te vegten.
Naa dat de Jooden, die uit de Cabylonifche gevangnisfe
waren te rugge gekomen , eenen grooten
reeks van jaaren onder vreemde Heerfchappye geftaan
, en eindelyk hunne Vryheid weder bekomen
hadden , hebben fommige nauwgezette , maar teffens
ongeleerde lieden onder hen , zwaarigheid gemaakt
, om op den Sabbath te vegten ; en noch
heden ten dage maakt hen hunne uitlegging der
Sab-

N I E T V E R B O O D E N . 135
Sabbaths-wetten van Mofes onbekwaam, om tot
Krygsmans-dienden gebruikt te worden. Men kan
derhalven vtaagen : behoort de Oorlog mede tot
dien lichaamlyken arbeid , dien Mofes op den Sabbath
verbooden heeft? Was die waar, dan zoude
men niet kunnen begrypen , hoe de ftaat der Jooden
by zulk eene Wet zoude hebben kunnen beftaan.
Men zoude daar by niet eens voor Struikrooveren
veilig zyn , en de Overheid was dan ten
eenenmaale buiten ftaat , om op den Sabbath de
openbaare rust te bewaaren , wanneer het eenen
troep van Booswichten fkchts in de gedachten kwam
om dezelve te willen ftooren !
Ik ben volkomen verzekert , dat Mofes zulk
eene wonderlyke Wet niet gegeeven heeft. Hec
woord dienst-arbeid (nTD?; geeft ons ten minften
geene aanleiding, om aan Krygs-dienden te
denken. Indien iemand ons aanrande of floeg ,
zouden wy ons zekerlyk met eigene handen verweeren
, en dit niet aan onze Bedienden of Lyfeigenen
opdraagen : zelfsverdediging bygevolg en
regenweer , kan niet wel dienst - arbeid , of werk
van knechten genaamt worden. Ook was by oude
Volken het voeren van Ooi log zekerlyk geen werk ,,
dat men door zyne knechten liet doen ; zy zagen
het als ten uiterllen gevaarlyk aan , Slaaven wapenen
in de hand te geeven ; vrye Burgers moesten
vegten , en eerst in de allerwanhoopigfte omftandigheden
, en wanneer de ftaat door zwaare nederlaagen
uitgeput was , kwam men tot het uiterfte „
om de Slaaven te wapenen , die men dan noch wel
te vooren de vryheid gaf.
Ik bekenne gaerne , dat dit alleen noch niet beflhfend
is. Uit 'de afdamming van een woord ,
ï 4
kan

i$6 J. 196. VEGTEN OP DEN SABBATH
kan men niet altoos deszelfs betekenis opmaaken ,
want dikwerf bekomt het door hec gebruik eene
veele uitgeftrektere , of ten eenenrmale veranderde
betekenis. Zelfs wordt het woord DIENST by ons
zeer byzonderlyk van den Krygs dienst gebruikt ,
gelyk wy by voorbeeld zeggen, in den dienst gaan,
den dienst veriaaten , enz. Maar ik heb te vooren
reeds aangemerkt. dat LVJofes in zyne Wetten over
den Sabbath , zich kort uitdrukt, en nergens noodig
oordeelt, eene verklaaring te geeven van hec
geen hy door rust , arbeid , bezigheid , enz. verftond,
dewyl dit alles den Israëliten van zynen tyd,
uit hun oud herkomen , volkomen bekend was.
Maar deeze hebben zekerlyk zyne meening zoo
niet verftaan , dac men op den Sabbath niet végcen
mochc, en deeze befpodyke gedachce fchync geenen
Israëliet vóér de Babylonifche Gevangnii-fe in
het hoofd gekomen te zyn. Hadden zy krygsverrichtingen
op den Sabbath voor ongeoorloofd gehouden,
dan zouden wy zekerlyk nu en dan vinden,
dat hunne Vyanden zich daar van ten hunnen voordeele
bedient hebben, om hen aan te tascen : maar
wy vinden daar niet één woord van ; en de vyanden
der Jooden zouden bygevolg nooit op deeze zeer
natuurlyke gedachte moeten gevallen zyn , dan eenige
honderden Jaaren naa de Babylonifche gevangnisfe;
toen het voor de Jooden waarlyk zeer ongelukkig
afliep , dewyl Godt in het geheel niet noodig
oordeelde , hen, hoe wel zy hec ook voor hadden
, door een Wonderwerk te redden. David
heeft met zoo veele onderfcheidene Volken , van
verfchillende Zeden en Godtsdienften , oorlog gevoert
, die zekerlyk alle den zevenden dag niet met
de Israëliten zullen ge viert hebben : maar wy vinden

N I E T V E R B O O D E N . ï

13^ §• VEGTEN ©P DEN SABBATH
verkwikkinge , op eenen anderen dag zoude ik die
zoo geduldig niec verdraagen Op deeze wyze juist
handelde hec Volk , hec welk op den Sabbath niet
wilde vegten : en hec is onbegryplyk , oro welke
rede, indien iemand in hec byzonder zich cegen (lagen
verzetten mag , hec aan een geheel Volk niet
zoude geoorloolt zyn zich ce verdedigen , in gevallen
daar het op leeven en dood , of een minden
op de vryheid of (laavery aankomt. Kan 'er iets
bedacht worden , hec welk ftrydiger is tegen het
oogmerk van den Sabbath , dan eene rusc van dien
aan ? Is dat ruscdag houden , wanneer een Volk
zyne Burgers op den Sabbath in flaai/ery laac voeren
, waar in zy naderhand dag aan dag zoo veelen
gedwongen arbeid zullen moeten doen, als het den
O -erwinnaar flechcs behaagen zal hun op ce leggen'?
Deeze ongerymtheid is zoo grooc, dat de Wetgeever
het noodloos konde oordeelen , zulk eent uitlegging
van zyne woorden , arbeid en rust , door
eene verklaaring voor te komen , waar aan in zynen
tyd niemand kan gedacht hebben ; inzonderheid ,
daar Godt als de Koning van het lsraëlitifche Volk
befchouwt, en by gevolg ieder rechevaerdige Oorlog
, in zekeren opzichte, als Godtsdienst aangemerkt
wierdc.
Daar is ook inderdaad hier over geen twyffel
ontdaan , dan omtrent i;*oo Jaaren naa den dood
van Mofes, naa dac de Jooden over de 400 Jaaren
onder vreemde heerfchappye gedaan , en geenen
Oorlog gehad hadden ; waar door by gevolg
de anders bekende betrekkingen van den Sjbbaih
op den Oorlog uit hun geheugen geraakt waren.
Eerst donden zy onder de Babyloniers ; naderhand
meer

NI, ET V E B . B O O D E N .
meer dan twee honderd Jaaren lang onder de Perfnanen
( e) , die hen op eene zeer zachce wyze
be-
(O Onder de heerfchappye der Perfen , fchynen
zy , ten minden tot op den tyd van Nehemias, die
grondregels noch niet gehad te hebben, volgens welke
het doen van Krygsverrichtingen op den Sabbath
ongeoorlooft was- rN'ehemias was een ftrenge Yveraar
voor de heiligheid des Sabbaths: hy liet, dewyl
die var Tyrus gewoon waren op den Sabbath allerleie
Eetwaren in Jerufalem te brengen , en aldaar te
verkoopen , geduurende den Sabbath de Poorten fluiten,
(Nehem. XIII. vs. 15-19.): toen de vreemde
Kooplieden zich hier op voor de Stad nederfloegen ,
en dit één en andermaal gedaan hadden , liet hy hun
zeggen , dat zy zich wachten moescen om het voor
de derdemaale niet weder te doen , dewyl hy anders
Volk na buiten zoude zenden, om geweld tegen hen
te gebruiken. Iemand die zulk een voorneemen had,
konde zekerlyk het voeren van den Oorlog op den
Sabbath niet voor ongeoorlooft houden : want of hec
de Stads-wacht is die den aanval doet, of eene geheele
Armee , maakt in de hoofdzaake geen onderfcheid.
Is hec in het ééne geval verbooden arbeid ,
dan moet het in het andere ook zy^.
Daar is 'er , die uit de plaatze van Herodotus L. 7.
cap. 89. hebben willen befluiten , dat in het Leger
van Xerxes, waarmede hy tegen Griekenland te veld
trok , ook jooden geweest zyn. Ik ben niet van die
edachte ; want, hoewel de Jooden Syriers in Paleeina
kunnen genaamt worden , komt hun deeze be-
f
naaming evenwel niet alleen toe ; maar ook andere
Volken , die dezelfde taaie hadden , en flechts geene
Phoenitiers waren : de Philiflynen , by voorbeeld ,
konden even zoo wel door Herodoot met deezen
naam bedoelt zyn. Hier komt noch by, dat men in
deeze plaatze in het geheel aan geene Jooden kan
denken, dewyl Herodotus niec fpreekt van Volk, hec
welk

140 §. ipc>. VEGTEN OP DEN SABBAT»
behandelden ; vervolgens onder de Grieken , eerst
onder de Griekfche Koningen van iEgypten , daarna
oncter die van Syrien. Toen eindelyk de Syriers
de Jooden , om hunnen Godtsdienst, begonnen te
vervolgen , en hen dwongen om den Afgoden te
offeren , vluchtten veelen der Godtvrugiigaen onder
hen na de Woestyne, en zochten met Vrouwen
en Kinderen eene veilige fchuiipiaatze in groote
onderaardfche holen. In één van deeze holen
werden zy op eenen Sabbath van de Syriers inge-
floo-
welk te Lande dienst deed , maar van Oorïogfcheepenj,
die men zekerlyk van de Jooden niet verwachten
zal. Driehonderd Scbeepen , zegt hy , gaven de
Phoenitiers en de Syriers in Palceftina.
Ik zoude eer denken , dat de looden , die by de
Perien , en naderhand by Alexander den Grooten in
gunst waren , hier een klein bedrog gefpeelt, en onder
voorwendfel van hunnen Godcsdiensc en den Sabbath,
verzocht hebben van het doen van Krygsdienflen
ontflagen te zym Ten miniïen men vindt een
Voorbeeld van dergelyk een bedrog , van hec welk
zy zich op eenen anderen tyd , toen zy naamlyk onder
het gebied der Romeinen ftonden, bedienc hebben
: zy beklaagden zich by Agrippa, dac men hen
dwong om Krygsdienflen ce doen, en fielden dac voor
als eene zaak , die cegen hunnen Godtsdiensc iireed
tjofepb. Antiq. VI. c. i. 5. 3.)
m et dac gevolg, dat
zy er inderdaad van ontflagen wierden (§.
s
) daar
zy nochtans, federt den tyd der Maccabseers niec alleen
altoos, wanneer hec de nood vereifchte, op den
Sabbath gevogten hadden , maar ook hunne eitrene
Koningen in den Oorlog dienden. Op dezelfde wyze
kan dan ook onder de Koningen van Perfien , alleenlyk
, om het doen van Krygsdienflen van zich af te
fchuiven, deeze verkeerde uitlegging van het Gebod
over den Sabbath opgekoomen zyn , die naderhand
voor de Jooden zelve nadeelig werdt.

N I E T V E R B O O D E N . I/f'
flooten , en zonder eenige tegenweer (aj omgebracht
, ja zelfs, gelyk Jofephus hec verhaalt, verbrand
(b). Nauwgezette lieden voorzeker; maar
zonder een verftandig Man aan hun hoofd te hebben
! Door hun voorbeeld werden eerlang de overige
Jooden , die onder den Priester JVlatthatias
ftreeden , wyzer , dewelke hec befluic namen , om
ook op den Sabbath ce vegten , zoo dikwerf zy in
de noodzaakelykheid gebrachc werden , om die te
doen : nochtans fchynt het, dat zy zelve op deeze
dag den Vyand niet wilden aantasten , maar rustdag
hielden, indien hy zich Uil hield (c). Deeze bepaaling
komt ook wel niet overeen mer de regelen
van goede Krygskunde; want men zoude daardoor
dikwils de beste gelegenheden moeten laaten verlooren
gaan ; en Mofes had nimmer iets dergeJyks
gebooden , noch eenig onderfcheid tusfchen verdeediging
en aanval gemaakt: ondertusfehen is dezelve
, door de ten eenenmaale ongelooflyke dapperheid
der Maccabseers , voor de Jooden niet nadeelig
geweest , en zy bevogten in der daad hunne
Vryheid , op den Sabbath verdeedigender wyze ,
en op andere dagen door zulke nadruklyke aanvallen
, dac de Veldlegers der Syriers hec niet tegen
hen
Ca) i Maccab. II. 31 — 38. 'Er wordt verhaalt,
dat zy zelfs geenen fteen na de Syr.ers geworpen ,
noch hunne fpelonk geflooten hebben , maar alleenlyk
uicgeroepen : Wy willen in onze onfcbuld fier •ven-
Hemel en Aarde zyn onze getuigen , dat gy ons onrecbtvaardiglyk
ombrengt,
Qb) Anliq. Libr. XII, cap. 6. §, 2.
(c) 1 Maccab II. 39 —41. Jofepb. Antiq. Libr.
XII. cap. 6. §, 2. Libr. XIII. cap. 1. §, 3.

14* §. IQÖ. VEGTEN OP DEN SABBATH
hen houden konden. Eerst langen tyd daarna ,
toen zy eenen anderen Vyand gekreegen hadden ,
werdt dit overblyffel van bygeloof nadeelig voor
hun , en bracht hen wederom onder vreemde heer*
fchappye. Pompejus belegerde den Tempel , die
op eene ongemeene wyze verfterkc was , en Jofephus
is van gedachten , dat hy denzelven nooit in
zyne macht zoude bekomen hebben , indien hem
de volgende Krygslist niet gelukt ware. My wist ,
.dat de Jooden op den Sabbath niet vogten , indien
zy niet aangetast wierden : hy onthield zich dsrhalven
op den Sabbath geheel en al van hen aan te tasten
, en liet zelfs geene fleenen na den Tempel werpen
; maar hy befleedde daarentegen dien tyd , om
onophoudelyk aan de Nadernisfen (Approchen) te
laaten arbeiden , de ftormtuigen op te regten en de
muurbreekers in gereedheid te brengen : de Jooden
zagen dit , door eene kwaalyk begreepe Godtsdienftigheid
, geduldig, aan ; en door dit middel werdt
Pompejus meester van den Tempel. Maar dit voorbeeld
volgden de Jooden niet, teen Titus Vespafianus
Jerufalem belegerde ; zy ftreeden toen met
gelyken yver zonder onderfcheid van dagen.
Dat de Jooden dikwils onder de Romeinen krygsdienflen
hebben moeten doen , en dat de onderfcheidene
Herodesfen Krygsvoik hielden en Oorlog
voerden , in welken zy , naar alle gedachten , den
Sabbath niet zullen uitgezondert hebben , merk ik
flechts met één woord aan , zonder my daar mede
breedvoerig op te houden. In gelukkig Arabien is
de Joofche Godtsdienst langen tyd de heerfchende
geweest (a) , en heeft zich daar tot by de zes-
hon-
(a) Oosterfcbe Bibliotheek, D. 4. bl. ij-f-—

NIET VERBO0DEN. Ï43
honderd Jaaren lang op den troon gehouden: wat
deeze Aribieren , die den Joodfchen Godtsdienst
beleeden , ten aanziene van het Oorlog voeren op
den Sabbath , voor Wetten hadden , is my onbekend.
Het Bygeloof van de Leeraaren des Thalmuds,
en van onze hedendaagfche Jooden, is voor
my te minder van eenig aanbelang, dewyl zy tegenwoordig
geen byzonder Volk meer uitmaaken ,
en door anderen befchermt worden. Alleenlyk
merk ik noch de ongelukkige gevolgen aan , die
'er , noch in onze dagen , uit hunne verkeerde opva-ting
van het Sabbaths- recht, voor hun voortvloeien.
Indien een geheel Volk de Wapenen
niet draagen , noch den ftaat verdeedigen kan, zal
het ook met andere Burgers nimmer kunnen gelyk
geftelt worden , noch met hun dezelfde voorrechten
genieten : het zat met groote belastingen moeten
bezwaart worden , om door de beurs te vergoeden
, het geen het met de hand of den degen
niet doen kan : hec zal ook billyker wyze geene
vaste goederen kunnen bezitten , want indien dit
gefchiedde , en het by geval het grootfte gedeelte
des lands van tyd tot tyd aankocht, zoude de ftaat,
dewelke Burgers noodig heeft, die pro aris di?focis
( voor Godtsdienst en Vryheid) , des noods , vegten
kunnen, van Jaar tot Jaar weerloozer worden:
men zoude het zelve alleenlyk , wegens deszelfs
Rykdommen , in het land dulden , en , dewyl het
zich Zelve niet befchermen konde , befchermen ,
maar daar by ligtlyk als eene fpons aanzien , die
men nu en dan eens uitdrukt: en wanneer dit Volk
iets misdoet , of iets misdaan moet hebben , of
wanneer men dezelven , ten minften de Armen onder
hen moede is, zoo zal men het geheele Volk,
of

i/>4 §• J 97* OVER D~. HOOGE FFESTEN.
of toch de Armen onder het zelve , ten lande uicjaagen
, dewyl men aan Inwooneren , die den ftaat
niet kunnen verdeedigen , en arm zyn , niet veel
verliezen kan. Of men met de Jooden zoo leeve
, of niet, kan aan niemand onbekend zyn (a)-
De Wet van Mofes heefc ondertusfchen geene de
niinfte fchuld sen alle deeze , voor hun zoo onaangenaame
, gevolgen : want dezelve verbood hun
niet op den Sabbath Oorlog te voeren.
S- »97-
Drie hooge Feesten , hoe dezehen
gevierd wierden.
Buiten den Sabbath , had Mofes het vieren van
noch andere Feesten bevolen. Drie van dezelven ,
die wy gewoon zyn Hooge Feesten te noemen ,
zyn daar in van den Sabbath en alle andere Heilige
dagen aanmerklyk verfchillend , dat zy zeven , en
zelfs
Ca) Indien een Nederlander in deeze fchetzegeene
de minfte overeenkomst ziet met de bandelwyze, die
onder ons, ten opzichte der Jooden gehouden word ;
dan zal by zich gelieven te herinneren, datdebyzondere
geftekheid van ons Land, de natuurlyke Regeeringe
van het zelve, de middelen waardoor het zelve
beftaat enz. eene geheel andere , en zekerlyk in veele
opzichte eene veel Christelykere Staatkunde noodzaaklyk
maaken. Het is voorzeker geen gering voorrecht
van ons land, dat zich de belangen van gezonde
ftaatkunde en menfehlykheid in het zelve zoo wel
veréénigen , dat de laat'ften voor de eerften geene
plaats behoeven te maaken. Vert.

§. 197. OVER DE HOOGE FbEstEM. 145
zelfs één daar van volle acht dagen achter eikanderen
duurden , en dat op dezelve alle Mansperfonen
onder de Israé'iicen , op die plaatze , daar zich het '
Heiligdom bevond, moesten byeenkomen («), hoewel
dit laatfte by de twee anderen zoo nauwkeurig
niet waargenomen wierdc, als by het eerfte , het
Pasfa. Deeze hooge Feesten waren de volgende:
1. Het Pasfa-Feest, ter gedachtnifle van hunnen
uittocht uit .ZEgypten. Dit moest op
den Avond, die op den veertienden dag der
eerfte Maand volgde, met her eeten van het
zoogenaamd Paafchlam (b) beginnen , en
zeven volle dagen, tot den eenentwintigden
naamlyk , duuren. Maanden , die met de
Nieuwe Maane beginnen , kunnen , wel is
waar, niet zeer nauwkeurig met onze maanden
vergeleeken worden; nochtans kan men
' 'er dit evenwel met zekerheid van zeggen ,
dac de eerfte maand der Israëliten in onze
April moet gevallen zyn. Hec was die maand,
in welke men in Palseïtina rype Koorn-ayren
konde hebben , waar van zy zelfs den naam
MAAND DER AYREN bekoomen heeft : ook
moesten op den ióden deezer maand , die
dus de tweede dag van het Pasfa-feesc was ,
de eerstlingen der rype Ayren Godc gebracht
woi>
(a) Exod. XXIII. vs. 14-17-
(bj Exod. XII. XXIII. ij". Levit. XXIII. 4-S.
Num. XXVIII. 16-37. Zoo men twyfelen mocht,
of dit Feest op den Avond vóór, of naa den veertienden
beginnen moest , leeze men de Gottingfcbs
Aankondigingen ( Anzsigen.) van hec jaar 175-8. ftcc
JV- Deel. K 135^

34°* §• *97' OVER DE HOOG» FEESTEN.
worden (a) , en van dien dag af was het
geoorlooft den Oogst te beginnen, die doorgaans
eerst naa verloop van zeven weeken
geheel en al geëindigt was , dewyl dezelve
in de warmde Streeken van Palseftina veel
vroeger , maar in de koudere, by den Libanon
, laater begint. Nu kan men in de
warmde plaatzen van Palaeftina, by voorbeeld
rondom Jericho, in de laatfte helft van April
rype Ayren hebben (£) ; by gevolg moest
deeze MAAND DER AYREN altoos in onze
April vallen. Op dit Feest moest ieder Israëliet,
die flechts konde, zich na de plaatze
van het Heiligdom vervoegen, om aldaar
het Paafchlam te eeten ; het welk , dewyl
het een Offer was , nergens anders , dan by
het Heiligdom, mocht geflacht worden: en
al wie, buiten noodznaklykheid, verzuimde
het Paafchlam te eeten , moest met de uitroeijing,
eene ftraffe, waarvan wy in 't vervolg
zullen handelen, gedraft worden (c).
Maar zoo ras deeze Offer-maaltyd geè'indigc
was, dond het eiken Israëliet vry om, zelfs
den volgenden morgen , wederom na zyn
huis te gaan, indien hem dit goed dacht (d):
eene
I3ffte ftuk, inzonderheid bl. 1176. Indien men deeze
Bladen niet heeft, kan men dit ftuk , 't welk wederom
afzonderlyk gedrukt is, by den Heer RICHARD
te Gottingen byzonder bekomen.
t

§. i97« OVER DE HOOGE FEESTEN. 14?
eene vryheid , die misfehien daarom moest
gegeeven worden , om dat , zoo de Ayrenmaand
in het een of ander Jaar wat laater
kwam, by voorbeeld, wanneer hec eerst op
den 17. April Nieuwe Maan was, en dus de
eerfte dag van het Paafchfeest op den eerden
Mey kwam, om dac, .zeg ik, in zulken gevalle
de Oogst in het zuidelykst gedeelte van
Palseftina , geduurende hec Paafchfeesc zyn
begin nam. In dit geval wilde de Wetgeever
de Israëliten niet beletten , om hunne
Vruchten in te oogden.
2. Naa verloop der bovengemelde zeven Oogstweeken
, of met andere woorden , op den
vyftigften dag , te rekenen van den zestienden
der eerfte maand , moest het Pinxterfeest,
insgelyks zeven volle dagen lang, gevierc
worden. Dit was eigenlyk het Oogstfeest
, waarop men Godt voor zyne weldaadigheid
in den Oogst betoont, moest danken
, en Hem de Eerstlingen van hec brood
brengen , het welk van het nieuwe Koorn
gebakken was (0).
3, Het Loof-hutten-feest was het Dankfeest
voor de inzameling van Boomvruchten en
Druiven: hec zelve moest op den avond naa
den veertienden dag der zevende Maand ,
(omtrent onze October,) (£) beginnen ,
en
Ca) Exod. XXIII. vs. 16. Levit. XXIII. 14-21,
Num. XXVIII. vs. 26 31.
(b) Commnwiii 4s Mtnfibus HeftmWj §• 4»
K $

4 f i §. 197. OVER DE HOOGE FEESTEN.
en volle zeven dagen lang (a ) toe den eenentwintigden
naamlyk , duuren ; waar by
dan noch de achtde dag moesc gevoegt worden
, die , zo ik my niec bedriege , in de
oudde tyden , en volgens de inftelling van
Mofes , het Feest der Wynpersfe ( Keiter -
test) zal geweest zyn. Geduurende dit
Feest, hielden de Israëliten hun verblyf in
tenten of hutten , die van takken gevlogten
waren; het welk in de warmde plaatfen van
Palardina , wegens de zagcheid van hec Weder
, zeer wel geleideden konde.
Men moet zich hier wachten voor het wonderly!'
denkbeeld , het geen men fomtyas uit onze hooge
Feesten van drie dagen (b ) ontleent, en op die der
Israëliten , dewelke zeven dagen duurden , overbrengt
; dat naamlyk geduurende al dien tyd het
werken verbooden geweest is. Men befpeurt al by
onze Feestdagen , hoe vermoeijend en drydig mee
de menfehlyke natuure eene gedwonge onthoudin;.
van arbeid zy , wanneer dezelve langer dan éénen
dag duurc. Hoe veelen zyn 'er , weiken die drie
dagen zeer lang vallen , zoo dac zy al wederom na
den dag, waarop hun hec werken vry daar, verlangen
? De Predikanten verhaalen dit fomtyds op
den
~ Ca) Exod. XXIII. vs. i6. Levit. XXIII. 33-44.
Num. XXIX. vs. 1 — 39.
O) Het Kers- Paafch- en Pinxter-Feest worde in
Duitfchland drie dagen lang gevierd, hoewel thans
in de meeste plaatzen, zoo als noch voor weinig jaaren:
in Denemarken , de derde Fee6tdag afgelchaft
is. Vert.

$. 197-. OVER DE HOOGE FEESTEN, 149
den preêkftoel, en beftraffen hec \ maar zy zullen
de menfchlyke natuur niet veranderen , al is hec dac
zy tegen dezelve uicvaaren ; en het is hun begrip
van de Zedenkunde alleen, 't welk drie dagen lang
verbied ce arbeiden , waar door dergelyke Feesten
hem , die dezelve naar den letter zoekc ce vieren ,
toe eenen last worden. Maar indien men zich zeven
of achc dagen lang van allen arbeid had raoecen
onchouden , hoe onverdraaglyk zoude deeze lasc
geweest zyn, hoe zeer zou zulk een Feest naar eene
ftraffe gezweemt hebben ? Zoo zal een wreedaarc
by voorbeeld , die op eene konftige wyze zyne
wreedheden oefenc, wanneer hy van de onverdraaglykheid
van een werkeloos leeven een denkbeeld!
heeft , en recht weec , hoe hy pynigen vnoete „
zyne gevangenen niet in een Werkhuis, maar in
eéne gevangnis opfluiten, daar hun geen arbeid geoorloofc
is. Die zevendaagfche Feesc zoude niets
anders dan eene korte ftraffe van die zelfde natuure
geweest zyn.
Dergelyke , met de menfchlyke natuure zoo ftrydige
Feesten , hebben fommige ongeleerde Geestlyken
, die de menfchen niet kenden, (uitmisverftand
der Wetten van Mofes , dewelke zy door
eene andere dooling in de huishouding des Nieuwen
Testaments zochten over te brengen,) uitgedacht ,
en in hunne Zedenleere gevlogten ; maar Mofes
is 'er ten eenenmaale onfchuldig aan. Hy verdeelde
de zeven dagen van zyne Feesten op deeze
wyze («):
1.) De
(A) Exod. XII. YS. 16. Levit. XXIlL vs» 7. ar.:
3J. 3 ea 39.
K 3

5° S' l 97- OVER DE HOOGE FEESTEÏ?
I.) De eerfte en laatfte dag was een Sabbath ,'
op welken men niet mocht arbeiden. Nochtans
was dit verbod zoo fcherp niet, als op
de weeklykfche Sabbathen; want alle arbeid,
die tot bereiding der fpyze vereifcht werdt,
was op den Feest Sabbath geoorlooft ( a ).
Dit was noodzaaklyk , indien men niet alle
zeven Jaaren tweeraaalen of den Feest - Sabbath
, of den weeklykfchen , in eenen hal ven
Vastendag veranderen wilde : want ieder der
zes Feest Sabbathen van de drie hooge Feesten
zal , binnen den tyd van zeven Jaaren,
ëéns op Vrydag, en ééns op Zondag komen ,
en dus den weeklykfchen Sabbath onmiddelyk
voorgaan, of op denzelven volgen.
t.) De overige vyf dagen daar en tegen waren
werkdagen, op welken men arbeiden mocht:
en naar alle gedachten hield het geheele Volk
C gelyk wy in het vervolg nader zullen zien}
zyne groote Jaarmarkten op dezelve, zoo dat
dan op die dagen zekerlyk de meeste en drukfte
bezigheden volbracht wierden. Wy vinden
ten minften by Mofes niet het geringde , het
welk naar een verbod zweemt, om op die dagen
niet. te arbeiden , zyne handteering te oeffenen,
of koopmanfchap te bedryven; en het
koomt my voor , dat hy het een en ander op
die dagen te uitdruklyker veroorlooft, wanneer
hy by herbaalinge zegt: dat de eerfte en
laatfte dag als heilig moesten (b) uitgeroepen
,
Ca) Erod. XII. vs. i

£. rs>7. OVER DE HOOGE FEESTEN. 151
pen
t
en op déezen geenerlei arbeid gedaan,
worden. Dit geeft zekerlyk klaar genoeg te
kennen dat de vyf dagen tusfchen deeze beiden
niet als heilig uitgeroepen werden, en dat
het op dezelve vry ftond te arbeiden. Hec
woord Chaggy waarvan Mofes zich bedient,
by de inilelling der Feesten, betekent ook niet
zich van arbeid te onthouden, maar het betekent
by de Arabieren of eene Bedevaart doen
(welke betekenis nochtans daaruit fchynt ontdaan
te zyn , dat de Muhammedaanen op hec
Feest der oude Arabieren , of het Feest van
Muhammed, na de Cadba te Mecca eene Bedevaart
moeten doen ) of rondom eenen kring
gaan, dat is, eene zekere foort van omgang,
die dansfend gelchiedde , rondom de Heilige
Plaatze doen. Het taalkundige, 't welk hier
vaa zoude kunnen gezegt worden, moet ik te
deezer plaatze met ftilzwygen voorby gaan :
maar , zo men de woorden, waar van Mofes
t
by de inilelling der hooge Feesten gewoon is
zich te bedienen , GY ZULT EEN FÜEIT HOU­
DEN
dewyl wv klokken hebben, in plaatze hiervan werden
dezelve by de Hebreeuwen , die geene klokken hadden
, uitgeroepen. Noch heden ten dage worden in
Turkyen , en andere Muhammedaanfche Landen niec
flechts de Feestens, maar ook de Uuren dei Gebeds
uitgeroepen. In groote Steden, daar men Torens!
heeft, gefchiedc dit van de Torens : maar in hec Leger
derTsraëliten, ten tyde van Mofes, en naderhand
m de Steden, die geduurende eenen zeer geruimen
tyd zonder Torens geweest zyn, moest het door Omroepers
op de ftraaten gedaan worden; gelyk onder
ons in het burgerlyke veelerlye zaaken door Omroepers
wordea bekend gemaakt.
K 4

152 §•
11
97' OVER. HOOGS FEESTEN.
DEN (fl ) in diervoegen wilde vertaaien , dat
men- de afftamming van hec woord mede in
aanmerkinge nam , zoude de Verraling dus
moeten luiden 1 : GY ZULT JEHOVAH EENEN
DANS DOEN —. of, Gï ZULT JEUOVAH
EEI\EN OMGANG DOEM.
Maar , zal men nu misfehien vraagen , waarin belfond
dan eigenclyk de viering van hec Feest geduurende
de vyf overige dagen ? Ik verzoek by voorraad
alle ftrenge Zedehleeraaren , dac zy zich niec ergeren
: in Offeranden, Offer - maal cyden , en
Dansfen , waarby plechcige liederen op de Godcheid
en haare Weldaaden den Allerhoogften coegezongen
werden ; in Vermaaklykheeden dus, die mee den
Godcsdienst verbonden , door den zeiven beteugelt,
befchaafder gemaakt en geheiligt waren. Van deeze
natuure was het vieren der Feesten by de oude
Volken in het algemeen , zelfs de Heidenen niec uitgezonden
, met dit onderfcheid nochtans , dat de
Verdichtfelkunde (Mythologie') ons, van daar, ce
veele fchandelyke dingen van de verfierde Godcheden
verhaald , waar van hec gevolg was, dac de vermaaklykheden
op hunne Feescen niec alleenlyk door den
Godcsdiensc niet binnen de paaien van eerbaarheid gehouden
wierden, maar zelfs in eenen eigenlyken zin,
door middel van zulk eene affchuwlyke Godenleere ,
tot ongebondenheid overfloeg.
Vooreerst dan [heb ik gezegt, dat de hooge Feesten
der Jooden geviert werden , door Offeranden en ]
Offer - maaltyden. Men zal zich uic het voorgaande
herinneren , dac de cweede tienden en [tweede] eer-
ftelin-

§. 107- OVER DE HOOGE FEESTEN. 153
[telingen toe Offeranden moesten gebruikt worden ,
(•§. 192, 193.) ; maar dewyl men nergens anders,
als ter plaatze van het Heiligdom , zyne OfFeranden
mocht brengen , konde een Israëliet, wiens woonplaatze
van het Heiligdom eenigszins afgelegen was ,
zich van deezen plicht niet anders kwyten , dan wanneer
hy derwaarts heen ging; en door de gezegde
Wetten was 'er al by voorraad zorge genoeg gedraagen
, dat ieder Israëliet, die iets te vertienden had ,
dat is iedereen , die flechts niet ten eenenmaale behoeftig
was , niet eerst door 'langduurige zuinigheid
behoefde op te leggen , het geen hy tot zyne Offermaaltyd
gebruiken wilde. Hy konde 'er, wel is
waar, het zy door eene gelofte of anderszins , noch
andere vrywillige OfFeranden byvoegen ; maar, al
deed hy dit niet, moest hy evenwel Offer-maaltyden
aanrichten , om zyne Lerstlingen en Tienden te verteeren.
Op deeze wyze beftond het Feest uit dagen
van vrolykheid , in welke men Gasten noodigde , of
ten Gastmaale genoodigd werdt, en de Armen en
Lyfeigenen zelve moesten aan deeze vrolykheid deel
hebben. Dit werdt Deut. XVI. vs. 11 —17. met
ronde woorden eerst van het Pinxter- en Loofhutten-
Feest , en vervolgens van alle drie Feesten bevolen ;
en wanneer 'er vs. 2. van dat zelfde Kapittel gezegd
wordt: Gy zult den Heere uwen Godt het Paafcb -
Offer flachten , op die plaatze , die Hy tot zyne
JVooning verkiezen zal, van Schaapen, Bokken en
Runderen, is het zeer zichtbaar, dat hier niet flechts
van het Paafchlam gefproken wordt , maar dat 'er op
het Pasfa-feest , buiten die, noch andere Offeranden
moesten gebracht worden. Men zie ook 2 Chron.
XXXV. 7. 9. 12. Noch ééne byzonderheid moet ik
hier by aanmerken: Mofes noemc het houden van
K 5
deeze

m
*54 §• iP7' OVER DE HOOGE FEÏSTEN.
deeze Maaltyden in zyne Wetten doorgaans , ZICH
VOOR JEHOVAH VERHEUGEN Deut. Xll vs. 7—»S
XIV. 26. XVI. 11. 14, 15. XXVI. 11, XXVII. 7.'
en hy voegt 'er noch wel by , om het oogmerk deezer
ingeflelde Feest offeranden te zichtbaarer te maaken
, DAT MEN ZICH TUSSCHUN ZYNEN 4K5KID VOOR
JEHOVAH VERHEUGEN MOEST , dat is. den arbeid van
den overigen tyd des Jaars door deeze èrdiykè M :1-
cyden afbreeken , en zich denzelven doo- hec genoegen
deezer Feest-dagen gemakJyker maaken.
Dac het doen van danfen, by welke men Lof-lie.
deren zong , van oude ryden af ééne der byzonderheden
, die by het vieren van Feesten onder, jde Hebreeuwen
in gebruik waren , geweest is , -.veeren wy
zelfs uic hec verhaal van A lofes. Zoo ras de Kinderen
Israëis door het Roodc Alcir géyfpkken waren.,
zongen de Israè'licifche Vrouwen by eenen plechtigen
dans het Lof-gezang , 't welk by die ge^geubejd vervaardigt
was, en Mirjam voerde, met de J .u/e (a)
in haar hand , den dans aan. Exod XV. vs. 20, 21.
Toen
CA) Ik gebruik de Spaanfche henaaming van die
Speeltuig, die uit het Arabifch afdamt, en die alleen
de zaak op eene voldo.ndc wvze uitdrukt. Adufe ,
in het Hebreeuwfch ftfl ( Too'f) is geen Ketel-trom
zoo als wy hebben , die zekerlyk voor een Vrouwsperfoon
niet zeer genjaklyk ZVB wude , maar een vel
het welk tusfchen eenen mètaalen Hoep gefpannen
•was ; op welk fpeeltuig de Vrouwen met ééne hand
floegen , terwyl zy hetzelve met de andere vast hielden.
Aan dit fpeelruig hingen fchellen, die by het
omdraaven van het zelve geluid gaven. In R*U*»EL
zyne Natural Hijiory of Altppo, vindt men pag. 94.
meer van deeze Adufe, en zelfs de Af beelding daar
van op de 4de Plaat.

§. ip7- ° V E R D E HOOGE FÉÉSTEN. '155
Toen de Verbonds-Arke na Sion gebracht werdt,
danste David, hec geen IVlichal hem euvel duidde ,
^ Sam. VI. 16. 20—-22. en de Zangeren en Snaarenfpeelers
waren van wederzyde met Maagden omringt,
die op de Adufe floegen , Pf., LXVÏII. 26. Waarfchynlyk
hébben dezelve daar by ook gedansr. Hec
Feest, het welk niet verre van Silo gehouden werdt,
cn door den Maagdenroof der Benjamken , die daar
by voorviel, bekend is, Recht. XXI. vs. 19 — 23.
beftond insgelyks in eenen Dans: de jonge Dochters
uit Silo waren op eene zekere plaatze in het Veld by
eikanderen gekomen om te dansfen , en werden daar
door de Benjamiten , die zich achter de Wynbergen
verborgen hadden , overvallen en gefchaakc ( a ).
§. 191.
(a) Den Israëliten werdt derhalven inderdaad bevolen
te dansfen , wanneeer Mofes hun in den naame
van dodt gebood : Gy zult Jebovab een Feest houden ;
en een Israëliet kon dergelyk een gebod, volgens zyne
Zeden, en het gebruik zyner fpraake , niet anders
dan op deeze wyze verftaan, dat 'er op eene plechtige
wyze moest gedanst worden. Het is dan zekerlyk
te meer te verwonderen , dat fommige barfe en al te
ftrenge Godtgeleerden , in de dagen des Nieuwen
Testaments , het dansfen als zondig veroordeelen.
Veele dingen konden den Israëliten , wegens de hardigheid
hunner harten, in eenen burgerlyken zin veroorlooft
zyn, fchoon dezelve door eene gezonde Zedenkunde
gewraakt wierden; maar indien Mofes inderdaad
een Godtlyk Gezant, en geen bedrieger ge-
• weest is, dan kan niets van het geen hy gebood, niets
van het geen tot den Godtsdienst der Israëliten behoorde
, misdaadig geoordeelt worden.
Het zy my geoorlooft, 'hier gewag te maaken van
zekere Vraage , die my fomtyds voorgeftelt is, wanneer
ik deeze Aanmerking tegen hen, "die het dansfen
af-

F
£5 S- l 9$' HET OOGMERK DER FEBSTEÏÏ.
• *» %. 198.
Staatkundige Gevolgen , Oogmerken , ÉK
i'ef A T «J cfer Feesten.
Uit het gcen/wy tot dus verre gezegd hebben ,
aan , dat dc drie Jaarlykfche Feesten voor de'
Israafkcn
rdcn , heb ingebracht. Men vroeg naamelyk:
Hebben eertyds perfobnen van beide geflacbten ook met e
hameren gedanst, of dansten misfcbien Mannen en Vrouwen
afzonderlyk ? • Ik verftond waarlyk in den beginne
het oogmerk deezer Vraage niet . maar naderhand
hoorde ik , dat men de ongeoorjooftheid van het danfen
eigéntyk deed beftaan in het verwekken vanbooze
lusten , inzonderheid veroorzaakt door hec aanraaken
der handen , en dat men hetzelve aanmerkte als met
ontucht des harten verbonden. Ik ben, wel is waar,
van gedachte, dat dit vry wat meer zoude bewyzen,
dan de vyanden van hec dansfen daarmede voo.- hebben
te bewyzen; naamlyk het zou bewyzen dac geene
Mans- en Vrouwsperfoonen in ééne en dezelfde Kerk
mogen gaan, dewyl ook daar dikwerf onkuifchheid in
het hart gepleegt wordt; of dac het zelfs onbetaamlyk
zy , met een perfoon van het ander geflacht te wandelen.
Daar my deeze Vraage zo dikwerf is voorgekomen
, zal ik hier het antwoord byvoegen 'c welk
ik gewoon ben op dezelve mondeling re geeven.
1. ) Daar wy van eene zaak fpreeken, die tot zulk
eenen vroegen tyd behoort , en van welken wy
geene nauwkeurige berichten hebben, kan ik met
geene zekerheid beflisfen , of Lieden van beide
gedachten, in de eerfte tvden , al dan niet, met
eikanderen gedanst hebben. Maar nochtans
2. ) Dit is uit 2 Sam. VI. 16-21. en Pf. LXVIIk
25-- 27. onbetwistbaar, dat het ééne geflacht by
de dansfen van het andere tegenwoordig geweest
is.

§. ig%. HET OOSIJÏERK DER FEESTEN. 157
Israè'liten tyden van Verlustiginge waren , langer
van duin -
dan de Weeklykfche Sabbathen , en den
Volke
is , en dezelve heeft aangezien ; ja dat Jonge
Dochters daarby op de Adufe floegen , en ryen
van Mansperfoonen in haar midden hadden. Die
was buiten twyfel even zoo wel in ftaatom
ongeoorloofde begeertens gaande te maaken , als
gemeenfehaplyke dansfen.
3.) Indien het zoo zeker en onvermydelyk was
s
dat het dansfen onkuifche gedachten veroorzaakt,
als fommige vyanden van het zelve ons willen
doen gelooven ; zoude in eene zoo warme Inentftreek
, als Palaeftina , hec gevaar zekerlyk nocb
veel grooter geweest zyn , wanneer Mansperfoonen
met Mansperfoonen , dan wanneer de beide
Sexen met eikanderen dansten. Het eerfte konde
zelfs onnatuurlyke lusten ontfonken , terwyi
hec laatfte de dansfers alleenlyk in gevaar bracht
van eene mindere zonde, of by ongehuwde lieden
wel eene hevige, maar nochtans eene geoorloofde
liefde, die in een Huwlyk konde emdi.
gen , veroorzaakte.
De Vraag behoort eigenlyk tot de Zedenleer, maar
dewyl de geopenbaarde Zedenleer in dit geval haare
gronden , waarop zy befiisfen zal , uit het Mofaïfch
Éccht ontleenen moet, zal men my deeze buitenftap
te goede houden; te meer, dewyl ik van oordeel ben,
dat het Verbod van dansfen , het welk thans onder
de Godtgeleerden zoo gemeen wordt, en noch voor
vyftig Jaaren, als een kenmerk der • Piëtisten werdt
aangezien, zeer kwaade gevolgen ce weege brengt,
voor zoo verre het zelve , inzonderheid in de huizen
der Grooten , het geweeten der Kinderen ontrusc ,
en dezelve al vroeg gewent , om uic gehoorzaamheid
jegens hunne Ouderen , of uit vreeze van befpoc te
worden , opzetlyk en met vooibedachten raade tegen
hujhe overtuiging te werke te gaan.

158 §. 198. HET OOGMERK DER FEESTEN.
Volke noch boven deeze ter uitfpanninge gegunt.
Zeven dagen tot dat einde bedeed , zyn eene verkwikking
voor lichaam en geest; en men fchynt
naa dezelve, als het ware, van nieuw op te leeven.
Zy zyn dienftig voor de gezondheid des lichaams;
en het geitel van iemand, die van zyne jeugd af
aan zich nu en dan met dansfen vrolyk gemaakc
heeft, zal fterker en vlugger zyn , dan van hem ,
dien altoos één en dezelfde arbeid heeft bezig gehouden
: deeze laatfte zal door dat middel , wel
is waar, tot dat byzonder werk dubbele krachten
bekomen , maar ondertusfchen ftyf, tot allerleije
andere beweegingen des lichaams onbekwaam, en
genoegzaam Jam worden : eene aanmerking , in
welke hec geoeffendfte foort van Geneeskundigen
mee Werf-Officieren , door eene zelfde ondervinding
geleerd , zullen overeenftemmen. Daarenboven
wordt de Geest door fooregelyke Feesten opgeruimder
en vrolyker : men keert met grooter lust
en meer vaardigheids , tot Zynen voorigen arbeid
weder, wanneer men ééns , geduurende eene geheele
week, op eene betere wyze dan men gewoon
was , geleeft heeft; iets , het welk zekerlyk niet
altoos behoort te duuren , maar in eenen eigenlyken
zin een Feest zyn moet. Het fchynt over het
algemeen , een der Oogmerken van het Mofaïfch
Recht te zyn , te bezorgen , dat ieder die leeft ,
by de veelvouwige ongemakken , ook fomtyds het
vermaak des Jeevens fmaake , en dat zelfs de armften
onder het Volk , waar onder ik ook de Lyfeigenen
telle , daar van niet uitgeflooten wiarden ;
want ook voor deeze droeg de Wetgeever zorge
by het inftellen der Feesten. De woorden dfe ik
eens, zonder aan eenige Geleenheid of Mofaïfch
Rech t

§. 198. HST OOGMERK DER FEESTEN. 159
Recht te denken , in zeker Gedicht (

ifjo §. 198. HET OOGMERK DER FEESTER.
Behalven die Ooginerk had de Inilelling der drie
hooge Feesten , noch op meer dan ééne wyze, invloed
in het gemeene welzyn. Het gewichtigst
voordeel, het geen de Wetgeever buiten allen twyfel
bedoelt heeft, was , dat het geheele Volk onderling
meer verbonden wierdt, dat men eikanderen
als Landgenooten en Broeders leerde liefhebben
, en dat zy niet zoo gemaklyk , ten minden
niet voor altoos , in veele kleine Staaten konden
gefmaldeelt worden. Het Volk bedond , zoo als
wy reeds §. 4Ó en 47. gezien hebben , in twaalf
Stammen , waar van ieder , om zoo te fpreeken ,
een Gemeenebest op zich zeiven uitmaakte , en
fomtyds vry wat yverzucht bezat over de andere
Stammen. Hier door zoude het ligtelyk hebben
kunnen gebeuren , dat de eene Stam den anderen,
(volgens de oude, nauw bepaalde, liefde voor zyn
eigen Vaderland) had beginnen te haaten, en dat
hec
Dis Volk wiinjcht nur ein Fefi, nur dreyer Tage
Lust,
Die ibm Jein Gott befieblt. Fern deinen Zwang
zu brecben
Frobnt dirs das ganze Jabr, dein ftrenges Sclaven
baus,
Nimmt nicht einmabl den Tag des Heiligen Sabbaths
aus.
Kannst du die kurze Lust dem Sclaven aucb
verjagen ?
Misgönst du ibm , dasz er in drey vergnügten
Tagen ,
Des Lebens probe Jebmekt , und denn viel zu be<
glückt,
Auf evoig dient ? ——— — .
Ven.

§. io8. HET OOGMERK DER FEESTEN, 161
het eindelyk tot eene ganfche verdeelthcid en affcheidinge
gekomen was. Dit onheil werdc, door
de Jaarlykfe Feesten, zoo veel mooglyk, voorgekomen.
Wanneer alle Israëliien jaarlyks ter verrichtinge
van hunnen Godtsdienst , zoo wel als om
zich te vermaaken , op ééne plaatze vergaderden ,
leerden zy eikanderen beter kennen , en het konde
niet anders zyn , of'er moest by deeze gelegenheid
Vriendfchap gemaakt worden. Het is eene Aanmerking
, die reeds lange bekend geweest is, dac
du het gemaklykst by het houden van Maaltyden
gefchieden kan , en dat men by die gelegenheid
zelfs dikwils het een of ander klein misnoegen ,
het welk men tegen anderen bad , zal vergeeren
of uitwisfchen. Men vindt eens , op eenen vrolyken
dag , genoegen in iemands gezelfchap , ; men
verlangt meermaalen na dit genoegen , men zoekc
zyu gezelfchap, en zie hier den grondflag tot vriendfchap
gelegt, eer men het byna zelf wist. 'Er wa ;,
wel is waar , eigenlyk maar alleen gebooden , dac
alle Mansperfoonen op hec Feest verfchynen moesten
: maar een Vader deed zyne Dochteren hec vermaak
ook wel aan , van dezelve op een Feest, hec
welk in dansfen en Maaltyden belfond, mede ce
neemen ; en op deeze kreeg men de Schoenheden
uic alle Stammen te zien. Die moesc natuurlyker.
wyze gelegenheid geeven tot onderlinge Huwlyksverbintenisfen
; door welke het belang van Huisgezinnen
, die toe onderfcheidene Stammen behoor-,
den, al meer en meer verbonden , en twaalf kleine
Volken , niet meer alleenlyk in den naame, maar
in der daad, en door burgerlyke verbintenisfen ,
tot één groot Volk gemaakt werden.
IV. Deel L Indiej

Indien bet gebeurde, dat 'er afgunst onder de
Stammen gebocren werdt, of ook dac zy, gelyk
dit nu en dan is voorgevallen , in eenen burgerlyken
Oorlog geraakten , dan was de gemeenfchap-
Jyke plaatze van Godtsdienst en verlustiginge een
middel om te verhoeden , dat 'cr niet zoo gemaklyk
eene ganfchlyke verdeeltheid onder htn konde gevonden
, noch zy tot twee of meer geheel afzonderlyke
Staaten gemaakc worden , en zo die al eens
gefchied was, gaf die middel alcoos wederom gelegenheid
, om dezelve te heréénigen. Dit is met
de waarheid zoo overéénkomfHg, dat de afzondering
der tien Stammen van dien van Juda , ten tyde
van Rebabeam en Jeroboam , niet eens van eenigen
duur zoude hebben kunnen zyn , indien Jeroboam
niet een gedeelte der Weccen van Mofes had afgefchaft.
Hec is alcoos bewys genoeg voor de Wysheidder
Weccen, indien hec onheil, hec geen zy
zoeken voor ce komen , zonder aflcHaffihg derzelver
onmogelyk fchynt ce kunnen plaatze vinden , en
indien hy , die den Staat verwoesten cf ombinden
wil, eerst' eene Godtsdienfiïge inilelling moet uit
den weg ruimen ; het geert nochtans niec gemaklyk
gefchieden kan , zonder de gemoederen des Volks
te verbitteren of in beweeginge te brengen. Jeroboam
voorzag met geringe moeite , dat de Tien
Srammen zich den eenen of anderen tyd Wederom
mee de Stamme van Juda zouden vereenigen , en
zich der Heerfchappye van hunnen Wettigen Koninge
uit hec geflacht van David onderwerpen , indien
zy voortvoeren op de hooge Feesten na jerufalem
te trekken , het geen hun , wegens den lïilftand
van wapenen , op de heilige plaatze een tyde
der Feesten, zeer wel zoude veroorlooft geweest
i
ICJ2 $. 198. HET OOGMERK DER FEESIEN.
zyn.

§. 198. HET OOGMFRII DER FEESTEN. 163
zyn ( a~). Hy verbood daarom , om zyn gezag te
beveiligen , en die abondering aitoosduurende' ce
maaken , de jaaflykfche Tochcen na Jerufalem , en
fchikce, het geen lynrecht tegen de Wee van Mofes
liep , in zyn Land cwee plaatzen voor den Godtsdiensc
; op welke plaaczen , Wat meer is, om
de neiging der israè'liten tot Beeldendienst te ftreclen,
wel de waare Godt, maar nochrans onder hec
beeld van een gouden Kalf , gediend werdt: ja,
om noch zekerer ce gaan , verfchikte hy het Loofhutten-feest,
en naar alle gedachten ook de andere
Feesten , doende hetzelve eene geheele maand laater
vieren, dan Mofes bevolen had (c); waarby
hy misfehien tot een voorwendfc-1 gebruikte , dat
de Oogsc en Druiven- zameling in dat gedeelte tan
zyn land , hec welk beneden den Libanon lag , en
tusfchen hec gebergte liep , fomtyds wat laater viel
dan in de overige plaatzen van Pala?Hina. Wy vinden
eene foortgeiyke list, die tegen eené feilde
Wee aangaat, in de gefchiedenisfe der Arabieren ,
een Volk, hec welk mee de Israëliten hec naast vermaa^fchapt
is , en met dezelve in zeden h°c meest
overeen koomc. Een Kalif uic hec Gefiaehc van
Ommija, WALID ABDULMELK génaamc, worde
naamlyk befchuldigt, dat hy aan zekére Mofches te
Jerufalem groote onkosten gedaun Leef;, mfet oogmerk-,
om zyne Onderdaanen van ds Bèd'évaart hl
Mekka afcetrekken , op dat zy daar niet met hoögachtinge
voor het nageflachc van den Propheet in-
O) §• óf.
(&) 1 Kon. XII, vs. 27 — 30,
(cj 1 Kon, XII, vs, 33.
L a
. /
geno-

1Ö4 §• ip8. HET OOGMERK DER FEESTEN.
genomen , en daarentegen van dat van Ommija afkeerig
gemaakt wierden. AIÏULFEDA , die dit verhaalt
( a ) , bedient zich daartoe van dezelfde uitdrukkingen
, met welke hy op eene andere plaatze
de Staatkunde van Jeroboam in het verbieden der
Jerufalemfche Feesten befchreeven heeft (£). Het
Inoec derhalven zeer natuurlyk en zichtbaar zyn,
dat zulk eene gemeenfehaplyke plaatze tot het houden
van Feesien veel vermoogen heeft, om dergelyke
(taalkundige fcheuringen of voor te komen of
'te geneezen : cn een Wetgeever, die gaerne twaalf
kleine Volken , op eene beftendige wyze tot één
groot Volk wilde vereenigen , konde tot dat einde
geenen beteren weg infiaan , dan dien Molls op
Gudis bevel heefc ingeflaagen.
'Er is noch een ander gevolg uit deeze Feesten
voort^evloeit , van het welk ik nochtans met geene
zekerheid wil beweeren , dat Mofes daar aan gedacht
heeft. Godt,.die hem ingaf welke Wetten
hy de Israëlitèn moest vaorfchryven , overzag buiten
twyfel alle de voordeden , die zyne Wetten in
vervolg van tyd zouden te wege brengen , en Hy
bedoelde dezelve , al ware hec ook , dat Mofes
daar van ten eenenmaale onkundig was. Dan hoe
dit zy , het gevolg , waar van ik thans fpreeken
wil , betrof den binnenlandfchen Handel der Israëten.
Uic jaarlykfche Godtsdienfh'gé byeenkomden
der Inwooneren van een Land op zekere plaatze ,
ontdaan doorgaans , zonder dac men die eigentlyk
bedoelde , Jaarmarkten , en binnenlandfche Koop-
ban-
Ca) Mulfedes Tabulce Syrix , pag. 10, 11,
C&) L> c. pag. 8f.

§. 198. HET OOGMERK DER FEESTEN. t5j
handel : want, om 'er dit thans alleen van te zeggen
, Kooplieden , die fchrander en opmerkzaam
genoeg zyn , om te zien welke goederen het best
gecrokken worden , zullen daar heen trekken , om
'er hunne Waaren veil te bieden. Dat de Jaarmarkten
in Duitfchland het allereerst op die wyze
ontdaan zyn , blykt uit den naam Misfe, dien de
voornaamlten van dezelve noch tegenwoordig draagen.
Men deed misfehien op zekere plaatze , en
zekeren bepaalden dag, ter gedachtnisfe van deezen
of geenen Heiligen , in de oudde Roomfche
tyden eene Misfe ; ( by voorbeeld des Woensdagsna
Paasfchen op het Ezels - veld by Querfurt, dus
genaamd van zekeren Ezel , die in de Kerklyke
Gefchiednisfe bekendis) (a). Dewyl'er op die
plaatze eene groote menigte van menfchen by één
kwam , ter veirichtinge van hunnen Godtsdienst,
lieten 'er zich ook Kooplieden vinden, die allerlëie
Goederen te koop hadden ; en dus ontdond uic
eene Misfe , die door eenen Roomfchen Priester
gedatm werdt, het geen wy thans in de taaie der
Koop*
(a) Waarfchynlyk wordt hier gedoelc op den
Ezel van den H. Antonius van Padua. Onder de
Wonderwerken van deezen Antonius wordt naamlyk
verhaalt, dat hy op zekeren tyd, om de Leere der
Trans fubliantiatie te bewyzen , eenen Ezel , door
honger vermagert, voeder liet voorzetten, maar denzelven
teffens beval , aan eene Hoftie , daar tegenwoordig,
eerbied te betoonen , het welk, dus luidt
de Vertelling , den Ezel terdond met kniebuiginge
deed , zonder in het minde het voeder aan te raaken.
Nochtans beken ik niet te weeten , of men dit
.houdt op hec Ezels - Veld by Qjaerfyrt aefchied te
zyn, Vsrt.
h 3

l6(> §. HET OOGEMRK DER FEESTEN.
Kooplieden eene Misfe noemen. Op deeze wyze
heeft Dui-fchland aan zekere , wel niet van Godt
geopenbaarde , maar alleenlyk van menfchen uitgedachte
Godtsdienftigheid , of Godtsdienftige byeenkomst
, een groot gedeelte van zynen handel
en koopmanfchap te danken , die noch ftand gehouden
heeft, niettegenftaande nu byna geen Ongeletterde
meer weet, waarom de groote Jaarmarkt,
die zoo nuttig is , de Misfe genaamt worde (a).
By de Muhammedaanen hebben foortgelyke Feesten
eene zelfde uitwerking gehad. Óndanks de
moeilykheid der reize door de Woestyne , en het
gevaar van Rooveren , waar voor de Karavaanen
te vreezen hebben ; niettegenftaande de groote onverdraagzaamheid
van hunnen Godtsdienst , die
geenen Onbefneedenen , zonder gevaar van befneeden
(a) Men ziet deezen oorfprong der Jaarlykfche
Markten niet minder duidelyk in de benaaminge , die
wy gewoon zyn daar aan te geeven, Kermis; waarfchynlyk
zoo veel als Kerk-mis betekenende : ten
zy men met anderen liever Keersmis leeze , en aan
het Feest der Verfchyninge denke , door last vaa Paus
Pelagius en Keizer Juftiniaan den Ëéfften ingefteld,
en op bevel van Sergius en Juftiniaan den Tweeden
onder anderen door ori'tfteeking eener groote menigte
van Kaarsfen geviert, waarvan ook dit Feest Marien
Ligtmis genaamt wordt, dewyl men op dien zelfden
dag (den 2. Fcbr.) van de reiniging van Maria in de
Roomfche Kerk gcdachtnis viert. Daar is 'er , die
van dit woord noch eene andere uitlegging geeven:
maar hoe het zy , de naam Mis of Misfe, laat ons
geenen twyffel over , of foortgelyke Godtsdienftige
byéénkomften , als waarvan onzen Sehryver gewag
maakt, hebben insge'yks tot onze groote Jaarmarkten
de eerfte aanleiding gegeeven. Vert.

§. 198. HET OOGMIRK DER FEESTEN. 16*7
fneeden te worden, toelaat te Mecca te komen ;
en eindelyk , niettegenftaande de geduurig afwisfelende
tyd van den Bedevaart, door hunne wonderlyke
rekening naar Maan - Jaaren veroorzaakt. Alle
welke omftandigbeden anders ligtlyk tot verwoestinge
van eene bloeijende Jaarmarkt zouden kunnen
ftrekken. En niettegenftaande dit alles, zeg
ik, veroorzaakt de jaarlykfche Bedevaart der Muhammedaanen
na Mecca, eene der grootfte Jaarmarkten
, die 'er in de Waereld gevonden wor»
den , en op welke het uiterst gedeelte van het Oosten
byna met het uiterfte van het Westen , hunne
Waaren ruilen en handel doen.
Deeze zelfde gevolgen nu , moesten , zónder
dat de Wetgeever 'er zich verder mede bemoeide ,
noch in eenen veel hoogeren graad uit de Feesten
der Israëliten voortvloeijen , op welke het geheele
Volk te Jerufalem by één kwam ; hoewel alleenlyk
met betrekkinge tot den binnenlandfchen handel
, die ondertusfchen altoos de weezenlyke Tak
van Negotie is. Men kan zich gemaklyk verbeelden
, wat 'er natuurlyker wyze volgen moet, wanneer
zoodanige Feesten eens in gebruike zyn. Ieder
een zal dat geen , waarvan hy overvloed heeft,
en het geen hy gaarne tot geld zoude willen maaken
, mede brengen , indien het flechts eenigszins
kan overgevoerd worden : daarenboven zal men ,
dewyl "er veele uic dezelfde plaatze na het Feest
gaan , allerlei middelen uitdenken , om het vervoeren
hunner goederen gemaklyk te maaken; want
voor een gedeelte zullen zy hunne Tienden, die
zy op het Feest verteeren moeten , zonder ze ce
verkoopea, willen raedeneemen, en zy hebben tot
L 4r
h u n

i63 g. 198. HET OOGMERK DER FEESTEN*.
hun gemak rioch andere zaaken noodig, die een
Rytuig (Vervoenuig zoude hier beter pasfen , indien
dit woord fiollandfch ware , ) noodzaaklyk
maaken. Dit Rytuig QPoiture is misfehien beter
naam ) is in die Landen ook niet duur, want het
beftaac niet in Wagens en Paarden , maar in Ezels
en Kameelen , last draagende beesten van Arabien
en het nabuurig Palaeftina , die tot voortzetting van
den handel daar ongemeen voordeelig zyn. Het
zal aan geene koopers mangelen, dewyl hetganfche
Volk by één vergadert is: ook zullen 'er zich fpoedig,
om hunnes eigenen voordeels wille, Kooplieden
in het groot (en gros) opdoen, die de goederen
van ieder in het byzonder zullen inkoopen, inzonderheid
de Manufacluuren ; en zy zullen dezelve
, dewyl zy op het Feest wél zoeken te leeven en
geld noodig hebben , op geenen onredelyken prys
houden. Iemand die iets zoekt in te koopen , zal
tot op het Feest wachten , als wanneer hy eene ruime
keuze heeft; en dit zal insgelyks groote Kooplieden
derwaarts trekken, die hunne goederen trachten
te verkoopen', en alles veil hebben , waar toe
zich maar Koopers willen opdoen.
Dat Mofes geene zorge gedraagen heeft, om
den Buitenlandfchen Koophandel te bevorderen ,
heb ik §. 39. al te kennen gegeeven, en de waarfchynlyke
reden van deeze handelwyze bygebracht,
die in onze handeldryvende dagen , Cdoor welke
Duitfchland arm , en ten buite zyner Nabuuren
wordt, gelyk men uit de Registers der Engelfchen
kan zien,) zoo ongerymd fchynt: maar hec voornaamfte
gedeelte van den Koophandel, waar door
ieder een den overvloed van zyn Land , indien het
fleches

§. IQO. LWLOED DER FEESTEN , enz. 169
flechts vervoerd kan worden , tot geld maaken , en
voor dat geld uit de eerfte hand bekomen kan , het
geen hem ontbreekt , en op andere plaaczen des
lands gevonden wordt; dit gedeelte van den Koophandel
, zeg ik , moest door de Feesten der Israëliten
veel levendiger zyn, dan wy het immer in Europa
hoopen kunnen. Het Volk, hec welk eenen
nationaalen Godtsdienst van den Allerhoogften ontfangen
had, en welks Koning Godt zelf zyn wilde,
had ten deezen opzichte een voordeel, het welk
men by andere Volken niet verwachten kan : want.
indien een waereldfch Vorst, en niet Godc zelf,
zulk eene Bedevaart tot een gemeenfchaplyk Feest
wilde inftellen , zoude ieder een , die maar konde,
zich daar van ontflaan , of toch die reize ongaerne
aanvaarden ; en indien men een Godtsdienftig bedrog
te hulpe nam , zoude dit vooreerst bedrog
zyn , en ten tweeden zoude het ras ontdekt worden
, en het Staatkundig gebouw , het welk men
door dat middel zocht op ce richten, genoegzaam
van zelf inftoften.
§. 199.
Gewichtige invloed dor Feesten op den Almanak
; mitsgaders over de wyze, op welke
de misrekeningen , daar uit voortkomende
, verholpen wierden.
De Hebreeuwen hadden Maan - Jaaren : dit is
duidelyk; want zy wisten van geene Zcnne-maanden
; hunne Maanden begonnen met de Nieuwe
Maan , en één van dezelve werd de Maand der
Ayren genaamd: naamlyk) de eerfte in hec Jaar,
L 5
Exod.

'7° $• l 99- INVLOED DER FEESTEN
'Exod. XII. vs. a. want by een Zonne- Jaar zoude
ieder van de twaalf Maanden nu eens in hec begin,
dan eens in hec einde des jaars, hebben moecen
vallen.
Dewyl nu een Maan - jaar omtrent elf dagen korter
is, dan een Zonne-jaar, zouden zy, indien zy
geene Scbrikkel - maanden gehad hadden, van hec
Zonne-jaar ten eenenmaale afgeraakt zyn : het zoude
hun gegaan zyn , gelyk de Turken , by welken
ieder Maand alle tyden des Jaars doorloopc, en nu
eens in den Zomer, dan eens in den Winter, nu
eens wederom in de Lente enz. vale. Buiten twyfel
baart dit veele ongemakken, 'Er knnnen door
dat middel onophoudlyk veele onrechtvserdigheden
gepleegc worden ; by voorbeeld , iemand die voor
den tyd van drie Jaaren eenen Akker gepacht en
betaalt heefc, kan daardoor den Oogst van hec derde
Jaar, die hem nochtans met recht toebehoort,
verliezen , wanneer het Koorn op het einde van hec
derde Jaar, hec welk nu al 33 dagen vroeger komc,
noch niec ryp is , en de Oogsctyd van dat Jaar al
in het vierde vale , zouden alle deeze moeilykheden
worden weggenomen : 'er moesc eene menjgce
van febik hingen gemaakt worden , die alcoos hec
Zonne jaar tot eenen grond hadden, maar die voor
het Volk , hec welk in den gemeenen wandel van
geen Zonne-jaar weec, zwaar om te begrypen zyn.
Ook kunnen 'er verfcheidene zeer nutcige burgerjyke
iriffèïhngeri, het Zaad, den Oogst, de inzameling
dit Druiven , de vernieling van hec Ongedfert
enz. betreffende, niec wel zoo gemaakt worden
, dat zy voor ieder eenen gemaklyk om te verftaan
en na te komen zyn. De gefchiednisfen van
'zoo-

op D E N A L M A N A K . 171
zoodanig een Volk worden, door toedoen van hunne
verwarde tydrekening , duifterer , inzonderheid
wanneer dezelve roet die van andere Volken, die
volgens Zonne-jaaren rekenen, moeten vergeleeken
worden.
Hoe zal nu een Wetgeever deeze , voorzeker
niet geringe , onheilen , die uit het rekenen naar
JVlaan- jaaren voortvloeijen , wegneemen ? —
Hy behoort dezelve afte'fchaffen , zal misfehien hec
eerfte antwoord zyn , dat veelen zal invallen , en
Zonne-jaaren in te voeren : en misfehien is men
wel te onvrede op Mofes , dac hem deeze zelfde
voorflag niec voor den geest gekomen is. Deeze
voorflag zoude , ik beken hec, zeer goed zyn , indien
men een cyde van Mofes flechts de waare langte
van een Zonne-jaar gekent had. Dan hier haperde
hec aan, cn de Sterrekunde was noch ce zeer
In haare kindsheid. Her gewoone Jaar der Ouden
van 360 dagen , is buicen ecnigen twist noch aan
meer zwaarigheden onderhevig , dewyl hec zich,
noch naar de Zonne , noch naar de Maane richt.
En men vooronderftelle al , dac de iEgypcenaaren
al een tyde van Mofes een Zonne-jaar van 365 dapen
gekent, en het zelve gereker.c hebben , gelyk
het door DIODOHÜS SICULTJS befchreeven wordt,
in twaalf maanden te bëftaan , ieder van dertig daten
, nïot v)f Scfo ikksl-dagen , die op het einde des
'Jacrs daarv.oesten by gevoeg! worden (fl), -
dan
Was die Zonne-jaar nochtans veel ce gebrekkig, dan
dat een Wetgeever het zelve , in plaatze van hec
oude Maan-jaar, zoude hebben kunnen invoeren ,
indien
(a) Diodorus Sicuïüs,
Libr. I, c. 49, fo,

17° §• I 0 9' INVLOED DER FEESTEN
indien hy flechts van den Sterren-hemel , of den
loop der Natuure zoo veel kundigheids had , dat hy
de allergroflle fouten niec over het hoofd zag. In
honderd jaaren tyds was die Jaar al 24 , en in vierhonderd
jaaren byna 97 dagen vooruit: ja naa verloop
van 1506 jaaren moesc ieder maand , en in dezelve
elke dag , reeds door alle tyden en dagen des
Jaars geloopen , en 'er een geheel Jaar meer zyn ,
dan 'er wezenlyke Zonne-jaaren verloopen waren.
Zelfs ten cyde van Csefar was de Sterrekunde noch
in zoodanig eene kindsheid, dac de Juliaanfche tydrekening
geenen fland houden konde , dewyf hy ,
ondanks de grootfte zorgvuldigheid der toenmaalige
Hemel - befchouwers, het Zonne-jaar nochtans elf
minuucea te lang geffelc had , welke misflag door
den cyd kan gezien en gevoelt worden.
Mee is waar , Godt, die Mofes tot eenen Wetgeever
der Israè'liten gezonden had , en hem met
pnmiddelbaare Openbaaringen verwaardigde , kende
coen reeds de juiste langce van een Zonne-jaar
veel nauwkeuriger, dan immermeer eenig fierveling
dezelve zal kunnen uitrekenen , ja tot op de minfte
breuke van eene Secunde. Hy had dus het rechte
Zonne-jaar, veel nauwkeuriger, dan wy hec ooit
zullen vinden , aan Mofes kunnen bekend maaken.
Dan op deeze wyze is Godt niet gewoon te handelen
, maar Hy laat bet aan de naarftigheid der menfchen
over , om waarheden van dien aart , die tot
INatuur- of Wiskunde becreklyk zyn , te ontdekken:
en Hy zoude niet goedertieren, niet gelyk een Vader
handelen , die zyne Kinderen tracht op te voeden
, en tot eigen nadenken te gewennen , indien
Hy hun door eenen Propheet de waare lengte van
een

OP DEN A L M A N A K . 173
een Zonne-jaar, of andere foortgelyke waarheden,
die zy zelve door oefFening kunnen ontdekken , en
geene onmiddelbaare of volllrekte noodzaaklykheid
voor hen hebben , bekend maakte. En waarlyk de
Waereld was toen ook noch zoo weinig gevorderd
in de konst om den tyd te berekenen , dat zy niet
eens wisten van den dag in uuren, veel minder van
de uuren in minuuten , en deeze in fecunden teverdeelen
, dewyl hun het Konstwerkcuig , het welk
daar toe vereifcht wordt , het Uurwerk, mangelde.
In het geheele Oude Testament vind men niet eens
vroeger , dan in de Schriften van Daniël , en dac
noch maar alleen in het geen hy Chaldeeuws gefchreeven
heeft, het woord , hec welk de Uuren
van eenen dag zoude kunnen betekenen ; 'er worde
altoos eene omfchryving gebruikt, osn dit woord
uic ce drukken , gelyk by voorbeeld in de Wetten
van Mofes de tyd cusfehen Zonnen-ondergang en
volkomene duisternis , de cyd genaamt worde, tusfchen
de twee avonden. De groottte wysheid derhalven
van den Wetgeever belfond ten deeze opzichte
daar in , dat hy wisc of bemerkte , dac hec Zonnejaar,
zoo als men hetzelve cot dus verre kende, gebrekkig
, inderdaad zeer gebrekkig was , en dac hy
in hec geheel geen Zonne-jaar invoerde , maar hec
Volk by hec Maan-jaar liec blyven, hec welk zichcbaar
genoeg door enkele befchouwing des Hemels
kon gekenc worden , terwyl hy ondertusfehen hec
gebreklyke van' die tydrekening, zoo het raooglyk
ware , zocht te verbeteren , en dezelve op de ééne
of andere wyze mee hec Zonne-jaar nader te doen
overeenkomen.
Juist dit was het , het geen Mofes deed. Een
eigenlyk Sterrekundig Zonne-jaar kon hy niet coc
zynen

174 §• 199' INVLOED DER FEESTEN
zynen wegwyzer aanneemen , om naar aanwyzinge
daar van de afwykingen van het Maan-jaar te veibeceren
; maar hy nam een huishoudelyk Zonnejaar
te hulpe, het welk nimmermeer eene afwyking
van eene ganfche maand toeliet , zonder dezelve
weg te neemen , en welks berekening ieder
gemeene Boer konde nagaan.
De Feesten , die op zekeren bepaalden dag der
Maand moesten geviert worden, waren alle becreklyk
op her begin en einde van den Oogst, en op
de inzameling der Druiven ; en men zoude dezelve
nimmermeer op de behoorelyke wyze , zelfs niec
eens mee behulp zyner verbeeldinge , hebben kunnen
vieren, indien het Maan-jaar flechts in den tyd
van 36 maanden 33 dagen van het Zonne-jaar was
afgeweeken. De eerfte maand des Jaars , die met
onze April het meest overéénkomt, noemde Mofes
niet, gelyk dezelve by andere Oosterlingen en zelfs
in de taaie der Hebreeuwen heet, hiifan , maar
met eene benaaming , die teffens eene befchryving
van.dezelve influic, Maand der Ayren; en wil, dac
dezelve als de eerfte van de maanden des Jaars zal
gehouden worden : hy gebood óp den lóden van
deeze maand , die de tweede dag van hec Pasfafeesc
moest zyn, de Eerftelingen der Koorn-ayren Gode
te offeren Indien 'er nu, naa het einde der twaalf
maanden van het verloopen jaar , op den dag der
INieuwe Maan Koorn- ayren op het Veld gevonden
wierden , of ten minden , indien men konde verwachten
, dat zy 'er in hec midden der maand , al
was het ook maar in eene kleine hoeveelheid
5
en
maar even genoeg , om 'er een fchoof van te maaken
, zyn zouden
r
dan begon met deeze Nieuwe
Maan

OP DEN A L M A N A K . 175
Maan de Maand der Ayren, en met dezelve het
Jaur: maar indien hec , door afwykinge der maanden
van hec rechte Zonne jaar , gebeurde , dat hec
einde der twaalfde maand zoo verre ten achteren
was, dac men in hec midden der eerstvolgende noch
geene Ayren verwachte , en dus hec Pasfa niec vieren
konde , dan moesc men deeze derciende maand
noch by hec voorgaande Jaar rekenen ; dac is, om
hec met andere woorden uittedrukken , men moesc
tusfchen hec einde van hec ééne , en hec begin van
hec andere Jaar, noch ééne maand invoegen die
de Jooden'in hunnen Almanak thans Vcadder ( de
tweede Adar) noemen.
Of die gefchieden moesc of niet, was geene duistere
vreage , en behoefde niec eerst door Sterrekundigen
, naa voorafgaande befchouwing der Planeeten
beflisr ce worden : ieder Landman kon die door
hec enkel ge/.ichc van het Koorn , hec welk in hen
zuidelyk gedeelte dis lands te veld flond 4 gemaklyk
gewaar worden. De Priesters behoefde flechts
bekend te maaken , dat deeze de dertiende maand ,
de Schrikkelmaand , of hoe men dezelve anders wil
noemen, zyn zoude : en een dergelyk bedrog, als
VERRES eens in Sicilien , om 'er zyn voordeel mede
te doen , fpeelde, door op eene willekeurige
wyze eene geheele maand in hec Jaar ce voegen ,
zoude hier niec wel mooglyk geweest zyn, dewyl
de Koorn-ayren , die onbedrieglyk kenteken der eerfte
maand , en de Schoof, die op den 16. van dezelve
moesc vergadert worden , die bedrog te duidelyk
zouden ontdekt hebben. Op dezelfde wyze
was het met de overige Feesten gefielt. Een Oogstfeest
, het welk midden in den Oogst, tot merklyke

1-7(5 §.199- ÏNVXÓEÖ DER FEESTEN
hke verhindering van denzelven , of hec geen noch
flimmer was , vóór dien tyd gekoomén was ; een
Loof-huctenfeest midden in den tyd der Druivenzamelinge,
of, zoo als het ook zoude hebben kunnen
vallen, in den Regen-tyd van November en
December., zoude zulke fcbreemvende ongerymdheden
geweesc zyn , dac ieder een dezelve zoude
hebben kunnen zien , en zy door zich zelve hebben
moeten vervallen.
Hier door gefchiedde het , dat, wel is waar ,
hec Maan-jaar der Israëliten alcoos van het eigenlyk
Zonne-jaar min of meer afweek , (en dit kon
niet anders zyn , want al kwam de tyd der Nieuwe
Maane ook juist op den eerften April , zoo was
het Maan-jaar evenwel elf dagen eer ten einde ,
dan het Zonne-jaar;) maar nochtans dat het nooit
eene volle Maand van het Zonne-jaar'verioopen
kon, maar altoos wederom door invoeging van eene
Schrikkelmaand coc hec zelve cerug gebracht wierd.
Niec één Jaar, op zich zelf genoomcn , was een
Zonne-jaar , maar , of cien of elf dagen korter ,
of, wanneer de dertiende Maand 'er by kwam ,
achttien of negentien dagen langer dan hec zelve :
nochcans waren 365 zulke Jaaren buicen eenigen
twyfel 305 wezenlyke Zonne-jaaren , zomen een
zeer gering verfchil uiczonderc ; en indien deeze
rekening millioenen van Jaaren had voorcgeduurr,
dan zouden duizendmaal duizend Jaaren , die naar
den Oogsc gericht en om deszelfs wille door fchrikkelmaanden
by het Zonne-jaar gehouden waren,
op eene kleine verfchcidenheid na , duizendmaal
duizend Zonne-jaaren geweest zyn. "
,Ean

o i> D E N A L M A N A K . 177
Een Scerrekundig Jaar , hec welk niet mee de
Vol maakt de nauwkeurigheid bepaald is, heeft eene
geringe ai'wyking , die men in den aanvang byna
niec kan merken, maar geduurig al groour en grooter
wordt ; en die , al bedroeg dezelve flechts ééne
minuut, in den tyd van ruim vyi'maal honderd duizend
jaaren , elke Maand reeds in alle mqogiyke
tydperken des Jaars zal gebracht hebben : een huishoudelyk
Jaar kan t'elken byzondere keere groote
fouten hebben , en moet ze hebben, wanneer hec
zich teffens naar den loop derMaane richt : maarde
eene 'afwyking neemt altoos de andere weg , en
verbeten dezelve ; en naa verloop van zoo veele
mlllioenen van Jaaren, als men flechts kan denken,
kan geene van deszelfs Maanden 29 dagen verloopen
zyn , maar dezelve moet altoos weder tot den
rechten tyd des jaars , waarin zy behoorr, terug
gebracht worden. Hadden de Eabylonicrs, gelyk
men voorgeeft , Sterrekundige waarneemingen van
VfER • HONDERD EN ZEVENTIG - DUIZEND JAAREN
gehad , dan zouden zy , zonder eenige hulpe der
Scerrekunde , alleenlyk door middel van hec huishoudelyk
Jaar, de waare langte van hec Zonne jaar
hebben kunnen uicrekenen , zonder eenig gevaar
te loopen, van zich, ook maar ééne enkele «littéuc
te vergisfen. Zy hadden niets anders behoeven te
doen , dan hec getal der dagen van deeze 470000
Jaaren , van welken zy voorgaaven deeze Waarneemingen
te hebben , mee hec getal der Oogden,
die in dien tyd gevallen waren , ee verdeelen (divideeren)
; en zy zouden hec juiste Zonne-jaar tot
op eene minuut gevonden hebben : want 470000
minuureh zouden al meer dan drie vierde deelen
van een Jaar uicraaaken, en de Oogst, zal in het
JV. Dfel. M een»

§. 200. Dfi OVERIGE FEESTEN"
eene Jaar zekerlyk niet meer dan eene maand vroe»
ger of laater dan in het andere komen. Uit dè verdeeling
der dagen , in welke duizend Oogsttyden
gevallen waren, zoude men het Zonne-jaar al zonder
eene misrekening die één uur bedroeg, kunnen
opmaaken; en boe grooter men het getal der Oogsttyden
neemt, waarvan men de rekening wil maaken,
zoo veel te kleiner zal de misrekening zyn.
Ik zal voor het overige hier niet onderzoeken ,
hoe de Maanden der Hebreeuwen met onze Maanden
overeenkomen ; men kan het in myne Verhandeling
de Menfibus Hebraorum vinden.
§. a o o.
Van de overige Feesten der
Israè'liten.
Behalven deeze drie hooge Feesten , van welke
wy tot dus verre gefproken hebben , flelde Mofes
noch J3 of 14 andere Feestdagen in.
Vooreerst werd de dag der Nieuwe Maane als
een Feestdag aangezien , nochtans in diervoege ,
dat men op denzelven , alleenlyk de Nieuwe Maan
van de zevende maand uitgezondert, allerleien arbeid
doen mocht. Deeze inftelling gaf den Israëliten
12 , of, zoo het een Schrikkeljaar was , 13
Feestdagen. Of men ten tyde van Mofes onder
Nieuwe Maan den eigenlyken tyd der Nieuwe Maane
, wanneer dezelve met de Zonne in Conjunctie
is, te verftaan hebbe, dan of men 'er den dag mede
bedoelde, waarop de Maan by helder weder het
eerst wederom zichtbaar wordt, (het nieuw licht
. der

DER I S R A E i l T E N . 179
der Maane ,) is eene vraage , over welke de oude
Jooden al getwist hebben. Het kan ons, by ons
tegenwoordig oogmerk , vry onverfchillig voorkomen
: nochtans, dewyl Mofes het Jaar niec volgens
Sterrekundige Berekeningen maar op eene
huishoukucdige wyze , en volgens kenmerken , die
voor den gemeenen man zeiven zichtbaar waren ,
gefchikc heefc , komt my de gedachte van die geenen
als de waarfchynlyk Me voor, dewelke meenen,
dat men door Nieuwe Maane het eerfte licht der
Maane te verftaan heefc.
Het vieren der Nieuwe Maane fchynt enkel in
zekere Plechtigheden en Offeranden beftaan (a),
en ten oogmerke gehad te hebben , te verhoeden
dat deeze dag, of die der Volle Maane , op geene
bygeloovige wyze geviert wierdt. 'Er kunnen ook
op dien dag wel kleine vermaaklykheden en dansien
in het Land gehouden zyn , maar Mofes beveelt
of bericht daar niets van. Dat by SAUL op den
dag der Nieuwe Maane groote tafel was , kan men
1 Sam. XX. vs. 5, 6. 24—29. zien.
Eene enkele Nieuwe Maan was van de anderen
op eene merklyke wyze onderfcheiden , en moest,
gelyk de Sabbath, mee onchoudinge van allen arbeid
geviert worden : dit was de dag , waar mede
de zevende Maand , die ten naasten by met onzen
Oótober overeen komt, haar begin nam (F).
Mofes noemt deezen dag het Feest der Bazuinen ;
zynde het oude Nieuwjaars - Feest, het welk uit
voor-„
(a) Num. XXIX. vs. 11 — 15.
(,b) Levit. XXÜI, 23 3
24. Num, XXIX.

i^o
§. a»o. ' DE OVERIGE FEESTEN
voorgaande tyden noch overgebleven was. Het
Jaar der oude Hebreeuwen eindigde weleer jfiet ce
eerfte Nieuwe Maane, die in Oétober kwam ; e
ïvjaanden neemt. VsrU

DER I l R A E L l T E N . l8l
Palseftina zekerlyk niet ongefchikt, om 'er het Jaar
mede te beginnen , yoornaamlyk , dewyl Pachters
of Upkoopers van Druiven , die misfehien in de
koudfte flreeken van Palseftina wat laater ryp werden
, zich van deüelve konden verzekeren , doordien
het Dankfeest voor derzelver inzameling op
den i«jden dag der zevende Maand eerst zyn begin
nam , en op den 2 aften geè'indigt werdt: zullende
zy , in zulke plaatzen niet vergeeten hebben,
hunne overeenkomst (accoord') tot dien tyd toe
uit te ftrekken ; dat is , vooraf te bedingen , dac
zy tot op dien dag den eigendom op de Wyngaarden
behouden moesten , zoo dikwerf zy dezeiven
pachtten, of voor een zeker getal van jaaren
inkochtten.
Bjiten de Nieuwe Maanen , was 'er noch een
Feest, of liever Boet-dag, op den tienden van
.den zevenden Maand , onder den naam van den
Verzoen-dag, of het Feest der Verzoeninge, bekend.
Deeze was misfehien onder alle de andere
van de grootfte Heiligheid , en daarenboven de
eenige Vasten-dag der Israëliten. Op denzelven
mocht noch arbeid gedaan , noch fpyze genomen
worden , Levjr. XXIII. vs. 26 — js. Hoedani-
. ge Offer-plechtigheden op deezen Verzoen-dag
moesten plaatze hebben , ftaat ons hier niet te onderzoeken
; dit onderwerp behoort by het onderzoek
der Hebreeuwfche Oudheeden , of by dat
der Voorbeelden en Affcbaduwingen van het Oude
Verbond.
M 3 §•

ii2 $. 20i. B E R E K E N I N G
S- *oi.
Berekening van alle de Sabbatthen , Vier -
dagen , heest en , en Boet'dagen
der Israè'liten.
Veele myner Leezeren zullen rfiisfcbien in deezen
tyd, waarin verftandige Roomfchgezinden beginnen
te zien , dat hunne Kerk meer Feest-dagen heeft
ingertelt, dan wel met het welzyn van eenen Staat
beftaanbaar is , of door eene gezonde Staatkunde
goedgekeurt kan worden , en waarin zelfs de Protestanten
zulke Feest-dagen, die zy voor overtollig
houden , beginnen af te fchaffen ; in deezen tyd ,
zeg ik, zullen myne Leezeren misfehien begeerig
zyn , om eene berekening van alle de Sabbatthen ,
Vierdagen, Feesten , enz. die Mofes den Kinderen
Israëls voorfchreef, voor zich te hebben ; om dezelve
met eenen opflag te kunnen overzien , en ze
te vergelyken met het geen men in onze dagen gewoon
is, genoeg of te veel te noemen. Ik zal,
om de zoodanigen te voldoen , een Jaar van 52
Weeken aanneemen ; want , hoewel het gewoone
Maan-jaar der Hebreeuwen flechts 50 weeken en
4 dagen had , kon het Schrikkel- jaar van 56 tot
57 weeken alles wederom vergoeden , en met ons
Zonne r. jaar, over het geheel genomen , overeenkomftig
maaken,
In een Jaar van twaalf Maanden derhalven had'
den de Israè'liten de volgende Feestdagen :
'
J. Twaalf

Dl R F E E S T D A G E M . I8S
dagen.
1. Twaalf Nieuwe Maanen. 12.
2. Het Pasfa-Feest. - - 7-
3. Pinxteren. - - 7-
4. De groote Verzoendag. -
5. Plet Loof-hutten-Feest. - 8.
35-
Van deeze 35 dagen nochtans moesten , het ééne
Jaar door het andere gerekent, vyf op den weeklykfchen
Sabbath vallen , en dus van hec getal der
Feestdagen , indien men het zelve by dat der gewoone
Sabbathen wil optrekken (adde$ren), afgetrokken
worden : en onder deeze 35 Feestdagen waren
flechts acht Feest - Sabbathen , op welke men
niet mocht arbeiden.
Een Israëliet had derhalven , volgens de Wet van
Mofes, indien ik 'er de 52 weeklykfche Sabbathen
by telle, te zamen genomen, 82 Heilige dagen in
het Jaar , (83 in het Schrikkel - jaar ,) naamlyk 59
op welke men van zynen arbeid rusten moest, en
23 op welke men , zo men wilde , vryheid had om
te werken ; en op fommige van deeze 23 dagen ,
had men juist de grootfte drokte en Koopmanfchap.
Maar Vasten-dagen had men niet meer dan éénen,
en dat in een Land, het welk in het Zuiden ligt,
en waar in het vasten gemaklykcr en gemeener is,
dan by ons.
Iedereen kan dit nu met het afTcharTen der Feestdagen
onder ons vergelyken ; waar by ik dit alleen
moet aanmerken , dat de Wetgeevende Macht, wel
is waar, pryswaardig handelt, wanneer zy zo veele
M 4 F& s t "

184 §• 2 0 1 , B E R E K E N I N G
Feestdagen niet wil dulden , op welke onder den
dekmantel van Godtsdienst alle arbeid verboden is ;
maar dat men daarby doorgaans te weinig aan dagen
van uitfpanninge denkt, die men moet wenfcheh
dat der menigte , buiten de dagen van Godtsdienst
, in eene behoorlyke hoeveelheid
t
mochten
overgelaaten worden. Men ziet de zaak dikwils
te eenzydig aan , zoo als zy van veele Godtgeleerden
wordt voorgeftelt, en verdeelt de dagen des
Jaars alleenlyk in twee foorten : i, In dagen van
ernftige Godtsdienfligheid , op welke geen arbeid
geoorloofc is; en 2. in Werkdagen, op welke men
moet arbeiden, en waarop een Meester «yne knechten
, ja zelfs de Overheid de Meesters tot den arbeid
kon aandryven. Maar op deeze wy«e telt men
de derde foort van Feestdagen , die elgenlyk alleen
to: uitfpanning en vermaak moeten dienen , en op
welke men , zoo men wil, zyn werk verrichten
kan , in hec geheel niet onder de dagen , die in
eenen geregelden Staat bevoorrecht zyn. Of dit
behoore te gefchieden, dan of Mofes het beter getroffen
hebbe, verdient van alle Wetgeeveren overwoogen
te worden. Dagen van uitfpanninge , eigenlyke
dagen van geoorloofc vermaak , zyn voor
dat gedeelce des Volks , het welk door den arbeid
beftaan moet, niet flechts aangenaam en wenfche-
]yk , maar ook voor hunne lichaamen èn geesten
heilzaam. Het zal ze misfehien zelf neemen , indien
de Wet ze hun niet geeft, en dezelve dan
op eene onmaatige wyze neemen : maar zoude hec
dan niet beter zyn , dac de Wetgeevehde Macht
haare gedachten daarop vestigde , en zulke dagen
aan die geenen gaf, die te veel Eerbieds voor de
Wetten hebben, om, flrydig met-dezelve, zich
zeiven

DER FEESTDAGEN. Ï*S
zei ven deeze vryheid aantemaacigen , en daar door
veröoedde , dat anderen , die ongehoorzamer en
woester van aart zyn, geene aanleiding of verzoeking
hebben , om zich zeiven daarin op eene onmaacige
wyze toe te geeven ?
Noch ééne aanmerking moet ik hier byvoegen:
Mofes verbood niet , in het vervolg , behalven de
Feesten , die hy zelf had ingeftelt, noch anderen
in te voeren. Het jaarlykfche Feest (a) , waarop
de jonge Dochters , even buiten Silo op den weg
van Bethel na Sichem , plechtige dansfen hielden ,
fchynt van deezen aart geweest te zyn. Misfehien
hadden andere Steden insgelyks hunne byzondere
Feesten: en men fchynt uit 1 Sam. XX. vs. «9.
te moeten befluiten , dat byzondere Familien ook
hunne jaarlykfche Familie-Feesten gehad hebben;
Jonathan wendt ten minften voor, om Davids afweezenheid
van de Koninglyke tafel te verontfchuldigen
, dac hy by een Familie-Offer moest tegenwoordig
zyn. Dit was wel niet Waar, maar het
moet nochtans geen ongewoone zaak geweest zyn ,
anders zoude jonathan iets dergelyks niet hebben
kunnen voorgeeven.
Dat men in laatere tyden , in en naa de Babylonifche
Cevangnisfe , by het geen Mofes bevolen
had , noch verfcheiden andere Feesten en Boetdagen
gevoegt heeft , weeten zy, die in de'Joodfche
Oudheden geene Vreemdlingen zyn : hier toe behooren
fommige Vascen - dagen , geduurende die
Slaavernye geviert , en naderhand wederom afgefchafc,
(a) Recht. XXI. vs. 19.
M f

186 §. 2oi. B E R E K E N I N G
fchaft (s) , her zondeilinge Feest Purim ', waarop
de Jooden noch in onze dagen door flagen vsn Haman
wraak neemen (b), en het Feest derTempeiwyinge,
het welk zeer verftandig, en by eene ongemeen
gewichtige gelegenheid ingeltelc is ( c), Hec
is myn zaak hier niet van deeze Feesten te fpreeken,
want zy behooren niet tot het Mofaïfch Recht.
Daar heeft ten opzichte der Feesten van de Israëliten
eene merkwaardige byzonderheid plaatze ,
die wel verdient met een wysgeerig oog befchouwc
te worden : ik vind 'er my ondertusfchen niet bekwaam
toe ; myn oogmerk by deeze aanmerking is
alleen , om 'er anderen oplettende op te maaken.
Ik weet niec , of men het aan het geval, dan aan
eene byzondere wetgeevende Wysheid hebbe toe te
fchryven , maar de zaak zelve is onbetwistbaar, dac
verfcheidene Volken in de kortfte dagen veele Feesten
hebben. Onder ons zelfs heeft dit plaatze ,
en iemand , die aan zyne kindfche jaaren denkt,
zal zich kunnen herinneren , dac hem deeze treurige
(a) Zachar. VII. vs. 5-7. cn VIII. vs. 19.
Qb~) Esther IX. vs. 19-32. Dat ik dit Feest zonderling
noeme , zal niemand , die het zelve kent,
nry euvel duiden. Tot het Mofaïfch Recht behoorc
het zekerlyk niec; en of het Boek Esther , waarin
di: Feest wordt ingeftelt, onder de boeken die dcor
Godtlyke Ingeeving gefchreeven zyn , eene plaatze
verdiene , ftaat ons h;cr niec te onderzoeken ; in myne
Oosterfcie Bibliotheek , Deel 2. No, 19., zal men
myne gedachten zoo wel, «Is die Tan anderen, over
deeze zaak kunnen vinden.
Qc) 1 Maccab. .IV, vs. ƒ9. Joh. X. vs, 2Ï.

OER F E E S T D A G E N . Ï8?
ri-re tyd des Jaars , door hec vrolykfte Feest, het
geen wy hebben, dat van Kersmis naamlyk (welks
onfchuldige vermaaken dikwerf door ontydigen yver
veroordeelt worden) en anderen, die op hetzelve
eerlang volgen , niet zelden aangenaam gemaakt is.
Deeze Feesten kunnen niet nalaaten tot de gezondheid
des lichaams, en de vrolykheid des gemoeds
veel toe te brengen. Nochtans heefc Motes in de
maanden December en January in hec geheel geene
Feescen ingeftelc (a): zyne meeste Feesten , bet
Nieuw-jaar , de groote Verzoendag , en dat der
Loofbutcen , het welk het vrolyksc van allen was ,
vallen in Ocïober. Is dit onderfcheid enkel toevallig
, of moet men 'er andere oorzaaken van opzoeken
? Heefc men in de maand December in
Palaeftina de Feesten niet zo noodig als onder ons,
daar dezelve wegens de grootere kortheid der dagen
treuriger van gedaante is ? Behoort hier insgelyks
in aanmerking te komen , dac men op hooge Feesten
wegens de Offeranden , die als dan moescen gedaan
werden , -eene reize na de plaatze des Heiligdom»
doen moesc, waartoe het weder in December
niec zeer bekwaam is ? En heeft men dus alleenlyk
als een gevolg der Wet, die wy $. 188. hebben opgeheldert,
aan te zien , dat de Israëliten omtrent
deezen tyd der kortfte dagen geene Feescen hadden ?
— In
(O De Autheur fpreekt hier buiten twyfel van
bvzondere of buitengewoone Feesten , met van zoodanige
die alle Weeken of Maanden wederkeerden ;
alhoewel Mofes dan in December en January geene
byzondere Feesten inftelden , moesten nochtans de
•Nieuwe Maanen en Sabbathen, die in deeze maanden
vielen, gelvk de andere geviert worden. Vert.

i88 §. 202. OVER REINE EN
- In vervolg van tyd hebben de jooden in der
daad een groot Feest van acht dagen in de maand
December gehad : hun Feest der Lichten , of der
Tempel - wyinge , door Judas Maccabseus ingeflelt,
ter gedachtenisfe van de reiniging des Tempels ,
komt op den 25lTen der maand Kislev , die mee
onze maand December het meest overéén koomt.
1 Maccab. IV. vs, 59. JOSEPHUS Antiquit.*Xl\.
6 en 7. Dan dit Feest , het welk uit de tyden
der Maccabrers af komftig is, behoort niet tot het
Mofaïfch Recht.
P O L I C Y - Z A A K E N .
Wat men onder de benaaming , reine en onreine
Dieren , te ver/laan hebbe.
De fchikkingen van Mofes , betreffende reine en
onreine Dieren, worden door fommigen geoordeelt
by de Kerklyke Wetten te hooren : nochtans dewyl
zy in het geheel geene Godtsdienftige plechtigheid ,
maar alleenlyk eene burgerlyke byzonderheid betreffen
, zal ik ze hier, onder de PoÜcy-Wetten
verhandelen , gelyk men buiten twyfel by ieder
ander Wetboek, waarin zekere fpyzen verbooden
wierden , doen zoude.
Vooral moet ik de benaaming , REINE EN ON­
REINE DIEREN verklaaren , waarby men zich doorgaans
zekere vreemde, en ons ten eenenmaale onbekende
, verdeeling der Dieren voorftelt, en zich
dan verwonderc, dac Mofes reeds veele honderd jaareft

O N R E I N E D I E R E N . 189
ren voor het geeven zyner Wetten , by gelegenheid
van het verhaal, hec geen hy als Gefchiedfchryver
van den Zondvloed doet , van reine en onreine
Dieren gewag maakt (a) , en ons daar door rede
weeft om re denken , dat men reeds langen tyd ,
vóór bet bekend worden van zyne Wetten , reine
en onreine Dieren gehad heeft.
Ook by ons , en byna by alle Volken , heefc
deeze zelfde verdeeling plaats , fchoon by ons dezelfde
uitdrukking , ©m dit onderfcheid aan te toonen
, niet in gebiuik zy. REINE EN ONREINE
DIEREN betekent niet anders, dan Dieren, die
men gewoon of ongewoon is tot Spyze te gebruiken.
Hoe veele Dieren kennen wy, die niet vergiftig
zyn , en zeer wel konden gegeeten worden , die
wy ondertusfehen niet eeten; en van welker vleefch
wy fomtyds eenen afkeer hebben , om dac wy van
jon°s af daar niet aan gewoon zyn ? Ik zal 'er
flechts eenigen ten voorbedde noemen , die myne
Leezeren het meest in het oog zullen vallen.
Van dien aart zyn dan in de eerfte plaatze
Paarden. In Belegeringen , zal een Franfchman
ligtlyk befluiten om Paardenvleefch ce eeten : een
Duitfcher zoude doorgaans liever in het geheel
geen Vleefch hebben. De IVlarfchalk van Saxen
heeft zelfs deeze byzonderheid , in zyne Reveries
fur la Guerre , opgemerkt , en 'er een gunftig gevolg
voor de zeden des Duitfchen Krygsvolks uic
setrokken (b\ Oude Paarden , zoo als men in
6
Belaf>)
'Gen. VII. vs. 2. 3, 9.
( b ) Hy zegt, dat ceen Duitfch Soldaat Paardenvleefch
eet i ma?.r dat een Franfchman daar geene
awaa-

i»s §. 202. OVER REINE EN
Belegeringen gewoon is te flachten , zullen zekerlyk
niet zeer aangenaam van fmaak zyn , hoewei
men my verzekert, dat dezelve ook niet zeer walgelyk
is : dan verfcbeidene Polakken van aanzien
hebben my verzekert , dac op hunne Goederen in
Zuid-Polen , de Wilde Paarden in de groote Bosfchen
eene foort van Jacht opleveren , die wy onder
ons niet hebben ; dac men dezelve fchiec, (wy
zouden ze zekerlyk opvangen en cemnien,) en dat
zy zeer goed fmaaken. Wy hebben dus misfehien ,
door onzen afkeer van Paardenvleefch , eene lekkeruy
minder; hoewel wy ons daar mede troosten
kunnen , dat dezelve in Ouitfchland , daar zoo ontelbaar
veele Paarden voor den Landbouw de posten
, ( by onze flechte wegen , die daar van een
grooter getal vereifchen , dan anders noodig zoude
zyn,) en het doen van Plaifiertochten , gebruikt
worden , en daar Oostenryk en Pruisfen zulk eene
fterke Ruitery houden , zeer duur zoude uickomen.
Wy doen buiten twyfel wel , dat wy ons aan zulke
duure fpyze niet vergaapen ; hoewel 'er zekerlyk
by de meesten een afkeer van Paardenvleefch
by komt, en men hec over hec algemeen voor eene
gvoote beleediging zoude aanzien , indien men
ons ,
zwaarigheid in vindt: (hy doet dit dikwils met groote
graagte uit armoede, om dac hy, by eene geregelde
Krygstucht, zynen Waard geene fpyze mag afdwingen
; gelyk my die uic den laatften Oorlog noch
bekend is ). Hier door, zegt hy , gebeurt het niet
zelden , dat de Franfche Soldaaten ook van Paarden
eecen , die omgevallen , en door Ziekte geftorven
zyn ; en hier door , dat men in hunne Legers meer
aan Krankheden bloot ftaat.

O N R E I N E D I E R E N . IOÏ
ons, zonder dat wy het wisten , op zulk gebraad
onthaald had. • Ezelen , Honden en Katten
zoude by ons noch veel minder gegeeten worden,
hoe zeer zy ook op zich zelve wel eetbaar zyn;
en die gaat zoo verre, dat'er plaatzen zyn , welker
lnwooners van hunne Nabuuren , wanneer die
hen willen befchimpen, voor Ezel-of Katten-eeters
gefcholden worden ; eene beleediging , die zo dikwerf
bloedige gevegten veroorzaakt heeft. • •
Konynen worden op fommige plaatzen van Duitfchland
gegeeten , op andere voor onrein gehouden.
. Tegen Kikvorfchen en Slakken heeft hec
grootfte gedeelte van ons eenen affchuw ; en alleenlyk
by eenige voornaame lieden worden dezelve
, in navolginge der Franfchen, op de tafel gebracht.
Springhaanen maaken een der gewoonelykfte
gerechten in het Zuidelyk Afien uic;
maar HIOB LUDOLPH, die 'er de proef van willende
neemen , Springhaanen op het best liet toebereiden
, en zyn Volk noodigde om 'er van te eeten
, dewyl het (gelyk hy hun zeide) zeer goed
fmaakte , bekent zelf ( a ) , dat hy, zeer bang was,
dat men hem zoude voorflaan , eerst van deeze
fmaaklyke fpyze te proeven : ja RÖSEL zocht, tegen
eene menigte van getuignisfen , dat Springhaanen
gegeeten worden , te bewyzen , dat men ze
niet kan eeten , en dat alles, wat men 'er van verhaalt
, verdicht is (£> Zoo verre kan de ongewoonte
( a ) JOBI LTJDOLPHI » Disfertatio de Locuftis.
( b ) In zyne Infetcen - belustigungen , in het Voorbericht
voor de Verzamelinge van Springhaanen en
Krekels.

103 §•. 202. O V E R REINE ES,
woonte van zekere fpyze eenen Man brengen , dia
anders zoo verllandig is, en alles zoo nauwkeurig
onderzoekt, gelyk men van RÖSEL niet lochenen
kan. Hec is waar , hy was in dac ftuk minder bekwaam
om onparcydig ce oordeelen , dan iemand
uic andere plaatzen van Duicfchland; want de Franken
hebben over hec algemeen dat Volks • gebrek ,
dat zy zich verfcheidene dingen als oneetbaar voorftellen
, waar aan zy flechts niec van jongs af gewoon
zyn ; en veele fpyzen , die men in Neder-
S-ixen niec flechts eetbaar noemt, maar voor weifmaakend
houdt , zyn , naar hun oordeel , in het
geheel niet voor menfchen. Dikwils vermaakt men
zich aan gemeene tafelen met hun , wanneer zy
daar voor uitkomen , en van deeze of geene fpyzen
, zonder eenige bewimpeling zeggen , dat zy
alleen voor Varkens goed zyn. Ondertusfchen ziet
men 'er uit , hoe groot het onderfcheid der gewoonte
zy , by één en het zelfde Volk , het welk
de zelfde taaie heefc ; en welken invloed deeze gewoonce
hebbe in hec bepaalen van hec geen men
eetbaar of oneetbaar te noemen heeft. • •
Van onze grootle Lekkernyen , Oesters , zuilen
veelen in Duitfchland , die 'er van jongs af niec
aan gewoon zyn , eenen afkeer hebben , al is bet
ook , dat men zc hun noch zoo zuiver en verfca
opdifcht.
Het geen Mofes dan in dit geval deed , was in
de Hoofd - zaake niets anders, dan dat hy de oude
gewoonte des Volks in eene Wet veranderde.
De zelfde Dieren waren voor het grootfte gedeelte
te vooren reeds door de Israëliten en hunne Voorouderen
voor rein of onrein gehóuden ; dat is,
van

Ö IN R E I N E D I E R E N . 193
van hen al of niet onder de gewoone fpyzen aangezien
; en wy zien in het leeven van Jofeph , dac
de ,/Egvptenaaren , die ten aanzien van hunne fpyzen
wederom andere gewoontens hadden , en dezelve
noch veel ftrenger onderhielden , met de
Stamvaderen der Israëlicen niet eens aan ééne tafel
konden eeten (a)-
Dan deeze Voorvaderlyke Gewoontens maakte
hy nu tot eigenlyke Wetten , floot misfehien noch
fommige Dieren , die men te vooren tot Spyzen
gebruikte , uit, en bracht alles tot een zamenftel
(Syflema), het welk, Natuurkundig befchouwc»
zeer eenvouwig was , en waar van ik naderhand
zal fpreeken : waarfchynlyk ging men te vooren aan
de ééne of andere zyde buiten de grenzen van dis
zamenftel, toen het de gewoonte noch alleen was,
waar naar men zich moest richten.
Zoo ras men weet, wat de benaaming , REINE
SN ONREINE DIEREN, betekene, vervallen verfcheidene
, voor een gedeelte befpotlyke , dwaalingen
, van welken fommige groote Geleerden
zelve niet geheel vry geweest zyn. ONREIN,
van Dieren gebruikt, fluit in het gehsel geen verlaagend
denkbeeld in : onder alle Dieren was de
Menfch het alleronreinfte , dat is, men mocht hec
allerminst Menfchen - vleefch eeten. En dus is hec
by alla Volken geftelt , die men niet onder de
Menfchen-eeters tellen kan. Leeuwen en Paarden
behooren onder de onreine Dieren, maar waren
(a) Gen. XLIII. vs, 3a,
IK Deek

194 §• 202. O V E R R E I N E E «
ren nochtans by de Hebreeuwen zoo min in verachting
, als by ons.
Eene andere dooling is het, wanneer men zich
verbeeld , dat de Jooden geene onreine Dieren in
hunne huizen mochten hebben , of zich met dezelve
ophouden , waar uit noch een vreemd fpreekwoord
onder de Duitfchers ontdaan is ( a ). Men
herinnere zich flechts , dat Ezelen en Kameelen de
gewoone Lastbeesten der Israëliten waren , waarby
naderhand noch Paarden kwamen ; en nochtans
waren alle deeze drie foorten van Dieren onrein.
Zelfs is den Jooden het houden van Zwynen , en
het handëldryven met dezelve zoo weinig verbooden
, als de koopmanfchap in Paarden , die onder
dit Volk zeer veel gecefent wordt.
Zelfs fommige waarlyk geleerde Mannen hebben
zich overyld ,.door te denken , dat het beeld
van een onrein Dier ten minften niet voor den
Tempel der Jooden zouden gevoegc hebben ; en
zich van deeze vooronderftelling bedient , om de
befchuldiging te wederleggen", dat de Jooden in
het Heilige der Heiligen het beeld van eenen Fzel
zouden gehad , en het zelve aangebeeden hebben ;
het welk hun ten tyde van ANTIOCHUS EPIPHANES
verweeren werdt. Het is zeker , dat de Jooden
geene Beelden gewoon waren aan te bidden , en
een onpartydig getuige, die zelf in net Allerheiligfie
geweest is , POMPEJUS DE GROOTE naamlyk ,
heeft hier van den Romeinen een getrouwer bericht
gefa)
Wie eine Sau im Juden-haufe, (gelyk een
Zwyn in een Jooden-hu is.

• - O N R E I N E D I E R E N . • 195
gegeeven (tf); maar dac 'er Beelden van onreine
Dieren in den Tempel geweesc zyn , Kan niet betwist
worden. De Cherubynen waren een foorc
van Sphinnen ; voor een gedeelte hadden zy de gedaante
van een menfchelyk lichaam, (zy hadden
menfchelyke handen en voeten, daar bencffens eene
geitalte , die bekwaam is om recht op te ftaan)
daar by vleugels, en het hoofd nu eens van die,
dan wederom van een ander Dier; van een Menfch
by voorbeeld, van een Leeuw, Os, Arend enz. (b).
ÏN'u moesten , volgens uitdruklyk bevel van Mofes ,
op de Ai ke des Verbonds, het grootite Heiligdom
der Israëliten , twee Cherubynen gegooten , en in
alle de Tapyten van den Tabernakel Cherubynen
gewerkt worden (c): ook had men aan de wanden
des Tempels afbeeldingen van Cherubynen ,
en deeze hadden, zoo als Ezechiel dezelve, (in
zyn
( a ) TACITUS l. f. hifi. c. 9. Templuni jure viüoria,
ingresfus efi. Inde evulgatum , nulla intus Deum effigie
•üacuam jedem ê? inania aroma.
POMPEJUS kon niets waarachtigers zeggen , indien
hy verhaalde, wat zyne oogen gezien hadden. Geen
beeld van eenige Godtheid was 'er in hec Heilige dei-
Heiligen , want de Cherubynen lagen nedergebukt
ter aarde, en zagen 'er in het gebed niec als Godeheden
uit. 'Er was een.zetel voor de onzichtbaare
Godtheid, de Ai'k'e, des Verbonds en de Cherubynen ,
maar op deezen zetel vertoonden zich aan hec oog
geene Godtheid, noch eenig beeid derzelve.
( b ) Men zie myne Verhandeling de Cberubis tquis
tonantibus Hebrxorum,
(O Exod. XXV. vs. 17-21. XXVI. vs, i,
N 2

ipr5
§. soa. OVER REINE EN ONREINE enz.
zyn gezicht van den Tempel, die van alle misbruiken
gezuivert was,) gezien heeft, Menfchen en
Leeuwen-hoofden («> Van den heiligen Kandelaar
des tweeden Tempels , die in zegenpraal is
omgevoert, hebben wy de afbeelding noch op den
Triumphboog van Titus (b) : deszelfs voet heeft
insgelyks Sphinxen , die ieder een terftond voorbeelden
, en wel niet van eetbaare Dieren , ook
niet van Engelen zal aanzien. Men vindt zelfs in
zommige alfchriften van den Bybel , van laatere tyden
, in de groote letteren , waar mede een nieuw
boek of hoofdftuk begint, afbeeldingen van Sphinxen
en Leeuwen ( c ). Geene beelden van onreine
Dieren waren den Hebreeuwen verbooden, of
onheilig , maar zy mochten alleenlyk hec vleefch
van zulke Dieren niet eeten ; en derzelver doode
lichaamen verontreinigden , even zoo wel als die
van menfchen , de geenen , die dezelve aanraakten.
Doch van deeze verontreinigingen naa den dood
by eene andere gelegenheid,
(a) Ezech. XLI. vs. 19.
(b~) RELAND de Jpoliis Templi Hierofolymitani in
arcu Titiano Romce conjpicuo , pag. 6. Men vind daar
niet flechts de befchryving maar de afbeelding zelve.
(c~) Zoo men'er een voorbeeld van in prent wil
zien , men zal het in BLANCHINI Euangeliario quadmplici
verfionis hal® , P. II. T II. in de Plaat voor
pag, 604. kunnen vinden.
§• 203.

§. 203. HET EETEN VAN ONREINE enz. igy
§. 203.
Oogmerk der Wetten, betreffende onreine Dieren.
Het hoofdoogmerk deezer veranderinge van oude
en algemeene gebruiklykheden in vaste en onveranderlyke
Wetten, zal waarfchynlyk geweest zyn
om de Israëliten meer van andere Volken af te zonderen.
Zy moesten een byzonder Volk blyven, in
Palteltina by eikanderen woonen , niet in andere
Landen verftrooit raaken, niet te veel omgangs met
andere Volken hebben, ten einde niec met Afgoderye
, waar heen toen de heerfchende fmaak van hec
geheele menfchlyk geflacht overhelde, noch met de
ondeugden van nabuurige Volken , in het byzonder
der Cananiten , befmet ce worden. Het eerfte
het verhoeden van Afgoderye , en het bewaaren
van den Dienst des eenigen Godts , was de groote
grondregel der Mofaïfche Weccen , van welke ik
§. IR. gefprooken hebbe : en het andere, het Volk
te behoeden , dat het niet met veelerleie tot dus
verre onbekende ondeugden , ( beestachtigheid ,
jongenfchendorye , bloedfchande, huwlyken van te
na bellaande Bloedverwanren, waar by een Volk
niec lange gelukkig kan blyven , Waarzeggeryen,
het opofferen van Menfchen enz.) befmet worde,
en de goede zeden te bewaaren, die thans noen
onder het zelve gevonden worden ; dit, zeg ik ,
aoude ieder Wetgeever van veel belangs moeten
oordeeien , indien hy wetten geeven moest aan een
Volk, het welk zulke ondeugende Nabuuren had ,
als de Cananiten ons door Mofes, en veele Schry-
N 3
vers

io8 §. 203. HET EETEN VAN ONREINE
vers onder de Romeinen , befchreeven worden.
Mofes zelf fchynt die oogmerk, Levit. XX. 25 , 26.
te kennen te geeven , en wel onmiddelyk naa dat
hy de Israè'liten vermaant bad , om de Cananiten
in de even genoemde ondeugden niet na te volgen:
Gy zult, dus voert hy den Allerhoogften fpreekend
in , reine en onreine Dieren , reine en onreine Vogelen
, van eikanderen ónderjchéidèn , en u aan geene
viervoetige , vliegende of buipende Dieren , dis
ik als onrein heb afgezondert, verontreinigen ; gy
zult my heilig zyn , \want ik Jehovah ben heilig,
en heb u van andere Fuiken afgefcheiden , op dat gy
myn Eigendom zyn zoudt.
De verfcheidenheid van reine en onreine fpyzen,
kan natuurlyker wyze een zeer krachtig middel zyn,
om een Volk van anderen aftezonderen. De meeste
gemeenzaame Vriendfchappen worden aan de taiel
begonnen , en ik zal met hem , met wien ik
nimmermeer eeten of drinken kan , fchoon ik wegens
myne verrichtingen veel omgangs met hem
hebben mooge , nochtans nooit zoo gemeenzaam
worden , als met anderen , daar ik nu en dan eens
van termaaltyd onchaalc worde, en die ik insgelyks
aan myne tafel kan noodigen. Indien dit zelfs zoo
verre gaat, dac wy, door onze opvoeding, als
eenen afkeer van zyne fpyze hebben, dan is dit
een nieuwe hinderpaal voor eenen gemeenzaamen
omgang. Men brenge die over op hec geval, waar
van wy thans fpreeken. Alle Nabuuren der Israëliten
hadden fpyzen , die den Israëliten van jongs
af verbooden waren. De iEgyptenaaren weeken
hec verse van hun af, want deeze hadden zelve,
v*n vóór onheuglyke tyden , eene foort van noch
ftren -

DIEREN , WAAROM VERBOODEN ? 199
ftrengere algemeene Volks* Wetten , hunne fpyze
betreffende , waar door zy noch krachtiger van den
omgang met andere Volken werden afgehouden.
Het geen de Israëliten op hunne tafelen brachten
, walen voor een gedeelte by de Mgyptenaaren
Dieren, die zy wel niet voor onrein , maar
nochtans voor heilig hielden , en aan de ééne of
andere Godtheid derwyze toegewyd , dat men ze
niet dooden mocht: ten minften men zoude , volgens
de Mgyptifche Leere van de verhuizinge der
Zielen , hebben moeten vreezen, dat men van zyne
eigene Voorouderen gegeeten had , indien men
het Vleefch van zulke Dieren had genooten , in
welke de Zielen der Voortreffelykften onder het
Menfchdom gewoon waren zich te verplaatsen.
Dit ging reeds , eer de Voorvaderen der lsraeliten
in Meypten kwamen , zoo verre dat de Mgyptenaaren
niet alleen met dezelve niet van eene zeilde
- fpyze , maar ook niet aan dezelfde tafel met hun
konde eeten (

soo §. 203. HET EETEN VAN ONREINE
Vreemdling gebruiken , die zich niet naar de Spyze-wetten
van Mgypten richtte , noch ook hem
kusfen : (hoewel ik niet weete , of men dit laatfte
Verbod wel altoos zoo heilig gehouden hebbe ;
inzonderheid , wanneer de fchoonheid van eene
Griekfche Dochter den geelen /Egyptenaar deed
vergeeten , dat zy , öm haarer fpyze wille , onrein
was). Met één woord , het komt my niet vreemd
voor , te denken , dat Mofes in dit ftuk zyne wetgeevende
wysheid vari de Mgyptenaaren ontleent
heeft, en om de afzondering deezer beide Volken
beftendig te maaken, by de Israëliten in eene Wet
verandert, het geen te vooren niets anders dan een
oud gebruik was, bet welk zy van hunne Voorvaderen
bekomen hadden.
De Cananiten, of, zoo als zy vólgens hunne
Griekfche benaaming heeren , de Phceniciers , aten
niet flechts zulke van Mofes verboodene fpyzen ,
die onder ons in gebruik zyn, maar ook andere J
waar van wy insgelyks eenen afkeer hebben , en
onder welke de Gefchiednisfen ons Honden opnoemen.
JUSTINUS verhaalt ons (a), dat Xerxes,
die als een Don Quichot over alles wilde heerfchen
{der einen Don Quichot von Univerfal. Monarchen
/pielen wolte ) , de Carthagers , onder bedreiging
van hun anders den Oorlog te zullen aandoen, verbood,
Menfchen te offeren, hunne Dooden te verbranden
, en Hondenvleefch te eeten. Hier komt
het eeten van Hondenvleefch voor als een gewoonte
der Carthagers , die zy , gelyk de beide andere
C«) JUSTINUS, Libr. XIX. Cap. r.
ftukken,

DIEREN,' WAAROM VERBOODEN?
(lukken, buiten twyfel van hunne Voorvaderen, de
Phceuiciers, hadden overgenomen (a).
Tusfchen de Israëliten en Arabieren was zekerlyk
het onderfcheid , wegens de bloedverwandfchap
deezer beide Volken , het kleinlte ; maar nochtans
groot genoeg , om eenen gemeenzaamen omgang
onder dezelre te verhoeden. De Kameelen maaken
niet flechts den grootften rykdom der Arabieren uit,
maar ook hunne voornaamfte fpyze : Haazen zyn
een ander gewoon voedfel voor de Arabieren , en
indien deeze hun verbooden waren , zouden zy op
hunne reizen door onvruchtbaare Woestynen 'er
zeer Hecht by ftaan , want daar zal men noch hec
eerst Haazen , en wel in eene taamlyke veelheid,
vinden (b) ; het zelfde moet van den Arabifchéri
Berg-muis Jarboa, die twee pooten heeft, gezegt
wordeu : (nauwkeuriger gefproken, behoort deeze
Berg-muis onder de viervoetige Dieren, deszelfs
agterfte pooten zyn zeer lang , en zyne voorpooten
dier.en
(a) By SHAW vind men eene zeer waarfchyniyke
gisting, dat naamlyk de Inwooneren van Zaab , een
Landfchap in Sahara, in hec zuidlyk gedeelte van hec
Konmgryk Algiers, aan de Eiviere Gir , die noch
heden ten dage als Honden-eeters bekend zyn, die
gebruik van de Carthagers behouden hebben. Men
zie SH*W'S Travels , pag. 67. van de goede Engelfche
Uitgaave van 1757. of bladz. 61. van de Hoogduitfche
Vertaaling.
(fc) Itineraire de V Arabic deferte , 0» Lettres fur
un Foyage de Balfora d Alzb , fait par M. M. PL AU
STED 6? ELLIOT , pag, 18,19. en'op raeer ar.d
plaatzon,
N 5

202 §. ao3« HET EETEN VAN ONREINE
dienen hem meer voor handen) (a): maar alle
deeze drie lborcen van Dieren waren den Israëliten
verbooden.
Behalvea die hoofdoogmerk , kan Mofes by deeze
of geene Dieren insgelyks zeer wel andere byoogmerken
, de gezondheid van zyn Volk betreffende
, gehad hebben ; maar men heefc deeze niec
by alle onreine Dieren , die hy verbood , te zoe-.
ken. By het verbod van Varkens-vleefch kan men
dusdanig een by-oogmerk, dunkt my, vry duidelyk
zien ; en elk verrtandig Wetgeever zoude zyn
Volk in dezelfde omlhndigheeden , en onder dezelfde
luchtftreek, hec Varkens-vleefch op de ééne
of andere gefchikce wyze , moecen trachten te oncneemen
, of liever het gebruik daar van recht uic
verbieden. Iemand die mee ziekcens der huid , al
ware hec ook maar gemeene Schurft , bezochc is,
moec, zoo hy zyne gezondheid herftelc wil zien ,
zich van Varkens-vleefch fpeenen. Ook beeft men
reeds voor Jangen tyd opgemerkt, dac hec eecen
van dac Vleefch eene groocere vatbaarheid voor
fchurftïge ongemakken een gevolge heefc. Onder
die geheele luchtftreek nu , waar onder Palaeftina
ligc, en noch verder na hec Noorden en Zuiden ,
is Melaatsheid eene gemeene Land-ziekte; en de
Israëliten waren , toen zy uit M^ypten kwamen ,
mee deeze krankheid , die aan Mgypcen noch byzonderer
eigen is , dervvyze befmec , dac Mofes
penoodzaakc was , om verfcheidene Wetten te maaken
,
(a) Men vind eene naaukeurige befchryving van
dit Dier by HASSÜLQUIST Reize na Paleftina , D. z.
bl. 13-17. der Mederduitfche Uitga'ave, Vert,

DIEREN", WAAROM VERBOODEN? «03:
ken , die alleen op dat ongemak betreklyk waren.
Zoude hec gevaar deezer befmettinge vermindert ,
en het Volk onder die luchtftreek maar eenigszins
.voor Melaatsheid beveiligt worden, Varkensvleefch
moest deszelfs fpyze niec zyn. Dan dit Verbod .
onderfcheid zich ook van alle de overigen genoeg ,
door twee byzonderheden : vooreerst, de Arabieren
, die andere fpyzen eeten , welke den Jooden
verbooden zyn , houden nochtans het Varkensvleefch
voor onrein , en in gevolge van hunne oude
Zeden , verbood Muhammed hec zelve in zynen
Koran , en ten tweeden , ieder kundig Geneesheer
zal zynen Lyderen , die met ongemakken der huid
gekweld zyn , het Zwynen - vleefch verbieden ;
en zelfs in Duitfchland , het welk van deeze ongemakken
noch al caamlyk vry is , meent men dezelve
in het byzonder in zulke plaatzcn te befpeuren
, daar veel Zwynen-vleefch gegeeten wordt.
Nauwlyks kan ik my bedwingen om niet te
gelooven, dat onder de verboodene Dieren één is,
het welk de hedendaagfche Jooden niec alleenlyk
zeer dikwüs tot fpyze gebruiken , maar met welks
Vet zy ook kooken en braaden \ de Gans naamlyk.
De taalkundige redenen, die ik voor deeze gedachte
hebbe , kan ik hier niet breedvoerig bloot leggen-
Dit mag ik 'er hier van zeggen , dat men bj
deezen Vogel ook terftond zoude kunnen bemerken
, op welke gronden de Wetgeever der Israëliten
denzelven zouden verbooden hebben. By is
nuamlyk nadeeüg voor een Volk , het welk mee
ongemakken der huid geplaagc wordt,- of tot dezelve
overhelt. Ik btkvn hec, hec zoude vreemd
zyn , dat de Jooden hunne voorige Wet, die voor
bunn©

304 §. 203. HET EETEN VAN ONREINE
hunne tegenwoordige omfhndigheeden niet meer
voegt , zoo verkeerd zouden verftaan hebben , dac
zy byna al hun gebak mee het Vet van eenen verbooden
Vogel zouden bereiden , en den Vogel zalven
voor eene geliefde fpyze houden : dan by één'
der naamen van de Vogelen , die verbooden zyn ,
ontflaat 'er in der daad eenige taalkundige waarfchynlykheid
, dat men "er of den Gans , of de geheele
Cfa^fe van Watervogelen , onder welke Ganzen
en Eenden behooren , door te verftaan heeft.
Ten minften moet de Gans by de Oude Jooden
geene zoo gewoone fpyze geweest zyn , als dezelve
by de hedendaagfche is , daar wy den naam van
deezen Vogel in den Bybel of in het geheel niec
vinden , of denzelven onder de verboodene Dieren
moeten zoeken : en nochtans vondt men in
./Egypten buiten twyfel zoo wel Ganzen , als in
Syrien (aj.
Men
(a) PLINIUS Hifi. Nat. Libr. X. §. 28. Dat de
Zee by Apamei in Syrien , eene memgce van Ganzen
heefc
f
( wilde Ganzen n?amlyk ) verzekert A B-
ULFEDA ons in zyne befchrvving der Zeeën. Men
kan , zoo men Arabifch verftaat, de plaatze in Au-
ULFED.E Tabuia Syrice , pag. 158. nazien ; want zy
behoort in het Arabifch , en niet in de Latynfche
Vercaalinge geleezen ce worden. By de iEgypcenaaren
was de Gans een afbeeldfel van den God Ofiris,
(KIRCHERI Qedipus , Tom. III. % 6. pag. 241.);
en daar van daan komc het nv'sfenien , dat eenige
Socrarifche Wysgeeren, die de iEgypcenaaren in veele
Hukken navolgden , BY DK GANZEN zwoeren,
hoewel hier uit eerlang arghscige meineedigheid gebooren
wierdc. Men zie SUIDAS, onder

DIEREN , WAAROM VERBOODEN ? 205
Men heefc ook Zedekundige oorzaaken van hec
verbod van onreine Dieren willen opzoeken , en
aan hec eeten van fommige fpyzen zekeren invloed
in hec Zedelyk Charafiter trachten toe te fchryven :
by voorbeeld , de Kameelen zyn zeer wraakzugtig,
en men meent daarom, dat het veelvuldig eeten,
van Kameelen-vleefch de Arabieren eveneens geaart
maakt. Ik denk dat dit niet genoeg blykc,
om 'er op dien grond voor uit te komen. Men
vindt 'er onder de Europajers , welken de wraakzugt
insgelyks als eene heerfchende en algemeene
Volks • ondeugd wordt toegefchreeven , en die of
vermaak vinden om zich , zelfs in het geheim , te
wreeken, zoo als de Italiaanen , of die door een
wonderlyk Point d'bonneur , tot onverzoenbaare
wraake genoopt worden , gelyk de Portugeezen ;
en die ondertusfchen noch Kameelen • vleefch eeten
, noch den melk van wyfjes Kameelen drinken.
Ik zoek hier mede ondertusfchen den invloed dei:
gewoone fpyzen op het Zedelyk Charaécer der menfchen
niec geheel en al te loochenen : maar ik ben
noch niet overtuigt , dat het genot van zekere
Dieren tot fpyze, nu en dan (niet eens daaglyks)
herhaalt, hec zelve derwyze zoude kunnen veranderen
, en den Wecgeever genoegzaame reden geeven
, om die Dieren te verbieden ; ook geloof ik
nietdat het eeten van het Vleefch van fommige
Dieren in ons volkomen dezelfde hartstochten zal
gaande maaken , die aan deeze Dieren eigen zyn ,
maar dat deeze werking op eene andere wyze gefchieden
zal,
J. 204.

2o5 §.204. WELKE DIEREN VOOR
l> 204.
Welke Dieren Mofes voor onrein verklaarde.
De Wetten aangaande reine en onreine Dieren
vinden wy Levit. XI. en Deut. XIV. Ziet hier
een Uittrekfel van dezelve , zoo als het vereifcht
Wordt voor iemand , die ze zelf niet wil gadeflaan ,
maar dezelven alleenlyk als Wysgeer in overweeging
neemen :
ï. Wat de Viervoetige Dieren betreft: Mofes
brengt de gewoontens , die tot dus verre
onder de Israëiiten hadden plaats gevonden,
en alles wat hy buiten deeze noch noodig
oordeelde in te Hellen , toe een zeer éénvouwig
en natuurlyk zamenlïel QSyflema).
Alle Dieren , welker voeten gefpieeten zyn,
• en wei geheel door gefp'eet en , boven op zoo
wel als onder , en die daarenboven herkauwen
, verklaarde hy rein : alle anderen daarentegen
, by welke geene van beide byzonderheden
gevonden werdt, of toch welken
één van deeze kenmerken ontbrak , waren
onrein.
Men moet zich in der daad verwonderen , dat
ben al zoo vroeg eene zoo geregelde en gefchikte
verdeeling der Dieren aantreft, die noch heden ten
dage , naa dat de Natuurlyke Historie der Dieren
zoo zeer uitgewerkt is , niet heeft opgehouden ,
van des kundigen , als gegrond aangemerkt , en
overgenomen te worden.
Onder-

ONREIN VERKLAART. 207
Ondertusfchen kon men , ten aanziene van fommige
Dieren , in eene twyfeling komen, of zy wel
geheel gefpleetene klauwen hebben, of onder de
Clasfe der herkauwende behooren. By voorbeeld ,
of de Haazen herkauwen dan niet, is zoo weinig
zeker, dat men zelden , indien men 'er twee verfchillende
Bofchwachters na vraagt, het zelfde antwoord
bekomen zal (a). In zulken gevalle moet
de Wetgeever, om alle dubbelzinnigheden weg te
neemen , door zyn gezag beflisfen ; dat is niec te
zeggen , hy moet den Natuurkundigen beveelen ,
wat hy gelooven moete , maar hy moet bepaalen ,
welke Dieren men , by de uitlegging zyner Wetten
, en in de Rechten , onder de Clasfe van herkauwende
Dieren, met gefpleetene voeten , te tellen
hebbe.
De Kameelen herkauwen, maar of hunne klauwen
geheel gefpieeten zyn , is eene zaak , waarvan
men zoo weinig zekerheids heeft, dat men in de
Memoires der Academie van Parys , niet eens een
voldoenend antwoord op deeze Vraage vindt. De
voet van een Kameel is in der daad in twee klauwen
verdeeld , en de fpleer gaat ook tot onder in
den voet geheel door; en voor zoo verre zoude
men dit Dier als rein hebben kunnen aanzien. Dan
dezelve gaat geenszins door , over den geheelen
voet , maar alleenlyk in het voorde gedeelte : van
achteren is de voet niet gefpieeten , en daarenboven
van een vast - verbonden kusfentje voorzien ,
waar-
(a) Men zie de Aanmerkingen by myne Hoog»
duitfche Vertaaling des i-ybels, bepaaidiyk by Levit.
XI.
VS..Q.

goS §. 204. WELKE DIEREN VOOR
waarop het Dier gaat Daar deeze zaak dan
zoo duister is , verklaart Mofes ( b ) , dat de voeten
der Kameelen niet ten vollen gefpieeten zyn.
De
fa) Om van eene zaak , waar Van in de beste
Schriften of niet nauwkeurig genoeg gefproken was,
of waar omtrent men zelfs zoo veel gedwaalt heeft,
eenige zekerheid te bekomen, fchreef ik, toen ik het
Eerfte boek van Mofes vertaalde, aan eenen myner
Vrienden te Kasfel eenen brief, dewyl ik in de Vorstlyke
Diergaarde te vooren twee Kameelen gezien,
maar toen vergeeten had te onderzoeken , het geen
ik nu begeerig was om te weeten. Hy antwoordde
my den 5den September 1771. op deeze wyze : —
De twee tomen liggen voor op den bal van den Voet, en
zyn hoornachtig. Zy groeijen door den tyd redelyk verre
uit , en men moet ze afzaagen , indien ze aan bet Dier
geen ongemak zullen veroorzaaken. Ik bezit tbans twee
zulke afgezaagde hoornachtige toonen. De /pleet kopt
geheel door , gelyk de Tekening aanwyst, en ik heb gisteren
met myne eigene banden tusfchen de twee klauwen
gevoelt, en bevonden dat de /pleet byna een vinger lang
doorloopt. Die van Parys behoeven derbalven niet te
zeggen, „ dat de Voeten der Kameelen alleenlyk boven
a, aan het einde gefpieeten zyn." Dezelve zyn insgelyks
"beneden , wel de langte van eenen vinger, boewei vooraan
Jlecbts-y daar de toonen zyn, gejpleeten. Ook wyst
d$ Tekening aan , dat de geheele Voet boven op eeneft
/pleet beeft tot aan de koot , maar die niet doorgaat.
De Tekening , die dit alles opheldert, en door den
Heer Hoogl. TISCHBEIN gemaakt is, zal de üitgeever
myner Vertaaiinge des Bybels in het vervolg laaten
in het Koper brengen, en by het Derde boek van
Mofes voegen : zy die de eerfte Uicgaave hebben ,
zullen dezelve dan ook kunnen bekomen. Het is alleen
door vergetelheid veroorzaakt, dat zy niet, gelyk
ik by Levit. XI. vs.4. betuigde YOorneeaien« te zyb,
by het Vyfde boek gevoegt is.
(&) Levif, XI. YS. 4,

ONREIN VERKLAART. 20£
De Wetgeever fchynt niet/gewilt te hebben, dat de
Israëliten den Kameel , die by hunne Voorvaderen
altoos voor rein gehouden , en by de gezaroendyke x
van Abraham af komüige Arabieren (Ismaë'liten ,
Midianiten enz.) alcoos dus gebleeven was, eeten
zouden % waarfchynlyk om hen daar door van de
Arabieren , met welke zy anders zoo na vermaagfchapt
waren , en in veele opzichten zoo veele
overéénkomst in Zeden hadden , af te zonderen ;
misfehien ook óm te verhoeden , dat de Israè'liten
geenen lust bekwamen , om in Arabien te blyven
(a), of'er zich in het vervolg , uit genegenheid
voor de zwervende Veehoederye , na toe te
begeeven : want in Arabien is men altoos in eene
onaangenaame omftandigheid , wanneer men geen
Kameelen-vleefch eeten , noch den Melk van wyfjes
Kameelen drinken mag.
«. By de Visfchen heeft Mofes wederom eene
zeer gemaklyke en geregelde verdeeling aangeweezen
; alle Visfchen naamlyk die vinnen
hebben en gefchubt zyn, had men voor rein,
alle de overige voor onrein te houden.
3. Ten
(a) Num. XXXÏI. leezen wy, dat twee en een
halve Stammen hunne begeerte te kennen gaven, om
aan de overzyde van den Jordaan te blyven , dewyl
het Land daar zeer bekwaam was om Vee te hoeden
, en dat zy daarom van hun Erfdeel aan deeze
zyde dier Riviere afïtand deeden. Mofes Hemt, wel
as waar . in hun verzoek , maar men ziec evenwel
gemaklyk, dat zy eigenlyk niec volgens zyn oogmerk
te werk ginget>, Zie insgelyks §. 44.
IV. Dceh
O

AIO §• 204. WELKE DIEREN VOOR
3. Ten aanziene der Vogelen verbiedt by fommige
foorten by naame als onrein , en veroorlooft
dus hec gebruik van alle de anderen ,
waar van hy geen gewag maakt, zonder eene
geregelde ( Systematifche) Verdeeling ten
gronde te leggen. Maar welke Vogelen hec
zyn , die hy verbiedt, is dikwils door gebrek
aan genoegzaame kundigheid in de Hebreeuwfche
taaie, niet meer mooglyk om tebepaalen;
en de Jooden, die de Mofaïfche Wetten noch
heden ten dage voor verplichtend houden, bevinden
zich in het onaangenaam geval , van
de Wetten, waar naar zy zich gedraagen moeten
, veeltyds zelve niet te verftaan, en zyn
genoodzaakt, om dezelve dikwerf by enkele
gisfing uit te leggen.
4. Gekorvene Dieren, (Infeclen) Slangen, ongediert
enz. zyn verboden: inzonderheid heeft
Mofes zorge gedragen, om verfcheidëne foorten
van Haagdisfen als onrein te doen aanmerken
; waar uit men zoude kunnen befluiten ,
dat men zich van dac Gedierte in fommige
gedeeltens van Mgypten , of ook by andere
nabuurige Volken , tot fpyze zal bedient hebben
: waar van ik evenwel, dit moet ik 'er by
zeggen , nergens eenig uicdruklyk bericht gevonden
heb (a).
Dan
(a) Eene foort van Haagdisfen , Gecko genaamt,
is venynig , en wel dermaaie , dat derzelver venyn,
wanneer het in eenige fpyze komt, den dood aanbrenge,
( HASSELQUIST R'eize na Palceflina, 2dedeel,
bl. 128. der JNederd. Vert.) en dus geheel anders als
de Slangen, welker venyn dan alleennadeeüg is, wan-,
neer

ONREIN VERKLAART. * I ï
t Dan Mofes maakt hier noch eene uitzondering
ten voordeele van alle gevleugelde Injecten,
die, behalven de vier pooten, waarop zy
loopen, noch twee hoogere fpringvoeten hebben
(a), en verklaart dezelve , metnaaroe,
de Springhaanen, in alle derzelver trappen van
ouderdom , en onderfcheidene gefteltheden ,
voor rein. Springhaanen zyn in Palsellina ,
Arabien, en andere nabuurige Landen , eene
der gewoonlykfte fpyzen , en het Volk zoude
'er flecht by ftaan , indien zy dezelve niet eeten
mochten. Want wanneer een zwerm van
Springneer
het in eene wonde geftort word, en die men zeer
wel kan eeten , ja welker vergift men zonder eenig
gevaar kan doorzwelgen, indien men maar eenen volkomen
gezonden mond heeft, zonde' de minftekwetzinge,
waar door hetzelve in het bloed zoude kunnen
gebracht worden. Deeze foort van Haagdisfen zullen
zekerlyk geene nabuurige Volken gegeeten hebben
, en het was dus onnoodig, dat zy door Mofes
verbooden wierden.
fa~) Degeleerde Autheur trekt dit uit Levit. XI. 21.
Ondertusfchen zal men , de gewoone Vertaaling van
Lutherus raadpleegende , het tegenovergeftelde vinden
van het geen daaruit befloten wordt. Daar ftaat
naamlyk , EISMSHET niet twee beenen op de aarde huppelt.
De Grondteer fchynt deeze Vertaaling te wettigen ,
alwaar 1&X ftaat enz. Dan deeze leezingkomc
zekerlyk niet met den zamenhang overeen , want de
Dieren, die vs. 22. worden opgenoemt, hebben buiten
twyfel behalven hunne pooten noch twee fpringers ;
«n men heeft daarom met onzen Schryver de leezing
van fommige handfcnrifcen te volgen ; die in plaatze
van
5
Y? hebben, gelyk dit ook te recht in deü
Scaatea Bybel gevolge is. " l'ert,
O a

*2l2 §. 204. W E L K E 1JIEREN VOOR
Springhaanen de Velden verwoest, wordt dezelve
in zekeren opzichte zelf een behoedmiddel
tegen den hongersnood , die door deeze
verwoesting kan veroorzaakt worden ; en dit
gaat zo verre , dat arme lieden fomcyds de aankomst
van zulk eenen Springhaanen- zwerm ,
die hen zonder kosten voed, met verlangen te
gemoete zien. Men eet de Springhaanen niet
alleen op dien zelfden tyd, waaneer zy het land
als bedekken , verfch , maar men vergadert 'er
ook voorraad van voor het toekomftige, en weet
ze , naa dat zy in eenen oven gedroogt zyn ,
langen tyd tot fpyze te bewaaren Qa)*
Behalven het gezegde, gebood deeze Wet noch,
dac men hec aas van onreine Dieren niec zoude aanraaken
( b ). De meening daarvan is ondertusfchen
niet, dat men het in geenen deele , noch om eenige
reden mocht aanraaken: want dan zoude hetzelve
altoos hebben moeten blyven liggen daar het lag;
en wy zullen in het vervolg zien , dat hec moesc begraaven
worden : maar alleenlyk , dac hy , die hec
aanroerde , coc op den avond als onrein moesc worden
aangezien. Dan van het geen hier coe becreklyk
is , zullen wy naderhand , by de befchouwing
der Weccen , raakende allerleie VERONTREINIGIN­
GEN , fpreeken ; ik maak 'er hier flechts met één
woord gewag van , op dat men het hier niet geheel
vruchtloos zoeke.
Aan
(a) NIKBUUR Befchryving van Arabien, pag. 171.
Ook leeze men het overige , het geen deeze Heer,
aangaande hec eeten van Springhaanen , van pag. 170
tot IJS. heeft opgetekent.
Cb) Levit, XI. vs. 8. 24, 2j. 27, 31»

ONREIN VERKLAART. 213
Aan Vreemdelingen , die onder de Israëliten
woonden , was het eeten van onreine Dieren niet
verbooden : en waarlyk, het kan nimmermeer in
den Wetgeever opgekomen zyn , zyn Verbod van
zekere fpyzen tot eene zedekundige Wet te maaken
, waar naar zich alle menfchen te richten hadden.
Indien zyn oogmerk by deeze Wetten geweest
is, de Israëliten van andere Volken af te
zonderen , dan moesc zyn werdch en begeerte zyn,
dac andere Volken die fpyzen zouden eeten , die
hy den Israëliten verbooden had : en men vooronderftelle
eens , dat een ander nabuurig Volk dezelfde
fpyzen voor onrein gehouden had , dan zoude
Mofes aan zyn Volk naar alle gedachten andere
Spyze-wetten gegeeven, en fommige van deeze
Dieren voor rein , andere voor onrein verklaard
hebben. Indien een Vorst aan zyne Krygslieden
zekere Coquarde geeft, om hen daar door van anderen
te onderfcheiden , begeert hy immers niet,
dat ieder één deeze Coquarde zal draagen ; maar
hy zal die geenen, die dit uic zich zeiven nadoen,
veel eer noodzaaken om die Coquarde at te leggen.
Deeze Wetten van de reine en onreine Dieren zyn
nimmermeer , zelfs niet in de dagen des Ouden
Testaments, Godtsdienftige voorfchriften geweest,
die ieder één , uic welk Volk hy ook af komftig
zyn mochte , tot verkryging der eeuwige gelukzaligheid
had waar ce neemen ; maar alleenlyk , indien
ik het dus mag uitdrukken , eene Coquarde
voor de Israëlicen, eene zoodanige nochtans, die
zy nimmer mochten nalaaten ce draagen , indien
zy het uitdrukkelyk bevel van Godt niec wilden
overcreeden , en aan welke zy, door hunne eerfte
O 3
op-

2ï4 §• 2©5- A N D E R E
opvoeding, zoo fterk gehecht waren, dat het hun
zekerlyk zwaar moest vallen , om dezelve immermeer
af te leggen.
Andere verboodene Spyzen.
Behalven de onreine Dieren , waren 'er noch
andere Spyzen verbooden.
Allerleie fpyze en drank , ja zelfs bakovens en
pannen QCasJerollen) werden verontreinigc, indien
'er het aas van het ongediert, waar van Levit. XI.
20, 30. gefproken wordt, Mollen , Muizen , en
fommige foorten van Haagdisfen , van welke daar
gewag gemaakt wordt, in gevallen was, en wel in
diervoege, dat men in die ovens en pannen niet meer
bakken of kooken mocht, Levit. XI. 32 — 38.
Dit noodzaakte de Israëliten tot eene zindeiykheid
en naaukeurigere oplettenheid , waar door ongelukkige
vergiftigingen konden verhoed , ten minften
zeldzaamer gemaakt worden. Dikwils leest
men van drank , door Padden vergiftigt, die in het
vat gekroopen waren : van de Haagdisfe Gecko verhaalt
HASSELQUIST een voorbeeld, naamlyk dat
het eeten van Kaas, in eene winkel gekocht, waar
Sn dit Diertje geloopen had , voor twee Vrouwen
en eene jonge Dochter byna doodlyk geweest is.
Katten en Muizen vergiftigen insgelyks fomtyds hec
eeten , wanneer het niet bedekt is , door het zelfde
venyn , het welk men , om dit ongediert te vernielen
, bier en daar nedergelegd had , en door hetzelve

V E R B O O D E N E SPYZEN. S.15
zelve op het eeten wierdt uitgefpoogen. Ook herinner
ik my, dat eens alle menfchen in eene geheele
Stad , die van zeker brouwfel Bier gedronken
hadden , over hevigen buik-pyn klaagden ; en het
fcheen, hoe zeer dit ook door den Raad en die van
het Brouwers Gilde geloochent wierdt , dat 'er op
eene foortgelyke wyze Rattenkruid onder het Mouc
gekomen was.
De Israëliten mochten geen Dier, dat door ziekte
geftorven of verfcheurt was, eeten ; het was gelyk
de Wetgeever zich uitdrukte, voor de honden ;
ondertusfchen veroorloofde hy aan de Vreemdelingen
, die in hec land van Israël woonden , het zelve
, zo zy het begeerden , tot hunne fpyze te gebruiken
, Exod. XXII. 30. Deut. XIV. 21. Deeze
Wee, die men ook by de Arabieren vindt Q a ),
kan
Ca') De voornaamfte plaatze in den Coran, die
hier van fpreekt, en die misfehien teffens tot eene opheldering
der Wet van Mofes uit de Zeden der Arabieren
kin dienen, vindt men Sur. V. 4. Ükbediene
mv by deeze aanwyzing van den Coran van MARRAC-
CIUS, eensdeels , om dat men dien van HINKELMAN
niet meer te koop vindt, maar ook anderendeels ,
om dat mvne meeste Leezeren waarfchynelyk geen
Arabifch zullen verftaan , en dus bever zien ,d1 ik
hen tot eenen Coran mee eene Latynfche overzetting
wyze ) ; dus luide dezelve : U u verbooden be„ geen
omgevallen is, Bloed , Zwjnenvleefcb , ff^-£?->
bei Verflikte, het geen door eenen (lag of val geftotven
cf door andere geboomde Dieren dood gejiooten w-, ( die
heeft naamlyk zyn meeste bloed noch by z,ch en
wordt by de Arabieren genoegzaam als verflikt aangezien,)
o/ verder bet geen van mhê IMeren wfbeurt
w, indiAgy hetzelve nocb niet ten laaïfitn geflacht hebt.
Vólgens deeze woorden dan eeten «e Arabieren, zoo
b
W E L
O 4

2it5 §. 205. A N D E R E
kan ons niet vreemd voorkomen , want dezelve be*
helst niets anders, dan het geen onder ons, Hoogduitfchen
, door oude gewoonte in gebruik is. In
het bewaaren van de gezondheid heeft zy zekerlyk
eenigen invloed («): De IViarfchalk van Saxen
merkt, gelyk ik reeds gezegt hebbe , in zyne Revertes
fur la Guerre, aan, dat het heilzaam voor de
Durfche Veldlegers is, dat in dezelve geen Paardenvleefch
gegeeten wordt, en dat een Hoogdukfch
Soldaat het voor zich te fchandelyk zoude oordeelen
zulks te doen ; dewyl men op die wyze ook in
geene vejzoeKinge geraakt , om van Paarden te eeten
,
wel als wy, van zulke Dieren J* die wel van anderen
gebeeten , maar nochtans , eer zy van deeze wonde
geftorven waren , geflacht zyn. De overige plaatzen
zyu Sur. IJ. 17f. XVI. ny. Ook kan men hier
over de Befchryving van Arabien van den.Heere NIE-
EuiiR, p. 178, 179. nazien , alwaar men zal vinden ,
dat de Zeden der hedendaagfche Arabieren noch wat
ftrenger zyn , dan hec voorfchrift van Muhammed ;
gelyk men doorgaans de zwakheid heeft, om by de
geboden van den , waaren of valfchen, Godtsdienst
noch iets te willen voegen , om meer te doen , dan
zy eifchen , dat wy doen zullen.
Ca) Dit is inzonderheid waar , voor zoo verre zy
het eeten van Dieren verbiedt, die van anderen dooi
gebeeten of verfcbeurt zyn : dan ten aanziene van die
Dieren, die door Ziekte'geftorven zyn, is deeze aanmerking
aan ccmge uitzonderingen onderhevig. Ten
minften de beklagenswaardige Runder-fterfte heefc
ons gelegenheid gegeeven om te onderzoeken, of het
eeten van zulke door ziekte geftorvene tieesten , hec
welk onder de arme lieden genoeg gefchiedt, der ge*
zondheid ook eenig nadeef te weege brenge , en ik
weet niet, dat de bevinding dee^e vraage poch ooi?
•jïiet ja beantwoord heeft. Vert.

VERBOODENE SPTZEN. 2ip
ten , die van zelve geftorven zyn , iets waardoor de
Franfche Soldaaten zich dik wils groote Ziektens
op den hals haaien. In dit geval moet men den
Marfchalk van Saxen ten minften als eenen kenner
van den invloed , dien de Spyze- wetten op de gezondheid
hebben , gehoor geeven. In Palaeftina en
Arabien komt 'er noch eene byzondere omftandigheid
by (a) , die de nuttigheid van zulk een Verbod
grooter maakt; men vindt daar naamlyk veele
dolle Wolven , en by gevolg ook veele dolle Honden
en Vosfen , op welke de Watervrees ( Hydrophobie')
door byten overgegaan is: indien men nu
op het Veld een Üier vindt , dat verfcheurt , maar
niet opgegeecen is , ftaat het alcoos te duchten , dat
het misfehien van een dolle Hond, Wolf, Vos enz.
zal gebeeten zyn , en deeze zoo vreeslyke en doodlyke
ziekte op htm , die 'er van eet, kunnen overbrengen.
Immers hec is in zulken gevalle beter
te veel, dan te weinig, te verbieden.
Vleefch mee bocer te kooken en te branden, was
verbooden. De Wet, die toe driemaalen toe herhaalt
wordt, zege ( b) : Cy zuil bet Bokje niet knoken,
(_a) Om van Buitenlanders verftaan te worden»
moer ik 'er by voegen , dat wy in ons gedeelte van
Duitfchland , tusfchen den Wezer en Oder , geene
Wolven hebben. Worde by ons al eens een Hond!
dol , dan is dit fpoedig in den geheclen omtrek bekend
, en men zoude niet lange m twyfel ftaan , om.
vast te ftellen , dat het een of ander Dier , hec welk
men verfcheurd op hec veld gevonden had e
door deezen
Hond dus mishandelt was,
O) Exod. XXIH. vs.. 19. XXXIV. vs. 2.6. en
Bmu XlV. vs. IU
O >-

2i8 g. 405. A N D E R E
ken of braaien (0) in den melk zyner Moeder.
Hier moe- men weeten , dac de Oosterlingen eene
zeer groote menigte van naamen of omfchryvingen
hebben , die alle uit betrekkingen , gelyk men ze
by menfchen noemt, van bloedverwandfchap ontleent
zyn , en dus door byvoeginge van het woord
Zoon, Dochter, Zuster, Broeder, Vader en Moeder
gemaakt worden: dus betekent MOEDER VAN HET
BOKJE in het Arabifch niet anders, dan een Schaap
bet melk gelamt heeft: verder, dat Mofes gewoon
is zyne Wetten by enkele voorbeelden te geeven ,
zonder juist alle byzondere gevallen op te noemen,
waarop zy betreklyk zyn , zoo dat hetgeen
hy van Schaapen- melk zegt, buiten twyfel ook van
Koeijen - melk moet verftaan worden: dat alle boter
oorfpronglyk melk is , en men geene fpyze met boter
bereiden kan , zonder ze teffens met melk te
bereiden : en dat de Jooden deeze Wet in der daad
zoo hebben opgevat, als of hun daarin verbooden
wierdc, met boter te kooken of te braaden, gelyk
zy zich noch heden ten dage wachten om geen
boter in hunne fpyzen te doen.
Geene Wet heeft van de Uitleggeren meer geleeden
, dan deeze. Daar is 'er zelfs, die dezelve
in eenen lecterlyken zin van het kooken van een
Lam
C&) SlJO betekent niet flechts kooken, Cdeeze betekenis
heefc het buiten twyfel, wanneer 'er by ftaat
in watert maar ook braaden. Zie Deut. XVI. vs. 7.
2 Chron. XXXV. vs. 13. alwaar dit woord van het
toebereiden van het Paafch-lam gebruikt wordt, het
welk nochtans gebraaden moest worden.
(_&) §. 166. terftond in het begin.

VERBOODENE SpYZLN. 21?
Lattl in den melk van het Schaap , waarvan het geworpen
was, wilden verftaan hebben, en zich moeite
hebben gegeeven, om fpooren van zulk een zonderlinge
manier van kooken op te zoeken , zonder
eenen ervaarnen Kok te raadpleegen , en van dien
te verneemen , of dezelve wel mogelyk zy ? of een
Schaap in één of twee dagen wel zoo veel melksgeeve,
dat men 'er een Bokje in kunne kooken ?
— Wel tienerleie oorzaaken van deeze Wet
heeft men trachten vast te ftellen, en dus den Wetgeever
oogmerken willen toefchryven , waar van
het ééne altoos noch onwaarfchynlyker is dan het
andere , dat alleen uitgezonden, dat Mojes eene
daad , die zulk een onbarmhartig aanzien had , niet
heeft willen toelaaten, om de Israè'liten tot medelyden
te gewennen ; hoewel hier noch altoos de
vraage overblyve : hoe kwamen de Israëliten toch
op die Vreemde gedachte , om een Bokje in melk,
en wel in den melk van zyne eigene Moeder te
willen kooken ? De misdag der Uitleggeren , Rabbynen
, of wie meer deeze Wet heeft willen verklaaren
, beftond daarin, dat Zy de ftaatkunde, die
voor Palseftina voegde, uic hoofde van de byzondere
regels van huishoukunde , die in dat Land vereifchc
worden, geheel en al uic hec oog verboren :
hadden zy hier hec oog op gevestigc, dan zouden
zy over de verklaaring van eene zoo verftandig©
Wee, die het Volk aan Palaeftina bond , en hec
zelve verpÜchcte tot dat werk , waarvan zy zich het
meeste voordeel konde belooven, zich niet lange
hebben behoeven te bekommeren.
Palreftina is hec beste Land om Boom-olie voort
ts brengen
?
het welk wy kennen j /Egypten had
'er

32C §. 205' A N D E R E
'
'er gebrek van, en moesc zich daarom met boter
bthelpen , die nochtans in warme Landen niet zoo
lang goed blyfc , als by ons , die onder eene koudere
Luchtftreek leeven : byzonderheden , die jk
inde 191 fte §. reeds heb aangemerkt. De Israëliliten
hadden zekere innerlyke neigingen tot /Egypten;
maar hun Gemeenebest moest in Palaeftina gegrondvest
worden, en hec geheele Volk in dat land
by elkander blyven woonen , zonder immermeer
wederom daar uit te trekken. Het was dus hier
van veel gewichts , de Israè'liten aan zekere ftnaaklyke
fpyzen te gewennen , die men in /Egypten
niet bekomen konde. Iemand die van zyne jeugd
af gewoon is, aan het geen men mee bocer gebraaden
of gekookc heefc , kan 'er zich zekerlyk mede
behelpen , hy merkt den kvvaaden fmaak , dien de
boter by het mjnfte gebrek ( a ) aan het eeten
geeft , als iets, het geen onvermydelyk is , aan ,
en is 'er mede te vreden. Daarentegen die eens
aan recht goede Boom-olie gewent is , zal dezelve
niet gaarne voor boter , zelfs niet voor de allerbeste,
willen verruilen; en misfehien zelfs wel van
gefmolte boter min of meer afkeerig worden , die
men hier eikanderen zoo ryklyk by hec gebraaden
vleefch toedient , om niet te zeggen eikanderen
tegen wil en dank veeltyds opdringt. Die is zekere
keurigheid, (verregaande keurigheid, zullen veelen
myner Leezeren in Duitfchland denken ,) maar
zy
(a) By voorbeeld , wanneer dezelve te oud geworden
is, of op eene verkeerde plaatze geftaan, of
van het voeder van de Beesten eenen byfmaak bekomen
heeft.

VERBOODENE SPYZEN.
aai
Zy kan nuttig worden voor een Volk, het welk irj
een Land , zoo als Palaïftina , moet gevoert worden.
Wanneer dit Volk zich de boter ontwent
heeft , en aan Boom-olie gewoon is , zal het zich
niét wederom in /Egypten wenfchen , alwaar het,
niettegenftaande de ruime Oogden , nochtans niet
zoo goed zoude kunnen geeven. Daarenboven zal
het deri O'lyf- boom , het natuurlyk voortbrengfei
van dat Land , op de beste wyze voortkweeken ;
en ook dit is geen gering voordeel.
lk berhaale by deeze gelegenheid , het geen ik te
vooren reeds aangaande hec gebruik van Olie by
Spys- offeren gezegt hebbe : ondertusfchen is dit
onderfcheid tusfchen beiden , dat wy daar alleenlyk
een gebod zagen , om by -de heilige Maaltyden ,
en wel in het byzonder toe hec bereiden van gebak,
Olie ce gebruiken ; cerwyl hier by alle gekookte en
gebraadene fpyze zonder onderfcheid het gebruiken
van boter verbooden wordt. Om deeze Wee noch
heiliger ce maaken , gaf Mofes aan dezelve om zoo
te fpreeken , de gedaante van eene zinnebeeldige
Zedenleere : in plaatze van eenvouwig te zeggen ,
GY ZULT NIET KOOKEN OI ; BÜAADFN MET BOTF.R ,
drukte hy zich dus uit: GY ZULT HET BOKJE NIET
KOOKEN OF BRAADEN IN DEN MELK ZYNER MOEDER.
Een Dier in den melk zyner Moeder, die door den
Schepper der Natuure tot zyn onderhoud gefchikc
was , te kooken , kan iemand als eene wreedheid
voorkomen. Het is waar, de boter waarmede wy,
die ook in dac ftuk zoo veel handel dryven , Lammeren
of Kalveren braaden , is zelden van den
melk van dat zelfde Schaap , of die zelfde Koe,
waarvan deeze jonge zyn ; maar by eenen Israëlitifchen
Huisvader, die geenen melk of boter van
ande-

2a? J. 205. A N D E R Ê
anderen behoefde te koopen , maar alles byna wat
hy noodig had , op zyne eigen werf vondt, was
dit anders geftelt; indien hy een Lam in boter ,
die van Schaapen - melk gemaakt was , had willen
braaden , dan zonde dit doorgaans boter van deszelfs
Moeders melk geweest zyn. De zelfde ver-
Handige list, om aan een gebod, het welk niet dan
als een burgerlyk Voorfchrift kon worden aangemerkt
, de uiterlyke gedaante van een Zedekundig
Gebod te geeven, en hetzelve daardoor te eerwaardiger
te maaken, is ons al §. 171. voorgekomen.
Naa dat de Jooden , federt hunne verftrooijing,
in Noordelyke Landen gekomen zyn , op welke
Mofes , by het geeven zyner Wetten , het oog
niet gehad heeft, heeft deeze Wet, die voor efene
geheel andere luchtftreek voegde , een geheel
ftrydig uitwerkfel gehad. Boter mogen onze Jooden
niet gebruiken , om 'er mede te kooken, bakken
of braaden ; goede Boom-olie hebben zy in
ons Land niet, zy nemen 'er derhalven Vet, doorgaans
Ganzenvet, toe. Over het algemeen zoude
Vet zekerlyk het nooit geweest zyn , waaraan Mofes
tot dat einde den voorrang gegeeven had, daar
hy het Nierenvet, den vetten ftaart der Schaapen ,
enz. geheel en al verbooden heeft: in het byzonder
zoude hy waarfchynlyk het Ganzenvet het allerminst
veroorloofd hebben , het welk niemand
denken zal , dat voor een Volk voegt, dat met
Ziektens der huid geplaagt is , en het welk een Geneesheer
zynen Lyderen, die hy van dergelyke ongemakken
herftellen zal, altoos wel uitdruklyk zal
verbieden. Ook kan ik noch niet nalaaten te denken
, dat Ganzen onder de onreine Vogelen zullen

VERBOODENE SPYZEN. aaj
Jen behoort hebben : en al ware dit dus niet geilek
, nochtans hebben de oude Israëliten deezen.
Vogel zelden gegeeten , en deszelfs Vet niet gebruikt
, gelyk onze tegenwoordige Hoogduitfche
en Poolfche Jooden gewoon zyn ; anders zoude
men in den Bybel ook wel iets van Ganzen vinden.
Wy zien in dit Voorbeeld,
hoe eene Wet, die voor de eene luchtftreek voegt,
in andere Landen nadeelige gevolgen kunne te wege
brengen, die tegen het oogmerk des Wetgeevers
vlak gekant zyn : in Palaeftina verbood de Wet
het gebruik van boter, om het Volk aan Boomolie
te gewennen , en in Duitfchiand gewennen
zy 'er zich door aan Ganzenvet, het welk tegen
de oogmerken van Mofes lynreeht aanliep.
§. 206.
Verbod van Vet en Bloed , bet welke beiden
op bet Altaar moest gebracht , en te heilig
, om bet voor Spyze te gebruiken
, geoordeeld worden.
De zoogenaamde Vetftukken van Rund-Vee,
Schaapen , en Bokken , waren voor de Israëliten
insgelyks verboodene Spyzen, Lévit. III. vs. 17.
en VIL vs. 2.5. Men zoude dit ook onrein kunnen
heeten ; maar eigentlyk werdt het als te heilig
, en alleen voor het Altaar gefchikt, aangemerkt.
Allerlei Vet was hier door evenwel nies
verbooden , (deeze Wet zoude byna onmooglyfc
geweesc zyn om te houden ,) maar alleenlyk die
vette ftukken , die Mofes zelf by gelegenheid van
zyne

§• A °6* ^ E T E N BLOED
zyne Offer-Wetten , en zyne aanwyzing van het
geen op het Altaar verbrand moest worden , als
zoodanig heeft opgenoemt; naamlyk :
I. HET VET, WAARIN EET INGEWAND
SESLOOTEN IS; Omentum in het Latyn,
het Net, in fommige plaatzen van Duitfchhuid
(ook in Holland) genaamt.
AL HET VET, HET WELK AAN HET
INGEWAND ZIT, Mejemerium, in het
Hoogduitfch Gekrbfe.
3.. HET NIERBED.
4. DE VETTESTAART van zekere foort van
Schaapen , die doorgaans van 15 tot 50
ponden weegt, en waarover men of myne
Aanmerking over Levit. III. vs. 9. of, indien
men iets uitvoeriger, wil, BOCHART
zyn Hirozoicon, P. I. libr II. cap. 45. pag.
494. kan naleezen. De befchryving, die
ik , by Levit. III. vs. 9. daar van gegeeven
hebbe, is uit Rus SE L Natural tiifiory of
Aleppo overgenomen.
Nergens heeft Mofes gezegt, wat men met deeze
ftukken Vets moest doen , indien men in zyn
eigen huis Vee flachtce, en dezelve dus niet als
een Offer op het Altaar konde verbranden ; het is
daarom waarfchynlyk , dat dit door een oud gebruik
bekend zal geweest zyn , en by gevolg, dac
dit gebod, om deeze vette ftukken niec tot fpyze
te gebruiken, geenszins eene geheel nieuwe inftelling

V E R B O O D E N . 3.15
Jing was : alleenlyk in dat ééne geval , wanneer
een Dier niet door het flachimes ftierf, en by gevolg
onrein was, gaf by den lsraëüter. uitdruklyk
vryheid , om deszelfs Vet , tot allerleie gebruiken,
dié zy mtiar wilden , uitgezonden tot fpyze , te
bezigen , Levit. VU. vs. 24. Of dit nu ook ten
aanztene der vette ftukken van zoodanige Runderen,
Schaapen en Bokken , die men binnens huis flaehte
, en niet op hec Altaar bracht, vrygeftaan hebbe
, kan ik niec zeggen.
Vreemd kan het iemand voorkomen , dat deeze
vette ftukken , die in de fpyze wezenlyk van zoo
veel gebruiks zyn , in het byzonder dat hec Nierenvee
, hec welk de meescen onzer voor eene lekkernye'houden
, en door Mofes zeiven dus werd aangezien
O) , in het geheel niec mochcen gegeeten
worden. De Wetgeever zal zekerlyk redenen gehad
hebben , waarom hy , of zulk een zonderling
gebruik van hunne Voorouderen in eene Wee veranderde
, of , in gevalle deezen ce voren Vee aten,
dergelyk eene Wet gaf , welker onderhouding hun
zoo
Ca) Deut. XXXÏII. 14. betekent de uitdrukking,
die ik door beste farwe vertaalt hebbe , eigentlyk :
NIEREN-VET DER TARWE ; volgens eene manier van
fpreeken, die in onze ooren , daar wy vryelyk van
het Nieren-vet eeten , al te hard is , maar den Hebreeuwen
nochtans gemeen was. Men zie ook Pfalm
LI vs. 17. CXLV11. vs. 14. en Num. XVIII. vs. 12.
Onder andere nabuurige Volken, ten nimften onder de
Cananiten, welker fpraake eigenlyk Hebreeuwfch is,
en van welke deeze fpreekwyze naar alle gedachten
afkomibg zyn zal, zal het eecen van het Nieren-vet
waarfchynlyk in gebruik geweest zyn.
IV. Dek
P

226" §• 2o6". V E T EN B L O E D
zoo veel kosten moest. Het kan zyn , dat ééne
van deeze redenen geweest is , dat hy hep daar
door van de Maaltyden, en door dat middel van
alle vertrouwde vriendfchappen met nabuurige Volken
zocht af te houden : maar misfehien was de
voornaamtle reden , dewyl het eeten deezer vette
ftukken , en het gebruik van dit Vet , zoo by gekookte
fpyzen als by gebak en gebraad , voor een
Volk , het welk 3an Ziektens van de huid onderheevig
is , nadeelig moet geoordeeld worden , en
deeze Ongemakken daar door ligtlyk zouden toeneemen.
Teffens noodzaakte deeze Wet het Volk,
om zich met den grootrten yver op het kweeken
van den Olyf-boom toe te leggen. Het gebruik
van Boter was den Israè'liten verbooden ; van hec
Vee van Runderen , Schaapen , en Bokken , dat
men anders by gebrek van Boter tot bakken , kooken
en braaden kan gebruiken , mochten zy zich
niet bedienen; wat bleef hun dan over, dan zich
met allen vlyt op het kweeken van Olyf-boomen
toe te leggen , ten einde zoo veel Olie te teelen als
maar immer mooglyk was? Dusdanig een Volk,
het welk van zyne eerfte jeugd^af aan de welfmaakende
en voortreffelyke Boom olie van Palseilina
gewoon is , en nimmermeer geleert heeft zich van
andere vettigheid by zyne fpyze te bedienen, werd
door deeze byzonderheid alleen genoeg belet, om
zich niet in andere Landen te veifirooijen : en naa
dat de Voorzienigheid , hunnes ondanks , de israè'­
liten in alle deelen der Waereld verfpreid heeft,
valt hun dit verbod van Boter en Vet in der daad
zeer lastig ; en zy zouden zich by ons nauwlyks
weeten te redden , indien zy geene uitleggingen
van de Wet van Mofes maakien , die naar alle ge-
dcch-

dachten met zyn oogmerk weinig overeenkomen ,
en daarenboven zich niet van Ganfenvet bedienden,
het welk daar tegen wel het allermeest aanloopt.
Met het verbod van Vet , is op beide plaatzer»
een ander, dat naamlyk van Bloed eeten veiboo*
den, ( Levit. IiL vs, 17. VII vs. aó, 27.) 't welk
nochtans behalven deeze noch op vyf andere plaatzen
voorkomt, (Levit. XVII. vs. 13, 1+ XIX-
*
v s
26. Deut. XII. vs. 16. 33, 94* XV. vs. !*3 ) , en
waar naar zich niet alleen de Israëliten , maar ook
alle Vreemdlingen , die onder hunne befcheiming
leefden , op leevensftraffe richten moesten, Levit.
XVII. vs. 10. De veelvuldige herhaaling van één
en het zelfde Verbod , die men hier aantreft , en
anders ongewoon is, de ftraffe der uitroeijinge ,
op deszelfs overtreeding geftelt, en de bedreiging
van eene byzondere Godtlyke Wraake , die den
Bloed-eeters zoude vervolgen (a) , geeven genoeg
te kennen , dat de Wetgeever meer belangs
moet geftelt hebben in de onderhouding van du ,
dan van alle andere Verboden , die onreine Spyzen
betroffen , ook dat de Israëliten grootere verzoekingen
moeten gehad hebben , om dit Verbod
te overtreeden. Ik bekenne het, wy zouden 'er
geene groote verzoeking toe hebben , indien ons
het eeten van Bloed verbooden ware \ en men zoude
eer denken , dat iemand , die van jongs af niet
aan het zelve gewoon was , daar van eenen afkeer
hebben zoude. Hec is waar wy eeten zeer gaarne
Bloed - beulingen , als mede Haazen of Ganzen mee
der-
(a) Levit. XVII. vs. 10.
P 2

2a8 §• 2o6« VET EN BLOED
derzelver bloed bereid ; maar ik weet my niet tej
berinneren , dat ik ooit by iemand zulk eenen byzonderen
trek tot deeze fpyze befpeurc hebbe , uitgezonden
alleen in het geval , wanneer de Bloedbeuling
verfch gemaakt was: en dit zoude juist hec
geval zyn , waarin iemand, die niet al te vooren
aan het eeten van Bloed gewoon was, daar van
het eerst eenen afkeer bekomen zoude. Daarerboven
zyn de Beulingen , die van Runderen - bloed
gemaakt worden , op geene ftukken na zoo fmaaklyk
(A) , als de onze , die wy yan Varkens - bloed
maaken ; en van deeze kan hier in het geheel niec
gefproken worden. De verzoeking derhalven , dit
wil ik 'er uic befluiten, die de Israëlieten hadden,
om deeze Wee te overtreeden , moet uit ics anders
, dan uit zekeren trek om Bloed te eeten ,
voortgevloeic zyn : en dit noch zoo veel te meer,
daar het fchynt ce blyken , dac hec Bloed - eeten
eigendyk nooic een Voorouderlyk gebruik by hen
geweest is; want zelfs de Arabieren, die van Abraham
afïïammen , eeten geen Bloed, en Afgoden -
offer, Bloed, bet Verflikte, het geen aan Ziekte
geftorven of verjebeurt ts , en Varkens • vleefch ,
zyn juist de Spyzen , die Muhammed zynen Arabieren
verbooden heeft.
Eer ik overgaa , om de redenen van zulk een
buitengemeen ltreng bevel , tegen het eeten van
Bloed gegeeven , ce onderzoeken, moet ik noch
aan-
(a) De Beulingen van Runderen-bloed , hebben
zekere meelachtigheid, die men al befpeurt, wanneer
er onder het Varkens-bloed, door bedrog, blotd van
Runderen gemengt is.

V E R B O O D E Sï. Ö2(>
aanmerken , dac hec zich alleen bepaalde tot het
B'oed van viervoetige Dieren en Vogelen , terwyl
hei Bloed van Visfchen veroorloofd was , Levit.
VIL vs. 06. XVII. vs. tg. Dit is zoo onbetwistbaar
, dac zelfs onze hedendaagfche Jooden , die
anders op eene buitenfpoorige wyze zelfs aan de
le'ter der Mofaïfche Wetten gehecht zyn , geene
zwaarigheid maaken , om Karper te eeten , die in
zyn bloed gekookt is.
Nu komen wy tot de oorzaak van dit zoo gewichtige
Verbod : dezelve is betreklyk op dat eene
groote Hoofd-oogmerk van den Wetgeever, om
allen Afgodendienst buiten zynen ftaat te houden
CJ. 3 2.). Het eeten , of wel zelfs het drinken van
Bloed , was in Allen by het offeren aan de Afgoden
, en het doen van Heidenfche Eeden , zeer gemeen
(a> Dit was onder de Afiacifchen , en in
het byzonder onder de Phtcniciers zoo zeer in gebrmke,
dac de Romeinfche Schryvers het als eene
gewoonte , die te Romen vreemd , maar aan die
Volken byzonder eigen was, opgetekent hebben:
en gelyk men in de Romeinfche Vervolgingen de
Chiiscenen noodzaakcen, om te wierooken , zoo
dwong, men hen in de Perfiaanfche Verdrukkingen ,
om Bloed te nuccigen. Het eene werdt in hec
Westen , het andere in het Oosten , als eene aanneeming
van den Heidenfchen Godcsdiensc aangemerkt
, om dat het beide Afgodifche Plechtigheden
waren.
( a ) Men zie myn Critifcbes Collegium over Pfalm
XVI. vs. 4. pag. 107—-in. en myne Ferklaaring
van den Brief aan de Hebreeuwen , Aanm. 109. by
Kap. IX. vs. zo.
P3

a«o §* 206. V.E f EN BLOED
waren. Hierom dan was hec, dac Mofes die den
Israëlieren , en alkn Vreemdelingen , die in hun
Luid woonden , zoo fcherp , en op ifr .ffen des~
douds v-rbood : een verbod , om het welk (door
'er eene zedelyke gedaante aan te geeven ) noch
meer te heiligen en eerwaardiger te maaken , Godt
liet verklaaren : dat alle de Israëliten , wegens dé
zonden , die zy daaglyks bedreeven , en die do

V E
R B O O D E N . a 3.
,plfi zoo hec flechts niet onmaatig gedaan word ,
J?G^eskundw befchouwt, eene onverfchil i-
evenwel hec Bloed drinken » ** r BW«
dikwrls herhaalt, een Vol»: >m w
w n
gewennen , ten tnn ta «gen bet
bloed ongevoelig maaken . maai: m
van een Volk betoon aan honne_Zeden geenen
Zoodan, gen Plooy te geeven J dezelve beh |
n et eens den uiterlyrten cnyn i
•e doen. Daatenboven ts het n de r daad r,e
geheel -„der eenig gevaa , Bo d ,e dr ^
want te veel tor *•» - « „
b e b b en; inffll
Xeff et dtoos de zeilde ui.we.ku.jS "»„
ffig bloed, maar " f ^ ; ^ " tig^lret
Ë? " D e S y g e w ome^, om by ha
ben. Dergei\K eei* &
d r i n k e n

$25 $. sc& VET EN BLOED
zyn («)» met dar onderfcheid alleen . d ar deeze
opzetlyk by zyne Offerande zoo veel bioeds dronk
als genoeg was om hem hec leeven te beneemen'
daar
CO. Libr. V. Cap. 6. Tbemiflocks inftituto
Jacrificiu exceptum patera tauri /angmnem bavfc éf ante
ip/am aramquafi qumdamjutatis cUra viEtima'concinit.
Zynemeenmgis, üat IThemiftodes, die den Konimr
van Perüen beloofd hadt , Griekenland onder zynl
h^rfehappye te zullen brengen , uit hefde rot lyn
Vadeiland , en om zynen beloften geen seftand "te
doen by gelegenheid van eene Offerande f uit "ene
drinkfchaale het bloed van den Offerftier,'waar van
H^n g K Kl; m i g e d ! ; 0 p p , e n h e m S e e n n u d e e ' zouden gedaan
hebben, gedronken heeft , om z,ch zeiven den
dood te veroorzaaken. Of het geval w:.ar zv is
onzeker, en ieder Leerling weet uit Cornelius keias,
dac men met geene zekerheid kan zeggen, of < hemiftodes
aan eene Z.ekce , dan of hv op eene andere
wyze geftorven zy Onder^fchi z'et men evenwel
uit dit verhaal , wat 'er gemaklyk gefch.edea
konde byald.en men Offer-bloed dronk , en iede?
Geneesheer van eenige kundigheid zal weeten dat
mand bloed drinkt, het geval
z eJf n,et \ m
zal voorkomen.
Het eenige Voorbeeld dat ik hfmvnen tyd
daar van gehoord hebbe was dat van eenen Man,
die zeer ongebonden leefde, en in het byzonder voor^
eenen Vraat bekend ftoncl; deeze had, by een Slachtmaal
tegenwoordig, zoo veel Bloed-worst gegeeten,
W
?»n, Ir fi n i " °" m i d d d y k «eftierf, maar nochtans
er m zulk eene Slaapz.ekte , die den dood gcivk
was, door verviel , dat men hem ^ oor dood hield
op eene verhaaste wyze ten grave bracht , en raa
verloop van eemgen tyd, toen men hem wederom
opgroef, befpeurde dat men hem leevendie begraaven
had : hy was in het graf
v an zyne bezvnmina
wederom bygekomen, en had den geneden ar jt va n
iemand,,

V E R B O O D E N . 233
daar m.'o hec, in hec geval, waar van ik nu
fpreek , by ongeluk , of door eenen bygeloovigen
yver zoude doen.
Die
iemand, die leevendig begraaven is, en alie zyne
krachten vereenigt , om zich aan den onvermydlyken
dooJ te ontrukken , ondervonden. Ik zelf heb" den
Man gekenc. Die geval is zekerlyk niet genoeg, om
het Bloed-eeten Zedekundig te verbieden ; zoo als
iommigen willen, en zelfs de Geneesheer Bartbolinur
op veel zwakkeren grond , en zonder eenige Geneeskundige
bevindingen beweert heeft: want het was
enkel zyne overdaad . die hem in dat onheil bracht ;
en waarlyk , ik zoude te vooren altoos eer gedacht
hebben , dat een Man van te veel Wyns te drinken,
dan van te veel Bloed-worften te eecen , zoude geftorven
zyn : en nochcans zal iemand om die reden
het drnkèn van Wyn voor ongeoorlooft houden. Ik
merke dit aan , dewyl ik weet dat veele veiftandige
en godtvruchtige Christenen , door de onvolledige ,
en onbehoedzaame verklaaringen , die 'er doorgaans
van Hand. KV. vs. 20— 29. gemaakt worden , zich
noch dikwils over het eeten van Bloed in hunne geweetens
bezwaart vinden , en ik niet gaarne, by net
verhandelen van het Mofai'fch Recht , door het aanwyzen
der nadeelige gevolgen , die 'er niet uit hec
Bloed eeten zelfs , maar uit het onmaatig gebruik
daar van , het welk by alle Spyzen ongeoorlooft is,
voortvloeijen , iets zoude willen toebrengen , om die
twyfeLng hunnes geweetens, die hen veeltyds zeer
beangftigt , noch grooter te maaken. Indien ik dac
deed, zouden veelen mynér Leezeren , het geen zy
door my van het Mofaïfch Recht leeren , in der daad
te duur'betaalen. By voorraad kan iemand , die aan
de zedelyke geoorloofc heid van deeze fpyze moetic
twyfelen , daar over leezen , hec geen ik in myne
Porapbrafis der kleine Brieven van Paulus, onmiddelyk
achter den Brief aan de Galacers, bv wyze van een
P S
Aan-

234 §• 20f5. VET EN BLOED VERBOODEN.
Die gaf Mofes redenen genoeg , om hec bloed -
drinken niet cor een ftuk van Godcsdiensc te maaien
: en zoo ras men die niec wilde doen , moest
het zelve , om dat hec tot den Afgodendienst der
Heidenen behoorde , volgens de grondregelen van
Mofes . op het allerfcherpst verbooden woraen.
Men ?z\ zien nu ook niet meer verwonderen , dac
bet B oed eeten niet flechts Handel. XV. 20 — 2y.
als verbooden voorkomt , maar ook dat het by Je
Arabieren in den Koran met Afgoden - offer word?
gelyk geftelt. In het Oosten naamlyk maakte hit
o er het algemeen wezenlyk een ftuk van den Afgodendienst
uit.
Van het Ontmannen der Dieren, als iets, het
geen door Muies verbooden was, hebbe ik §. 108.
reeds gefprooken , waar heen ik myne Leezeren
dan nu wyzen kan.
Aanhangfel gefchreeven hebbe : myn oogmerk is ondertusfchen
, dewyl ik zie, dat zoo veele verftandu;e
Christenen door deeze zwaangheid beangftigt wo,-
den , eens opzetlyk en breedvoerig over dit ftuk te
fchryven. Maar hier, daar ik van het Mofaïfch Recht
moet fpreekeD , kan ik dit niet doen.
WET-

g. 207. LEVITISCHE' ONREINHEDEN. 035
WETTEN V A N LEVITISCHE ON­
REINHEDEN VAN MENSCHEN,
HUIZEN, HUISRAAD ENZ.
§• 207.
Van de Leviti/che Onreinheden in bet algemeen.
Onrein worden in de Wetten van Mofes zulke
Perloonen genaamt , welker aanraaking , ja zelfs
den omgang met welke , andere menfchen moesten
vermyden , indien zy zelve niet wilden on.eir ,
dat is , van den omgang met anderen uitgefloqien
worden , en welken daarenboven op zwaare ftraffe
verbooden was , zich op de plaatze van den
Godtsdienst, of by de Offer-maaltyden te laaten
vinden.
De tyd der duuringe , en de trappen van Onreinheid"
zelve , waren verfchillende. Sommigen
konden door zekere Plechtigheden onmiddelyk naa
Zonnen - ondergang wederom rein worden; maat
by anderen kon dit niet gefchieden , dan acht dagen
naa dat de natuurlyke oorzaak van hunne onreinheid
had opgehouden. Een Melaatze moest
van anderen afgezondert, op eene byzondere plaatze
woonen , zich werklyk ep zekeren afftanu van
andere menfchen houden , zich aan zyne kleeding
doen kennen , en indien iemand naby hem kwam ,
denzelven Onrein ! Onrein ! toeroepen , om hem
te waarfchuwen : anderen mochten flechts niemand
die rein was , onmiddelyk aanmaken , indien zy
hem

536. §, 207 LEVITISCHE ONREINHEDEN,
hem niec insgelyk onrein wilden maaken , en waren
gehouden , om aan geenen Reinen eenigen
hindernis toe te brengen , zich buicen hec Leger
op te houden , Num. V. vs t — 4. waar uit ik
evenwel noch niet durve beflui en , dat zy naderhand
ook niet in de Stad , of hunne eigene huizen
hebben mogen blyven ; hoewel die zeker zy
t
dat zy zich in dezelven afgezondert moescen houden
, om joor beroering niemand anders op dezelfde
wyze onrein te maaken. Dat dit eene ongemaklyke
toeftand geweest is , die ieder eenen
moe't beweegen , om zich voor allerleie verontreinigingen
zoo veel mooglyk te wachten , behoeve
ik nier te zeggen.
Iemand , die verontreinigt was , konde zonder
zekere Piechtigheden , door Mofes tot dat einde
voorgefchreeven , zoo als Offeranden , Wasfchingen
, Befprengingen , enz. in eenen Burgerlyken
zin niet wederom rein worden , al ware het ook,
dac de Naruurkundige Onreinheid reeds geweeken
was : en indien hy , zonder voorafgaande reiniginge,
zich verftouc had , in hec Heiligdom te komen
, of Offer-Maaltyden by te woonen , had hy
het leeven verbeurt , dewyl de ftraffe der Uitroeijinge
daar op gefteld was. Onrein te worden, of
zelfs zich al willens en weetens te verontreinigen ,
was in geenen deele ftrafbaar ; een Arts, by voorbeeld
, die de geneezing van eenen Lyder , die
mee eene onreine krankheid bezochc was, bezorgde
, werdc , door denzelven aan ce raaken , onrein
(a) ; al wie eenen Dooden begroef, was
(O Levit. XV. vs. 7.
zeven ,

§. 2o8. VAN DE MELAATSHEID. 237
zeven dagen lang onrein («) ; en nochtans moest
die niet alleen gefehieden , maar her was zelfs een
der oogmerken , die Mofes door deeze zyne fchikkingen
zocht te bereiken , de Israè'liten daar door
tot het begraaven van hunne Dooden te noodzaaken
: noch ééns , al wie, volgens het uitdruklyk
bevel van Mofes zeiven, de roode Koe, die ter
reiniginge gefteld was , flachtce en verbrandde ,
de Priester zelf, die by deeze verrichting tegenwoordig
was , al wie de Asfche daar van vergaderde
, of het Wy-water fprengde , werdt onrein,
Num. XIX. vs. 7 , 8. 10. 21. Dan zich niet te
laaten reinigen, was ten hoogden ftraf baar, en eene
misdaad, waar op Godt de Uicroeijing gefteld
had, Num. XIX. vs. 20.
§. 208.
VAN DE M E L A A T S H E I D .
Eenige algemeene Aanmerkingen over de natuur
van deeze Ziekte , en over het geen den Wetgeever
by deeze , of andere ongemerkt
besmettende Ziektens te doen ftond.
De grootfte , en volgens de wergeevende Wysheid
noodzaaklykfte burgerlyke onreinheid , werdt
veroorzaakt door de Melaatsheid , eene beftnerly.
ke , maar langzaam en als ongemerkt aanfteek>.nde
Ziekte , die zeer bedrieglyk en zacht begint, doorgaans
alleen met een klein Vlakje, dat geen ongemak
(a) Num. XIX, vs. u-16.

238 f. 208. VAN DE MELAATSHEID.
gemak veroorzaakt, maar ook door geene midde*
]en te verdryven is, door den tyd grooter wordt ,
en van langzamerhand tot eene krankheid overgaat ,
die met de verfchriklykfte toevallen , by voorbeeld,
het verderven en afvallen van geheele ledemaaten ,
verbonden is, en wanneer dezeive eenen zekeren
trap van zwaarte bereikt heeft, nimmermeer kan
geneezen worden. De dood volgt doorgaans zeer
onverwacht , op eene flaauwe koortfe ( febrieula ),
en dat dan zoo plotslyk , dat men in Vrankryk een
voorbeeld weete van eenen Melaatfen , dewelke
des nachts voor zynen dood , die op zulk een klein
koortsje volgde , noch fterk genoeg was , om zich
van den Huwiyksplichc te kwyten.
Indien iemand van deeze Ziekte breedvoeriger
wil leezen , die zal , behalven myne Aanmerkingen
over Hiob II. vs. 7. myne Vraagen aan het
Reisgenootfchap na Arabien , No. n. 28. en 36.
moeten raadpleegen : lk heb daar veele dingen,
die te vooren geheel onbekend waren , van Fran-.
fche en Engelfche Geneeskundigen overgenomen ,
die deeze Ziekte in de laatfte helfte van deeze
Eeuw , op een gedeelte der Zuidelyke Kusten van
Vrankryk , en de Suiker- Eilanden van America,
alwaar dezelve door Africaanfche Slaaven gebracht
was , leerden kennen , en onderzochten , en wel
met zulk eene naauwkeurigheid , dat zy met het
verhaal van Mofes veel meer overeenkomen , dan
eenig ander Schryver , die van zynen tyd af tot het
Jaar naa Christus 1750. geleeft heeft: ik moet 'er
daarom hief noch byvoegen , dat dit aan den Heere
EYKING , Hoogleeraar en Opziener der Boekerye ,
aanleiding gegeeven heefc, om de meeste van deeze

§. 208. VAN DE MELAATSHEID. 239
ze Engelfche en Franfche Berichten in het HoogcUntfcb
te vertaaien. Men vind ze hier en daar verfpreid
in de Hanoverfche Verzamelingen en Magazynen
, te weeten in de Verzamelingen tot Nut tn
Vermaak ( Beytragen zum Nutzen und Vergnügcn )
het 32de en 4Ï5de Stuk van het Jaar 1762. en in
het Hanoverfch Magazyn, S:. 86, 87. van het Jaar
1703. en 63,64. van het Jaar 1764. Ik geloof,
dat men deeze Stukken , die voor myne Leezeren
van zoo veel gewichts zyn , in Hanover , ter plaatze
daar men de Nieuwspapieren uitgeeft, (im Intelligenz
Comtoir), afzonderlyk zal kunnen bekomen
: zo niet, dan zyn ze waardig om met eenige
kleine veranderingen herdrukt te worden. Ik kan
niec nalaaten ééne plaatze daar uit af te fchryven ,
en op den rand te laacen drukken , die hier juist te
pasfe komt, om ce doen zien , wat eenen Wetgeever
in dit geval te doen daa , en wat de algemeene
begeerte des Volks , wanneer deeze Ziekte zich
begint te • openbaaren , van hem vordere ( a ).
- Ik
(a) PEYSSONEL, die als Geneesmeester na het
Eiland Guadeloupe gezonden werdc, om de Melaatsheid
, die zich daar openbaarde , te onderzoeken ,
fchryft op den 3. February 1-^7: „ Het is omtrent
„ 25 of 30 jaaren voorleden , dat zich op dit Eiland
„ by verfcheidene perfoonen eene byzondere Ziekte
„ geopenbaart heeft. Hec begin van deeze Zie. ce is
j, zeer gering: by de Blanken ziec men flechcs eeni-
„ ge donker-roode vlakken op de huid , die naar het
„ zwarce zweemen ; maar by de Zwarcen zyn deeze
„ vlakken van eene koper-roode verwe Deeze vlak-
„ ken zyn in den beginne mee geene de minde fmar-
„ een r.och eenige andere coevallen verbonden: maar
„ men kan dezelve ook door geene middelen , hoe
• » ge-

240 §. 2o8. VAN DE MELAATSHEID.
Ik heb zelf te Göttinjren een voorbeeld
van Melaatsheid gezien aan eenen Kledermaaker,
die
genaamt verdry ven. De Ziekte neemt ongemerkt
" Toe , en vaart eenige jaaren lang voort, meer en
" meer zichtbaar te worden. De vlakken worden
grooter , en verfpreiden zich zonder onderfcneid
?! over de huid van het geheele lichaam : fomtyds
, zyn zy een weinig verheven, hoewel vlak. Wanneer
de Ziekte toeneemt , zwelt het bovenfte ge-
! deelte van den Neus op , de neusgaaten worden
arooter, en de Neus zelf week. Aan de kinbakken
" liet men Gezwellen ; de wenkbrauwen zyn opgetrokken
; de Ooren worden dik ; de toppen van
" de Vingew , als mede de Voeten en toonen zwellen
; de nagels fchilferen ; de gewrichten van han-
' den en voeten gaan los en verfterven , m de v.akte
' der handen , als mede aan de voetzooien komen
! diepe drooge Zweeren , die fterk coeneemen , en
naderhand vvederom verdvyynen. Met één woord,
' wanneer de Ziekte haare laatfte roile fpeelt, word
de I vder affchuwlyk om aan te zien, en valt in
" ftukken. Alle deeze toevallen komen zeer lang-
" zaam op, het een naa het ander , en 'er worden
dikwils veele jaaren vereifcht, eer zy allen ten
' vooTfchyne komen : de Lyder heeft geene groote
fmarcen , maar voelt aan handen en voeten eene
ü foort van verftwinge. Deeze menfchen worden ,
geduurende dien geheelen tyd, niet verhindert in
de zoogenaamde Naturalia ; zy eeten en drinken ,
eelvk zv te vooren gewoon waren ; ja zelrs , wan-
" neer de verfterving hen van hunne vingeren en too-
" nen berooft heefc, is het verlies van deeze ver-
" ftorvene deelen daarvan her, geheele gevolg want
' de wonde geneest van zelf zonder eemge hulpc of
" heelmiddel. Maar wanneer die arme menichen m
V, het laatfte cydftip der Z.ekte komen , zyn zy afj;
(chuwelyk mismaakt , en grootelyks medelyden
» waardig.
M
Men

§. 208. VAN DE MELAATSHEID. 241
die ook aan de Ziekte , die men langen tyd voor
eene geheel andere aanzag , en daar door onge-
nees-
Men heeft bemerkt, dat deeze fchriklyke Ziekte
noch andere zeer droevige eigenfchappen heeft ,
' zoo als : vooreerst , dat zy erflyk is , waar door
fommige Familien met dezelve meer dan andere
bezocht wordeft ; ten tweeden , dat zy befmetlyk
„ is , voor zoo verre zy door byflaap , ja zelfs door
„ langduurigen omgang voortgeplant wordt ; ten
derden, dat zy ongeneeslvk is, ten mmften dat
', 'er tot noch toe geene middelen om dezelve te
„ geneezen bekend zyn. Men heeft met kwik- mid-
„ delen , met zweetdryvende arczenyen , en alle an-
, dere middelen en voorfchrifcen, die men in Venus-
'' ziektens gewoon is te gebruiken , de proeve genomen
, maar vruchteloos : in plaatze van te hel-
' pen , bevorderden zy den ganfchlyken ondergang
van den Lyder ; want de middelen , die men m
' Venus-ziektens dientlig oordeelt, deeden deeze
'
krankheid eerst recht doorbreeken , men zag er
de verfchriklykfte toévallen van , en alle zy , met
welke men op deeze wyze handelde , üierven
! eenige jaaren vroeger dan andere." ( ln hec yoorbv
saan , indien het my geoorloofc is dit. woord tusfchen
beide ce fpreeken: de ongelukkige Kleermaaker
te Gcettingen was ook ongeneeslyk gemaakt, door
dien men hem langen *yd , cegen alle zyne betuigin*
«en van het tegen'' .cl aan , als iemand die met de
Venus-kwaaien behebt was , gehandelc had , eer hy
in handen van een kundig Geneesheer , den Heer
•Lyfarts VOGEL , kfcam , hoewel het toen reeds te
laat was).
„ Eene zeer rechtmaatige vreeze , om met deeze
wreede ziekte befmet te worden ; de moeilykheid
om befmette perfoonen op het enkel gezicht te
L kennen , eer de Ziekte tot zekeren trap geklom-
,, men was; de langduurigheid van cyd , waarin de*

§• 208.
VAN DE MELAATSHEID.
neeslyk werdt , geftorven is.
De Heer MTJR-
RAY
j, zelve verborgen bleef, veroorzaakt door de zorg.
„ vuldigheid der Lyderen, om ze geheim te houden;
,, de onzekerheid der toevallen in den beginne, wan-
,, neer men ze al van andere ziektens moest kunnen
„ onderfcheiden ; dit alles, zeg ik, veroorzaakte
,, onder alle de Inwooneren van dit Eiland eene bui-
,, tengemeene bekommernis. Zy hielden eikanderen
,, onderling verdacht, dewyl deugd en aanzien gee-
,, ne middelen waren, om zich tegen dien vreeslyken
geesfel te beveiligen. Zy noemden deeze ziekte
,, Melaatsheid , en gaven aan hunne Opperden en
Bevelhebberen verfcheidene fmeekfchriften over ,
waarin zy denzelven alle deeze bovengemelde om-
Handigheden voordelden, zoo wel als het algemeen
„ belang, de onrust door het wantrouwen in dit nieuw
„ aangebouwd Land veroorzaakt, de ongemakken ,
„ en den haat, die dergelyke befchuldigingen onder
„ hen te wege brachten , de Wetten welêer tegen
„ Melaatfen gemaakt, en hunne verdooting uic de
burgerlyke famenleevinge. Zy verzochten eene
„ algemeene bezichtiging van allen , die men van
„ deeze ziekte verdacht hield, ten einde die geenen ,
„ welke men zoude bevinden , dat met dezelve in-
„ derdaad befmet waren , in byzondere Zieken-hui-
„ zen , of op zekere afgezonderde plaatCén mochten
,, gebracht worden."
Hy verhaalt daarop , hoe het Hof dit verzoek toe*
gedaan , en hem na Guadeloupe gezonden hebbe, om
de bezichtiging te doen : en befchryft de ziekte ,
zoo als hy ze gevonden heeft- Hoe zeer de Lyders
'er op uit zyn , om dezelve te verbergen , en hoe
noodzaaklyk het dus zy voor de Wetgeevende
Macht, om 'er zich mede te bemoeijen , ziet men
uit No. 9. van zyn bericht.: „ Byna alle , zegt hy ,
,, dewyl zy hunne ziekte zochten verborgen te hóuden
, poogden my te misleiden , door valfche oor-
„ zaa-

§. 2ofl. VAN DE MELAATSHEID. 243
RAY heeft
dezelve in een opzeclyk Werk be-
fchree-
, zaaken van hunne wonden en zweeren voor te wen-
', den. Het grootfte gedeelte gaf voor, dat de Rot-
L ten hunne toonen afgevreeten, of dat zy zich eens
gebrand hadden , waar uic die zweeren ontftaan
, waren. Deeze waren de uitvluchcen , die ieder
), van hun ons trachtte diets te maaken."
Van de befmetlykheid dier ziekte fpreekt hy No.
ïi , 12. op deeze wyze : „ Wy werden door onze
, waarneemingen ten vollen overtuigd , dat deeze
Ziekte befmetlyk en erflyk is , alhoewel de befmeccing
niet zoo krachtig en hevig zy , als by de
„ pest en pokken , zelfs niet, gelyk by den hair-
„ worm , fchurfc , ruide en andere ongemakken der
* huid. VVy waren van gedachte, dat deeze
befmettende kracht zich op geene andere wyze
werkfaam betoont, dan alleen door eenen langduu-
„ rigen omgang mee iemand, die deeze Ziekte heeft,
of door vleefchiyke gemeenfehap. Zelfs hebben
** wy bemerkt, dat zoodanig een omgang, of vleefch-
" lyke gemeenfchap de Ziekte niet altoos voortplant,
" want wy hebben gezien dat getrouwde Vrouwen
*' die by haare Mannen bleeven , en omgekeert dac
V Mannen die met hunne Vrouwen gemeenfchap ge?
" had hadden , niet befmet wierden , zoo dat de
" één by aanhoudenheid gezond bleef, terwyl de
" andere Melaats was. Wy zien , dat geheele huis-
*' gezinnen met Melaatfe Pérfoonen omgaan, by de-
*' zelve woonen , en evenwel niec befmet worden £
en daarom , hoewel de bevinding zoo wel als hec
" bericht het welk ons door menfchen ,^ die deeze
" Ziekte hadden , gedaan is , haare befmetlykheid
*! bewyzen , zyn wy nochtans van gevoelen , dac by
zulke Lieden , die befmet zullen worden , reeds
„ eene byzondere geiTeltheid zyn moet, die hen voor
„ de befmettinge vacbaar maakc.
Q
A

B44 $' 2 °8« VAN DE MELAATSHEID.
fchreeven CO- Vroegere Geneeskundigen, die
van de Melaatsheid , ook wel onder den naam van
Elephantiajis gefchreeven hebben, in hec byzonder
AKETJEUS CAPPADOX , en PAULUS /E^NETA , die
dit zeer breedvoerig gedaan hebben , gaa ik hier
roet ftilzwygen voorby, dewyl ik 'er in een ander
Stuk , hec welk noch niet gedrukt is , een Uictrekfel
van gemaakt heb (b~).
Dat de Melaatsheid befmeclyk is , is onbecwistbaar
; maar haare befmetlykheid is, indien ik het
dus mag uitdrukken, ongemeen eigenzinnig. Het
gefchied niet fpoedig , en voor de befmetcing door
enkele aanraaking veroorzaakt , ( de vleefchelyke
vermenging uicgezondert) fchynt men zich te kunnen
beveiligen. Het is aanmerklyk, dac dezelve
niec altoos door Huwelyks-gemeenfchap wordt
voortgeplant, want men heeft getrouwde lieden
gezien , waar van de eene Melaats was, en de andere
rein bleef, hoewel zy eikanderen den Huwlyks-plicht
niet onthielden. Dan by alle deeze
uic-
Ca) JOHANNES ANDREAS MURKAY, de Vermïbus in
lepra obviis , jun£ta leprofi biftoria Goettingte 1769.
(b) In eene Verhandeling over de byzonderheden
die men in het boek van Hiob vindt, en te kennen
geeven, dat de Schryver van dat boek iEgypten moet
gekent hebben: waarin ik ook in hec voorbygaan van
de Ziekte van Hiob wat breedvoeriger gewag maake.
Deeze Verhandeling is in 'c jaar 17^4.. i7f

§. ao8. VAN DE MELAATSHEID. 245
uitzonderingen toont de bevinding nochtans in het
groot, dat deeze Ziekte langzaam, maar verfchriklyk
is in haare befmettinge , en zich kruipende verfpreidc:
dit is het eenpaarig bericht van alle die
plaatzen , daar zy immermeer geheerfcht heeft: in
deeze Eeuw werdt zy door Africaanfche Slaaven in
de Suiker-Eilanden van America gebracht, en eerlang
had zy zich in haare geheele verfchriklykheid
over meer dan één Eiland uitgebreide. Ook hebben
wy dezelve in Duitfchland gehad: men had die
plaage van de zoogenaamde Heilige Oorlogen mede
gebracht, en om haaren wille bouwde men byzondere
Gasthuizen , in welke noch in de voorgaande
Eeuw hier en daar de laatfte overblyffels
der befmettinge te vinden waren : dan, waarfchynlyk
, dewyl onze Luchtftreek , leevenswyze , en
kleeding (0) aan dezelve geen voedfel gaf, is zy
eindelyk in zoo verre verdweenen , dat men daar
van nu flechts zeer zeldzaam een enkeld voorbeeld,
als eene groote merkwaardigheid , kunne opgeeven.
(a) Misfehien is 'er geen Land zoo ryk aan Linnen
, als Duitfchland, het welk 'er zoo veele andere
Landen van voorziet. Hier van daan is het, dat iedereen
, die dit flechts niet rechtftreeks door zynen
Geneesmeester verboden is, over het bloote lichaam
een linnen hemd draagt, en dit vry dikwils met een
ander, dac fchoon is, verwisfeit; daarentegen draa»
gen Oosterfche Volken veel wolle kleederen over het
naakte lichaam , welke kleederen zy ook zoo dikwerf
niet kunnen veranderen als wy het hemd. Iemand
dien wy arm noemen, heeft evenwel doorgaans meer
dan één hemd : in verfcheidene Landen van Afien
zoude dit al een kleine rykdom, en een dozyn hemden
een foort van weelde (luxus) zyn.
Q3

S46" §• 20S. VAN DE MELAATSHEID.
ven. De Heer WERLHOF betuigde my wel eer,
in zyn geheele leeven , en onder zoo veele Lyders
als hy behandeld had , niet meer dan éénen gevonden
te hebben, aan welken hy de echte kenmerken
van de Aiabifche Melaatfchheid bemerkte,
maar die aan niemand de befmetting overdeed ( a),
ook niet aan de Melaaifchheid, maar, eerst 15 jaa-^
ren naderhand, aan eene Borstziekte fHerf; en dus
misfehien de eigentlyke Melaatsheid der Oosterlingen
niet eens gehad had : en die Kledermaaker te
Gcettingen , wiens ziekte de Heer MURRAY befchreeven
heeft , ftierf wel aan de Melaatsheid ,
maar ook zonder iemand befmet te hebben. Zyn
huis is naa zynen dood verkocht, en door éénen
myner goede Vrienden bewoont, die daar van nimmermeer
eenige nadeelige gevolgen befpeurt heeft.
Ook
( a ) De eigene woorden van deezen grooten en
voorzichtig oordeelenden Man, verdienen, dat zy
niec. verlooren gaan. Ik km my, zegt hy, maar éénen •
Lyder te binnen brengen , aan welken ik de rechte kenmerken
van de Arabifche Melaatscbbeid gezien hebbe-
Deeze was een Lieutenant van de Artillery, die in de
belegering van Philigsburg langen tyd in vochtige Ba~
rakken gehuisvest bad. Men had bem driemaalen doen
kwylen. maar bet ongemak was van tyd tot tyd erger
geworden. Toen by bier in zyn Vaderland kwam, daar
by Vrouw en Kinderen bad, behield by zyn ongemak tot
aan zynen dood, dewelke 1 f jaaren daarna door zekere
Borstziekte , die toen beerfebte , veroorzaakt werdt; by
bracht de befmetting op niemand over. Nochtans durvt
ik niet vastfiellen , dat zyne Ziekte , niettegenftaande
deeze kenmerken . dezelfde ftoffe • ah de Arabifche Melaatsheid
, die zekerlyk dikw.ls befmetlyk is, ten gronde
gehad beejs. Hanover den 17. Mev, iy6z.

f. 208. VAN DE MELAATSHEID. 247
Ook is de Ziekte erflyk , maar niet altoos ; zy
wordt alleenlyk tot in hec derde en vierde lid overgeërft,
en wel zoo, dat, volgens het getuigenis
van Franfche Geneeskundigen , in het vierde lid
niet meer de volkome Melaatsheid , maar alleenlyk
de Hinkende adem overig zy. Ook by deeze overerving
heeft deeze Ziekte eene zonderlinge eigenzinnigheid
, die men goedertieren zouden kunnen
noemen , indien zy de menfchen niec geduurende
hun geheele leeven in de marrelende vreeze voor
een onzeker kwaad liet. De Zoon van eenen Melaatfen
zegt men, dac fomcyds niets anders, dan
eene byzondere vatbaarheid voor de befmettinge ,
overerft, die dikwils eerst naa veele jaaren , maar
ook veeltyds nimmermeer haare werking doet O).
Die
(a) Ik zal hier wederom van de Woorden van
PEYSSONEL gebruik maaken. Het geen ik in den
Text meer zegge, heb ik uit andere Franfche Geneesheeren
, die deeze Ziekte , zoo als zy nu noch
in fommige plaatfen van Frankryk gevonden worde,
befchryven , uit de Reisbefchryvingen «an NIEBOHR ,
en andere geloofwaardige Schryvers van deezen tyd ,
overgenomen. Hy zelf zegt, No. 13, 14. „ Wat
„ de erflykheid deezer Ziekte betreft, die is ontwy-
„ felbaar : wy hebben geheele huisgezinnen gezien ,
„ die befmet waren ; en byna ieder Kind van eenen
„ Melaatfen Vader , of eenen Melaatfen Moeder ,
„ werd insgelyfcs vanlangzaamerhand Melaats; noch-
„ tans hebben wy in fommige andere huisgezinnen
„ eenige gezonde Kinderen gezien , en eenigen die
„ Melaats waren; ook dat een Vader aan Melaats-
„ heid geftorven was, en zyne Kinderen oud wrer-
„ den , zonder van die Ziekte gecrofièn te worden :
„ om welke redenen wy, hoewel zy buiten twyfel
„ erflyk zy , nochtans oordeelen , dat het daar mede
E V E N
Q 4
'

24.3 §. ao8. VAN DE MELAATSHEID.
Dit heefc men in het Oosten bemerkt , en daarom
laat men daar de Kinderen van Melaatfen zekeren
Proeftyd houden , om te zien , of zy de Ziekte
overgeërfc hebben dan niet (a): en in Frankryk
heeft
„ eveneens geftelt is, als met die Familien, in welke
„ de Teering, het Graveel, en andere erflyke krank-
„ heeden gevonden worden, die dikwils van Vader
„ op Zoon overgaan, zonder dac zy juist altoos ee-
„ nen regelmaatigen loop houden ; nochtans zoo dac
„ zy nu eens den eenen, dan den anderen der Nako-
„ nielingen treffen.
„ Nooit hebben wy met zekerheid kunnen bepaa-
„ len , in welken ouderdom zich de Ziekte liet eerst
„ by die geenen openbaare , die van befmette Oude-
,, ren voortgeceelc zyn : nochtans wy hebben , zoo
s, veel de gelegenheid dit ons toeliet, bemerkt, dac
„ deeze Toevallen by die van het Vrouwlyk geflacht
„ doorgaans met de 'Maandelykfche Reiniging begin-
„ nen , en ongemerkt voortgaan , tot dac zy haare
„ eerfte of cweede Kraambed gehad hebben; maar
„ dat zy van dien cyd af zichtbaarer en verfchriklyker
„ worden ; maar by het Manlyk geflacht kan men in
„ het geheel geene vaste rekening maaken."
(a) NIEBUHR Befcbryzing van Arabien, pag. 137
in de Kanttekening. De Christenen te Aleppo neerpen
het Kind van melaatfe Ouderen , zo dezelve insgelyks
Christenen zyn , terftond van den Moeder af,
en geeven het aan eene gezonde Vrouw , om het op
te pasfen. Indien 'er dan naa verloop van drie maanden
, by het Kind geene teekenen van Melaatsheid
gezien worden, word hetzelve in de Srad opgevoed:
maar befpeurt men , dac het Kind met de Ziekte ook
befmet is , dan wordt hec aan deszelfs Ouderen , in
hec afzonderlyk Kwartier der Melaatfen, wederom
ter hand geftelt. De Vrouw, die hec zelve gezoogt
heeft, behoeft niet te duchten, dac zy daar door befmet
zal worden,

§. 2o8. VAN DE MELAATSHEID. 249
beeft men door bevinding geleert, dat de overgeërfde
Melaatsheid , zelfs naa verloop van veertig
jaaren , naa eene hevige aandoening des gemoeds ,
inzonderheid naa eenen geweldigen .fchrik , op
éénmaal mét een Vlakje by iemand kan ten voorfchyn
komen , by wien ze tot dus verre fcheen geflaapen
te hebben (a). . Op dezelfde wyze
, als ik tot dus verre de Melaatsheid befchreeven
heb, fpreekt Mofes van de ftraffe des Allerhoogften
op Afgoderye. Godt is gewoon de Israëliten met
Melaatsheid te dreigen , in gevalle zy zyne Geboden
zouden overtreeden : de bekrachtiging van het
Eerfte Gebod, zoo als de Lutherfchen de verdeeling
maaken , of het Eerfte en Tweede, naar de
verdeeling der Gereformeerden, luidt dus: Ik Jehovab
uw Godt ben een yverig Godt, die de misdaaden
der Vaderen aan de Kinderen van de geenen die
my haaten , tot in bet derde en vierde Lid Jïraft,
Exod. XX. vs. 5. Dit heeft men zekerlyk van de
Melaatsheid te verftaan.
Vraagt men , wat den Wetgeever van een Volk ,
by bet welk de Melaatsheid eene gemeene Ziekte
is, ten minften by het welk dezelve in zwang gaat,
ten dien opzichte te doen ftaa; en wat voorzichtigheid
niet alleen en rechtvaardigheid , maar ook
gelyk in Guadeloupe , de roepende ftem van het
ganfche Volk van hem vordere ? Het fchynt op
volgende ftukken uit te komen,
1. De
(«) Medical Obfervations by a Society of Pbyjicians
at London , Tom. 1. pag. 204.

2So $. 2o8. VAN DE MELAATSHEID.
T. De Melaatfen moeten van de Reinen afgezonderd
worden , en in zekere afgezonderde
Kwartieren woonen. Het trouwen kan
men hun , wel is waar , zonder de uiterfle
hardheid niec verbieden, dewyl de natuurlyke
driften by hen even zoo fterk , of, gelyk
andere willen, noch fterker zyn, dan by gezonden
zelve : men moet het dus laaten gefchieden
, .dat zy naar alle gedachten een
nieuw geflacht van Melaatfen in de waereld
brengen. Maar al wie met hun gemeenzaam
wil omgaan , by gevolg ook hunne
Vrouwen , en die Kinderen welke zy zelve
opgevoed hebben , moeten te vreden zyn,
om met hun op die zelfde afgezonderde
plaarze te blyven , en geenen omgang te
hebben met anderen die rein zyn.
^ Indien dit niet gefchiedt, zal de Ziekte
zich op eene vreeslyke wyze verfpreiden, en
veele huisgezinnen zullen'er toe op derzelver
nakomelingen mede befmet worden.
Niemand zoude veilig kunnen zyn voor
de befmetting, indien zulk eene afzondering
geene plaatze vond : maar nochtans behoort
iedereen, die zich in eene burgerlyke Maatfebappye
begeeft , van dezelve dat nut te
hebben, dat hy zekere natuurlyke veiligheid
tegen zulke befmettingen bekomt; of zy moet
hem vryheid geeven , om zich zeiven deeze
veiligheid te bezorgen, door diezelfde middelen
, die in den ftaat der natuur geoorlooft
zyn; door die.zelfde middelen, waarvan wy
ons in tyden van Pest, zoo te water als te
land

§. 208. VAN .DU MELAATSHEID. 251
land bedienen, wanneer iemand, die de befmeclyke
Ziekte heefc , aan onze Kust wil
landen , op onze Grenzen komen , in onze
Huizen dringen , of ons op eenige andere
wyze door zyne nabyheid in gevaar brengen.
Daar nu geen verltar.dig Wetgeever deeze
eige beveiliging, die aan zoo veele misbruiken
onderworpen is , kan veroorlooven , in
zulke gevallen , daar de befcherming der
Overheid mooglyk is, zoo volgt 'er nacuurlyk
uit, dat hy behoort zorge te draagen, dat
men van dezelve, zoo veel mooglyk, tegen
dergelyke gevaaren beveiligt word.
2. Dewyl de Ziekte zoo ongemerkt voortgaat,
zoo moeilyk te kennen is, en ook, het geen
PEYSSONEL met ftilzwygen voorby gaat,
fomtyds haar begin neemt aan zulke plaatfen
des lichaams, die door de kleederen bedekt
worden (a) \ zoo behoord 'er iemand te
zyn,
fa) ARETJEUS CAPPADOJE, de Caufis &fignis
Morborum, lib. II. cap. 13. pag. 60. onderfcheid twee
foorten van Elepgantiafis , (Melaatsheid van de flimfte
foort) 1. eene, die men het eerst in het aangezicht
ziet, en die men dus vroeg kan kennen. Dus
was het by dien man te Gottingen gefield , van welken
ik nu reeds meer dan ééns gefprooken heb : hy
antwoorde my op myne vraage, zonder te weeten,
waarom ik hem daar na vroeg, dat hy al voor Jangen
tyd , te weeten omtrent 10 jaaren , een klein vlakje,
het welk hy te vooren niet had gehad , in zyn aangezicht
befpeurt had, maar zonder 'er toen arg in te
hebben. Indien men onmiddelyk naa het verichynen
van zulk een vlakje, waar van oude en nieuwe Schryvers
gewag maaken , doet, het geen 'er vereifcfic
word,

252 g. 2o8. VAN DE MELAATSHBID.
zyn , met behoorlyk gezag bekleed , voói
wien men ieder éénen, die maar eenigszins
van Melaafsheid verdacht gehouden wordt ,
zonder tegenfpraak kan doen verfchynen l
om bezichtigt, en wel nauwkeurig onderzocht
te worden. By het minde bewys van
Melaatsheid , moet ieder Burger het recht
hebben , om bezichtiging en onderzoek te
eifchen, en by, die dan rein bevonden word,
moet te vreden zyn met dac voordeel , dat
hy nu voortaan van niemand meer gefchuwt
zal worden.
Indien 'er geene zoodanige fchikkingen
gemaakt zyn , zal niet alleen de geene , die
waarlyk befmet is , en zyn ongemak op alle
moogiyke wyzen tracht te verbergen , anderen
, die voor de befmeccing vatbaar zyn ,
aanileeken ; misfehien zelfs iemand die rein
is trouwen , en dus zyne Bruid , of zy haaren
Bruidegom , tot merklyk nadeel van de
nakomelingfchap , en de gemeene belangens
van den Staac, misleiden: maar ook zy, die
men ten onrechte verdacht houdt, zullen by
dac algemeen mistrouwen van en tegen alle,
het welk PEYSSONEL befchreeven beeft ]
zoo als hy hec op hec Eiland Guadeloupe
zag, zicb zeiven en anderen toe een'last zyn.
Iemand ,
word , wil men , dat de geneezing mooglyk is. 2.
ken, die zich hec eerst aan de ellebogen, kniën en de
gewrichten van handen en voeten openbaart. Deeze
ioort is al meer verborgen, en ARET^EUS oordeelt
dezelve gevaarlyker, om dac men dezelve doorgaans
te Iaat gewaar worde.

2o8. VAN DE MELAATSHEID. 253
Iemand, die zich zeiven rein kent, zal zich
van ieder eenen afzonderen, die hem maar
eenig6zins, al was het ook maar door een
onfchadelyk vlakje of eenige zomer-fproeten
, verdacht voorkomt; hy zal hem zyn
huis en zynen bmgang verbieden, ja misfehien
in eene drift, of door angst gedreeven, zich
van geweldige middelen , die hem de zelfsverdeediging
aan de hand geeft , bedienen ;
en het zoude hart zyn, indien men hem wegens
eenige buitenfpoorigheid , daar door
veroorzaakt, indien zy flechts niet te verre
gaat, wilde ftraffen : aan den anderen kant
zal hy , dien men onfchuldig in verdenking
gehouden heeft, dit als eene groote verongelyking
aanmerken; daar zullen vyandigheden,
wederzydfebe beleedigingen , en daadlykheden
uic voortkomen, en ondertusfchen is zyn
ongeluk, dat hy van andere menfchengemyd
wordt , weinig minder, dan of hy waarlyk
na het gezelfchap der Melaacfen verdreeven
wierdc. Ja zy zelve , die volkoomen rein
zyn , en aan geene de minfte verdenkinge
bloot liaan , maar die alleen van hunnen kant
anderen in verdenking houden , hebben het
ongeluk, van zich altoos in vreeze, die misfehien
in niets anders dan hunne verbeelding
gegrond is , voor befmettinge te bevinden ,
en van zoo veele hunner medeburgeren, die
hun ontmoecen , zekeren afkeer ce hebben.
Die is niecfleches eene kwelling des gemoeds,
maar ook naadeelig voor de gezondheid van
het lichaam , die daar door in geen gering
gevaar geftelt wordt. Vreeze is by befmetlyke

2
54 §• 20^* VAN DE MELAATSHEID.
lyke Ziektens zeer fchadelyk voor de gezondheid
: ik ben wel niet van gedachten , dat
de Melaatsheid , even als de Pest, hem die
het meest bevreest is , het eerst zal treffen ;
maar'er zullen uit eene geduurige en dikwils
vernieuwde vreeze, en het opfluiten binnens
huis , het welk daar doorgaans een gevolg
van is , andere Ziektens voortkomen.
3. Zy , die naa gedaan onderzoek gezond , of
toch rein van de Melaatsheid bevonden worden
, of van welke men getuigen moet, dat
zy van dezelve ten eenenmaale herftelt zyn ,
moeten op eene wettige wyze rein verklaard
worden. Hoe veel belangs de zoodanigen
zelve daarin hebben , behoef ik niet te zeggen
: dan, 'er ligt ook der geheele Maatfchappye
aan gelegen ,. dat men met zekerheid
weet, wien men voor rein te houden
hebbe , om door geene noodlooze vreeze
ontrust te worden.
Deeze Reinverklaaring moet niet te ligtlyk
gedaan worden, niet volgens Geneeskundige
grondregels a priori (van voren ),
want anders zal men zich daar op niet volkomen
verlaaten, en de voorige ontrustende
vreeze ftand houden : maar zy moet naa genoegzaame,
langduurige en wel onderzochte
waarneemingen gefchieden. Hier heeft men
juist het tegendeel van die verftandige grondregel
, die een Rechter behoort in het oog
te houden, dat men naamlyk liever lofchelmen
wil ongeftrafc laaten , dan éénen onfchul-

§. 2o8. VAN DE MELAATSHEID. ^55
fchuldigen ter dood brengen : want hier is
het beter tien Reinen , die men dus zonder
grond verdacht houdt, noch eenen tyd lang
als Melaatfen aan te zien , dan éénen Melaatfen
rein te verklaaren ; want door dit
laatfte vervalt terftond al het voordeel , dat
niet flechts tien , maar duizend , en by een
groot Volk veele duizenden van deszelfs reinverklaaring
trekken moesten ; men ftelt 'er
zich dan niet gerust door , en het algemeen
mistrouwen van allen tegen allen vindt wederom
plaatze.
Misfehien zullen fommige Leezeren denken, dat
hier juist noch het gewichtigfte ftuk ontbreekt.
Moest, zal men vraagen , de geneeswyze van deeze
Ziekte ook niet voorgefchreeven worden? Voorzeker
, dit zoude ik noch eifchen noch wenfehen,
vooral niet by eene Ziekte , die men van ouds voor
ongeneeslyk hieldt, en tegen welke men , zo zy
zekeren bepaalden trap bereikt heeft , zelfs nu noch
geene Hulpmiddelen kent. Wanneer zekere gemeene
Volks - ziekte , de Pest, by voorbeeld , of
Roode Loop, voor eenen korten tyd begint te woeden
, is de Overheid wel gewoon, na voorafgaande
raadpleeging met de Geneesheeren van haare Stad ,
de beste middelen tegen deeze Ziekte openlyk bekend
te maaken ; maar nochtans alleenlyk als raadgeevingen,
en geenszins als geboden: dan wanneer
men van eene gewoone Land-ziekte , of van zoodanig
eene Krankheid, die geduurende eenige Eeuwen
zonder tusfehenpoozinge in zwang gaat, en
aan den anderen kant, wanneer men niet van zekere
bekendmaaking (Publicatie') , maar van eene onver-

25f* §• 208. VAN DE MELAATSHEID.
veranderlyke Wet fpreekt , zouden Wetten , de
Geneeswyze en haare Voorfchriften betreffende,
die meer deeden, dan het een of ander nadeelig
Geneesmiddel verbieden , aan derzelver oogmerk
weinig beantwoorden. Om niet te zeggen , dat
de Artfen , die op dien tyd , wanneer de Wet gemaakt
werdt, leefden , zeer wel een nadeelig middel
konden aanpryzen , waar van men ten aanziene
van de Pest ( a ) en Kinderpokjes zulke merkwaardige
voorbeelden heeft; en dat de menfchen in de
keuze der Geneesmiddelen , waar by het op hun
eigen leeven aankomt , niet gaarne hunne vryheid
geheel verliezen ; is het genoeg , aan te merken ,
'dat 'er geduurig nieuwe en betere Geneesmiddelen
en handelwyzen met de Zieken , waar van de oude
Geneeskundigen niets wisten, worden uitgevonden.
Moet dan een Wetgeever, die zelfs voor volgende
Eeuwen zyne Wetten voorfchryft, al by voorraad,
en zonder ze te kennen , deeze Geneesmiddelen
uitfluiten ? Neen , hy laate het voor de Nakomelingschap
, en de Artfen, die dan zullen leeven ,
over , om zulke Geneesmiddelen te gebruiken, als
men dan best zal oordeelen ; inzonderheid, daar
fommige Ziektens, naa verloop van tyd derwyze
van gedaante veranderen , dat men in de eene
Eeuw daar tegen geheel andere middelen uitvinde,
dan in de 'andere
Maar
(A) HODGES de Peste, pag. 14- MEAD de Peste
in het Tweede Deel van zyne Opera Medica , pag.
88 en 89.
(6) Het voorbeeld der Venus-ziekte zal dit genoeg
kunnen ophelderen.

$, 2o8. VAN DE MELAATSHEID. 257
Maar , zegt men misfehien , Mofes was een
Wetgeever , die naar Godtlyke ingeevingen handelde
, en Godt zoude derhalven het beste middel
, om de Melaatsheid te geneezen , door hem
hebben kunnen bekend maaken , en voor altoos in
zyne Wetten vastftellen 1
Zekerlyk
zoude Godt dit hebben kunnen doen , doch Hy is
niet gewoon op deeze wyze te werke te gaan ,
maar het aan de menfchen zelve over te laaten, om
door eigen vlyt, Geneesmiddelen tegen de ongemakken
, die Hy hun toezendt, uit te vinden (a).
Hier komt noch by : indien 'er al zeker onfeilbaar
middel tegen de Melaatsheid gevonden wierdt,
zoude het evenwel met het overige van den inhoud
der Mofaïlche Wetgeevinge niet wel overéén komen
, dat middel bekend te maaken : want de Melaatsheid
was juist de ftraffe , welke de Voorzienigheid
den Overtreederen der Wet van Mofes , inzonderheid
den Afgodendienaaren , gedreigd had.
Zoo min als het tegen de goedertierenheid van Godt
ftrydt , dat in de Waereld , die door Hem gefchaapen
is en onderhouden wordt , Ziektens, ongeneeslyke
Ziektens , en andere natuurlyke onheilen
gevonden worden , waar van Hy zich tot ftraffe
der Zondaaren kan bedienen ; even zoo min ook
ftrydt het tegen de goedertierenheid van Godt, als
eenen Burgerlyken Wetgeever , indien Hy zeker
onfeilbaar middel tegen de Melaatsheid , het welk
'er
fa) Men kan hier wederom te pasfe brengen, het
geen ik bladz. 172. aangaande Wiskundigeen Natuurkundige
Waarbeden, (want dus behoorde men te kezen
, en niet gelyk 'er [in het Hoogduitfch] ftaat,
Narichten) gezegt hebbe.
IV. Deel.
R

258 §• 2op. DE MELAATSHEID WAS EENE
'er misfehien wel te vinden was, en zyner Alweetenheid
hier onbekend zyn kan, niet door eene onmiddelbaare
Openbaaring bekend maakt.
$. 209.
Be Melaatsheid was eene gewoone Ziekte van
die Luchtftreek en dat Folk, waaronder en
aan het welk Mofes zyne Wetten gaf.
De Melaatsheid is noch heden ten dage, naa verloop
van zoo veele Eeuwen , eene gewoone Ziekte
in geheel 'Syrien , waar van Palaeftina een gedeelte
is ; by gevolg eene gewoone Ziekte van.dat Land,
waarin Mofes de Israèliten voerde. In iEgypten,
daar zy te vooren gewoond hadden , zege men ,
dat dezelve noch gemeener en van boozer natuure
is, zoo dat zich de Romeinen wel eens verbeeldt
hebben , dat men nergens , dan in iEgypten , de
Elephantiajïs bekomen konde :
Eft Elephas morbus , qui propter flumina Nili
Rafcitur JEgypto in media , nee prceterea usquam.
De luchtftreek moet hier iets toe doen. Dezelve
Zal , wel is waar, deeze Ziekte niet van zelf voortbrengen
, want 'er zyn Landen onder dezelfde of
eene noch heetere luchtftreek geleegen, die zonder
Melaatsheid geweest zyn ; zoo als by voorbeeld de
Suiker Eilanden in America, die tot de tegenwoordige
Eeuw toe , waarin Africaanfche Slaaven deeze
Ziekte in dezelve gebracht hebben , daar van vry
gebleeven zyn : maar de luchtftreek van dat Land
is de oorzaak, dat die Ziekte niet wederom zoo
vol-

GEMÈENE VÓLKS-ZIEKTE. 253
volkomen uicfterft als in Duitfchland , alwaar thnns
een Arts de Lepra Arabum , zoo als de Geleerden
deeze Ziekte noemen , Gode zy dank , doorgaans
alleen uic boeken , of alleen by den naam kent.
Onder de tsraëüten was de Melaatsheid zekerlyk
ook op dien tyd , coen Mofes hen uic /Egypten
voerde , niets -vreemds. Het geen veele Grieken
en Romeinen daar van zeggen , dac de Israëliten ,
om hunner Melaatsheid wille , of wegens andere
befmetlyke Ziektens , uit iEgypten zouden weggejaagt
zyn , kan ik hier niec onderzoeken, daar myn
oogmerk niet is eene gefchiednis op te ftellen. De
getuigen althans, zeggen niet eens dat geen , het
welk men hen laat zeggen , of uic hunne fchriften
naa vertelt, en zy komen ook niet overéén in hun
gecuignis : ook is hec hier de plaatze niet om hen te
verhouren. Dan die zoude ik hier wel willen aanmerken
, dat men de vraage , van welke fommige
Vyanden van den geopenbaardeu Godtsdienst zoo
veel ophefs maaken , en waar over fommigen van
deszelfs Voorftanderen zich zoo driftig aanftellen ,
tweezins te verftaan is. Naamlyk hec is geheel iets
anders , wanneer men vraagt : was de Melaatsheid
op dien tyd, toen de Israè'liten uit Mgyptcn trokken,
onder dezelve eene gewoone Ziekte ?
En
wanneer men vraagt: heeft men hen wegens hunne
Melaatsheid uit JEgypten weggedrceven ? Het laatfte
heefc geene de minfte geloofwaardigheid. Welk
verftandig Vorsc zal een Volk van 600000 Mannen,
en dus , Vrouwen en Kinderen medegecelc , eene
menigte van cwee en een halve millioenen, wegens
eene Krankheid verdryven , die in zyn eigen Land
natuurlyk is? Dan , zonder my in,het onderzoek
R s van

aóo $. 209. DE MELAATSHEID WAS EE«E
van deeze waarfcbynlykheden of onwaarfchynlykheden
in te laaten, die hier daarenboven weinig zouden
afdoen , om dat ieder Schryver byna, die 'er
van fpreekt, de zaak op eene andere wyze verhaalt,
en ik hunne gezegdens hier niet ter toetze kan
brengen , zoude ik deeze vraage liever willen verdeden,
en dan dien Schryver daarover hooren, die
ten minden 1000 jaaren vroeger geleeft heefc, dan
alle Grieken en Romeinen, die van deeze zaak ooit
gehandeld hebben ; eenen Schryver daarenboven,
die het geval van naby konde weeten , dewyl hy de
Israëliten zelf uit ^Egypten gevoerd had ; ik meen
Mofes. Deeze verhaak ons :
1. Dat de Israè'liten geenszins wegens hunne
Melaatsheid uit ./Egypten verdreeven zyn ,
maar dac zy vrywillig dit Land wilden verhaten,
en 'er zich zelfs, als met geweld uit
losgefcheurt hebben. Dit verhaalt hy in een
Boek , het welk eigenlyk voor de Israëlken
gefchreeven was , en waarin hy hun anders
niet fpaart met veele en fcherpe verwyten.
Hy zegt'er dit by, dat op zekere nacht eensklaps
alle Eerstgeboornen der /Egyptenaren
geftorven zyn, ( dit zoude men de Pest kunnen
noemen , maar van de Melaatsheid ziec
men nimmer zulk eene flerfte,) en dat de
Israëliten, die reeds langen tyd vergeefs verzocht
hadden om te mogen uittrekken , om
die rede noch in dien zelfden nacht mee geweld
uicgedreeven wierden; eenegebeurtnis
die door Griekfche enLacynfchefchryveren,
die de gefchiednisfen der zoogenaamde Barbaaren
doorgaans zonder eenige kennis van
$?< der-

GEMEENE Vo IKS - Z IE KT E. fltSl
derzelver eigene Schryvers en taaie , uit de
derde , ja fomtyds uic de tiende hand hadden
, van gedaante verandert, en verkeert
voorgeleek zal zyn.
2. Maar nochtans dat de Melaatsheid toen buiten
twyfel onder de Israëliten eene bekende
Ziekte was , en zelfs fterk in zwange ging.
Zyne Weccen zelve, ten opzichte der Melaatsheid
gegeeven , leveren hier het duidelykst
bewys van; want wie zal Wetten maaken
betreklyk op eene krankheid, die onder
het Volk of in het geheel niet, of ten minften
zeer zeldzaam gevonden word ? Welk Wetgeever
zal ieder éénen , die een klein puistje
, vlakje of zweertje heeft, noodzaaken om
zich van het hoofd tot de voeten te laaten
bezichtigen, en hem dan noch zeven dagen
lang opgefloten houden: indien de Melaacsheid
geene zeer gemeene Ziekce is, en men
daar door niec zonder gegronde rede op de
gedachce komt, of niet wel dat vlakje een
begin van Melaatsheid zoude kunnen zyn.
Daarenboven fpreekt Mofes al in zyn tweede
boek , Kap. IV. 6—8. van de Melaatsheid,
als van eene Ziekte , die hem op het eerfte
gezicht bekend was, en die hy by gevolg
dikwils te voren moest gezien hebben : ook
verhaalt hy Num. V. 1—4. dat men de Melaatfen
buiten het Leger gefloten heeft, en
hun eene afgezonderde plaats buiten de Legerpiaacze
der israëliten aangeweezen.
En waarlyk men kan niet wel iets anders by een
Volk verwachten, het welk uit iE^ypten kwam,
R 3 'daar

262 §. 209. DE MELAATSHEID, enz.
daar de voornaamfle zetel deezer Ziekte was, 'Er
waren noch andere omflandigheden, die iets hebben
moeten toebrengen , om de Melaatsheid onder
de Israëliten fterk te doen verfpreiden. Zy waren
naamlyk arm en onderdrukt geweest; en ongemakken
der huid , ja byna alle befmettelyke Ziektens ,
treffen inzonderheid arme lieden , die zich niet zindelyk
, of van befmette perfoonen afgezondert kunnen
houden. Zy hadden voor een gedeelte in de
vochtige en moerasfige {treeken van /Egypten gewoont
(a), en ook dit is gefchikt om de Melaats,
heid te bevorderen ; ja eene zeer vochtige wooning
is in ftaat, om, zonder eenige voorgaande befmetting
, de Melaatsheid zelve , ten minffe eene Ziekte,
die 'er zeer gelyk aan is, voort te brengen
Hier komt noch eene voornaame omftandigheid by;
naamlyk hunne woonplaatzen langs den Nyl en de
Moerasfen veroorzaakten , dat zy om niet Vifch
konden eeten , Num. XI. 5. Maar niets is meer
gefchikt , om Huid-ziektens voort te planten en te
verflimmeren , dan wanneer men van Vifch leeft,
of toch veel Vifch eet; en men heeft noch heden
ten dage in Noorwegen , zo al geene Melaatsheid,
nochtans eene Ziekte , die 'er zeer naby komt, en,
foortgelyke toevallen oplevert , dewelke men aan
bet veel Vifch - eeten toefchryft.
Zoo voordeelig het verblyf der Israè'liten in /Egypten
voor het verfpreiden der Melaatsheid fchynt
ge-
Ca) §. 21. bladz. 66. van het eerfte Dëel.
(è) Men zie den brief van den Heere WERLHÖF,
d;e ik by de voorgaande §. in eene der Kanttekerjingen
geplaatst hebbe,

264 §• WETTEN VAN MOSES ,
ï. Mofes beveelt niets tegen het trouwen van
Melaatfe perfoonen ; dit was derhalven geoorloofc
en gebruiklyk. Wel is waar, het is te beklaagen ,
dat Melaatfe Ouderen Kinderen teelen , die tot in
het derde of vierde Geflacht zullen befmet zyn ,
immers gevaar loopen van befmet te worden
dan, het is hier mede eveneens geftelt , als met
alle andere Ziektens, die van Ouders op Kinderen
kunnen gebracht worden. Eene Wet, die zulke
perfoonen het Huwlyk verbood , zoude niet alleenlyk
zeer hard zyn , maar ook uitwerkfelen hebben ,
die tegen het oogmerk van den Wetgeever lynrecht
gekant waren : daar de wellustige driften by
lieden , die met Melaatsheid bezocht zyn , zoo
wel als by gezonden, of zejfs, zoo als PAULUS
,/EG INETA wil , noch fterker dan by deezen gevonden
worden , zouden zy, indien men hun verbood
te trouwen , tot vertwyfeling gebracht worden
, en dezelve dikwils , al wierdt 'er ook de
zwaarfte ftraffe op geftelt, of geweld, of bedrog
tegen onbeftnette Vrouwsperfoonen pleegen , en
daardoor het kwaad maar meer verfpreiden.
2. Hy beveelt, dat ieder een , dié maar eenigzins
verdacht gehouden wordt, zal bezichtigt worden.
Niemand, op wiens opperhuid men flecht*
een puistje of vlakje vond , waar uit men eenige
argwaan zouden kunnen trekken; niemand , dien
de hayren , op eene wyze die verdenking konde
baaren , uitvielen ; niemand eindelyk, die zich gebrand
had , en by wien op het deel , het welk
daar door gekwetst was , te lang eenige verdachte
vlak gezien werdt, mocht van deeze bezichtiging
worden vrygelaaten : juist op dezelfde wyze,
als

BETREFFENDE DE MELAATSHEID. 265
als men te Guadeloupe begeerde , dat met foortgelyke
Lieden zoude gehandelt worden.' Deeze
voorzichtigheid , inzonderheid met betrekkinge toe
den geenen , die zich gebrand hadden , was te
noodzaaklyker, dewyl Melaatfe lieden, die deeze
hunne ziekte , waar over zy zich fchaamen , willen
verbergen , dikwils voorgeeven , dat zy zich
gebrand hebben : Ook kan het wel zyn, gelyk
fk in myne Aanmerking over Levit. XUI. vs. 24.
al gezegt heb te vermoeden , dat ieder ander ongemak
, of elke kweJuure, by lieden , die eene
gefteltenis hadden , dewelken hen voor Melaatsheid
vatbaar maakte , tot Melaatsheid oveifloeg ;
en dus , dat dit ongemak dikwils by foortgelyke
gelegenheden ontftondt. Ja men zegt zelfs , dat
deeze Ziekte veeltyds by gelegenheid van eenen
hevigen fchrik , of andere fterke aandoeningen ,
uitbreekt.
De bezichtiging gefchiedde door eenen Priester,
In de hoedanigheid zoo wel van eenen Bedienaar
der Burgerlyke Wetten , als van eenen Geneeskundigen.
Dat de geheele Stam van Levi zich op de
Geleerdheid leggen moest, hebben wy al in hec
Eerfte Deel, §. 12. gezien. By de Mgyptenaaren
, dewelke drie foorten van lieden hadden, die
de zaaken van den Godtsdienst moesten waarneemen
, naamlyk 1. Propbesten , die de voornaamfte
Clasfe van Priesteren uitmaakten. 2. Bierogrammateis,
of lieden, die in de Beeidfprcakige Schriften
bedrecven waren, en tkh met meest alle de
deelen van Geleerdheid ophielden, . En. -3,' Neokoros
, dat is, Tempelwachters, by deeze, zeggs
ik , was het werk der laatften c'gealyk de Genees-
R 5
kunde.

266 §. 2io. WETTEN VAN MOSES,
kunde. Dan by de Israëliten fchynt deeze weetenfc
ap , gelyk ook billyk is , eenen hoogeren rang
g< had, en fommigen onder de Priesteren zelve zich
op dezelve gelegc te hebben. Deeze dan waren het,
die, als peritt in arte (in de konst bedreeven) de
bezichtiging moesten doen.
De Tekenen , waarop zy acht moesten geeven ,
werden hun in de Wet zelve omlbndig genoeg
voorgefchreeven , en wel zoo nauwkeurig, dat zy,
met het geen laatere Geneeskundigen , die misfehien
niet eens aan den Bybel dachten , welken
zy ook nimmer aanhaalen , op de Amerikaanfche
Suiker-Eilanden daar van gevonden hebben , veel
meer overéén komen , dan men te vooren zoude
hebben durven verwachten.
Ind ien 'er by de eerfte bezichtiging noch eenige
twyfel over bleef, of het geen men zag een
teken van Melaatsheid ware dan niec , dan werdt
de verdachte perfoon , geduurende den tyd van
zeven dagen opgeflooten , om te zien, of het vlakje
, waar uic men argwaan fchepte , zich verder
verfpreidde , verging , of bleef gelyk hec was , en
deeze opflüicing konde herhaalt worden. Naar alle
gedachten heeft men in dien tusfehentyd middelen
gebruikt , om dien vlak te doen verdwynen ;
gelyk men op de Suiker - Eilanden van America
in foortgelyken proef- tyd gewoon is. Indien dezelve
binnen die zeven dagen grooter wierdc, of
ook volkomen eveneens bleef, alshy geweest was,
zonder bleeker te worden , dan gaf hy een fterk
vermoeden van Melaatsheid , en de verdachte perfoon
moesc onrein verklaart worden. Indien het
vlakje

BETREFFENDE DE MELAATSHEID. 267
vlakje verdweenen was, en naa dac men de bezichtigde
perfoon reeds had losgelaaten , wederom
ten voorfchyn kwam , dan moesc dezelve op
nieuw weder opgeflocen worden, enz. Ik kan hier
hec geheele Hoofdftuk niet aiïchryven. Het behelst
zeer naauwkeurige regelen , die met de nieuwfie
-waarneemingen op de Suiker-Eilanden van America
overéénkomen : hec zelve is waardig om opgeheldert
te worden, maar deeze opheldering zoude
voor een Werk, waar in men van het Mofaïfca
Recht handelt, al te Geneeskundig , en ook al te
breedvoerig vallen.
3. De Onreinen werden van het andere Volk
afgezonderc. Al in hec cvveede Jaar van den tocht
der Israëliten moesten de Melaatfchen buiten hec
Leger hun verblyf houden , Num. V. vs. i — 4.
En deeze Wet was zoo fcherp, dat zelfs de Zuster
van Mofes, toen zy Melaats geworden was , buiten
het Leger gebracht wierd, Num. XII. 14—16.
Toen de Israëliten in hun Land gekomen waren,
en in Steden woonden , vatte men de meening van
deeze Wet op die wyze op, dat de Melaatfchen
op eene afgezonderde plaatze , BETH CHOFSCHITH
(Huis of plaatze der onreinigheid) genaamt, moesten
woonen ; en van deeze afzondering was een
Koning zelf niet vry , wanneer hy met die Ziekte
bezocht werdc, 2 Kon. XV. vs. 5. Dan , dewyl
een Melaatfe niec altyd in zyne Wooning kan blyven
Qa), en hy dus fomtyds reine lieden ontmoeten
Ca) Noch heden ten dage wordt aan Melaatfe.
lieden in het Oosten het uitgaan niet vofftrekc verbooden
, want men merkt hen. niet aan als met de
Pc

a68 §. aio. WETTEN VAN MOSES,
ten zal, was hy verplicht, voor eerst, om zich
door zyne kleeding kenbaar te maaken , dat is ,
om met gefcheurde kleederen , bloote hoofden en
bedekte kin te gaan ; maar ook ten tweeden , om
den geenen, die hem oncmoetfe , toe te roepen,
dat hy onrein was, Levit. XIII. vs. 45, 46. Hec
is zeker, dat hy, door het enkel ontmoeten en
«anraaken , niemand zoude befmet hebben , gelyk
men uit alle Geneeskundige Berichten van deeze
Ziekte genoeg kan afneemen : maar de Wetgeever
moet ook zoo veel mooglyk zorge draagen , dat
hy door zyne gedaante , die affchuwelyk genoeg
is , niemand eenig afkeer , of, het welk door eene
onverwachtte aanraaking zoude gefchied zyn ,
fchrik konde veroorzaaken. Hier kwam noch by ,
dat hy, door iemand aan te raaken , denzelven ten
minften Levitifch onrein zoude gemaakt hebben ;
immers 'er was
4. Om het verfpreiden der Melaatsheid door
gemeenzaamen omgang te verhoeden , werdt vastgeftelt,
dat een Melaatfe ook Levitifch , of burgerlyk
onrein zyn zoude : by gevolg werdt hy ,
die hem aanraakte, ook onrein : het is waar , in
eenen eigentlyken of Geneeskundigen zin konde
niemand door eene enkele aanraaking onrein , dac
is, befmet worden; maar wel onrein in eenen burgerlyken
zin.
5. Maar
Pest befmet. De Heer NIEBUHR zegt pag. T3*. (129
en 130. in de Nederduitfche Vertaalinge,) h bad genoeg
van deeze Lieden kunnen zien , maar toen ik ze
my eens op de firaat zag tegenkomen , bield ik bet voer
raadzamer ben uit den voeg te gaan.

BETREFFENDE DE MELAATSHEID.
2(5c)
5. Maar daarentegen was ook , ten dienfté van
die geenen, dewelke men rein bevonden had, in
de Wet bepaalt , wie rein verklaart moesc worden ;
en zoodanigen waren dan van alle vewycingen van
JVlelaacsheid vry , indien zy niet, door op nieuw
opkoomende tekens van deeze Ziekte, weder in
verdenkinge vielen.
Iemand, die by de eerfte bezichtiging rein bevonden
werdt , of by welken, in den tyd, dac
hy opgeflooten was , het gewaande kenmerk van
Melaatsheid verdweenen was , werdt rein gefproken
, maar nochcans mee die bepaalinge , dat de
laatfte zyne kleederen moeste wasfchen. Indien
iemand waarlyk Melaats geweest, maar van deeze
Ziekte herftelt was , dan moest hy zekere Offeranden
brengen , by welke hy rein verklaart werdt.
Mofes hield deeze Ziekte derhalven niet voor ten
éénenmaale ongeneeslyk ; en zoo is dezelve ook
niet , indien men vroegtydig , zoo ras het eerfte
teken van Melaatsheid gezien wordt, de vereifchte
middelen aanwendt ; zy wordt eerst ongeneeslyk
in het >-ervoIg: en nochtans getuigen oude Geneeskundigen
, dat de zoodanigen zelfs , die deeze
Ziekte al in den hoogften graad hadden, en daarom
na de Woestyne gebannen waren , fomtyds ,
misfehien door eenig middel , het welk hun onbekend
was , ot zekere byzondere levenswyze , rein
geworden zyn. Het is waar , alle Geneesmiddelen
, die ons tot dus verre bekend zyn , zyn ce
zwak , om zulk eene geneezing te volbrengen ;
maar men kan nochtans niec zeggen , dac dezelve
de krachten der natuure, die voor ons noch verborgen
zyn, en de uitwerking van een zeldzaam
toe-

z-'O 5- 210. WETTEN VAN MOSES ,
toeval te boven gaat; ja in het boek van Hiob *
het weik waarfchynlyk door Mofes zeiven befchreeven
is , fchynt zulk eene geneezing , die zelfs aan
Hiob onmoogiyk toefcheen , niet als voiftrekt onmoogiyk
te wordan aangemerkt ; immers het iaat
hem ten minden wederom geheel gezond worden.
6. De Wetgeever droeg byzondere zorge voor
twetërleie lieden , dewelke hy. geenszins wilde ,
dat men voor onrein zoude houden.
De eerden zyn. die , dewelke zekere Ziekte der
huid hebben , die door hem niet Melaatsheid ,
maar Bohak genaamt wordt, Levit. XIII. 38,39.
Zyne woorden zyn deeze : Indien een Man of
Vrouw witte Vlakken op de huid bekoomen , en de
Priester ziet dat de verwe van deeze Vlakken zwak
en bleek is , dan is het Bohak , die op de huid uitgebroken
is : zy zyn rein. Dewyl men tot dus
verre niet wel geweeten had, hoedanig eene Ziekte
deeze zy , en het woord in het Arabifch noch in
wezen is, gaf ik het aan het Reis-gezelfchap na
Arabien als eene Vraage op (0). De Heer NIE-
BÜHR heeft dezelve, bladz. 135. van zyne Befchryving
van Arabien, (bladz. 128. in het Nederduitfch
) , dus beantwoord : „ Bohak is noch
„ befmettende noch gevaarlyk. Een zwarte Knaap
„ te Moccba, die met deeze Melaatsheid behebc
„ was, had hier en daar op het Jyf witte Vlekken.
(a) 28de Vraage, aan het Arabifch Reisgenootfchap,
No. 8.

BETREFFENDE DE MELAATSHEID,
2? I
„ ken (a). Men zeide , dac hec gebruik van
Zwavel dezen Jongeling voor een cyd geholpen ,
„ de Ziekte echter niec ten vollen weggenomen
,, had." En bladz. 237. (bl. 130. in het Nederduitfch)
geelt hy uic de Papieren van den overleeden,
Heer FOKSKAL noch hec volgende uittrekfel.
„ Den 17. Mey 1763. zag ik zelve de Melaatsheid
„ Bohak aan eenen Jood te Moccha. De Vlek-
„ ken dezer Melaatsheid zyn van ongelyke grootte,
„ zy zyn niet glanzig. Én zyn of weinig of niets
„ boven de huid verheeven , en veranderen de
kleur der hairen niet. Haare kleur is denker
„ wit , of iets naar het roode De overige huid
„ des Melaatfchen , welken ik zag , was zwarter
,, dan de ïnwoonders gemeenelyk zyn , doch do
„ Vlekken waren niet zo wit als de huid der Euro-
,, peëren , als zy niet van de Zonn' verbrand is.
„ De Vlekken dezer Melaatsheid vertoonen zich
„ niet op de handen , noch omtrent den Navel,
„ maar wel aan den Hals en in het Aangezigt ,
„ maar niet aan dat deel des hoofds , welk fterk
„ met hairen bewasfen is. Zy breiden zich allengs
„ uic. Zomtyds blyven zy maar cwee maanden,
5 )
zomtyds ook wel een of twee Jaaren , en verdwynen
langzaamerhand van zeiven. Deeze
„ Krankheid is noch aanftekende , noch erflyk ,
en veroorzaakt aan het lichaam geen ongemak."
Hier
(" a ) Ik herinner my , in het zesde fluk der nieuw»
ïle berichten van de Zendelingen na Oost-Indien,
iets denielyks geleezen te hebben Een Geneeskundige
in Tranquebar zoude derhalven deeze Ziekte ,
met geringe moeite, noch nader en zekerer kunaen
befchryven.

272 §. aio. WETTEN VAN MOSES,
Hier uit kan men genoeg begrypen , waarom iemand
, die met Bohak behebt was , niet onrein
verklaart moest worden , te weeten , dewyl dit ongemak
, het welk meer eene wanftahigheid of origelykheid
(Anomalie) , dan eene Ziek-e van de
huid moet genaamt worden , en daarenboven aan
hec lichaam geen nadeel toebrengt , noch befmetlyk
isnoch overerft. Dat dit naa verloop van
3 3
oo Jaaren naa den tyd van Mofes noch op deeze
wyze bevonden wordt , is eene byzonderheid ,
die in der daad zyne Wetten eere aandoedt, zelfs
by die geenen , die dezelven niet voor Goddelyk
willen erkennen.
De tweede foort van Lieden , voor welke de
Wetgeever zorge droeg, maaken die geenen uit,
welken het hoofd kaal wordt. By ons, en in ieder
ander Land, waarin de Melaatsheid niet zeer
gemeen is, hebben zy wezenlyk zulk eene voor*
zorge van den Wetgeever niet noodig ; niemand
zal het ooit invallen , hen voor Melaats te houden
, al ware het, dat zy vóór den tyd , ja zelfs
in hunne jeugd , kaal wierden. Dan dewyl het
uitvallen der hairen fomwylen, met andere tekens
vergezelfchapt, een veel betekenend kenteken van
Melaatsheid is , en 'er werkelyk eene byzondere
Melaatsheid van het hoofd gevonden wordt, die
zich , met eene zonderlinge, deezer Krankheid eigene,
grensfeheiding , nu eens aan het voor- dan
eens alleen aan het achterhoofd vertoont, zoo
konde hy, die op deeze wyze kaal werdt, vooral
wanneer hy niet reeds eenen zeer x
hoogen trap
van ouderdom bereikt had , in verdenkinge geraaken,
als of by Melaats ware. Zelfs het woord
KAALKOP

BETREFFEND): DE MELAATSHEID. 273
KAALKOP ( Kareach ) betekent jn het Hebreeuwfch
volgens deszelfs aiftamming , iemand die Zweeren
heeft , en dus misfehien oorfpronglyk eenen Melaatfen.
Mofes doet derhalven hier eene uitfpraak,
die men in onze Wetten niet te wachten heefc ,
naamlyk , dat iemand , by wien men niets anders
vondt , dan een hoofd, het welk begon kaal te
worden , om die reden niet verdacht moest gehouden
worden van Melaatsheid , maar dat men
hem als rein had aan te zien. De plaacze kan men
Levic. XIII. vs. 40, 41. vinden. Om dezelve te
verftaan , moet men weeten , dat de Oosterlingen
naauwkeuriger dan wy twee foorten van kaalheid
onderfcheiden , naamlyk eene , die van het voorhoofd
begint, en eene andere die aan het achterhoofd
haaren aanvang neemt; en dac de Hebreeuwen
zelfs voor iedere foort een byzonder woord
hebben. De Arabifche Dichters noemen de eerfte
edele Kaalhoofdigheid , dewyl zy door hec veelvuldig
draagen van den Helm , ( by ons het draagen
van Paruiken) pleegt te oneftaan ; en de cweede
Kaalhoofdigheid van Slaaven. Nu zal men de woorden
van Mofes kunnen verftaan : Indien iemand
de Hairen op het hoofd uitvallen , die is een Kaalkop
( KAREACH ) en rein : worde hy voor aan het
voorhoofd kaal, dan is hy een Bles ( GIBBEACH ) ,
en hy is rein. In hec volgende vaarc hy voorc met
te zeggen , in welken gevalle men iemand , diens
hoofd kaal is, van Melaatsheid te verdenken hebbe,
of «ich verzekeren kunne , dat hy waarlyk mee die
Ziekce behebc is.
7. De Geneeswyze en de Middelen , waarvan
men zich tegen de Melaatsheid te bedienen had,
IV. Deel. S beafc

2->4 5- 2 I O « WETTEN VAN MOSE*,
heefc Mofes in zyn Wetboek niet voorgefchreè*
ven : en daar ieder trap en elk nieuw toeval der
krankheid eene verandering van geneeswyze vereifchce
, zouden deeze voorfchrifcen voor zyn Wetboek
van te groocen omflag, en dan noch evenwel
maar alleenlyk voor Geneeskundigen verftaanbaar
geweest zyn , terwyl zy aan den anderen kant
by gemeene Lyderen , die zich zelve wilden geneezen
, tot de grootfle misbruiken gelegenheid
zouden gegeeven hebben. Daarentegen fchynt
Mofes allen , die befmet waren, na de Priesteren
te wyzen , waar van fommigen ten minften zich in
de Geneeskonst oefenden. Letterlyk vertaald, luiden
zyne woorden dus: Wacht u voor de Melaats*
heid, u zeer wachtende , en doende naar alles , bet
geen u de Priesteren uit den (lamme van Levi zullen
leer en. Gelyk ik het hun bevolen hebbe , zult
gy u in acht neemen, (dat is, zorgvuldig zyn,)
om het le doen , Deut. XXIV. vs. 8. De zorgvuldigheid
tegen de Melaacsheid , dewelken hier
geboden worde, fchynt daar op ce zien , i. dat
men zich wachte voor de befmetting en voor den
omgang met Melaatfen ; 'en 2. dac men zich ook
wachce voor zonden , die Godt mee deeze Ziekte
zoude kunnen ftraffen : maar het doen fchynt te
doelen , op het geen men doen moest , om van
dit ongemak wederom herftelt te worden , dat is,
op. de middelen ter geneezinge. Volgens deeze
verklaaring heb ik die woorden met eene korte omfchryving
vertaald , dewyl de leccerlyke overzetting
te duister , ten minften te onduitfeh zoude geweest
zyn : Wacht u zeer voor de Melaatsheid ; neem u
veor de befmetting zoo veel in acht , als gy kunt ;
en gebruik 'er tegen, het geen de Priesteren uit den
/lamme

BETREFFENDE DE MELAATSHEID'. 2?5
(lamme van Levi u zulten voorjcbryven : ga narmkeuriglyk
te wcrke , gelyk ik bei bun bevolen hebbe.
Mofes fchynt de Priesteren een breedvoerig voorfchrift
gegeeven te hebben , hoe zy in ieder byzonder
geval met de Melaatsheid handelen moesten;
wel te verftaan , dat men , indien men in hec vervolg
noch andere en betere middelen zoude ontdekken
, deeze insgelyks gebruiken moest. In dit
voorfchrift, hec welk in zyn Wecboek niet gevonden
wordt, begeerde hy niet als een Propheet of
Afgezanc van den Allerhoogften , maar alleenlyk
als een Geneeskundige , of als iemand , die uit de
ervaaringen van iEgyptifche Artfen het beste by
een vergadert had , te worden aangezien. Of hy
dit onderricht hun in fchrifc nagelaacen , dan alleen
by monde medegedeelc hebbe, kan ik niet zeggen :
by de /Egyptenaaren , en langen tyd by fommige
andere oude Volken, beftond de Geneeskunde in
eene mondeling yoorcgeplance verzameling van ondervindingen
en voorfchriften.
8. Hoe heilzaam de Spy ze-wetten van Mofes
voor een Volk, het welk mee ongemakken van de
huid bezocht was , geweest zyn, heb ik te vooren
al gezegt , toen ik van deeze Wetten handelde.
Veele van dezelve zouden noch heden ten dage, en
naa dat zy reeds lange hebben opgehouden , als
Godtlyke Wetten , van eene verbindende kracht te
zyn voor het geweeten , voor een Volk, het welk
in Paisftina woonde, van nut zyn.
S 2,
$. sn,

tf6 §• 2 I R « MELAATSHEID VAN
$. 211.
Melaatsheid der Kleederen en
Huizen.
Twee Wetten van Mofes, betreffende de Melaatsheid
aan Kleederen en Huizen , kunnen iemand
op het eeifte gezicht zeer vreemd voorkomen
, dewyl men in Europa van zulk eene Melaatsheid
niets gehoort heeft, en men, by het hooren
van den naam , doorgaans gewoon is aan iets te
denken, het welk met de Melaatsheid der menfchen
in verband ftaat. Geleerden , die in hunne
kamer over den Bybel fchryven , weecen dikwils
niets anders dan van hunne Boeken , zy kennen
de natuur, ja zy kennen veeltyds hun eigen huis
niet, in het welk die Melaatheid , waarvan Mofes
fpreekt , misfehien wel gevonden wordt, en zy
zyn te zeer aan zich zelve bepaalt, dan dat zy 'er
Geletterden na vraagen zouden. Misfehien behoorde
de Verhandeling over de Melaatsheid van Kleederen
en Huizen eigenlyk hier niet te ftaan , maar
onder de Policy-wetten over Gebouwen , Manufaftuuren
en Kleederen geplaatst te worden ; dan
men zal dezelve hier toch zoeken: en al ware die
dus niet , zoo moet ik over deeze beide Wetten
eenige algemeene Aanmerkingen maaken , die 'er
by zouden lyden , indien ik ze van eikanderen afzonderde.
Vooreerst dan , wanneer men van Melaatsheid
van Kleederen en Huizen hoort fpreeken , moet
men zoo eenvouwig niet zyn , om zich te verbeelden
, dat dit het zelfde ongemak is , het geen by
de menfchen Melaatsheid genaamd wordt. Menfchen

KLEEDEREN IN HUIZEN. *77
fchen , Kleederen en Sceenen, hebben geenszins de
zelfde ongefteldheden; maar de naavnen van menfchlyke
Krankheden worden volgens zekere Analogie ,
of gelyk de Spraakkundigen her noemen , volgens
zekere Figuur , op de ongemakken van andere dingen
toegepast. Men fpreekt, by voorbeeld , te
Bern van Kanker der Gebouwen , (in de Nederlanden
van Kanker in Boomen, Bloemen, Bollen enz.)
maar men verftaat 'er den Kanker niet door, zoo
als die by de Menfchen gevonden wordt. Zoo wel
als Kanker der Gebouwen eene. Zwitferfche uitdrukking
is, is ook Melaatsheid der Gebouwen eene
Hebreeuwfche. De overleedene Heer FORSKAL
fchreef my uit /Egypten , dat men daar een paar
Ziektens der Boomen heeft, door Infeclen ontftaande,
die men Melaatsheid noemt; ik zal zyne woorden
hier niet bybrengen , om dat ik denke , dat
men alles in het Dagverhaal van zyne Reize, het
welk eerlang zal uitgegeeven worden, en het welk
ik niet gaarne zoude willen voorkomen , breedvoerig
zal kunnen vinden.
Ten tweeden , wanneer men van Wetten hoort,
door Mofes ren opzichte der Melaatsheid van Kleederen
en Gebouwen gegeeven, moet men niet denken
om iets waar van Mofes geen woord fpreekt,
dat zulk eene Melaatsheid , naaraelyk , menfchen
befmetten kan. Mofes is 'er zoo verre af, van hier
voor te vreezen , dat hy veel meer beveelt, wanneer
een huis van Melaatsheid verdacht werdt gehouden,
vóór de bezichtiging van het zelve, al het
huisraad daar uit te brengen, op dat de Priester niec
genoodzaakt zoude zyn , om het zelve onrein te
verklaaren. Indien in de muuren van een huis ee-
S 3
mg

27g §. 2ii. MELAATSHEID VAN
nig vergif Hak, 'bet welke in de menfchen konde
overgaan , dan zoude dit een wonderlyk bevel geweest
zyn. Stek u voor , bid ik u , dat men , indien
zeker huis verdacht gehouden werdt van met
de Pest befmet te zyn , bevel gaf, om , eer men
het zelve onderzocht, zorgvuldiglyk daar alles uit
te neemen , wat 'er in was , op dat hetzelve niet
insgelyks voor befmet behoefde verklaart te worden;
zoude dat niet te zeggen zyn, de befmetting opzetlyk
verfpreiden ? En ondertusfchen zoude het zelfde
, hoewel in eenen minderen graad gefchied zyn,
indien de Melaatsheid der huizen voor menfchen
befmetlyk geweest was. Kan men van Mofes, zoo
als men hem tot dus verre als Wetgeever heeft leeren
kennen , iets dergelyks verwachten.
De Melaatsheid der Kleederen befcbryft Mofes
in zyn derde Boek, Kap. XIII. vs. 47—59. als beftaande
in groene en roode vlakken , die hoe zeer
men dezelve ook wafcht, nochtand ftand houden ,
zich uitbreiden , en waarby het doek nu eens op
de ééne , dan eens op de andere zyde kaal wordt ;
( hy noemt dit bet uitvallen, of afvallen van het
hair , indien men zyne woorden te deezer plaatze,
die voor Geleerden eenige duisterheid hebben , om
dat men doorgaans te weinig kennisfe heeft van
"Wolle-manufacluuren , letterlyk en met flipte ge-
. trouwheid vertaaien wil): ook fchynen deeze tekenen
van Melaatsheid zich fomtyds. alleen aan de
fcheering (Jufzuge) of, gelyk men het aan Wolle
ftóffen noemt , aan de Ketting {[aj , en op eenen
anderen tyd alleen aan den Inflag te vertoonen.
Dit
fa) Aufzug (fcheering) is eigentlyk het woord ,
dat

KLEEDEREN EN HUIZEN. 279
Dit moet zekerlyk voor iemand , die niet gewoon
is met Wolle, Linnen , Fabrieken, Juchtleder
, en wat van dien aart meer zyn moge , maar
alleenlyk met Boeken om te gaan , duister zyn :
het best, dat hem zal in de gedachten komen, zonder
daar by evenwel te kunnen berusten , zullen
ftok-vlakken (Jlockfiecken) zyn. Ik heb van alles
noch geen bericht kunnen bekomen, maar ten aanziene
van Wol, en Wolle ftoffen, heb ik by den
grootften Manufa&urier in het Hanoverfche vernomen.
Deeze heeft my gezegt, dat men , het geen
hy in myne Vertaaling des Bybels , by de gemelde
woorden las, by wolle ftoffen wel deeglyk aantreft,
en aan de zoogenaamde geftorve Wol (fterbe-ivolle)
moet toegefchreeveh worden. Geftorven Wol ,
voer hy voort, noemt men de wol van een Schaap,
het welk niet met het mes gedood , maar aan eene
Ziekte geftorven is , is de Ziekte van korten duur
geweest, dan is de Wol niet ten eenenmaale onnut
voor het gebruik; maar indien het Schaap langen
tyd ziek geweest is, dan is deszelfs wol zeer flecht,
en inzonderheid vallen 'er de buitenfte punten af.
By braave Manufacturiers houdt men het voor onbetaamlyk
, zulke geftorven Wol tot eenige ftoffe
te verwerken , die van menfchen zal gedraagen
worden; dewyl het Ongedierte daar ligtlyk inkomt,
inzonderheid wanneer zulk een Kleed genoegzaam
op het bloote lichaam gedraagen, en door hetzelve
verdat
by Linnen weevers in gebruik is t in de Wol - Fabrieken
noemt men het, gelyk men my onderricht
heeft, Kette: (Ketting) : de zelfde zaak wordt 'er
door te kennen gegeeven.
S 4

28o §. 211. MELAATSHEID VAN
verwarmt wordt: toen ik hem zeide, dat men in
die Landen , dewelke ik by myne vraagen op het
oog had , by gebrek van Linnen , en uic armoede,
Wolle Kleederen op het blooce lichaam gedraagen
had , en noch droeg ; was hy van gedachten, dat
daar deeze onaangenaame uitwerking noch grooter
moest zyn , dan onder ons , daar men ( het
geen luxe voor het Oosten is) onder het Wolle
Kleed op het bloote lichaam noch een linnen hemd
draagt. Des noods , zegt by , is men gewoon de
geftorven Wol tot Voet-dekken en Paarden-kleeden
te verwerken. Hy zelf wenfchte dat men eene
Wet had, ten naasten by gelyk die van Mofes
was , waar door het gebruik van deeze geftorven
Wol op eene voldoende wyze tegengegaan werdt:
of eene Wet , volgens welke iemand , die deeze
Wol verkocht had, ja zelfs een Manufacturier, die
dezelve voorbedachtelyk tot ftoffen , waar uit de
menfchen Kleederen draagen , verwerkt had , nadruklyk
geftraft werdt. • Ook is my door
Hamburgers verhaalt , dat onder hen met geftorve
Wolle mede veel bedrogs gepleegc , en dezelven
dikwils voor goede Wol verkochc worde; waarvan
zy zeiden hec gevolg te zyn , dat hec geen daar
van bereid is, niec "alleenlyk fpoedig kaal worde,
maar dac 'er zelfs eerst kleine gaatjes, en dan geheele
gaten inkomen.
Uic deeze byzonderheeden kan men de betekenis
deezer Wet, voor zoo verre dezelve Wolle
en Wolle ftoffen becrefc, vry duidelyk opmaaken.
Men begrypc nu hoe hec kwaad (die Krankheh')
fomtyds alleen in de Ketting , fomtyds alleen in de
Jnflag beftaan kunne ; wanneer men naamlyk , tot
het

KLEEDEREN EN HUIZEN. 28l
het eene geftorve Wol , tot het andere goede Wol
genomen heeft. Of deeze geftorve Wol door den
tyd ook andere kunne aanfteeken, is my onbekend:
dan , hec moet het werk van eenen verftandigen
Wetgeever zyn , zulke ftoffen buiten gebruik te
brengen , en van alle waarde te berooven , die ,
ten minften eerst, en wel binnen korten tyd kaal,
dan van zelf vol gaten worden , en waarin, daarenboven
, zeer ligt Ongedierte huisvest ; hoewel
dit uit de Wolle zelve niet ontftaan kan , maar dezelve
alleenlyk als eene gefchikte plaatze voor hetzelve
, om 'er in te nestelen , moet worden aangemerkt.
Zonder zulke , op eene onbehoorlyke wyze
bewerkte ftoffen te verwyzen , zal de Policy ic
onze dagen nauwlyks ooic in ftaac zyn , om haar
oogmerk te bereiken. Waarfchynlyk vondt ook ,
in die vroege tyden der Waereld , toen alles genoegzaam
in zyne Kindsheid was, de Kooplieden
noch zoo veel niec wiscen als thans , en men by
kleine onafhanglyke Volken van geene Policy over
de Manufaftuuren , geene Perfoonen , die daarover
het opzicht hadden, wist; waarfchynlyk, zeg
ik , vondc toen ook meer bedrogs mee geftorven
Wolle plaacze, dan in onze dagen, zonder dat men
de oorzaaken recht kende van de uitwerkfelen , die
men gewaar werd : en deeze moesten in die luchtftreek
, inzonderheid in /Egypten , het welk vol
Ongedierte is, veel erger zyn, dan by ons. Het
beste middel daar tegen was, het Melaatfe ftuk ,
gelyk Mofes hetzelve noemt, te vernietigen : want
dan zal iedereen fchielyk voorzichtig worden , om
niets te maaken , het zy voor zich zeiven, of om
het te verkoopen , het welk voor Melaats zoude
kunnen verklaart worden ; en men zal fpoedig mer-
S 5 k^ ,

sSa §. 21 r. MELAATSHEID V,N
ken , indien men 'er nadeel van gehad heeft, of
geene Kooplieden meer tot zyne Manufactuuren
vindr , om dat de voorige Koopers 'er fchade van
gehad hebben , waar de fout ligge. Het verbieden
der geüorven Wolle , al wist de Wetgeever ook
noch /oo wel , dat daar de fchuid in lag , is op
zich zelf nier voldoende ; want men zal dezelve,
ondanks het Verbod , evenwel in het geheim gebruiken
, en het daarna ontkennen , vooral wanneer
'er niemand is, die 'er amptsbalve her opzicht
over heeft : maar wanneer de (toffe, by welke mm
die verfchynfelen gewaar wordt, tegen wil en dank
zelfs van den Eigenaar, verdaan wordt ; zal ieder
een oplettend gemaakt worden , en zich voor fchade
Jeeren wachten.
Mofes beveelt derhalven, eerst de plaatze, daar
men kenteekenen van Melaatsheid ziet , die door
geen wasfen willen verdwynen , af te fcheuren ;
en by aldien de Melaatsheid dan evenwel noch
wederom mocht uicbreeken , het geheele ftuk te
verbranden.
Van deeze Wet, voor zoo verre zy op Juchtleder
en Linnen betreklyk is, kan ik niets met gefchiedkundige
zekerheid zeggen , dewyl ik geene
groote Fabrikeurs of Kooplieden in hec gros van
een van deeze beide ftoffe kenne: en met enkele
gisfingen wil ik myne Leezeren niet lastig vallen ,
dewyl die hen even zoo goed als my zullen in de
gedachten komen. Maar misfehien vind myn boek
ook eenen Leezer, die daar meer van weet, dan
ik te Görtingen daar van weeten kan , en my zyne
kundig-

KLEEDEREN EN HUIZEN. BÖ3
kundigheden in het vervolg mededeeld , waarom
ik inzonderheid myne Leezers in Holland verzoek ;
want onder deeze zal men noch wel de besie kenners
van deeze zaaken vinden. Naa dac men by
Wolle ftoffen nu hec fpoor gevonden heefc, zal het
niet moeilyk vallen , het zelve verder naa te gaan.
Alleenlyk verzoek ik van berichten , die men op
zyne Studeer - kamer bedacht heefc , en geleerde
gisfingen , verfchoont te blyven. Van hun , die
groote Linnen - of Jucht-leder-Fabrieken ; of den
handel in Linnen , Jucht-leder en Pelteryen in het
grooc kennen , verwacht ik de ophelderingen , die
hier vereifcht worden.
De Melaatsheid der Huizen beftond , volgens
Levit. XIV. vs. 33 — 37. in groenachtige en naar
hec roode zweemende Kuiltjes , die men aan muurwerk
gewaar wordt ; en dezelve fchynt zich geduurig
verder eri verder uitgebreid te hebben. Indien
men niet aan eene Ziekte gedacht had, met
welke menfehen kunnen bezcchc worden , en door
de benaaming Melaatsheid , al ce leccerlyk genomen
, zich niet had laaren verbysteren , men zoude
waarfchynlyk reeds lange verftaan hebben , wat de
Melaatsheid der Huizen zy, waarvan Mofes fpreekt.
De bloote befchryving van Mofes, is zoo duidelyk
, dat ik meer dan één Voorbeeld van Kinderen
weete , die dezelve weinig tyds te vooren geleezen
hebbende, en in den kelder van hunne Ouderen
komende , daar met ontfteltenis deeze Melaatsheid
meenden gewaar ce worden , het hunne Ouderen
duidelyk of bedekt te kennen gaven , en uicgeiaggen
werden. Ondertusfchen verdienden zy niec
uitgelaggen, maar onderweezen te worden ; en een
goed

284 §. «li MELAATSHEID VAN
goed gezicht vertoonde hun , het geen zoo veele
Geleerden vruchtloos gezocht hebben. Met één
woord , het geen wy hec Salpeter noeman , het
welk in de Gebouwen komt, heeft ten naasten by
de kentekenen , maar ook teffens de fchadelykheid,
(dewelke daarom veieifchc, dat de Poiicy 'er het
opzicht over hebbe) van de Melaatsheid der Huizen
, van welke Mofes gewag maakt. Ik heb deeze
gedachte hec allereersc te kennen gegeeven , in
myne cwaalfde Vraage aan hec Reisgenootfchap na
Arabien , hoewei flechts met weinige woorden , en
als voor Mannen van verftand : ik heb 'er geen antwoord
op bekomen , dewyl die Heer , wiens post
het eigenlyk was om deeze Vraage te beantwoorden
, FORS KAL, geftorven , en zyn Dagregister
{Diurium) nog niet gedrukc is ( « ) ; maar de
waar-
(a) Ik ben alleenlyk door iemand , die wel eer
een van myne Toehoorers geweest is , en nu eene
Hebreeuwfche Arcboeologïe , (_ over de Hebreeuwfcbe.
Oudbeden,) gefchreeven heefc, waarin hy my bybrengt,
zoo dikwils hy lust heefc om my cegen ce
fpreeken , maar mynen naam verzwygt in alle die
plaatzen , waar in veele , die vóör zynen tyd , met
hem te gelyk, en naa hem myne Toehoorers geweest
zyn , eene zeer zichcbaare overéénkomst tusfchen
zyn Werk en myne Lesfen bemerken , het geen hem
zelfs van myne Vyanden verweecen worde ; door
deezen , zeg ik , ben ik onderrichc, dat de Hebreew
nxien geen gepolyst -Marmer gebad bebben : dewyl ik gefchreeven
had : ,, Komt het Salpeter in muurwerk ,
5, inzonderheid in gepolyst Marmer, zoo als ik het
5, in den hoogden graad te Eisleben in de Kerk ge-
„ zien hebbe , dan fchynt dit met de Befchryving
„ van Mofes niec kwaalyk overéén te komen. ' Ik
fprak

KLEEDEREN EN HUIZEN. 285
waarfchynlykheid is my , zoo dikwerf ik dit denkbeeld
overdacht hebbe , geduurig grooter voorge-.
komen , en hier is hec de plaatze , om hec zelve
wac breeder voor te Hellen.
Onze
fprak van Salpeter , zoo als ik het gezien had , en
noemde de plaatze : dit deed ik in eene korte vraage
aan verftandige Lieden , die ik naderhand liet drukken
, zonder dezelve voor ieder flecht-hoofd, (fur
jeden imbecilkn,) duidelyker te maaken. Of de Hebreeuwen
Marmer konden polysten , of niet , gaat
my hier niec aan ; hoewel die ook zonder genoeg»
zaam bewys door den Heer FABER gezegt worde :
( Deeze is die zonderlinge Leerling wel eer , maar
nu by aanhoudendheid myne yverige Leeraar, zoo
dikwerf hy goed vindt mynen naam te noemen ; jammer
is het maar , dac hy fömcyds zyne Lesfen met
wat veel lompheid voorftelt). Dan, het geen my
by het gepolyst Marmer zoo zeer in het oog gevallen
was, moest , nacuurlykér wyze , ook by het
ongepolyste gefchieden , alhoewel het zich daar zoo
duidelyk niet vertoont, en myn oogmerk was alleenlyk
deeze Ziekte der Muuren te doen kennen. Ook
acht ik my verplicht , om van mynen kant den Heer
FABER te onderrichten , dat Eisleben in hec Graaffchap
Mansfeld , maar niet in Palcefhna ligt, en dat
het de Geboorteplaatze van Dr. LÜTHER is. Wanneer
ik dan fpreek , van het geen ik te Eisleben gezien
hebbe, en daar gepolyst Marmer noeme, fpreek
ik noch niet van Palceftina , noch minder van het
oude Palsftina , ten tyde van Mofes. Indien Hy ,
daar, hy in zoo veele dingen het met my eens is ,
fomtyds niét/begon te vitten , om het mét my niec
eens te zyn , zoude hy deeze onderrichting niec noodig
gehad hebben. Wanc zoo éénvouwig is by niec;
maar een kwaad hart maakt de lieden fomtyds éénvouwig
, wanneer zy, om de vertooning te maaken ,
als

286' §• 2ii. MELAATSHEID VAN
Onze Muuren en Huizen worden dikwils van •
iets , hei geen voor t vreet en verteerende is, aangetast:
, het welk wy doorgaans Salpeter noemen.
De Verfchynfelen , die men 'er van ziet, zyn omtrent
zoo , gelyk Mofes dezelve befchreeven heeft,
met dat onderfcheid alleenlyk , dat men deeze vlakken
zelden groen - of roodachtig vinde : nochtans
meen ik ze ook van de laatfte koleur aangetroffen
te hebben ; maar dewyl ik my niet wel kan te binnen
brengen , waar zal ik my liever op den Heere
Hoogleeraar BECKMANN beroepen , die my ,
toen ik hem daar na vroeg gezegt heeft, ook roodachtige
Vlakken gezien te hebben , en wel te Lubek.
Men vindt by ons deeze ongefteltheid der
Muuren zeer dikwils in Kelders , maar zy klimt
ook hooger op tot in de Gebouwen zelve, inzonderheid
, wanneer 'er langs de muuren een Riool
loopt , of ook wanneer 'er andere onreinigheden
bykomen. In myne Geboorteplaatze , Halle , is
dat ongemak aan de Gebouwen zeer gemeen, gelyk
het Land daar omtrent overal zeer Salpeter • ryk
is , en van de Boeren - huizen het zoogenaamd Salpeter
, door Lieden , die men Salpeter - zoekers
noemt , afgefchrapc wordt (*)> het welk altoos
wederals-
of zy zich van de werken van deezen of geenen
niet zeer bedient hadden, of uit andere inzichten ,
volftrekt laaken willen , en hun dan juist op dien
tyd niets voorkomt, het welk zy gevoeglyk kunnen
laaken.
(a) Het is eigenlyk geen Salpeter, maar het behelst
het Zuur (acidum), waar uic het Salpeter gemaakt
wordt.

K'LEEDIRIN EN HUIZEN.
wederom uitflaat, wanneer 'er flechts iets van de
roet Salpeter bezwangerde deelrjes< aan den Muur
blyft zitten; en hier pasfen die Salpeter-zoekers
wel zeer zorgvuldig op, ten einde aan die muuren
van het Boeren - huis , die van tyd tot tyd mee
nieuwe aarde aangevult en verbetert worden , over
eenige Jaaren wederom eenen nieuwen Oogst te
kunnen vinden. Doch nergens heb ik het in zulk
eenen hoogen trap gezien , dan te Eisleben in de
Kerk , waarin Dr. LUTHER gedoopt is. Ik werdt
in het Jaar 1757. aan de linkerzyde van het Koor ,
eenen , zoo hec my voorkomt, Marmeren Lyk -
ileen gewaar, waarop de letters , die 'er wel diep
ingehouwen ftonden , evenwel op veele plaatzen ,
door de menigte van zulke kuiltjes , nauwlyks meer
leesbaar waren , daar ik andere Graffchrifcen , die
van twee toe viermaalen zoo oud waren , zeer gemakkelyk
leezen kon : lk vroeg 'er den Koster
na O ) , die my zeide , dat het ""Salpeter in dien
Steen gekomen was, en 'er my noch meer van verhaalde
, dat ik niec wei onthouden heb , dewyl ik
'er toen niet aan dacht, dat hec my cot opheldering-
van den Bybel noch zoude te pasfe komen.
Te Bern heefc den Heer Aporhekar, AND RE A ,
over zekere Ziekce hooren klaagen , waar door inzonderheid
de Bik-fteen worde aangetast, zoo dat
dezelve daar door affchilfere, en om zoo te fpree-
1 ken
f» Het had naamlyk ook wel kunnen zyn , dat
gelyk men zegt, het Weder in het Marmer geweest
was ; dan , daar toe fcheen my de Verwoesting in
dien Steen , die noch niet zeer oud was. te groot
se zyn. °

s88 §. sri. MELAATSHEID VAN
*> f
ken kankerig worde (

KEEEDEREN EN HUIZEN. 289
DKEA bevonden , dat de weezenlyke deelen van
deezen uitflag mee die van Sal-epfan zeer veel overéénkomst
hebben , en dus een Zuur vart Vitriool
(Acidum Vilrïoli') en magnejia zyn (a).
De nadeelige uitwerkfelen van deezen uiiflag der
Muuren , of, indien ik den gewoonen naam mag
gebruiken , van dit Salpeter in de Gebouwen, zyn
de volgende :
(») ovoaüswcg Iss iRim 3^n
(
Q9onow
it De Muuren worden week , en wel in diervoege
, dat het kwaad zich geduurig verder
uitbreide, en voortvreete. Ten laatften moet
'er op volgen , dat zy inftorten. - >

198 $. 2IT. MELAATSHEID VAN
de Muuren van dac Huis waren tusfchen de
drie en vier voeten dik , en van zeer goede
Steenen opgetrokken , gelyk men die te
Halle in het byzonder zeer goed heeft.
Op andere plaatzen zal dit kwaad
waarfchynlyk veel flimmer zyn , en ik meen
groote redenen te hebben , om te denken ,
dat dit inzonderheid in de vochtige Landilreeken
van ^Egypten , waarin de Israëliten
woonden , het geval zal geweest zyn (a).
Indien ik my de Moerasfen , by de Grieken
liucolia genaamt , aan de uitwatering van
den Nyl, eu de groote menigte van Salpeter
, of toch van Zouten, die daar mede
vertnaagfchapt zyn , en die /Egypten oplevert
, vertegenwoordige , kan ik gemaklyk
begrypen, dat het Salpeter in de Gebouwen
daar meer verwoestende moet zyn , dan by
ons: de Reizigers komen niet veel in dit gedeelte
van /Egypten, maar te Alexandryen,
Cairo , en verder langs den Nyl op te Asjevan
, alwaar het Land geheel anders geftelc
is: wy kunnen derhalven van dat gedeelte
geene berichten verwachten , die tot ons
oogmerk dienftig zyn. Zelfs de weg langs
den Zeekant van Damiaten af tot Alexandryen
toe , dien ABÜLFEDA ZOO voortreflyk
befchreeven heeft is, zoo veel ik
my
(a) Zie het Eerfte Deel van die Werk, §.it. bl.66\
(6) Men zie ABULFRDZE De/cripi : Mgypti, onder
Damiata, doch niet volgengs de Vcrtaaüng van den
Heer REISKË , want daar ontbreekt die geheele plaatze
, maar volgens de Arabifche uitgaave , die ik
thans

RLEEDEUEN ÉN HUIZES. 2Jt
my daar van kan te binnen brengen , door
geenen Reiziger ooic befchreeven, en veele
dingen, daarop becrekiyk, zyn zelfs aan hem
onbekend geweesr. Dewyl myn Boek hec
geluk heefc, inzonderheid in Holland, vee-
Ie Leezers te vinden , onder welke 'er mis*
fchien wel zullen zyn , dewelke gelegenheid
hebben, om van die Landen eenig nader
bericht te bekomen , verzoek ik de
zoodanigen , om daar toe hunnen vlyt aan
te wenden , en wanneer zy eenige berichten
ontfangen hebben , dewelke zeker zyn
en tot eenige opheldering kunnen dienen ,
my dezelve mede te deelen,
a. Verfcheldene dingen , dewelke aan zulke
Muuren, die van het Salpeter aangetast zyn,
hangen of ftaan , worden daar door befchadigt
en bederven. Ik heb zelf verfcheidene
ftapels van Boeken gezien , die hier door
genoegfaam geheel bedorven waren; en het
gaat op de zelfde wyze met andere goederen,
die geene vochtigheid offcherpe zuuren
verdraagen kunnen. Dit nadeel kan dikwyls
grooter en gewichtiger zyn , dan het langïaam
bederf van hec huis zelf; want dit vertoont
zich in weinige jaaren al zeer aanmerklyk
, ja zelfs wel in zoo verre , dac
zulke goederen ten eenenmaale te onbruik
geworden zyn.
3. Inthans
volgens een Codex van Parys heb laaten afdrukken
, bladz. 3C-.
T 2

§. 2r i. MELAATSHEID VAN
3. Indien hec Salpeter in kamers, dewelke men
bewoonc, menigvuldig is, doet hetzelve nadeel
aan de gezondheid , inzonderheid wanneer
men zyne flaapplaacze tegen den muur
heeft, die daarmede befmet is. Het
algemeene van deeze aanmerking was my te
Halle reeds bekend , daar men om die rede
niet gewoon is, zulke kamers tot woonkamers
ce gebruiken : dan de Heer Hoog-
Leeraar BEKMANN heefc 'er my noch een
voorbeeld van verhaak, hec welk zeer merkwaardig
is , naamlyk van iemand , die in
eene zoodanige kamer woone.nde , fcherpe
zinkingen Ca) (fahz-flüsze ) .kreeg , die
de Geneesheer alleen aan zyne wooning toefchreef.
Hy betuigde my, deezen ongelukkigen
Lyder , die in de beklaaglyke omftandigheden
was , van zich van geene becere
wooning te kunnen voorzien, dikwylsen wel
in gezelfchap van den Geneesheer , dien hy
hem bezorgt had , bezocht te hebben.
Welgeftelde Lieden by ons , of die maar
niet arm zyn , kunnen deeze fchadelyke uitwerking
van het Salpeter in hunne huizen
voorkomen: het komt zelden verder, dan in
de onderfte verdieping-; men woont daarom
in de tweede , die 'er niet ligt fterk van
aan-
(a) Het komt my voor , dat de uitdrukking , die
ik hier gebruike , fcberpe zinkingen, niet volkomen
met de benaaming , Saltz-flüsze , overéénkomt. Ik
beken dat foort van zinkingen , die men in het
Hoogduitfch Salt-flüsze noemt , niet te kennen ;
ook heb ik die benaaming in het Lexicon Medicum
van BLANCARD , niet kunnen vinden. VERT.

KLEEDEREN EN HUIZEN. 203,
aangetast wordt. In de benedenfte verdieping
beeft men dan keukens , bezoekkamers
, en wat van dien aart meer zyn moge.
Maar by een volk het welk in de bouwkunde
noch niet verre gevordert was, en
zich doorgaans met huizen van ééne verdieping
behelpen moesc , konde men de
nadeelige gevolgen van deeze Melaatsheid
der huizen niet zoo wel ontgaan.
Nu zal men de fchikkingen , die Mofes ten opzichte
van deeze Melaatsheid der Muuren gemaakt
heeft , gemaklyk kunnen verftaan. Dezelve hebben
ten oogmerke , deeze fchadelyke , en zich geduurig
verder uitbreidende ziekte der Gebouwen ,
al terftond in den beginne tegen te gaan , en dezelve
weg te neemen, wanneer zy noch weggenomen
kan worden ; ieder eenen , door hec nadeel
hec welk daarmede verbonden is , oplettend te maaken
, en hem te beweegen om zorge te drragen ,
dat zyn huis niec met deeze Melaatsheid befmet
worde : en dit kon men doorgaans verhoeden ,
inzonderheid wanneer 'er geen gemerfeldeen ceffens
vochcige kelder onder hec huis is , en eindelyk bedoelde
Mofes ieder eenen ten opzichte van zyne nabuuren
te beveiligen , daar men anders, en wel
met recht , voor dergelyk eene befmetting van zyn
huis , met deeze Salpeter - ziekte , door andere ,
zoude hebben moeten duchten. Hy bedient zich
tot dat einde van de volgende by zon derheden.
Vooreerst verklaart hy , dat de Huisheer zelf
fchuldig is , indien hy dergelyke verdenkingbaarende
vlakken of kuiltjes gewaar wordt, om het
te kennen ce geeven , ten einde hec huis van eenen
T 3
des-

294 §• HU MELAATSHEID VAN
deskundigen, en deeae is hier wederom de Priester
, die zich op deeze uiterlyke kenmerken moest
hebben toegelegt , konde onderzocht worden.
Deeze ééne byzonderheid was reeds gefchikt, om
het kwaad , zoo ras hec begon gezien ce worden ,
tegen te gaan , en ieder eenen daar op opmerkfaam
te maaken. Hadden wy in nieuw aangelegde Steden
foortgelyke fchikkingen , dan zoude het Salpeter
in dezelve waarfchynlyk nooit de overhand neemen.
Ook zoude men de oorzaak van het Salpeter,
het welk zich hier of daar al begon te openbaaren ,
fpoedig ontdekken , en uit den weg ruimen , daar
het thans in onze Steden gedulc wordt, en toe zulk
eene hoogce gaac , dat 'er de geheele lucht door
vervalfcbt worde.
Hierop moest de Priester het huis bezichtigen ;
doch hier gaf de Wetgeever dit voorrechc aan deszelven
bewooner, dat hy het te vooren geheel ledig
konde maaken; ja zelfs de Priester was amptshalven
verplicht om te beveelen , dat dit waarlyk gefchiedde
: want alles wat men in zulk een huis vond , het
welk voor onrein verklaard werdt, zoude insgelyks
onrein zyn. Men ziet 'er zeer klaar uit, dat de
Wetgeever niet van gedachten geweest is , dat het
huisraad , het welk men in zulk een melaats huis
vond , iets anders konde befmetten ; want anders
zoude hy hetzelve immers niec ten huize uic hebben
laaten. brengen , zoo lang de zaak noch in twyffel
ftond : maar misfehien handelt hy hier dus , om
zekere vreeze des Volks toe te geeven ; en dit behoorde
ieder Wecgeever te doen : dac is , hy moet
niec alleenlyk zeggen , deeze of geene zaak befmet
niet, en gy behoort ce gelooven dat dezelve

KLEEDEREN EN HUIZEN. *95
ve niet befmet : want vreeze voor befmetting ,
zy moge al of niet gegrond zyn, is ook een kwaad,
Waar tegen wy gaarne wenfchen beveiligt te blyven,
en het welk ons, indien de Wetgeever nalaat ons
daar tegen te beveiligen, zal aanzetten , of om ons
zeiven met geweld deeze veiligheid te bezorgen ,
óf bevreest en fchuw , ons van ieder eenen af re
zonderen. Of misfehien bedoelde Mofes door dit
middel den Eigenaar van zulk een huis zoo veel te
redelyker te maaken , om de eerfte twyfelachtige
blyken , die hy mocht gewaar worden , zónder terughoudinge
op te geeven. Want indien hy dit
niet deed , en men had dan op verzoek van zyne
nabuuren , of op het aanbrengen van anderen ,
die daar by belang konden hebben , zyn huis eens
beginnen te onderzoeken , en het dan Melaats bevonden
, dan zoude al zyn huisraad onrein geweest
zyn.
Indien men , by de eerfte bezichtiging niet ten
vollen overtuigd wierdt , dat het vermoeden van
Melaatsheid zonder grond geweest was, maar'er.
zich waarlyk zekere twyfelachtige vlakken of kuiltjes
opdeeden , dan moest het huis acht dagen lang geflooten
blyven , en dan noch eens bezichtigt worden.
Indien zich het vermeende kwaad dan niet
verder verfpreid had, werdt het als iets toevalligs
aangemerkt , waar door het huis niet verontreinigt
werdt : daarentegen indien het grooter geworden
was, kon men het daar voor geenszins houden ,
maar men bad het voor eigenlyke Huizen - melaatsheid
(of Salpeter ) aan te zien : de fteenen , die
daarmede befmet waren , moest men uitbreeken ,
en op eene onreine plaatze buiten de Stad brengen ,
T 4
4e

so6 §. 211. MELAATSHEID VAN
de muuren van het geheele huis affchrappen , en
dezelve van nieuws af bepleisteren. Dit is het ten
naastenby , het geen men heden ten dage noch behoorde
te doen , indien men een huis van dit zoogenaamde
Salpeter wilde zuiveren. De fteen , of
p'aatze, die daarmede bezwangert is, moet'er volstrekt
uitgebroken worden : ook is her affchrappen
en het op nieuws bepleisteren niet minder nood»
zaaklyk , want in den kalk zet het Salpeter (of om
eigenlyk te fpreeken , het Zuur van Salpeter , aci*
dum nitri) zich juist het allermeest: by onze groote
huizen zoude het ondertusfchen niet volflrekt
noodig zyn , dit laatfte het geheele huis over te
doen ; maar de Hebreeuwen hadden zeer kleine
huizen , en zelfs de Tempel van Salomo , die zoo
lange naa den tyd van Mofes gebouwt werdt, was,
niettegenftaande deszelfs pracht zoo zeer geroemt
worde , op verie na zoo groot niet , als menig
huis te Göitingen , en nochtans is het zeker , dat
wy daar geene paleizen, maar alleen goede burgerhuizen
hebben.
Indien de Melaatsheid dan wederom op nieuw
uitbrak , moest het geheele huis afgebroken , en
deszelfs bouwftoffen op zekere onreine plaatze, buiten
de Stad , gebracht worden. Mofes wil
derhalven in het geheel geene Melaatfe huizen dulden.
Het nadeel, het welk dezelve aan de gezondheid
van derzelver bewooners, of aan de goederen,
die men daar in had , zouden kunnen toebrengen ,
geldt by hem meer, dan de huizen zelve. Iemand,
dien dit vreemd voorkomt , en die misfehien het
huis , hetwelk door deeze Wet moest afgebroken
Worden , bejammert, denkt waarfchynlyk aan onze

KLEEDÏREN EN HUIZEN. 297
ze groote en prachtige huizen van veele verdiepingen
, tot welker opbouwing groote fommen befteed
zyn , en in welke men op de tweede verdieping
doorgaans voor alle nadeehge gevolgen van het Salpeter
veilig is: dan ik heb reeds gezegt, dat de
huizen toen gering en laag waren ; ja eene menigte
van jaaren naderhand, ten tyde van Salomo, waren
de gebouwen , over welke men zich toen zoo verwonderde
, ondanks het goud en zilver , het welk
'er als aan verkwist fcheen , in vergelykinge van
de middelmaatige burgerhuizen onder ons , klein
en behoeftig.
Daarentegen , indien men het huis by de tweede
bezichtiging rein bevond , moest hetzelve op eene
ftaatlyke wyze , onder het brengen van een Offer ,
rein verklaart worden , op dat ieder een met ze-
•kerheid mochte weeten , dat het waarlyk rein was ,
en het algemeen dus zich ten dien opzichte volkomen
zou kunnen gerust ftellen.
Door deeze Wet werdt inderdaad meer dan één
kwaad weggenomen : het voortvreeten van het Salpeter
, ja het begin daar van zelf; ( want men zal
zich voor allerleie onreinigheden , waaruit het ontdaan
kan , leeren wachten , indien men weet, dat
'er zoo nauwkeurig op gelet wordt) het gevaar ,
van door onoplettenheid zyne goederen in een huis,
waarin deeze beftnetting is , te laaten bederven, of
zelfs aan zyne eige gezondheid fchade te lyden ; de
onredelykheid om in eene kamer , die door het Salpeter
befmet en dus ter bewooninge onbekwaam is,
zyne flaaven by de Hebreeuwen, by ons zyne dienstboden
, of, gelyk men het op fommige plaatzen
ziet, den Gouverneur van zyne kinderen, te laaten
T 5
woo«

208 §. ai i. MELAATSHEID VAN
woonen , en vlak tegen den muur , die voor dè
gezondheid zoo nadeelig is , te doen flaapen ; dit
alles werdt daar door voorgekomen. Niemand ,
die dit overweegt , kan over deeze Wet te onvrede
zyn ; en des noods zoude men kunnen vraagen ,
waarom wy dezelve niet insgelyks in Steden hebben
, die nieuw aangelegt worden ?
Het is zekerlyk zonderling , dat wy ten platten
Lande, hoewei alleenlyk op fommige plaatfen (a),
vlak het tegendeel van deeze Wet hebben. Dan het
doet daar geen nadeel , om dat daar de omftandigheden
geheel anders geflelc zyn , en men het Salpeter
, het welk men tot het maaken van Buskruid
noodig heeft , dikwils affehrapt ; en men ziet dus
op eene merkwaardige wyze , hoe verfchillende de
Wetten behooren te zyn , naar de verfcheidenheid
van Landen en tyden , voor welke zy dienen moe- '
ten. Wy hebben veel Salpeter noodig , naa dac
het Buskruid uitgevonden is: dewyl nu in Salpeterryke
plaatfen van Duitfchland , ( by voorbeeld , in
den Saal-kreits) van onheuglyke tyden af, de Boerenhuizen
flechts wanden van aarde hebben , waar
aan het Salpeter door meer dan ééne onreinigheid
der Dorpelingen zich aanzet; is hec een oud recht,
door
(a) De Nederduitfche Leezer gelieve zich te herinneren
, dat de Hoogleeraar hier van Duitfchland
fpreekt , en wel , gelyk men te vooren reeds gezien
heeft, en , uit het geen hy ncch verder zeg:, insgelyks
duidelyk blykt , van zeker bepaald gedeelte
van Duitfchland , daar men veel Salpeter heeft, en
de Boerenhuizen van zulke Salpeter • ryke aarde of
kley gebouwt zyn; gelyk ik zelf die dikwerf in de
Dabimrfchap van Halle enz. gezien hebbe. VSRT.

KJ.EEDEREN EK JiUIZEN. 299
«
door de gewoonte bevestigt, dat een Salpeterzoeker
dit mag affchrappen , waar van noch het huis
noch deszelfs bewooners eenige de minde fchade
hebben : dan hy zal hec nimmer tot op den grond ,
daar het Salpeter eigenlyk uit voorkomt, affchrappen.
Deeze wanden zyn zoo dik , en worden
door het affchrappen zoo dikwerf gereinigt , dat
ik ten minden nooit van eenig nadeel gehoorc
hebbe , het welk door het Salpeter der gezondheid
ware toegebrachc , en aan de Gebouwen zelve ,
in [ fommigen van ] welke zeer welgedelde Boeren
woonen , is niet veel ce bederven. Nochcans zoude
ik wel begeerig zyn , om van den eenen ol
anderen Geneeskundigen van die ftreek te weecen ,
of hy nimmer eenige nadeelige gevolgen daar van
befpeurt hebbe ?
S. 212.
Van den onreinen Zaadvloed.
De Gonorrhaa of Zaadvloed , was insgelyks eene .
Ziekte, waar door men in eenen burgerlyken of
Kerklyken zin onrein werdt : ik wil het gaarne
voor Geneeskundigen , die fomtyds aanmerkingen
op deeze benaaming gemaakt hebben , overlaaten
om te onderzoeken , of men die Ziekte wel Zaadvloed
behoore te noemen , dat is, of de vloeijende
doffe wel eigenlyk Zaad zy : ik gebruik deeze
benaaming , om dat dezelve algemeen aangenomen
is, en ik hier geen oogmerk hebbe, om de Geneeskunde
te verhandelen. Misfehien zoude hun
de uitdrukking , waar van Mofes zich bedient,
VLOED

300 §. A I 2 - VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED.
VLOED UIT DE SCIIAAMDEELEN C eigenlyk het
VLEIÏSCH ) beter voorkomen ; dan deeze kon ik
niet gevoeglyk in myne Hoogduitfche Vertaaling
des Bybels brengen.
Het geen Mofes, ten opzichte van deeze Ziekte,
beeft vastgeftelt, vinden wy Levit. XV , vs. i -13.
Het is twyfelachtig van welken Zaadvloed by fpreekê
; van de zoogenaamde Gonorrhcea benigna , die
ten allen tyde bekend geweest is , alleenlyk uic
zwakheid haaren oorfprong heeft , en met geene
fmarte verzeld gaat; of van de Gonorrhcea virwenta
? Hec laatfte moet ons met den eerften opflag
zeer onwaarfchynlyk voorkomen , dewyl men noch
de lues Venerea , noch de Gonorrhcea virulenta die
zich omtrent 50 of 60 jaaren daarna heeft beginnen
te openbaaren , voor de ontdekking van America
gekent heeft , en hec onbetwistbaar is , dat
men dezelve by Griekfche , Latynfche , noch Arabifche
Geneeskundigen vóór de 15de Eeuw befchreeven
vindt. En nochtans kan men , wanneer
men de Wet van Mofes leesc , zich nauwlyks
bedwingen om niet te denken , dat ten zynen
tyde , wel niet de eigenlyke lues Vcnerea ,
maar nochtans de Gonorrhcea virulenta onder de
Israè'liten moet plaatze gevonden hebben : en dit
gaat zoo verre, dat alle Geneeskundigen , die ik
de woorden van Mofes Levit. XV , vs. 3. toe
dus verre heb voorgeleezen , en gevraagt of dezelve
ook op de Gonorrhcea benigna pasten , my
éénpaarig verzekert hebben , dac zy dezelve van
niets anders dan van de Gonorrbea virulenta wisten
te verftaan.
Ik

§. sia. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED. 301
Ik wil my eigenlyk daar niet op beroepen , dat
Mofes alles , waarop dusdanig een Zieke gezeten
of gelegen heefc , mee zoo veele voorzorge voor
onrein verklaarc, als of men ten minlle rede had ,
om door die-dingen anders voor befmetcing te duchten
; daar de Gonorrhcea benigna ondertusfchen in
het geheel niet befmettelyk is: want hierop zoude
men my kunnen antwoorden , dat hy , mee. becrekkinge
tot de Maandlykfche Reiniginge, foortgelyke
fchikkingen , hoewel niec mee de zelfde om handigheid
, gemaakt heefc. Dan de volgende redenen
komen my meer beflisfend voor :
1. Hy fpreekc vs. 3. van tweeërleie foorten deezer
Ziekce , waar van de eene is , WANNEER
ZY vLOEijENDB is , en de andere , WARNEER
ZICH DEEZE VLOED VERSTOPT HEEFT , en hy
zegt, dat de Ziekte in beide gevallen onrein
is. Die is nu juist hec geval by de Gonorrhcea
virulenta, dewelke, hec geen meer is, verftopc
zynde zonder geneezen ce zyn , het allergevaarlyksc
geoordeelt worde: daareneegen
weet geen Geneesheer re zeggen , wat
dit betekene , indien men het van de Genor-
• rhaa benigna te verftaan heefc ; wanc zoo
ras men deeze geftopc heeft , is hec geene
Gonorrhcea meer , en de geneezing is
volbracht.
2. Hy beveelt vs. 7. uitdruklyk , dat men hem
voor onrein te houden heefc, die de heimelyke
deelen van den Kr ank en aanraakt.
Deeze byzonderheid fchync.geene becekenis
te hebben, indien Mofes hier van de Gonorrhcea

302 §. 212. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED.
rhcta benigna gefproken heeft; want daar
by zal dit geval niet ligtlyk plaatze hebben :
en ondertusfchen vooronderftelt Mofes dar
het gefchiedt , en wel zoo dikwerf gefchiedc,
dat hy het daarom noodig oordeelde
, ten dien opzichte eene Wet te geeven.
Men ziet, dunkt my , dat ons dit insgelyks
aan de Gonorrhcea virulenta doet denken ,
als by welke foraryds Heelkundige bewerkingen
( Cbirurgicale Operatien ) vereifcht
worden.
3. Ook moet ons , het geen vs. 8. van het
Speekfel gezegt wordt , en wy anders by
geene Wet, die van Levitifche onreinheden
handelt, aantreffen, zonderling voorkomen.
Nauwlyks kan men nalaaten , hier by aan
de Gonorrhcea virulenta te denken , dewelke
door kwyling (falivatie) geneezen wordt.
Ook weet ik wel , dat het Geneeskundig
gebruik van Kwikzilver weleer onbekend
was: maar kan 'er geen vroegere tyd geweest
zyn , waarin deeze Ziekte plaats vond , en
waarin men hec middel tegen dezelve, al
ware het maar als een geheim der Artfen
of Priesters , kende ? worden niet veele
dingen , die langen tyd te vooren bekend
waren , maar naderhand vergeeten zyn , op
het nieuw uitgevonden ? Doch wy weeten
niet eens den naam , dien hec Kwikzilver
in het Hebreeuwfch heeft : deeze
derde grond van waarfchynlykheid zy derhalven
by die geftelt, waaröp ik my niet
wil beroepen.
Ik

§.2i3. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED. 303
Ik wil niets beflisfender wyze zeggen , want ik
voel de kracht der tegenwerpinge , dat de lues Vetleren
of Gonorrhcea virulenta van den tyd van ïiippocrates
af, tot op de ontdekking der nieuwe Waereld
onbekend geweest is. Dan de voornaamfte
Schryver, die over deeze beide Ziektens gehandelt
heefc, ASTRUC , komt hier evenwel myner gisfinge
te hulpe. Hy wyst de verfchillende tydperken (perioden
) aan , die deeze Ziekte , dewelke tot ons
uit America overgebracht is , gehouden heeft, en
hoe dezelve in ieder tydperk vermindert zy ; waar
by hy met deeze gedachte befluic , dat het, indien
'er Hechts geene nieuwe befmetting uit America
zelf overkomt, niet onwaarfchynlyk is te vermoeden
, dat zy noch meer zoude verminderen ,
en eindelyk onder ons in het geheel niet meer gevonden
worden. Misfehien is het geen hy met zoo
veele waarfchynlykheid op het nieuw verwacht ,
tusfchen den tyd van Mofes en Hippocrates reeds
éénmaal gefchiedt, want tusfchen deeze beiden is
ten minden een tyd van 1000 Jaaren verloopen ;
en ik denk , wegens zekere tyd-rekenkundige redenen
, die ik hier niet kan bloot leggen , dat de
afftand tusfchen beiden zelfs noch groo

304 §. *i2. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED.
Hippocrates , een tydgenoot van Artaxerxes den
Koning van Perfien , leefde , omtrent vyf en een
halve Eeuw naa David , was dezelve in zoo verre
verdweenen , dat de Griekfche Geneeskundigen 'er
in het geheel geen gewag van maaken. Zoude
ASTKTJC niet zeggen , of liever heeft hy niet gezegt
, dat het zelfde geval, naa verloop van dien
zelfden tyd , wederom plaats zoude vinden , indien
wy flechts met America geene verdere gemeenfchap
hadden ? Her doet my leed , dat ik
deezen grooten Geneeskundigen , die van de Boeken
van Mofes zoo veel werks maakte (a) , deeze
gedachte , dewelke hem nimmer fchynt ingevallen
te zyn , en die evenwel uit hem genomen
is , niec ter beoordeelinge kan voorleggen : ik
zoude ten hoogften begeerig geweest zyn , om
te weeten , wat hy daar van zoude gezegt
hebben.
Indien men vastftelt dat de Gonorrhcea virulenta
al ten tyde van Mofes plaats gehad heeft , kan
men het oogmerk van zyne Wet gemaklyk verftaan.
Hec geen hy naamlyk zegt , komt op de
volgende ftukken uit.
Vooreerst : DE ZAADVLOED ZAL LEVITISCH ON­
REIN ZYN , ZOO DAT HY , DIE DEEZE ZlEKTE
HEEFT ; WEDEROM EENEN IEDER , DIE HEM , WAN­
NEER
(a) Hy is de Schryver van het Boek, hetwelk
in het Jaar 17S3. onder den volgenden Titel, uitgekomen
is : ConjeBures Jur les Memoires Originaux ,
dont il paroit que Moyfe fest Jervi , pour eompofer l
Livre de la Genefe.

§. ais. VAN DFN ONREINEN ZAADVLOED. 305
NEER HY ZICH TE VOOREN NIET GEWASSCHEN HEEFT
OF ZYN BED , STOEL , ENZ. AANRAAKT , VERONT­
REINIGT. Zekerlyk zal niemand door enkele aanraaking
van iemand , die met deeze Ziekte bezocht
is, befmet worden ; maar een Wetgeever ,
die zyn oogmerk wil bereiken , moet by befmetlyke
Ziektens meer verbieden , dan Geneeskundig
befchouwt volftrekt noodzaaklyk is, De Wet van
Mofes ging op eene andere wyze, en door de heiligheid
van den Godsdienst , der befmettinge op
het kragtigfte te keer : niemand, die met den Zaadvloed
, zoo wel den goedaartigen als den befmetlyken
, behebt was, mocht dit verborgen houden ,
en als een Reine zich in de burgerlyke famenleevinge
laaten vinden : hy moest bekennen dat hy Onrein
was, tot dat hy zich van zyn ongemak herftelt zag;
en nu konde de befmetting niet zoo ligdyk door
byflaapen verfpreid worden , want voor iemand ,
die volgens zyne eige bekentnis befmet is, zullen
zich niet alleenlyk Vrouwen , die anders uit zwakheid
en liefde tot de Zonde zouden hebben kunnen
overgehaalc worden , maar zelfs doorgaans ontuchtige
Vrouwlieden , die zich zelve anders voor
ieder éénen veil geeven , waneeer zy zelve noch
onbefmec zyn , zorgvuldig wachten. Om dit oogmerk
te bereiken, nam Gade , die zich vernedert
had , om de burgerlyke Wetgeever der Israëliten te
willen worden , het allerkrachtigst middel., den
Godtsdienst te hulpe , welks Ceremonieele Wetten
menig een met meer nauwkeurigheids en heiliger
houdt, dan de zedelyke Geboden , om dat daar
tegen geene zoodanige , of geene zoo fterke zinlyke
neigingen , als tegen deeze gekant zyn. Mnar
was 'er al iemand , wiens geweeten niet werkfaas
IV. Dtel. V gz«

joo" §. ais.
VAK DEN ONREINEN ZAADVLOED.
genoeg was, die moest toch beducht zyn om eene
Ziekte, die hem Levitifch onrein maakte , te verbergen,
dewyl op de voorbedachte geheimhouding,
wanneer men, onrein zynde, in het Heiligdom naderde
, of van het Paafchlam at, of toch de voorgefcbreevene
Reinigingen naliet, de uitroeijing geftelt
was. Zoo ras iemand zich ftech.s voor onrein
bekend maakte, moest hem de gelegenheid , om
deeze befmetting door den byflaap te verfpreiden ,
vry veel benomen zyn : en in Europa gaat zy door
geene andere oorzaak in hec duister voort , dan
om dat niemand eenen Reinen van Onreinen kan
onderfcheiden.
Ten tweeden : BEDDEN, STOELEN, BANKEN ENZ.
VAN LIEDEN DIE MET DE Gonorrhcea BESMET WARKN,
WERDEN ALS ONREIN AANGEMERKT. Of de befmetting
door dingen van deezen aart kunne voortgeplant
worden , wordt in twyfel getrokken. Dit is zeker,
da: zy , die van gedachten zyn , dat zulke dingen
befmet ten kunnen , de zaak te verre trekken ; want
anders moesten by ons alle Reizigers, die ooit,
zonder hunne kleederen aan te houden , in herbergen
vernachten , alwaar men aan iederen vreemdling
, die 'er voor hec uiterlyke flechts als een faffoenlyk
Man uitziet, zonder hem vooraf te onderzoeken
, eene flaapplaacze inruimt, zelden buiten
befmetting blyven. De bevinding heeft te dikwils
geleert, dat de bedden niet befmeclyk zyn : maar
men geeft doorgaans deeze oorzaak op , als men
de waare verbergen wil. En nochtans heeft hier
eene groote uitzondering plaatze , ten aanziene
van den trap der Ziekte; want niemand zal willen
:©ntkennen , dat dezelve, wanneer zy zekere
. hoog-

5.212. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED. 307
Hoogte bereikt heeft , ten minften even zoo wel
kan befmerten , als de Teering , wanneer die tot
zekere hoogte gekomen is ; om welke rede een
voorzichtig Geneesmeester het bed van iemand ,
die aan de Teering geftorven is , doorgaans zal
verbieden. Dan , zonder my met alle deeze byzondetheden
in te laaten , moet ik alleenlyk aanmerken
, dat , wanneer de Geneesmeesters by ons
zegden, dat de Venus-ziekte niet door.de bedden
verfpreidt wordt , zy dan het oog hebben op onze
bedden , die t'elken keere van fchoon linnen voorzien
worden , en dat zy niemand zouden raaden ,
om in hec bed van iemand die mee deeze Ziekte
bezocht was, wanneer men 'er niet eerst fchoon
linnen op gelegt had , te gaan flaapen. Nooit
moet men zich onzen ryken voorraad van linnen
in het Oosten verbeelden , alwaar dezelve , zelfs
noch in deeze dagen , een ftuk van weelde voor
lieden van het grootst vermogen zyn zoude : men
behoort zich daar altoos voor te ftellen : vooreerst
Wol, die de befmetting ligter aanneemt; ten tweeden
, altoos het zelfde ftuk , Zelden gewasfehen ,
zoo lang het niet voor onrein verklaart wordt ;
vervolgens , tusfchen het geen men het bed noemt
en het blcote lichaam , niets anders'dan een kleed,
waarin men zich wikkelt , als men zich te ruste
begeeft; en zelfs veekyds dit niec eens , maar alleen
hec bloote lichaam : en by zulke omftandigbeden
konde een bed zeer wel beimetcend zyn ,
hoewel ik dit van ftoelen , banken, en hec trapje
voor het bed, waar van Mofes insgelyks fpreekt,
niet wil beweeren. Daarenboven moet men zich
noch herinneren, dat veelen weezeniyk met dergelyk
eene vreeze bezet zyn; en een goed Wet-
V 2
gee

3©& 5* * 1 2 , VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED.
geever behoort by befmetlyke Ziektens niet flechts
te verbieden het geen met de daad , maar ook, het
geen volgens de gemeene gedachten , die het Volk
van de befmetting heeft, gevaarlyk is : want ongegronde
vreeze is ook een onheil, en een Kranke
heeft geen recht , om hetzelve zynen Medeburger
te veroorzaaken , en hem daar door onrust te verwekken.
13y voorbeeld, iemand die tegenwoordig
noch zoo wel meent verzekert te zyn , dat bedden ,
met reine overtrekfels, deeze Ziekte niet voortplanten
, zal daarom evenwel die wonderlyke Wet niet
willen maaken , dat dezelve ook in rechten als niet
befmettende moeten aangemerkt worden , maat het
by het recht, het welk tot dus verre gegolden heeft,
laaten blyven , dewyl toch de meeste menfchen van
zulke bedden eenen afkeer hebben. En ,
wanneer men alles nagaat, verplichtte deeze Wet
van Mofes noch tot niets anders , dan om zulke
bedden , fioelen , banken en trapjes te wasfchen ,
eer een Reine dezelve konde aanraaken , zonder
verontreinigt te worden.
Het overige , waar door iemand , die den Zaadvloed
had , verontreinigde , en hoe hy , naa dat hy
geneezen was , een Offer moeste brengen , om
openlyk wederom rein verklaart te worden , zal
ik hier niet herhaalen ; men kan hec by Mofes zeiven
naleezen.
Zoo veel kan men van deeze Wet zeggen, indien
men vooronderftelt, dac de Gononhcea virulenta ten
tyde van Mofes bekend was: maar vooronderftelt
men , dat dit zoo niet is , dan weet ik van dezelve
niets anders dan dit te zeggen : hy gaf deeze Wet
volgens de zeden, die toen, zoo wel by zyn Volk,

§.2ii. VAN DEN ONREINEN ZAADVLOED. 309
als by andere nabuurige Volken gevonden werden ;
waarfchynlyk bedoelde hy ook , door dezelve ieder
eenen , die met de Gonorrhcea benigna behebt was ,
zoo veel te meer te noodzaaken , om zich door gebruik
van de vereifchte geneesmiddelen, of, hec
geen hier dikwils grooten dienst kan doen , door
veranderinge van wooninge, van eene Ziekte te laaten
geneezen , die niet fmartlyk is , maar evenwel
ten uiterfren verderflyk , Jangfaam verzwakkende ,
en aan de voortteeling ten hoogden nadeelig moet
geoordeelt worden. Dewyl men van dit ongemak
geene pyn heefc, en men nochtans zich doorgaans
(chaaaic dezelve te bekennen , laat menig een , die
hetzelve heefc, hec kwaad zynen gang gaan, en van
tyd tot tyd toeneemen : of hy vaarc zelfs met de
misdaad van Zelfsbevlekkinge voort , die dikwils
de oorzaak is van deeze Ziekte , tot dat dezelve tot
eene zulke hoogte geklommen is, dat zy nimmer
wederom kunne geneezen worden , en hy voor het
Huwelyk ten éénenmaale onbekwaam zy. Dan dergelyk
eene , voor hec uicerlyke , harde Wee noodzaakce
de Israëlicen om voor hunne gezondheid
zorg ce draagen, als mede om zich te wachten voor
die Zonde , dewelke voor de gezondheid zoo verwoescende
is , en die Mofes op meer dan ééne
wyze fchynt te hebben willen tegengaan.
V 3
i
m J. 213.

ei o 213. VAN DE PEST EN POKKEN.
Waarom
Mofes niet aangaande de Pest , of
Pokken bevolen hebbe ?
Misfehien zoude een Wysgeerig Leezer van het
Mafa'Uch Recht, die zich in het geval bevond , van
de Wetten van Mofes zelve of noch niet geleezen ,
of derzelver inhoud niet voor zynen geest te hebben
, hier nu het één en ander aangaande de Pest
en Kinderpokken verwachten. De laatlten moeten
echter ten éénenmaale weg vallen , want deeze zyn
eerst langen tyd naa de Geboorte van Christus ,
door overwinningen of den koophandel der Saraceenen
, uit het binnenfte gedeelte van Africa tot
ons overgebracht. Tegenwoordig zouden zy , wel
is waar, Policy-wetten vereifchen: ook heefrmen,
met betrekkinge tot de Inënting van deeze Ziekte ,
werklyk in fommige Americaanfche Volkplantingen
der Engelfchen , Wetten , en wel zeer nadruklyke
Wetten gemaakt, en het Parlement te Parys, hetwelk
juist niet alle de befchuldigingen verdient ,
die door fommige yverige Geneesmeesters , door
een verkeerd begrip van deszelfs oogmerk , tegen
hetzelve gemaakt worden, is voorneemens geweest,
dit voorbeeld te volgen.
Maar , zal men denken , is 'er dan ten opzichte
van de Pest niets vasrgeflelc ? Dezelve is eigenlyk
eene iEgyptifcbe Ziekte , en zy behoort in dat
Land zoo volftrekt t'huis , dat tot op deezen dag
noch nooit in andere Landen eene Pest-ziekte geweest
zy , die niet onmiddelbaar of middelbaar uit

J. 213. VAN DE PIST EN POKKEN. au
jEgypten gekomen was. De Israëliten kwamen uit
/Egypten , en moesten in de nabuurfchap van dat
Land wconen. In de Hebreeuwfche taaie heefc
men den naam van deeze Ziekte , Dtbsr, ("Dl)
dewelke dikwils in den Bybel voorkomt. Ten tyde
van David heeft men waarlyk eene zwaare Pest in
Palaftïna gehad ( a ) : de ziekte van Hiskias , welker
beflisfend kenmerk een buil was , en de krankheid
aan welke op den zelfden tyd 185,000 Asfyriers
in Palceftina omkwamen, weet ik ook voor
niets anders , dan de Pest aan te zien (b). Verdiende
dee?:e Ziekte dan rikt inzonderheid , dat zy
door de Wet voor Levitifch-onrein verklaarc ,
en daar door haare befmetlyke voortgang gefluit
wierdt ?
I
Gefchied is het niet; en ik twyfel ook , of een
verftandig Wetgeever het wel behoorde te doen.
De Pest is geene ziekte , die langen tyd duurt,
(want anders zoude zy van een wel bevolkt Land
welhaast eene woestyn maaken ) maar die de menfchen
flechts voor eenen korten tyd overvalt: men
behoort tegen dezelve , wanneer zy 'er is , of
wanneer men dezelve uit een nabuurig Land te
wachten heefc , naar de omftandigheden, die 'er
zich dan opdoen , en dikwyls zeer verfchillend
kunnen zyn , voor eenen korten tyd fchikkingen
te maaken , maar geene altoosduurende Wetten.
Eene altooosduurende Wet zoude of, in tyden ,
wan-
(a) a Sam. XXIV.
( b ) Syntagma Commentationum, Tom. Iï. pag. itfi.
» de Aanmerking, ooder den te«.
V 4

3ia §. 213.
V
A
N
DE PEST EN POKKEN.
wanneer 'er geene Pest is , zonder noodzaaklykheid
een onverdraaglyke last zyn , en allen onderlingen
handel, ja zelfs de vryheid van het gemeene
leeven , op eene nadeelige wyze bepaalen ;
of indien zy daar niet fcherp genoeg toe ware ,
ten tyde van Pest-ziektens niets baaten , maar alleenlyk
, door haare langfaame wetking tegen dezelve
, de Ziekte uitbreiden. Een zoodanige buitengemeene
nood vereifchr iets van de dejpotieke
macht , gelyk men te Romen in eene ongemeene
verlegenheid eenen Diftator hebben moest: en de
eerde vraage is altoos , is DE PEST IN HET UND ?
het geen men dikwils zorgvuldig tracht te verbergen
, en volgens geene Rechtsgeleerde voorfchriften
kan beweezen worden ; want 'er kan wezenlyk
Pest zyn , zonder dat op dien tyd juist veele menfchen
fterven , wanneer het weder by geval op dien
tyd zoo niec geftelt is , als hec behoorc geftelt te
zyn, om de befmetting van rondsomme te verfpreiden
; een nauwkeurig en weldenkend Geneesmeester
ontdekt dezelve in zulke gevallen , aan zekere
buitengemeene verfchynfelen , die evenwel in rechteT
noch niet genoeg zyn , om de zaak te bewyzen
: en zoo hy dit niec doec, zal dezelve in het
geheim en al kruipende voortgaan , en by verandering
van weder zoo veel te vreeslykere verwoestingen
veroorzaaken.
§. 214.

5. ai4- VAN KRAAMVROUWEN ENZ. 313
5- 214.
Onreinigheden van bet Kraambed , Zelfsbevlekking
, Byjlaap , Maandlyk/cbe Reiniging
en Bloed-vloeijing.
Nu 'moet ik van eenige onreinigheden van verfchillende
foorte fpreeken , by welke ik niet altoos
het oogmerk van den Wetgeever weet aan te wyzen
, en waarby ik my dan met de volgende algemeene
aanmerking moet behelpen : een Wetgeever
moet , indien hy zyn oognierk wil bereiken , zich
insgelyks naar de zeden , ja zelfs naar de vooroordeelen
van zyn Volk fchikken. Indien Mofes wilde
, dat men de Melaatsheid , de Gonorrhcea , het
aanraaken van doode lichaamen , om het gewichtig
voordeel dat men in den burgerftaac van deeze Wetren
verwachten kan , als in eenen burgerlyken zin
onrein zoude aanmerken , en zyn Volk van onbeuglyke
tyden af misfehien eene Kraamvrouw
voor onrein hield , dan moest hy deeze hunne
gedachten niet tegenfpreeken , maar bevestigen ,
om de Wet , waar aan hem meer gelegen lag ,
te beter te doen gehoorzaamen. Ook kan het
daarenboven zeer wel zyn , dat hy in fommige
van deeze Wetten bedoelt heeft zekere Godtgeleerde
Waarheden op eene zinbeeldige wyze
voor te ftellen : dan , volgens myn tegenwoordig
oogmerk, heb ik daar thans niet mede te doen ,
dewyl dit tot de Voorbeeldige Godtgeleertheid
behoort.
V 5
i. El-

2t4- $. ar*. VAN KRAAMVROUWEN EN£
I. Elke Kraamvrouw wis onrein , Levir. XII.
Mofes onderfcheidt hier zeer zorgvuldig
a. ) De Lochiarubra , of gelyk hy hec noemt,
DE ONREINHEID DLR KRANKHEID. Zoolange
deeze duurt is eene Kraamvrouw Levitifch-onrein
, en verontreinigt dus ieder eenen
die haar aanraakt , en alles waarop zy ligt.
Deeze tyd , dien men in het Hoogduitfch
DAS WOCHEN BETTE ( het Kraambed ) noemt,
in tegenoverftellinge van DIE WOCHEN STUBE
( de Kraamkamer), bepaalde Mofes, indien
het van een Zoon was , op zeven , en van
eene Dochter op veertien dagen.
v
b. ) Locbia alba, of, gelyk men hec in het Hoogduitfch
noemt, WOCHENSTUBE ( Kraamkamer
of Kraamtyd ) volgens de uicdrukking van
Mofes REINE BLOEDVLOED. Geduurende dien
tyd was de Kraamvrouw wel rein , maar zy
moesc zich noch in huis houden , en naa
verloop van denzelven een Offer brengen ;
Mofes bepaalde deezen tyd op 33 dagen ,
zo zy van eenen Zoon bevallen was , en op
66 indien zy eene Dochter gebaart- had.
Hier moet ik herhaalen , het geen ik in eene aanmerking
over Levic. XII. vs. 4. gefchreeven heb ,
om dat, althans myne Leezeren buiten Duitfchland,
myne Vertaaling des Bybels niec zullen hebben. Te
weecen Mofes bepaalc den tyd van de Locbia rubra
en alba niet op eene geneeskundige wyze; hec geen
ook niet mooglyk was , dewyl dezelve by de ééne
Kraamvrouw vroeger, en by de andere laater ophouden
» maar hy maakte die bepaaling , zoo als
men

2Ï4« VAN KRAAMVROUWEN ENZ. 315
men dezelve in rechten zoude moeten aanmerken :
en al ware hec ook
9
dat dezelve vroeger hadden
opgehouden , zoude de Kraamvrouw zich evenwel
den vastgeftelden tyd voor onrein of in huis hebben
moeten houden. Maar indien dezelve langer
en over den gewoonen tyd geduurt hadde , dan
zoude de Levitifche onreinheid ook zoo lange
plaatze gehad hebben , als de natuurlyke oorzaak
van dezelve voorhanden was. Voor het overige
kan ik niet zeggen , of de coevallen van hec Kraambed
in Zuidelyke Landen langer duuren , wanneer
eene Vrouw van eene Dochter , dan wanneer zy
van eenen Zoon bevallen is : de oude Grieken
beweeren hec, en onze Geneeskundigen , ten minften
alle die ik daar na gevraagt hebbe , loochenen
het van onze Landen. Men kan het van dat
Zuidelyk gedeelte niec met zekerheid ontkennen ,
zoo lang men door Geneeskundigen van daar niet
van het tegendeel onderricht wordt; want de luchtftreek
maakt zekerlyk in dingen van dien aart een
aanmerklyk onderfcheid , gelyk men zelfs by koortzen
en andere Ziektens befpeurt, als men Hippocraces
leesc. Die kan men 'er uic zien , dat de
Hebreeuwen en /Egypcenaaren ten tyde van Mofes
in dit ftuk eveneens moeten gedacht hebben ,
als de Grieken : misfehien is deeze bepaaling van
tyd eerst uit /Egypten afkomftig, want de Israè'­
liten hadden in ZEgypten gewoont, en de Grieken
hebben veel van de Mgyptenaaren geleerc en
aangenomen. Indien iemand deeze zaak coc op
den eerften grond wilde nafpeuren, die zoude uit
iEgypten aanmerkingen over den Kraamryd hebben
moeten. Doch een Wetgeever , die zich over
deeze Geneeskundige bepaalingen eigenlyk niet
be-

3i6 §. ai4. VAN KRAAMVROUWEN ENZ.
bekommert, verklaart de Kraamvrouwen zoo lange
voor onrein , of half onrein , als zy door het Volk
daar voor gehouden worden. Hoe minder voorof
nadeel de zaak ce wege brenge , inzonderheid onder
een Volk , daar het in gebruik is , dat de Moeders
zelve haare Kinderen zoogen , en daar zy zich
dus , niet flechcs zes of cwaalf weeken , maar noch
langer van hec voorrechc des Huwlyks onthouden
zullen ; zoo veel te bülyker is het ook , de oude
volks-meeningen , in eene niets betekenende byzaak
, wat tce te geeven.
4. Iemsnd , dien zyn Zaad ontging , was tot
op den avond onrein , en moest zich dan baaden :
ook moesc men alles hec welk daar door bevlekt
was geworden , van het bed , kleeding, leder enz.
wasfchen en toe op den avond voor onrein houden ,
Levit. XV. vs. 16 , 17. Derhal ven veroncreinigde
de zoogenaamde Pollutio Nofturna zoo wel als de
voorbedachce Zelfsbevlekking.
Deeze Wet was al van meer gewichts. Dezelve
ftelde op de Zelfsbevlekkinge een onaangenaam gevolg
, het welk den wellustigen toe het Huwlyk
konde aanfpooren , indien hy niet , door zich aan
deeze misdaad ( die van geene paaien weet, geduurig
meer en meer toeneemt , en daar door te gevaarlyker
is) over te geeven , daaglyks onrein ,
dat is van den omgang met anderen had willen
uitgefloocen worden. Hec maakce aankomende Jongelingen
, en ook hunne Ouderen , niec alleenlyk
op de vrywillige Zelfsbevlekking ( die vuile ondeugd
, die , geneeskundig befchouwc, weezenlyk
meer ce duchten , en , zedekundig , affchuwlyker
is dan hoerery } maar ook op Pollutiones Nofturn*,
die

$. 214. VAN KRAAMVROUWEN ENZ. 317
die zonder hun daadlyk toedoen konden plaatze hebben
, opmerkfaam : iets het geen anders doorgaans
zoo lang onbekend blyft , als men hec niet door
eenig groot en zichtbaar nadeel , het welk de gezondheid
'er door geleeden heefc, oncwaar worde:'
en door deeze Wee leerden de Ouderen tegen het
één en ander een middel te zoeken. Ook was deeze
vry willige of lydelyke bevlekking by dit Volk ,
het welk gemeenlyk maar eenvouwig gekleed was ,
niet diep in vederen verborgen (liep , en^elfs wel ,
het geen hun des nachts voor een deken diende, by
dage als een overkleed (a) omfloeg , zoo gemaklyk
niet te verbergen , als by ons. Ik kan my bier
.niet inlaaten om hec genees- en zedekundig onderfcheid
tusfchen deeze beide foorten van bevlekkinge
aan te wyzen. Maar die kan men 'er gemaklyk uit
zien , dat vroege Huwelyken een uitwerkfel Van
deeze Wee moescen zyn. Want voor jonge Lieden
konde deeze geduurige burgerlyke onreinheid , die
zelfs alleen door Pollutiunes Notïurnce ontftond_,
niet anders dan zeer lastig worden , en Ouderen ,
die tegenwoordig dikwils ten éénenmaale zorgloos
zyn, zoo lange hun Zoon hen maar niet tot Grootvader
en Grootmoeder maakt , werden oplettender
op het geen 'er konde omgaan , en verhindetden
dus waarfchynlyk het Huwelyk hunner Kinderen
niet, gelyk dit wel eens by ons gebeurd , tot het
te laat, of de gezondheid verwoest is. By Lieden
van middelen kon 'er hec geeven van eene Byzic uit
voortkomen, waarvan wy $. 87. gefprooken hebben.
Zekerlyk is die noch in eenen Geneeskundigen
(«) $• ij®, of in het Derde Deel bladz. 6y.

8 $. SÏ4' VAN KRAAMVROUWEN ENZ.
gen noch in eenen Zedekundigen zin voor goed'
cc keuren , maar hec is evenwel beter , dan hec
veel groener kwaad , de Zelfsbevlekking. Maar
by zeer veelen zal ook de fchaamte voor hec belyden
eener fchdndelyke daad , die men niec konde
verborgen houden , de vrywillige Zelfsbevlekking
verhindert hebben : en die was in alle opzichten
hec beste gevolg , het welk deeze Wet hebben
konde. Want al te vroege Huwelyken zyn wel
goed om veele , maar juist niec om fterke Kinderen
voorc ee brengen.
De uitwerkfelen van voorbedachce Zelfsbevlekkinge
zyn , wanneer zy eenen zekeren crap van gewoonte
beklommen heefc, hec zy men dezelve geneeskundig
of van den zedekundigen kanc befchouwe
, zoo verfchriklyk , dat men niec kunne nalaaten
zyne hartlyke toejuiching aan eene Wee te geeven ,
die de konst gevonden heefc, om dezel/e voor te
komen. Het verfchriklykfte daar van is, dat 'er ten
laacften eene ganfchiyke onbekwaamheid cot hee
Huwelyk uic voorcvloeit , en dus de ongelukkig»
Zondaar van het eenige middel ontbloot is, om zich
van die zonde wederom los te maaken. TISSOT
heefc 'er genoeg van gefchreeven , hec geen ik hier
niec behoeve ce herhaalen. Het is te vergeefs ftraffen
op deeze misdaad ce ftellen , want zy kan byna
nooic bevveezen worden : zelfs daar 'er de zichcbaarrte
blyken van gevonden worden , is het evenwel
onmooglyk , zonder de eige belydenis van den
fchuldigen , die geenen medeplichtigen heefc, te
bewyzen , dac dezelve eene vrywillige bevlekking
geweest is. Weg dan in dit geval by de Wetgeevende
Wysheid mee alle ftraffen ! en die nog te
meer ,

§. 214. VAN KRAAMVROUWEN ENZ. 319
meer , om dat deeze het meest onvolwasfene Knaapen
zouden treffen , die meer een voorwerp van de
ouderlyke tucht, dan van itraffcn der Overheid zyn.
Maar Mofes, bracht te wege , dat 'er zekere merklyke
onaangenaamheden met deeze misdaad moesten
verbonden zyn , de afzondering by voorbeeld van
andere menfchen, geduurende eenen geheelen dag,
en de ontdekking van dit fchandelyk misdryf voor
de oogen der Ouderen , die in dit geval zoo onverfchillig
niet konden zyn , als men doorgaans
onder ons ziet, maar , uit vreeze voor de Levitifche
Wet, op de kleederen van hunne Zoonen
oplettende waren. Dit moest meer uicwerken ,
4an flraffen.
3. Iedere Huwelyksgemeenfchap , zelfs die van
echte Lieden niet uirgezondert, verontreinigde op
4e zelfde wyze , beide Man en Vrouw , tot op
den avond , Levit. XV. vs. 18. Deeze Wet was
in de eerfte plaatze eene ongemerkte beteugeling
-der Veelwyverye: want daar aan elke Vrouwede
-Howelyksplicht alle weeken eenmaal moest betoont
worden , werdt daar door de Veelwyvery lastig gemaakt,
( §. 118 , als mede § 95. bladz. 175 \
Maar ten tweeden beteugelde deeze Wet de Huwelyksgemeenfchap
ook derwyze , dat zy niet wel
daaglyks konde geoefent worden. Te dikwerf herhaalt
, put zy de natuurlyke krachten uit: zeldfaamer
gepleegt, in zekeren opzichte door iets gehindert,
en , als ik het zoo mag noemen , verbooden
, is de byflaap doorgaans niet flechts vruchtbaarer,
maar ook het middel om een fterker en vlugger
nagc-flacht voort te brengen. Een Geneesmeester
maakt hier aanmerkingen over ; dan hy weet
dik-

$io $. 214. VAN KRAAMVROUWEN ENZ.
dikwils in zulke gevallen niet, waarin 'er weezenlyk
veel aan gelegen ligt, hoe by zyne befpiegelende
aanmerkingen in een nuttig gebruik brengen
zal. Maar een Wetgeever , die met eiken byflaap
zoodanig een ongemak heeft weeten te verbinden
, als Mofes gedaan heeft, fchynt niet weinig
te hebben toegebracht , om de Huwelyken
vruchtbaarer te maaken , de fterkfte Kinderen te
doen voortbrengen , en de gezondheid van zyne
Burgeren te bewaaren.
De Maandlykfchè Reiniging , en lange over den
.gewoonen tyd duurende Vloed der Vrouwen , behoorden
insgelyks tot de Levitifche onreinheden,
Levit. XV. vs. 19 - 33. Dit fchynt hy als een gemeen
denkbeeld van het Volk behouden te hebben ;
want als zoodanig vond hec reeds lange vóór den
tyd van Mofes plaatze. Zoo zien wy Gen. XXXL
vs. 35. dat Laban zich ontzag om te naby zyne
Dochter Rachel te kamen , toen hy hoorde dat
zy juist haaren tyd had , en dat hy nu in het geheel
niet vermoedde , dat zy , in zulk eene onreine
omftandigheid , zelfs op zyne geftolene Goden
zoude zitten. Meer zal ik derhalven hier van
deeze Wet niet zeggen ; want de vraage, of het
byflaapen ten tyde der Maandlykfchè Reiniginge in
die Landen nadeelig zy , behoort hier niet beantwoord
te worden , wy zullen 'er onder de Lyfftraffelyke
Wetten van fpreeken , alwaar dit op
ftraffe des doods verbooden worde.
$• 215.

$. 2i5« LYKEN VAN MENSCHËN. gsr
Lyken van Menfchen
verontreinigen.
Alle doode lichaamen van menfchen werden als
onrein aangemerkt. Een iegelyk , die dezelve aanraakte
, werdt zeven dagen lang onrein , en moest
zich op den derden en zevenden dag door zekere
plechtigheden , die hier van te grooten omflag
zouden zyn om te verhaalen , en waarby myne
tegenwoordige Leezers ook Weinig belangs hebben
, reinigen. Al wie op dien tyd in de tent ,
(waarfchynlyk naderhand , toen de Israëliten in
huizen woonden , in de kamer; want het geen van
de tente gezegt wordt , zoude ik niet gaarne op het
geheele huis toepasfelyk maaken ) waarin iemand
overleed , gevonden werdt, was zeven dagen lang
onrein. Op de zelfde wyze was hec ook geftelt
met alle Vaten (a) , die in dezelve ftonden , en
niec gedekt en coegebonden waren : al wie in de
tenc ging , daar iemand in geilorven was , was
zeven dagen lang onrein : wie op hec veld een
Lyk ,
(a) Gefasze zegt het Hoogduitfch : het woord
betekend niec fleches hec geen wy eigenlyk Vaacwerk
noemen , maar allerleie foortgelyke gereedfehappen
die tot bewaaringe van zekere goederen kunnen dienen
, het zy dezelve van hout , fteen , glas , zilver
, goud-, enz. gemaakt zyn. Wy hebben geen
woord van zulk eene ruime betekenisfe. Men gelieve
dit dan by laaten te denken , zoo dikwerf die
woord in deeze §. of in het vervolg , moch: voorkomen.
VERT.
IK Deel. X

j»a $. 215. LYKEN VAN MENICHEN.
Lyk , of Menfchen-beenderen , ja zelfs wie maar
een Graf aanraakte , was even zoo lang onrein ,
INura. XIX. vs. 11-18.
By de Priesteren ging dit nog verder , en zelfs
het treuren over dooden, door uirwendign tekenen,
by voorbeeld het fcheuren der kleederen , verontreinigde
deeze ; gelyk deeze bewyzen van droefheid
daarom den Hoogenpriester ten eenenmaale,
en andere Priesteren met uitzonderinge van hunne
allernaaste Bloedvrienden , over welke zy treuren
mochten , verbooden waren , Levit. XXI. vs. 1-4?
»n 10 - 12.
Deeze laatfte Wet diende alleenlyk tot de welvoeglvkheid
van den Godtsdienst, volgens de begrippen
en zeden, die in dien tyd by het Volk plaatze
vonden. De Dienaaren des Allerhoogften behoorden
zich van alles te onthouden , het geen het
Volk maar eenigszins onrein noemde. Dan de overige
waren ook als Policy - wetten, tot bewaaringe var»
het leeven en de gezondheid van veel gewichts.
In de eerfte plaatze werdt hier door de uitbreiding
van befmetlyke ziektens , aan welke de een of
ander zoude kunnen geftorven zyn, vermindert. Ik
fpreek hier niet van de Pest , want tegen deeze
zoude dit behoedmiddel, dat de tent zeven dagen
lang onrein verklaart werdt, waarfchynlyk van te
weinig krachts zyn: maar ik heb het oog op andere
befmetlyke koortzen , inzonderheid op zoodanige ,
die met verrotting verbonden zyn , en door den
ftank , dien zy naa den dood te wege brengen ,
noch 'efmerlyker worden, dan zy te vooren geweest
wartm. M.uig een , die zich by ons buiten noodzaak

•'§. 215* LYTCEN VAN MENSCHEN. 343
zaaklykheid in een fterf huis begeeft, doet daar eene
ziekte op , die hy wederom verder kan verfpreiden s
maar by aldien men niet in zulk eene tent of kamer,
daar een Doode in ligt, gaan kan , zonder zeven
dagen lang onrein te zyn , en zich zeiven geduurende
dien tyd van alle gezelfchappen uit te fluiten ,
zal men het nalaaten , zo men 'er niet om gewichtige
redenen in gaan moet. Het is waar , de minde
menfchen flerven aan befmetlyke ziektens , by
welke eigenlyk zulk eene voorzorg vereifcht wordt:
dan een Wetgeever , die meer verbiedt, dan volftrekt
noodzaaklyk is , en niet veele uitzonderingen
maakt, bereikt zyn oogmerk het zekerst. Indien
hy alleenlyk van befmettende ziektens fpreekt, zal
men ontkennen , dat deeze of geene befmetlyk geweest
is. Om welke rede het toebinden der Vatén
bevolen zy , wil ik niet bepaalen : van fommigen
derzelver , zoo als kisten , koffers, en kasfen , in
welke goederen lagen die voor befmetting vatbaar
' zyn , by voorbeeld wolle ftoffen , linnen en wat
van dien aart meer zyn moge, van deeze, zeg ik ,
fpreekt het van zelf, dat zy , indien iemand aan
eene zeer befmetlyke krankheid ftierf, en dezelve
in de zelfde kamer open ftonden , de befmetting
konden aanneemen , en in het vervolg wederom
verder verfpreiden. Op zulke dingen fchynt Mofes
ook wel voornaarnlyk het oog te hebben , want
indien men zyne uitdrukking uit het Arabifch wilde
ophelderen , zoude dezelve zeer gevoeglyk dus
kunnen vertaalt worden : OVER DEWELKE GEEN LE-
DERE DEKSEL IS , EN WEL HETZELVE TOEGEBONDEN.
Aan drinkvaten fchynt hy juist niet bepaaldlyk ger
dacht te hebben, en indien deeze ook al, wegens
de algemeene uitdrukking , waar van de Wet zich
X 3
b©-

324 §• 215. LYKEN VAN MENSCHEN.
bedient , onrein vvierden, lag 'er evenwel zoo veel
niet aan gelegen , dewyl alle perfoonen , die in die
tente gevonden werden , en uit deeze gereedfehappen
moesten drinken , buiten dien reeds insgelyks
onrein waren. Wy zouden deeze Wet in onze taaie
misfehien dus uitgedrukt hebben : Alle Jlukken van
bet huisraad , in -welke iets bewaart wordt , zoo
als Kisten en andere van dien aart , die niet ge-
Jloolen zyn , voorden onrein : dan de Israëiiten zullen
in dien tyd waarfchynlyk noch niet veele floten
gehad hebben.
Op dat men my hier niet tegenwerpe: „ dac
„ de Jooden hunne dooden zoo fpoedig begraaven,
dat , indien de Overleedene in zyne ziekte zelve
de tent niet befmet had , ( en nochtans werdt
„ dezelve door zyne ziekte alleen niet onrein)
„ 'er geen tyd over ware om hec naa zynen dood
„ te doen" : moet ik aanmerken , dat men van
deeze kwaade gewoonte der Jooden , waar door
werklyk meenig een onder hen leevendig begraaven
worde, voor den tyd der Babylonifche Gevangnisfe
geen het minfte fpoor vindt : het is 'er zoo verre
af, dat Joieph , ten tyde van Mofes , reeds anderhalve
Eeuw in eene kist onbegraaven boven de
aarde geftaan had , en noch ten minften veertig
jaaren lang, zoo lange de Israëiiten zich in de Woeltyne
ophielden , onbegraaven bleef, Gen. L. vs.
26. Exod. XIII. vs. 19. Jof. XXIV. vs. 32. Ook
fchynt Sara taamlyk laat begraaven te zyn - : Abraham
is by haaren dood niet tegenwoordig , maar komt
om denzelven te betreuren , en koopt eerst een
Graf, naa dat de diepfle rouwe , die by laatere
hebreeuwen ten minllen zeven dagen duurt, voorby

$. 215- LYKEN YAN MENSCHEN. 315
by was , Gen. XXII. vs. 2-4. Men leeze insgelyks
Kap. XXV. vs. 9. en XXXV. vs. 29. alwaar
wy zien dat Abraham en Ifaak niet eêr begraaven
zyn , dan toen derzelver Zoonen , die op
eenen redelyken afftand van eikanderen woonden ,
byeen gekomen waren , als mede Gen. L. vs. 1 -13.
Bleef bet Lyk dan zoo lange ip de tent, tot dat
men fchikkingen tot eene behoorlyke begraafnisfe
gemaakt had , en zich zekere tekenen des doods ,
waar onder het begin van rotdnge het onbedrieglykst
is , begonden te vertoonen , dan konde hetzelve
naa den dood zeer wel nieuwe befmetting
veroorzaaken.
Het tweede gevolg van deeze Wet was , dat de
Israè'liten door dezelve gedwongen wierden , om
hunne dooden wat fpoediger te begraaven , dan zy
misfehien weleer gewoGn geweest zyn , en zy in
/Egypten gtleert hadden. Want in /Egypten behield
men de gebalfemde Lyken van zyne Voorouderen
, op de zelfde wyze als met Jofeph gefchied
is , van kinderen op kindskinderen in zyn huis ; ja
wat meer is , men verpande dezelve , en leende 'er
o-plH nn • pn iiff nlnnrzpn . rlif» ik znn pi/pn nnn»
o -r - —i • r ' -
gaande de begraafnis van Sara , Abraham , Izaak en
Jacob heb bygebracht, doen ons ten minften zien ,
dat het by de Voorvaderen der Israëliten in gebruik
geweest is , vry laat te begraaven. Deeze gewoonte
konde nadeelige uitwerkfelen hebben \ want het
lichaam begint te rotten, en kan door dat middel
ziektens veroorzaaken : ook is men by gebalfemde
Lyken ten minften niet zeker , of door dezelve niet
noch taamlyk lange daarna , inzonderheid wanneer
het weder daar toe medewerkt, fommige ziektens
X 3
kun-

306 §. 215. LYKEN VAN MENSCHEN.
kunnen verfpreid worden , indien de Overleedene'
aan. eene befmetlyke krankheid geftorven is. By
de Pest kan men 'er naauvvlyks aan cwyfelen , of
zekere foorten van Rotkoortzen komen zoo naby
dezelve , dat men ook daar over in vreeze zoude
kunnen geraaken. Deeze manier, van de doode
Lichaamen al te lang in buis te houden , fchynt
deeze Wet van Mofes op eene ongemerkte wyze
af te fcbaffen , en daarin vooronderftelt te worden
, dat men dezelve vóór den zevenden dag ,
waarmede de Hebreeuwen hunne grootfte rcuwe
eindigen , begraaven zal. Iemand die dezelve uit
buitenfpoorige genegenheid noch langer in zyne
tente had willen bewaaren , zoude met zyne tente
onrein gebleeven zyn.
Ten derden , ook zulke Lyken waarop niemand
eene byzondere betrekking had , konden niet onbegraaven
blyven liggen , en deeze Wet noodzaak-,
te het algemeen , of de Policy, om dezelve ten
Grave te brengen ; dewyl het aan de leevendigen
te veel ongemaks zoude gebaart hebben , door dezelve
geduurig verontreinigt te worden. Ik wil
hier niet fpreeken van het geen fomtyds , inzonderheid
in troebele tyden van groote en algemeene
rampen , met de daad gefchiedt is ; maar dit,
was ten minften een natuurlyk gevolg van deeze
Wet , dat men naa het einde van eenen Veldüag
, die binnen de grenspaalen van Palaeftina was
voorgevallen , zyn werk 'er van moest maaken ,
om de dooden te begraaven. Dit is anders juist
geene algemeené gewoonte in het Oosten ; men
laat dezelve aan de Vogelen , ( inzonderheid de
Racharns , eene foort van Gieren ) de Honden ,
de

$. 215. LYKÉN TAN MENSCHÉN. 3*?
ie Scbakals (a) e n Hysenen ter fpyze over \ waarvan
de Oosterfcbe Dichteren niet fhchts vol zyn ;
maar het geen men ook by de Reisbefchryveren ,
inzonderheid noch de jongde , van Indiën , verhaalt
vindt. Deeze zaak is daar zekerlyk zoo kwaad
niet , als zy by ons zyn zoude , dewyl gemelde
Dieren de Lyken eêr verteert hebben , dan men by
ons zoude kunnen verwachten , dewyl wy geene
Rachams, Schakals , of Hyenen hebben. Maar
zonder nadeel kan deeze gewoonte evenwel zelfs
in Afien niet zyn , alwaar naa eene groote nederlaage
de dcode Lichaamen fomtyds wel twee of
drie maanden de lrcht kunren befmetten : en wie
weet of 'er niet fomtyds meer aan de ziektens fterven
, die daar uit voortkomen , dan 'er in den flag
zeiven gefneuvelt waren. Hoe verre in zulke gevallen
de zorgvuldigheid ging , dewelke MofeS
door het ongemak der verontreiniginge te wege
bracht, kan men uit Ezech. XXXIX. vs 15. zien :
wanneer men naamlyk naa het leveren van eenen
groeten flag hier of daar noch doodsbeenderen
vond , richtte men 'er een gedenkteken by op ,
óp dat zy , welker plicht het was dezelve te begraaf
(a) Scbakal is een Dier behoorende onder dé
Clasfe der Honden , naar welke het ook wel ge-
Iykt, hebbende de grootte van een Vos , en zynde
goudgeel van koleur , waarom het ook wel den naam
van Gulden-wolf draagt. Het is het zelfde Dier , het
welk met eene Griekfche benaaming Pantber , van
anderen , Hondswolf en Oostindifcbe Pos genaamt
wordt. Zie HASSELQÜIST Reize na Palssftim , Deel
II. bl. éi VERT.
X 4

328 $• 115. LYKEN VAN MENSCHÉN.
graaven , ze zouden kunnen vinden , en ter aarde,
hertellen , en 'er niemand verder door verontrei-,
nig r wierdt. Wel is waar , Ezechiei fchryft op die
plaatze geene gefchiednis , maar voorzegt ; noch--
tans hy doet dat in diervoege , dat men daaruit de
gewoonten van zynen tyd mede kunne afneemen.
Hier gefchiedde derhalven niet alleen het geen *
om de lucht zuiver te houden , nood?aaklyk was ,
want doodsbeendertn alleen zullen dezelve niet befmetten
; maar wederom iets meer. Ook mocht
men nu geene Misdaadigers op het veld laaten liggen
en verrotten : ja ten opzichte van deeze vond
men noch eene byzondere Wet , dewelke gebood ,
iemand die gehangen was vódr Zonne-ondergang
af te neemen en te begraaven; met byvoeginge ,
dat hy hec Land zoude verontreinigen indien hy geduurende
den nacht bleef hangen ; want dewy! din
noch naa zynen dood ftraffe aan hem geoeffent
werdt , ( men hing naamlyk nimmer leevendige ,
maar alleen Misdaadigers die dood gefteenigt wa-r
ren , en wel alleenlyk om hun daar door fchande
aan te doen ) zoo werdt hy als iemand , die van
Godt vervloekt was , aangezien , wiens dood alleen
dus noch niec voldeed , om voor zyne misdaaden
ce boeten , Deuc. XXI. vs. 22, 23. Voor de
gezondheid der leevendigen , ja voor hunnen reuk
zelfs , was deeze Wet buiten twyfel beter dan ont
ze gewoonte , van de kwaaddoeners aan de galge te
laaten verreeren , of dezelve op het rad te leggen :
de voorbygangers worden 'er het ongemak dikwils
van gewaar, dat zeer wel. eene ziekte kan veroorzaaken
, indien die bedorvene uirwaasfemingen iemand
aandoen , die voor befmettinge vatbaar.is;
en zyn de gerichtsplaatzen dicht by de Steden , dan
* hoort

g. 215. LYKEN VAN MENSCHEN. 319
boort men , wanneer de wind na de Srad toe gaat,
'er noch meer over klaagen ; eigenlyk wel alleen
over den flank , maar dat deeze ziektens moet veroorzaaken
, zal zekerlyk niemand , die deskundig
is , in twyfel trekken.
Eindelyk verpachtte deeze Wet de Israëliten ,
om de verblyfplaatzen der üooden verre genoeg
van de wooningen der Leevendigen af te zonderen ,
dewyl men zelfs geen Graf konde aanraaken , zonder
zich te verontreinigen. lluizen,en Steden had
men derhalven niet met opzet (a) op de Graflieden
kunnen bouwen ; gelyk 'er veeltyds ten grooten
nadeele van onze gezondheid en leeven , onder
onze Kerken Graven gevonden worden ; het geen
eerst door bygeloof veroorzaakt is , en nu noch
door hoogmoed , ten minften door de kracht der
gewoonte en hebzucht, onderhouden wordt. Hoe
gewichtig het voordeelig gevolg van deeze Wet
zy , zal men dan ook uit het tegenovergeltèid
voorbeeld by onze Kerken kunnen zien. Dikwils
befpeurt men , dat de Graven eenen zeer kwaaden
reuk uitgeeven , inzonderheid wanneer die zoo
flecht gedekt zyn , als in fommige Kerken gefchiedt
, of ook wanneer 'er water doorloopt , het
geen noch flimmer is. Op andere piaatzen doet het
kwaad zyne weiking meer in het verborgen , en
verfa)
Ik voeg 'er dit woord , met opzet, by, dewyl
men de Jooden nageeft , dat zy waarlyk eene zeer
beroemde Stad , die op Graflieden gebouwt was ,
gehad hebben. Het kan zyn , maar by het bouwen
van die Stad wisc men hec niet.
X 5

33° §• 2T 5- LYKEN VAN MENSCHEN.
verraadt zich niet door den flank ; hoewel de ziektens
, waar aan zy , die daar begraaven liggen , geftorven
zyn . daarom de Leevendigen niet mindef
aandoen. Dan vertoont het zich eens wederom heviger
, wanneer . gelyk men noch in het jaar 1774.
uit vrankryk gemeld heeft , Graven geopent worden
, en op eenmaal zulke giftige , lange verborgen
gehoudene , dampen uicgeeven , dat het giootfte
gedeelte der menfchen , die zich op dien tyd in
de Kerk bevinden, op één oogenbük doodlyk krank
worden. In fommige Landen heeft eindelyk de
Wetgeevende Macht deeze affchuwhke gewoonte
van in de Kerken te begraaven , door het te verbieden
, ten éé.ienmaale afgefchaft ; en ik ben verwondert
, dat dit noch niet in meer plaatzen gefchied
, maar dat men noch byna overal dit gebruik
houdt , onder'voorwendfel , dat het eene inkomst
voor de Kerk zy ; even als of de inkomst van het
Steenen - gebouw met het leeven en de gezondheid
van de geenen , die in hetzelve byéénkomen , konde
in vergelykinge gebracht worden, Hoe zeef
wenfchte ik , wanneer ik myne gedachten cp fommige
van onze Kerken ves ige , dat men dit kwaad
in ons Land ook eenige nadere aandacht waardig
keurde , en hetzelve door goede Wetten poogde
af te fchaffen !
Mofes had hetzelve op eene zeer nadruklyke
wyze tegengegaan , en wederom , om zyn oogmerk
te gewisfer te bereiken , noch iets meer gedaan.
Het is waar, een Huis , het welk op een
Graf gebouwt was , zoude daar door niet ongezond
worden , indien het Graf maar diep genoeg
lag, en wel geflooten was. Maar zal dat wel altoos

$. Qi5« LYKEN VAN MENSCHEN. 331
tóos zoo naauwkeurig gehouden Worden ? zal het
met zulk een Huis niet gaan , gelyk met onze
Kerken ? zullen de kelders ten minften , of de regenbakken
die men in Palaeftina doorgaans heeft,
mee deeze Graven geene gemeenfchap hebben V
Ja zal men zelfs de Familie-graven niet uit liefde
bezoeken ? of indien dezelve voor eene volgende
begraafnisfe geopenc worden , zullen 'er by die
gelegenheid geene dampen genoeg uit kunnen voortkomen
, om door het geheele huis te trekken , en
de Leevendigen eerlang by hunne Voorouderen
te brengen.
In boe verre doode Dieren konden verontreinigen.
Gevolgen van deeze Wet.
Een, rein Dier , het welk niet met het mes geflacht
, maar eenen natuurlyken dood geftorven
was , verontreinigde den geenen, die hetzelve aanraakte
, tot op den avond,. Levit. XI. vs. 39. Onleine
Dieren deeden hetzelfde, wanneer zy dood
waren , onverfchillig op welke wyze zy geftoiven
waren. Levit. V. vs. 2. XI. vs. 8 , 11, 24 , 85 ,
27 , a8 , §!• Deut. XIV. vs. 8.
Ook deeze Wet was van dat gevolg , dat men het
Aas van een Dier , het welk op den weg dood gevonden
werdt, niet liet liggen , maar hetzelve begroef,
om niet ieder eenen in gevaar te brengen
van verontreinigt te worden. Ten minfte men voorkwam
daar door zulk eene , voor de gezondheid
ten hoogden nadeelige , onreinigheid , als volgens
het

332 J. 2i6. HET AAS VAN DIEREN.
het verhaal van HASSELQUIST' (a) té Cairo plaatze
heeft, alwaar de Aazen van geftorvene Dieren op
de ilraac blyven liggen , en de lucht zouden befmerten
, indien daar niet eene foort van Gieren , Racham
genaamt, hec welk dezelve verteert , in zulk
eene menigte gevonden wierdt , dat daar door dit
gevaar ten eenenmaale worde weggenomen. Eene
zulke aanlfootlyke plaatze , als in Duicfchland de
VMcrsboek is , alwaar dergelyke Aazen , hec geen
meer is , onbegraaven , in menigte op eikanderen
geworpen worden , en Ndoor den flank, dien zy
veroorzaaken, de Reizigef^ dikwils niec weinig ongemaks
veroorzaaken , indien de wind van zulk een
Aas , het welk juist aan het rotten is, na den weg
waait; zulk eene aanffootlyke plaatze, zeg ik , verwachtte
Mofes waarfchynlyk by zyn Volk geheel
niet ; (anders zoude het zekerlyk een middel hebben
kunnen zyn voor de luiheid en morfigheid, om
het gevolg van zyne wyze Wet te oncduiken ) want
de oude Mgyptenaaren begroeven hunne Dieren al,
bygevolg waren de Israëlicen al gewoon om Dieren
te begraaven. Ik fpreek hier eigenlyk niet van dié
Dieren , deweike den Mgyptenaaren heilig waren;
Dieren die men zelfs wel bakerade, en dan in kostbaare
Graftempelen , of hoe ik het. anders zal noemen
, by zette (b), hoewet dit zelfs, voor een
Volk , het welk in Mgypten woonde , een voor-
'
beelde
• '•> qo il'jfr rri
f
toiQ twynè «eA
fa) Reize na Palaflina, bladz. 288 , 2S9. [in de'
Nederd. Verc. Deel II. bladz. 129].
(&) HERODOTUS Libr. II. cap. 66, 67, 74, yf.
DIODORUS SICULCJS Libr. I. cap. 83. waarmede men ook
de aanmerkingen van WESSELING kan vergelykerj.

§. ait5. HET AAS VAN DIEREN. 333
bedde van begraaven zoude hebben kunnen ftrekken
; want eigenlyk was dit eene bygeioovigheid,
die tegen den Godtsdienst van Mofes en de Israëliten
vlak gekant was. Maar zy begroeven ook andere
Dieren : Beeren , zegt HERODOTUS , Boek II.
Kap. 67. die V nochtans in JEgypten weinige gevonden
worden , en Wolven , die echter niet veel
groot er zyn dan Vos/en («) , begraaven zy , daar
zy dezelve vinden. Dit fchynt geene heilige begraaving
te zyn , maar alleen te gefchieden ,* om
zich van zulke doode Aazen te ontdoen.
Ik moet hier nog éénmaal gewag maaken van de
verfcheidene iöorten van Haagdisfen , die Mofes
opnoemc, alle met naame voor onrein verklaart,
en daar by voegt, dat een iegelyk , die dezelve,
dood zynde, aanraakt, en ieder Vat, drink-gereedfchap
enz. waarin dezelve , dood zynde , geraken
, voor onrein moet gehouden worden , Levit.
XK vs. 30 - 38. Het komt my voor , dat hier
iets ten gronde legt , het geen aan die luchtftreek ,
en misfehien in hec byzonder aan iEgypten eigen is.
In /Egypten is eene zeer groote menigte van Haagdisfen,
ook eene verfcheidenheid van foorten , die
voor eenen kenner van de Natuurlyke Historie s der
Dieren gewichtig is , en waar van 'er veelen door
HASSELQUIST befchreeven zyn ( b ). INu heb ik
uic
(a) Dit is ia Africa op meer dan ééne plaatze
zoo : zy zyn zoo grooc niet als by ons.
(&) Reize na Palce/lina, bladz. 344—363. No.
LUI. tot LIX. [ JNederd. Vert. Deel II. bladz.
109- 134]-

33 4 §• 2ï

§. aio". HET AAS VAN DIEREM. 335
de Pest niet zoo geregeld mede omringen , als
het veel gezonder liggende Conftantinopolen , als
Smyrna , en zoo veele andere ongelukkige plaatzen
in Turkyen. Zoude de rede daar van ook voor
een gedeelte daarin kunnen beftaan , dat men ia
oude tyden in iEgypten , door eene zeer groote
zindeiykheid , en in het byzonder door het begraaven
van alle doode Dieren , die de Nyl terug
liet , waar onder de Haagdisfen de gevaarlykftea
zyn, derzelver Pest-veroorzaakende gevolgen voorkwam
? en dat men heden ten dage vlak het tegendeel
doet, en hec alleenlyk voor de Vogelen overlaat
, om door het verteeren der Aazen de lucht
eenigszins ce zuiveren ? Deeze Vogelen hield het
oude /Egypten ook in eere , dezelve hield men
voor heilig en onkwetsbaar ; maar men liec hun
niec alles over; men floeg de hand mede aan het
werk , en begroef rottende Dieren of Infedten.
Misfehien heefc Mofes dan hier iets , het geen de
Israëliten in /Egypten al gewoon waren , en daar,
om de lucht zuiver te houden wel noodzaaklyker ,
maar evenwel ook in Palaiftina en alle andere Landen
niet zonder nuc was , tot eene Wet gemaakt :
nochtans op zulk eene wyze , dat hy niet met uitdruklyke
woorden beveele , GY ZULT ZE BEGRAA­
VEN : want by zulk een gebod vraagt men altoos :
tuit moet bet doen ? en die hec behoort te doen ,
trekt 'er geld voor , en laat hec evenwel na : maar
hy deed hec , door zeker ongemak aan het aanraaken
van een Aas ce hechcen , hec welk ieder eenen
natuurlyker wyze oplettend moesc maaken , ora
hetzelve uit den weg te ruimen. Hoe zy dac wilden
doen , hoe hunne Policy toe dat einde fchik-
Ken , en , indien zy , welken hec opzichc daar
over

33^ §. *i6\ HET AAS VAN DIEREN.
over was aanbevolen , nalaatig waren , hoe zy dezelve
tot hunren plicht moesten houden , liet hy
aan hun zelve over : want dit vereifcht geduurig
nieuwe middelen , geduurig nieuwe poogingen om
nalaatigheid en onderkruiping tegen te gaan , of
voor te komen. Genoeg dat hy , het geen op zich
zelf nadeelig was , naamlyk den vuilen flank van.
rottende Dieren te dulden , ook zoo bezwaarend'
maakte , dat iemand die al tegen flank ongevoelig
was , en wegens de gevolgen voor zyne gezondheid
geenen kommer had , nochtans , uit
hoofde van het ongemak , dat hy 'er anders daaglyks
van had , zindelyk zyn moest, en 'er anderen
insgelyks toe aanzetten.
5-
Wetten , betreffende verontreinigde Vaten.
Zonderlinge gunst omtrent Kopere , en
fcherpheid tegen Aarde - gereed)cbappen.
Dewyl een fluk huisraad op meer dan ééne
wyze verontreinigt kan worden , als by voorbeeld
:
1. Door het invallen van een onrein Dier in
hetzelve , Levit. XI. vs. 33.
2. Wanneer hetzelve open ftaat in eene tent
of kamer , waarin iemand fterft, of een Lyk ftaat,
(§• ai5->
3. Wanneer het door iemand , die met de Gonorrbcea
befmet is , wordt aangeraakc, Levit. XV.
vs. 12.
Zoo
V

§. 417. VERONTREINIGT HUISRAAD. %%?
Zoo maakt Mofes een onderfcheid , het we!k
voor zulke gereedfcbappen , die van aarde gemaakt
waren , zeer ongunft/ig was. Dezelve moeten ,
wanneer zy verontreinigt zyn , gebroken worden
: daarentegen werden houte gereedfchappen
door wasfchen alleen wederom gereinigt , Levit.
XI. vs. 33. XV. vs. IS. In den beginne zoude
men kunnen denken , dat hier zulk een onderfcheid
geftelt is , dewyl men aarde-gereedfchappen waarfchynlyk
gebruikt, om 'er de fpyze in toe te bereiden
, terwyl het houte alleenlyk een ftuk huisraad ,
by voorbeeld , een kas , fchuiflade , kist enz. is ,
en de zindeiykheid by keuken-gereedfchappen noch
eenen ftap verder, dan by ander huisraad behoorc
te gaan. Dan op deeze wyze kan zekere andere
plaatze , Levit. VII. vs. a8. ( volgens andere Bybel
s, vs. ar.) niet verklaart worden. Indien men
Offervleefch in een' ketel of pot , van aards of ko*
per gemaakt, gekookt had , was het één en ander ,
(hoe zal ik zeggen ? ) onrein , of voor het gemeene
gebruik te heilig : en dan was het genoeg ,
wanneer het kopere gereedfchap gefchuurc werdt ,
maar dat van aarde moest gebroken worden. Op
de zelfde wyze heeft men waarfchynlyk ook by
weezenlyke verontreinigingen met kopere gereedfchappen
gehandett.
Hier fchynt het, als of Mofes de aarde kookgereedfchappen
niet zeer gunftig was; want anders
hadden dezelve immers even zoo wel , volkomen
zuiver , kunnen uitgewasfchen worden. Het is
waar , zy zyn van mindere waardye , en 'er is zoo
veel niet aan verbeurt, als aan kopere : maar, indien
dit verlies dikwils komt, bedraagt hec even-
IV. Deel. Y wel

338 $• ai7. VERONTREINIGT HUISRAAD.
wel al iets, en is inzonderheid voor arme Lieden
gevoelig. Was hec misfehien , om dac de Wetgeever
de Israëliten hec gebruik van aarde gereedfchappen
, by welke men , om dac zy ligdyk kunnen
breeken , meer verlies ce duchcen heefc, dan by
die van koper , die op zich zelve duuier zyn ,
zochc af te wennen , en hun het gebruik van kopere
potten en ketels , die eene veel beftendigere bezitting
zyn , aan te raaden ? Ik durve hec niec beflisfen.
Daar kunnen ook zeer wel andere oorzaaken
geweesc zyn , die wy niec kunnen raaden , zoo
lange wy niec weecen , hoe de aarde gereedfchappen
in die oude tyden geftelt geweesc zyn. Maar ik
mocht evenwel deeze partydigheid der Wetcen van
Mofes niet geheel en al met ftilzwygen voorby
gaan : dewyl de gunst, die hy hier aan kopere gereedfchappen
betoont, aan menig eenen zeer zonderling
moet voorkomen , die in Duitfchland den
wedergalm der waarfchuwingen tegen kopere keuken-gereedfchappen
gehoon hebben, en niec recht
weeten, hoe zy zulk eene vreemde tegenftrydigheid
der oude Wecgeevende Wysheid tegen die van onze
tyden zullen overéénbrengen. De Franfchen zouden
noch meer rede hebben om zich over eene Wet
te verwonderen , die in Frankryk weezenlyk zeer
nadeelig zoude moeten zyn.
De geheele zwaarigheid komt hier op uit: het
gebruik van kopere gereedfchappen in de keuken
is met veel gevaars verbonden , dewyl 'er zich ligtlyk
koper-roesc aanzet, het welk nadeelige toevallen
, of, in eene grootere hoeveelheid gebruikt,
den dood veroorzaakt ; waar van raen , voornaamlyk
in Frankryk , jammerlyke voorbeelden gezien
heeft.

§.

34© §• 217* VERONTREINIGT HUISRAAD.
heeft, veel van het Volk zelf afhangt: dat is , het
komt hier veel aan op de zindeiykheid en moriigheid
, onvoorzichtigheid en zorgvuldigheid des
Volks, als mede daar op , of men meer Koks (die
doorgaans wat morfig zyn) dan Keukenmeiden
hebben. In Frankryk is de morfigheid en onoplettenheid
in de keukens groot, en daar ziet men ook
< dikwils beklaaglyke gevolgen van het kooken in kopere
gereedfchappen. In Duitfchland , daar men
in de keukens zindelyker is, en de fpyzen ook niec
uit zoo veelerleie dingen te zamen fielt , dat de
fmaak , als het ware, geheel bedroogen worde, en
buiten ftaat zy , om vergift te ontdekken, is het gevaar
reeds veel minder. Ik kan my op geenen onpanydigeren
Rechter beroepen , dan op den Heer
THIEFUIY zeiven. Toen hy my in het Jaar IJ68.
de tweede uitgaave van zyne The/e (Stelling) tegen
het gebruik van kopere keuken-gereedfchappen
zond , liet ik in myn antwoord op zynen brief invloeijen
, dat my in Duitfchland het gevaar van kopere
gereedfchappen niet zoo groot toefcheen als in
Frankryk , en dat men inderdaad by ons zelden van
dergelyke ongelukken hoort, die in Frankryk meermaalen
voorvallen, en ons zelfs in openbaare nieuwspapieren
verhaalt worden : dat op zyn hoogst hec
eeten by ons fomtyds wat koperachtig van fmaak
wordt, wanneer het vertinfel van de kopere keuken-gereedfchappen
afgegaan is ; maar nochtans
in zulk eenen geringen graad , dat het geene zoodanige
beklaaglyke gevolgen hebbe , te meer, dewyl
wy in zulken gevalle door den onaangenaamen
en ongewoonen fmaak gewaarfchuwt worden. Ik
voegde 'er by , dat te Halle in het Weeshuis daaglyks
Coo ja 900 perfoonen met eikanderen eeten ,
voor

$. si7. VERONTREINIGT HUISRAAD. 341
voor welken de fpyzen in groote kopere ketels
gekookt wordt , die , het geen meer is , zo ik
het wel onthouden hebbe , onvertint zyn ; maar
dat ik daar nooit van eenige nadeelige gevolgen
gehoort heb : hoewel ik 'er ook moeste byvoegen ,
dat de zindeiykheid in dat huis ongemeen groot is,
dat men mee vermaak en verwondering des namiddags
de keuken volkomen fchoon ziet , en hec keuken
-gereedfehap zoo helder, als hy het zich uit
mynen brief nauwlyks zoude kunnen verbeelden ;
dat over het algemeen de zindeiykheid in eenen
hoogen graad aan dit Weeshuis eigen is, zynde dit
een gevolg der fchikkingen van deszelfs eerflen Stichter
AUGUST HERMANN FRAKKEN. Zyn antwoord
was dat hem myne aanmerking gegrond voorkwam
, dat hy 'er ook gebruik van zoude maaken ,
indien zyne Tbefe eens voor de derde maal mocht
uitgegeeven worden , en dat zelfs deeze berichten
van Duitfchland tegen zyne Helling niet ftreeden ,
maar dezelve veel meer bevescigden.
Over hec algemeen was het oogmerk der Wetten
van Mofes, eene zeer groote zindeiykheid by de
Israëliten in te voeren , en by deeze heefc het gebruik
van kopere keuken - gereedfchappen onfehadelyk
kunnen zyn. Ondertusfchen wenfehte ik wel,
naa dat ik myne gedachcen gezegc hebbe , die my
noch niec geheel voldoen , de gedachten van anderen
, inzonderheid van Geneeskundigen te booren
over deeze , ons bevreemende , voorkeur, die de
Wetgeever aan kopere boven aarde gereedfchappen
gegeeven heefc
Hec
(a) Van den aSften Oftober 1769.
Y
S

34Ü TWEEËRLEI ZAAD
Het fpreekr van zelf , dat daarby verfcheidene
nafpeuringen uit de Oudheid zouden moeren plaatze
hebben ; zoo als : hoe oud de konst van vertinnen
zy ? of het aardewerk van ouds verglaasfel gehad
hebbe ? van welken aart dit verglaasfel geweest
zy ? of hetzelve misfehien noch ligter befmet wierdt
en in een gevaarlyk vergift verandert , dan zuiver
gehouden koper ? Onderzoekingen , die hier niet
te pasfe komen.
VERBODEN, OM ZEKERE DIN­
GEN VAN VERSCHILLEN­
DE SOORTEN NIET BY
ELKANDER EN TE
VOEGEN.
§. ii8'.
Verbod , om geenen Akker met tweeërlei,
dat is, met gemengd Zaad, te bezaai jen.
Mofes gaf eenige Wetten , waarin hy verbood ,
zekere dingen , van verfchillende foorten , ( Heterogenea,
of gelyk hy ze in het Hebreeuwfch noemt,
Chilaim) by eikanderen te voegen. Dezelve befcooren
, wel is waar, de ééne tot den Landbouw,
de andere tot de Veehoederye , of het gebruik van
het Vee, en de derde tot de kleeding: maar dewyl
zy by Mofes by eikanderen liaan , en men in
dezelve een gemeenfchaplyk zinbeeldig oogmerk
heeft meenen te vinden , wil ik ze niet van elkanderen
afzonderen. Of zy eeïi zinbeeldig 6ogmerk

V B E B O O D E N. 345
merk gehad hebberf, zoo als , om de Israêliten
daar door te lei ren , dac zy zich niec mee andere
Volken vermengen moesten , durve ik niec vascftellen
: hec kan zyn dat die, of iecs dergelyks de
lesfe geweesc is , die de Wecgeever , zelfs met
zyne Weccen , heeft willen verbinden , om deze^
ve , (een konstgreep , die wy reeds meermaalen
hebben opgemerkt) door dat middel te eerwaardiger
en onfehendbaarer te maaken ; dan fommigen
, ten minften , van deeze Weccen konden geene
andere , dan zulke gewichcige en heilzaame
gevolgen voor den Landbouw te wege brengen ,
dat men niet wel kunne nalaaten , deeze gevolgen
als het eigenlyk oogmerk des Wetgeevers aan te
zien ; en indien Mofes al zoo ongelooflyk koreziende
geweest ware , om hec voordeelig gevolg , het
welk uit zyne Wet voor den Landbouw voortvloeide
, niec te bemerken of ten oogmerke te hebben ,
kan men evenwel veiliglyk vastftellen , dat Godt ,
die door hem zyne Wetten liet geeven , alle deeze
gevolgen overzien en bedoelt heeft.
De eerfte en gewichtigfte van deeze Wetten verbiedt
, het Land met tweeërlei Zaad te bezaaijen ,
en wel op bedreiging , dat anders het Zaad en de
toekomftige Oogsc geheiligt, dac is, aan Godt en
den Priester zoude vervallen zyn, Levic. XIX. vs.
19. Deut. XXII. vs. 9.
Ik geloof niet, dat het noodig zal zyn , aan te
merken , dat hier niet verbooden wordt , zynen
Akker in kleine ftukken te verdeelenden op het
ééne dit , op een ander wederom iets anders te
zaaijen , maar dat hec verbod alleen ziet op tweeërlei
, onder elkaoderen gemengt Zaad, by voor-
Y 4 • beeld

g44 2ïS. TWEESRLEI ZAAD
beeld op Garst met Tarwe gemerkt. Ook blykt
uic de letcer der Wee duidelyk , dac dezelve niec
doelt op het , byna onvermydelyk , geval , wanneer
'er eenig Zaad van den voorigen Oogst op
het Land gevallen is , en nu teffens mee hec ander
foorc van Koorn , waarmede het Land thans
bezaaic is , opkomc : of wanneer 'er van eenen
nabuurigen Akker eenige korrels vreemd Zaad op
hec . myne vallen : of eindelyk v/anneer de wind
Zaad van Onkruid , Vlog-haver en wac van dien
aarc meer zy , daar op gebrachc heefc : wanc in
zulke gevallen heb ik immers geen Zaad van verfchülende
foonen gezaaic, en hec worde ook aan
zekere kenmerken, by voorbeeld, of die vermenging
van Zaad zich meer aan de kanten van hec
Land vertoone , dan of zy in hec midden even
zichtbaar zy , duidelyk genoeg, of dezelve door
onzuiver Zaad , dan door eenig ander toeval, hec
welk men niec kan voorkomen , ontüaan zy. Deeze
Wet eifcht niets anders , dan dac hec Zaad zoo
zuiver als mooglyk , en mee de grooefte zorgvuldigheid
uitgezocht zal zyn , om 'er geene tweeërlei
foorten van korrels onder te hebben. Wanneer
iemand dit niet alleen zelf doet, maar zyne
nabuuren , die de zelfde Wet hebben , even zorgvuldig
zyn om hun Zaad te zuiveren , zullen onze
Akkers wel niet volkomen , maar nochtans
taamlyk rein zyn , en om het voorbeeld , het welk
jn Duitfchland hec meest bekend is , te gebruiken
, 'er zal niet ligt Dravik (Vlog-haver) onder
de Rogge wasfen , of, zo men het Onkruid
al niet geheel en al kan ontgaan , zal het evenwel
?eer weinig zyn.
On-

V E R S O O D E N . §45
Onder de Jooden zelve heeft men getwist, of
zekere foorten van Na-koorn (Jftergetreide) met
dat Koorn onder bet welk zy zoo gaarne wasfen ,
foortgelyke of van verfchillende foorten (homogenen
nf heterogenea ) zyn ? By voorbeeld , of Tarwe
en Lolyk ( Lolium ) , zoo wel die foort die eene
dronkenmaakende kracht heeft, als de andere die
onfchadelyk is , tweeërlei foorten van Koorn , dan
of ze flechts ééne uïtmaaken. De meeste Jooden
verklaaren dezelve voor éénfoortig , en geeven
voor , ( zy fpreeken wat meer ais Godtgeleerden ,
dan onze Huisvaders , die in de zelfde dwaaling
van verandering des Koorns (_a~) ftaan) dat, toen
de menfchen voor den Zondvloed verbasterden, en
tot zulk eene hoogte van godtloosheid klommen ,
dat, zeg ik , Godt toen ook de Tarwe en ander
Koorn heeft laaten ontaarten. Inderdaad de Talmud
heeft dezelve , terftond in den beginne der
verhandelinge, waarin van dit onderwerp gefproken
i wordt, insgelyks voor eene zelfde foort verklaart.
Dan de Natuurkunde , het gezond verftand
, ja zelfs het bloote gezicht zegt het tegendeel
: ook zoude deeze Wet van Mofes , indien
men Tarwe en Lolyk voor éénfoortig moest aanzien
, en men de Tarwe van hec Zaad van dit Onkruid
niec mochce zuiveren, juisc hec geen nadeelig
is , veroorlooven , en geene de minfte nuccigheid
hebben , maar flechts coc last verftrekken. Dan de
Thalr
(a) Het is bekend , dat veele Boeren in begrip
ftaan , dat de Haver , by voorbeeld , in Dravik , en
deeze wederom , naa verloop van tyd , in Haver
verandert. VERT.
Y 5

346 $• 218. TwEEè'RLEr ZAAD
Thalmudisten , die een paar duizend jaaren naa
Mofes leefden , en naa dat de Jooden hunne Voorouderlyke
zeden en kundigheden reeds lange in
hunne ballingfchappen , en de vreemde heerfchappyen
, waaronder zy geduurig moesten leeven ,
verfooren hadden , zyn over het algemeen Hechte
uitleggers van de Mofaïfche Wetten; doch nergens
kan men 'er zich minder op verlaaten , dan wanneer
het W .eten geldt , die den Landbouw betreffen ,
want zy maakten hunne verzamelingen van hooren
zeggen op , toen de Jooden al eenen geruimen tyd
door Trros VESPASIANUS hun Vaderland verlooren ,
en dus over het algemeen geenen Landbouw meer
hadden. Daarentegen vraage men Kenners van de
Kruidkunde (Botanie) , deeze zullen juist het tegendeel
zeggen van het geen , waarmede dat ftuk
van den Thalmud begint, her welk met zoo weinig
geluk deeze Wet ondernomen heeft te verklaaren ;
hoewel misfehien noch menig een Landman ( die
zyne oude vooroordeeïen volgt , en zich noch heden
ten dage , tegen alle oogfchynlyke zekerheid ,
tot zyn en zyner nabuuren nadeel, verbeeldt, dat
Rogge en Dravik van één en dezelfde foorte zyn ,
en dat het een in het ander gewoon is te veranderen
) de eer heeft, om even als de Thalmud te
denken. Al wilde men , om aan deeze dwaasheid
van den Thalmud eenen plooy te geeven , deszelfs
verklanring dus opvatten , dat Tarwe en Lolyk alleenlyk
in rechten , en niet volgens de natuurkundige
waarheid voor éénfoortig worden uitgegeeven ,
zoude dit evenwel noch onbewysbaar zyn. Niemand
ten minften , die ooit de Logka Probabilium
(de konst om uit waarfchynlykheden te redekavelen
) gcleert heeft , zal dit op het enkel woord
van

V E R B O O D » M. 34?
van eenige naamlooze Kamergeleerden gelooven ,
die meer dan twee duizend jaaren naa IVIofes leefden
, die zelve noch den Landbouw oefenden ,
noch Natuurkundigen waren, en die zelfs geene
oude Boeken , maar alleenlyk het hooren zeggen
van vroegere Leeraaren bybrengen.
Dit fchynt ten minden , uit de gelyknisfe van
Christus , van het Onkruid tusfchen de Tarwe ,
Matth. XIII. vs. 24 - 30. duidelyk te biyken , dat
men ten tyde van onzen Zaligmaker , dat is, toen
de Jooden noch in hun Land woonden , en hunne
Akkers bouwden , maar niec flechts op de kamers
der Rabbynen , Akker-wetten verklaarden , dac
men toen , zeg ik , Tarwe en Lolyk ( Lolium , in
hec Griekfch £f«W ) voor dingen van verfchillende
foorte hielde, zuiver Tarwe-zaad uieftrooide ,
en dan in het geheel niet verwachtte , dat dit tot
Lolyk ontaarten konde. Het is der moeite wel
waardig , deeze gelyknis , die onder de bepaalde
Predik-texten uit de Evangelisten (die in Duitfchland,
en onder de Lutherfchen in de Nederlanden,
jaarlyks verhandelc worden ) behoorc, eens op eene
meer verflaanbaare en verdandigere wyze ce verklaaren
: en zo die door menig een' Dorp-Leeraar op
den vyfden Zondag Epipbanice gedaan wierdc, zoude
zyne Gemeente de zedekundige lesfen , die
daarin opgefloocen liggen , becer verdaan , dan dit
doorgaans gefchiedt: maar ook misfehien in haare
huislyke omftandigheden zeer verbetert , en van
onde vooroordeelen, waar door de Landbouw fchade
lydt, geneezen worden. Zulk eene Predikatie
zoude voor de huishoukunde in eenen hoogen trap
nuttig zyn, en men zoude 'er eenen prys op mogen

348 S' S I 8' TWEEËRLEI ZAAD
gen ftellen , dien dezelve , niettegenftaande alle
de onvolkomenheden en ftrydigheden met den gevvoonen
ftyl der gewyde Redevoeringen , wel verdienen
zoude.
Het zy my geoorlooft, zonder eigen'yk beroep
tot den Predikdienst., eens zulk eene Predikatie
'over den Evangelie-text op den vyfden Zondag
Epiphanice re beginnen ; ten minften in zoo verre ,
als tot opheldering van dien Text noodig is: „ Een
„ welgeileld Man , gelyk uit alle omftandigheden
„ blykt, die verfcheidene Knechten had , bezaaide
„ zyn Land , en nam 'er niet dan goed en uitge-
„ zocht Zaad toe. Maar onder het zaaijen leidde
„ zich zyn Volk, waarfchynlyk op den heeten mid-
„ dag , neder om te flaapen : een vyand van hem,
„ die op deeze gelegenheid gepast had , ging over
„ den Akker , die nog niet geëgt was, en ftrooi-
„ de 'er Lolyk onder. Lolyk kent gy waarfchynlyk
, myne Vrienden , misfehien beter dan veele
„ Geleerden , die daar van onder den Latynfcben
„ naam , Lolium, by den eenen of anderen ou-
„ den Schryver geleezén , en nooit iets by dac
„ woord gedacht hebben , fchoon zy zich by die
„ gelegenheid doorgaans eene zeer fraaije plaatze
„ uit den Latynfchen Dichter MARO te binnen
„ brengen :
„ Interque nitentia cujta
„ Infclix lolium & Jlcriles dominantur avena.
„ Dan dit is voor de Geleerden onder deeze Ver-
„ gadering: ik wende my wederom tot Ulieden,
„ myne overige Vrienden , om U , volgens het
„ Evangelie, te verhaalen, wat 'er verder gefchied

•
V E R S O O D E N » 349
„ zy, waar van Gy, vroeg of laat, in uwen Land-
„ bouw insgelyks nut kunt trekken, Dit alleen
„ zal ik van die Onkruid , Lolyk , zeggen , of hec
„ ware, dat het zelve U , of toch d&n Geleerden
„ onder U niet bekend was , dat het gaarne tus-
„ fchen de Tarwe groeit , en dat het Brood , on-
„ der welk hetzelve gebakken is, eene dronken-
„ maakende kracht bezit : dit heefc het flerkst ,
„ wanneer het noch verfch is , maar het behoudt
„ deeze eigenfehap , van dronken te maaken ,
„ noch al vry lange naderhand. Gy kunt gemak-
„ lyk begrypen , dat zulk Brood niet gezond is ,
„ en dac men 'er nadeel van heefc, wanneer men
„ zich daaglyks dronken eeten moec, en dan pyn
in hec hoofd en andere ongemakken draagen.
„ lk zal het thans met ftïlzwygen voorby gaan , in-
„ dien ik U , of uwe Overheden (ik bedoel nie-
„ mand in het byzonder) al eens nu en dan dron-
„ ken gezien hebbe. Die was zekerlyk niec goed
„ of betaamlyk : maar het is ook nadeelig voor
„ de gezondheid , en daarom te minder geoor-
„ looft (a). Slim genoeg indien Gy U in Bier
?, en
(a) In het Hoogduitfch ftaat : ur.d elen darum
ist es nicht recht. Eene uitdrukking , die , letcerlyk
opgevat , iets zoude te kennen geeven , het welk
onze geleerden Schryver zekerlyk niet kan bedoelt
hebben. JNaamlyk dat de eenige rede , waarom
men dronkenfehap voor ongeoorlooft te houden hebbe
, is , om dat dezelve nadeelig is voor de lichaamlyke
gezondheid, kene ftelling , die men den Heere
MICHAËLIS , zonder hem ce verongelyken niec kan
toefchryven. Ik heb hec daarom raadzaam geoordeelt,
deeze woorden zoo te vertaaien als ik dacht,
dat

350 $. 2l8. TwEEeRI, Ei 2AAB
,,, en Brandewyn dronken drinkt , of uwe Qver-
„ heden (ik bedoel , gelyk ik reeds gezegt heb-
„ be , niemand in het byzonder) in Wyn of
foortgelyke dranken : maar zich dronken te ee-
„ ten, dac zoude alle dagen gebeuren , en voor
„ de gezondheid zoo veel te nadeeliger zyn. En
M
dit zoude evenwel van Lolyk gefchieden. Dee-
„ ze Lolyk nu , dien die vyand gezaait had , kwam
„ op , en de Knechten van den Landheer zagen
s, eindelyk die Onkruid midden onder de Tarwe.
Verre was hec van hun te denken , dat de Tar-
„ we in Lolyk verandert was , wanc zy waren in
„ ons Land niet opgevoed : maar zy dachten , dat
„ het Zaad niet recht zuiver , en onder heczelve
5, noch Lolyk moesc geweest zyn ; en dat zy
„ daarin gelyk kunnen gehad hebben , heb ik op
„ de Hooge Schoole van myne Leeraaren zelve
„ gehoort, toen ik my tot den dienst deezer Gemeence
bekwaam maakce, en coen veele dingen
„ hoorde , waar van ik nier wisc , waar toe zy
^ my dienen zouden ; maar zy behaagden my even-
„ wel, en zyn my inderdaad zeer nuctig geworden.
De Knechcen gaven derhal ven de zaak
„ hunnen Heere ce kennen , en vroegen hem ,
„ of hy wel volkomen zeker ware , dac hec Zaad
• zuiver geweesc was ? want men vond chans zoo
n
veel Lolyk onder de Tarwe ; en waar zoude
„ dat
dat onze Autheur , indien hy zyne meening nader
moesc verklaaren , dezelve zelf zoude uicleggea.
Voor welke vryheid ik niet denk eenige verfchooning
noodig te hebben , fchoon ik meende dezelve
te moeten melden. VERT.

V E R B O O D E N . 351
„ dat Onkruid van daan komen , indien het Zaad
„ wel gezuivert was ? De Landheer zeide hun
„ zekerlyk niets van zekere verandering van de
„ Tarwe in Lolyk , zoo als onze Buuren in hec
andere Dorp denken, dat Rogge in Vloghaver
„ veranderen kan ; ook zeide hy niet , dat hee
„ Onkruid van zelf, en zonder Zaad , uic de aar-
„ de voorckomc ; maar hy merkte fpoedig , wat
„ 'er gefchied moesce zyn. Dat beeft een vyand
„ gedaan , antwoordde hy , en daarin had hy ge-
„ lyk. Nu willen de Arbeiders den Lolyk uit-
„ trekken. Maar de Eigenaar van het Land ver-
„ bood het hun. De wortelen van Tarwe en Lo-
„ lyk zyn , gelyk Gylieden alle weet, ( hoewel
' „ menig een Geleerde 'er niet aan gedacht, maar
den Text anders verklaart hebbe , denkende ,
dat zy niec in ftaat zouden zyn , om Lolyk en
,, Tarwe van eikanderen te onderfcheiden : maar
zoo onkundig is een Boer niet, en ik prys myne
„ waarde Gemeente in dat ftuk boven veele Ge-
„ leerden ) Gy weet, zeg ik , dat de wortelen
„ van Tarwe en Lolyk onder den grond in dier-
„ voege door eikanderen groeijen , dac men veelcyds
die Onkruid niet kunne uiccrekken , zonder
„ de Tarwe insgelyks te befchadigen , ten minften
„ zonder dezelve om te haaien. Hec één en ander
„ moest derhalven blyven ftaan tot den tyd van den
„ Oogst , maar dan moest dit Onkruid niet onder
„ de goede Tarwe blyven , want in zulken gevalle
„ zoude dezelve niet alleen de menfchen ziek en
„ dronken gemaakt hebben , die van het Brood
„ aten , het welk daar van gebakken was, maar
„ ook al het Zaad voor het volgende jaar zoude
„ daar door bedorven zyn ; want daar men Tarwe
» en

352 g. TWEECRLEI Z A A »
„ en Lolyk zaait, daar oogst men ook Tarwe en
„ Lolyk , en daar men zuivere Tarwe zaait, daar
„ kan men ook zuivere Tarwe inoogften. DeLandheer
wil niet eens toelaaten, dat dezelve mede
„ gedorfcht zal worden, want hoe zorgvuldig men
„ ook zy , zo men wél wil doen , om het Zaad te
„ wannen, of zelfs, om het met de hand uit te
,, zoeken , waarby de Geleerden onder ons zich
„ de woorden van zekeren ouden Dichter zullen t*
„ binnen !brengen :
A T i vis humana quotannis
,, Maxima quaque manu legeret ;
,i kan evenwel wel eenig kwaad Zaad onder het
„ goede blyven. Hy laat het derhalven liever
noch op het Veld , halm voor halm , uitzoe-
„ ken ; ook niet , gelyk fommige onvoorzichtig
genoeg doen, op den mesthoop werpen, van
waar het wederom vermenigvuldigt op het Land
„ zoude kunnen gebracht worden , noch minder,
„ gelyk zeker overleede Heer Amptman , in plaat-
„ ze van goed Graan aan de Bakkers verkoopen ;
„ maar verbranden. Na dac ik U dus deeze ge-
„ Iyknis letterlyk verklaart hebbe , zullen wy nu
„ ook haar oogmerk onderzoeken , en daar by
overweegen , enz."
Het overige van
deeze Predikatie , die ik van zekeren deskundigen
Dorp-Leeraar, die een flechc beroep heefc, liet
uitwerken , zullen myne Leezeren hier zekerlyk
niec verwachcen. Ik ga liever cot de befchouwing
der gevolgen van deeze Wet over.
In-

V E R B Q O D E N . 353
Indien vermengd Zaad verbooden is , en hetzelve
zoo wel als de Oogst , dien men daar van
verwachten kan , aan den Priester vervalt , zal
ieder een hetzelve zorgvuldig uitzoeken , om
geen ander dan gued Zaad te zaaijen. De Priester
, ten wiens voordeele anders de Oogst verbeurc
werdt , zal waarfchynlyk ook niet geheel
flaapen ; en zyn eigen belang geeft hem den plicht,
om deeze Wee , die den Landbouw betreft , te
handhaaven , en dezelve zorgvuldiglyk te doen
waarneemen.
~ Het uitzoeken en zuiveren van het Zaad , zal
op drieërlei wyze kunnen gefchieden.
i f
Gelyk by ons , inzonderheid by Lieden,
die eenen uicgeftrekcen Landbouw hebben ,
en dewelke , zo zy goede Boeren zullen
kunnen heeten , het Koorn dikwils laaten
wannen.
3. Door het Zaad , korrel voor korrel uit te
zoeken. Dit gaat in kleine Boerderyen aan,
en de Boer kan 'er zyne Kinderen mede bezig
houden , voor welke het buiten dien
nuttig is, iets te doen te hebben , en niec
in eene traage werkloosheid op te groeijen:
hoewel ik ook in het jaar 1771. eenen
Boer , die vry wat omflags had , gekenc
hebbe , dewelke , uic eenen Pactiotfchen
yver tegen Dravik , hec Zaad zelf mee de
zynen op deeze wyze uiczochc, naa dat hy
hec te vooren al door wannen had laaten
zuiveren. . Die moet waarfchynlyk
doorgaans het gevolg deezer Wet van
IV. Deel. Z Mo,

354 §• A I 8 « TWEEËRLEI ZAAD
Mofes geweest zyn : want de Akkers , die
ieder eenen waren toegedeelc, waren klein,
en bet ophoopen van verfcheidene Akkers ,
om 'er één groot ftuk Lands (latifundia)
van te maaken , had de Wetgeever trachten
te beletten, hoewel zyne Wet, die hy daaromtrent
gaf, misfehien niec altoos zal gehouden
zyn. (§. 73 en 76).
3. Door het Na-koorn , by voorbeeld Lolyk ,
die men van den Akker byéén gezocht had ,
Vlughaver enz. te verbranden: dat dit ook
niet ongewoon geweest is, heeft men , uit
het geen ik zoo even by wyze van eene
Predikatie over Match. XIII. vs SA-30. gezegt
hebbe, kunnen befpeuren, en dit was,
by Lolyk ten minften , van te grootere nurtigheid
, dewyl men zekerlyk alle voorzorge
behoort te gebruiken , om te verhoeden dat
dezelve niet onder hec Koorn geraake , hec
welk tot Brood zal gemaakt worden ; want,
gelyk ik gezegt hebbe , het Brood , het
welk daar van gebakken wordt, heeft eene
dronken-maakende kracht, en is nadeelig
voor de gezondheid ; iets hec geen alle
bedrevene Geneeskundigen weeten , waarom
het ook in de Kruidkunde den naam
van Lolium Tcmulentum draagt. Arabifche
Kruidkundigen (0) befchryven het insgelyks,
(a) ABUXFADLI onder het woord Zivan. Het Boek
is niet gedrukt, maar ik breng de plaatze by volgens
een Affchrift van dezelve, die ik uit de Bibliotheek
teüpfal bekomen heb. ABULFADW merkt noch aan,
dac

V E R B O O D E N . 355
Jyks, als van eene dronken -maakende kracht.
Het is zekerlyk geen verlies , wanneer men
iets , het geen vergiftig is, verbrand ; maar
het is voordeel en winst voor de gezondheid
en het leeven der menfchen : en vergiftig
is alles wat nadeel aan de gezondheid
toebrengt, al is het, dat het juist geenen
oogenbliklyken dood veroorzaakt.
De groote nuttigheid van zulk eene Wet, waar
door de menfchen tot behoorlyke zuivering van
hun Zaad verplicht worden , kan ik niet beter aantoonen
, dan wanneer ik het geen hier uit, volgens
het Mofaïfch Recht, moest volgen, vergelyke
met het geen wy in Duitfchland vinden ,
daar het voorzeker geheel anders geftelt is , en
wel hier in het Hanoverfche in diervoege , dat
dit Land by de allergelukkigfte omftandigheden *,
die eenig Land in Duitfchland heeft , en hebben
kan , nochtans buiten tvvyfël met betrekkinge tot
den Landbouw meer fchade lyde , dan verfcheidene
andere Landen , die vry wat minder begunftigc
zyn.
Ik wil niet van Lolyk fpreeken , die vergiftig
t
ten minften der gezondheid nadeelig is ; maar alleenlyk
van Dravik , en dan zal ik 'er noch een erkei
dat de roes , dien het Onkruid Zivan (dus heet
het Lolium Temulentum by de Arabieren ) veroorzaakt
, niet vrolyk is , maar met droefgeestigheid
en neêrflagtigheid vergezelt gaat. Men zie ook NlE*
BÜHRS Befchryving van Arabien, blada, J6O*
Z a

35Ö §• 2i8. TWEEËRLEI ZAAD
kei woord over de Koornbloemen byvoegen. Het
is zeker , dac, zo wy de Weccen van Mofes hadden
, onder de Rogge , die wy zaayen , geene
Dravik zyn mocbc; want anders was de geheele
Oogst voor den Priescer, of, om in plaacze van
deezen liever iemand anders ce noemen , die in
ftaat was om zyn recht te handhaaven , dezelve
zoude aan den Landheer , of den Amptman vervallen
zyn. Hoe bloeijend zoude
ons Land zyn , het welk toe den uitvoer van het
Koorn zoo gelukkiglyk , tusfchen de Wezer en
Elve , Bremen en Hamburg ligt, indien het Mofaïfch
Recht onder ons plaatze vond ! De Boeren
zouden zekerlyk hunnen toekomftigen Oogst
noch den Priester , noch den Landheer , noch
dén Aroptman gunnen , en dus hun Zaad zeer zorgvuldiglyk
uiczoeken , of door hunne Kinderen laaten
uitzoeken. De lange avonden in den wincer
konden op deeze wyze mee eene nuccige bezigheid
doorgebrachc worden ; en dit zoude dus ook eenen
gevvichcigen invloed hebben op de Opvoeding van
het geheele Volk , en ftrekken om heczelve van
jongs op coc naarftigheid te gewennen. En indien
die gefchiedde , dan zoude wy zuiver Koorn winnen
, zonder Dravik. Die zoude voor ons in dit
Land al een beter voedzel zyn , en eene betere
inkomst des Akkers uicmaaken , dan wanneer wy
van onze Landeryen, die voor een gedeelce zeer
vruchebaar zyn , niecs dan een mengfel van Rogge
en Dravik inoogften. In gelukkige jaaren zouden
Vreemdelingen onzen overvloed van ons koopen
, en dan konde een Boer zynen Oogsc toe
geld maaken. Geen Koorn van Thuringen , maar
het geen hier gewasfen was , zoude men op de
We-

V E R B O O D B N . 357
Wezer vervoeren , en de Harts zoude zekerlyk zyne
Graanen niec uic Pruisfen of Saxen moeten oncfangen
, noch wy hier kiaagen over den jaarlyks
toeneemenden wasdom van die Landen , indien ons
Land , het welk inderdaad op veele plaatzen zeer
vruchtbaar is , en meer Inwooneren , dan het bevat
, zoude kunnen voeden , ten opzichte van den
Akkerbouw behoorlyk gebruikt wierdt. Dan by
ons heerfcht een wyd en zyd verfpreid vooroordeel,
het welk door verdandige Landbouwers dikwils tegengefproken
is , en de Boeren nacuurlyker wyze
van de zorgvuldigheid, met welke zy anders hun
Zaad zouden zoeken te zuiveren , moec aftrekken ,
naamlyk : dat Rogge in Dravik verandert. De Boeren
zyn derhalven gewoon , en waren het noch
meer gewoon in de al te vruchcbaare jaaren , die op
den laacften Oorlog volgden , zonder eenige bekommernis
onzuiver Zaad te zaayen , en de gevolgen
daarvan waren :
i. In gewoone jaaren , zoo wel als in zulke ,
die onder de middelmaatige , ja onder de
goede kunnen getelt worden , oogden zy
geene zuivere Graanen , maar Rogge en
Dravik , en dus, al was hec getal der fchepels,
die hun Land opgebracht had , vry
aanzienlyk , in de daad veel minder, dan
zy van beter gezuivert Zaad zouden hebben
kunnen winnen, dewyl Dravik ongelyk veel
minder Meels uitlevert. Hoe veel dit onderfcheid
bedraage, is in huishoukundige Schriften
, inzonderheid in het Hanoverjch Maga.
zyn y
door Lieden, die in de huishoukunde
door ervaarnis bedreven waren, uitgerekenc.
Z 3
2. In

358 §. TWEEBRLEI ZAAB
2. In de al te vruchtbaare jaaren , die onmiddelyk
op den laatstvoorgaanden Oorlog
volgden , hadden wy meer Koorns , dan
wy gebruiken konden , en de onevenredigheid
tusfchen het geen ons Land opbracht,
en het geen in hetzelve verteert werdt,
werdt noch grooter , doordien de menfchen
door den Oorlog grootlyks vermindert waren
; hier door dat hec Koorn al te laag
in prys daalde , en noch laager zoude gevallen
zyn , indien niet eenige ryke Edellieden
en Amptmannen (gedeeltlyk tot hunne
groote fchade , dewyl de goede jaaren
langer duurden , dan men had kunnen verwachten)
veel Koorns hadden opgekocht :
en in deeze omllandigheden was de onzuiverheid
van onze Graanen oorzaak , dac wy
dezelve niet naar ons believen konden uit.
voeren , of tot geld maaken. Omtrent op
dien zelfden tyd had men in Engeland een
flecht gewas gehad , en 'er oncftond duurte
uic. De Engelfchen eeten, wel is waar,
geen Roggebrood , maar wy hebben ook
niet alleenlyk Rogge , maar ook andere
Graanen in ons Land ; en zelfs de Rogge
had by het maaken van Brandewyn , indien
de Scookers hec maar geheim gehouden
hadden , in plaatze van ander Koorn
kunnen gebruikt worden. 'Er werdt wezenlyk
uit Thuringen veel Koorn langs den
Wezer na Bremen gevoert , en fommige
Graankoopers in het Hanoverfche deeden
op het laatst het zelfde. Doch toen ik
verfcheidene Hüishoukundigen , die zich
over

V E R B O O D E N . 35£
N
over het groot nadeel dier al te goedkoope
tyden beklaagden, die voor den Landbouw
verderflyk waren , en eenen toekomftigen
Hongersnood deeden duchten , toen
ik deeze , zeg ik , vroeg , of 'er dan geen
middel ware , om den overvloed , die ons
tot een last werdt, na Engeland te zenden,
daar men toen door gebrek aan het muiten
floeg ? antwoordden zy my , dat dit niet
mooglyk was. Eindelyk hoorde ik van eenen
Man , die in de Landbouwkunde van
Bremen bedreven was, en teffensden Graanhandel
van Hamburgen Bremen verftpnd f»,
dat dit 'er de rede van was , dewyl het
Koorn te onzuiver was , en daar door geene
koopers vond. Ik moet dit te meer ge.
looven , dewyl eenige andere Koorn-opkoopers
in het Land , die waarfchynlyk zuiverer
Graanen zullen gehad hebben, deezen
weg , om hunnen overvloed te flyten , inzonderheid
in het jaar 1769., (het eerfte
der Hechte jaaren , en dus een weinig te
laat) hebben ingeflaagen.
Het is een groot ongeluk , wanneer men
voor zyn Koorn het vereifchte vèrtier niet
heeft. Dit moet, wanneer zulke al te ryke
Oogden eenigen tyd duuren, den prys
van
(a) Ik wil zynen naam niet verzwygen , het is
de Heer Ontfanger SCHARNWEBER , die zich door
zoo veele huishoukundige Verhandelingen in het Hanoverfcb
Magazyn , ook als Schryver » bekend gemaakt
heeft.
Z 4

göo §. 218. TWEEËRLEI ZAAD
van het Koorn eindelyk zoo laag doen vallen
, dat de Boeren 'er in hec geheel niec
meer by beftaan kunnen , dewyl hec Zaad
hun zeiven meer kost , dan zy daar voor
maaken kunnen : en het gevolg daar van
zal zyn het verwaarloozen , ja eindelyk het
ganfchlyk verlaaten van het Land , en eindelyk
, wanneer 'er lange daarna eens weder
Hechte Jaaren komen , hongersnood. Een
Land, hec welk daar voor veilig zal zyn ,
meet in middelmaacige Jaaren meer Koorns
voortbrengen , dan de lnwooneren voor
zich noodig hebben ; en die kan hec niet
lang doen , indien het zyne vruchten niet
buiten 's Lands kan flyten.
'
3. Zo 'cr eens een Mis-gewas komc, en wel
een zoodanig , die niec uic droogce , maar
door al te groote nattigheid ontiraat , dan
vermenigvuldigt de Dravik die onder het
Koorn gezaait is , op eene byzondere wyze
, en verdringt de Rogge byna ten éénenmaale
: nu heeft men dan niet alleenlyk veel
kleiner getal van Schepels , dan men anders
gewoon was te winnen , maar ook Schepels
van eene Hechtere hoedanigheid , en die
veel minder Meels geeven ; en hier door
heeft men een dubbeld nadeel van het Misgewas
, daar dit flechts enkeld zoude geweest
zyn , indien men overal zuiver Koorn
•gezaait, en dus wel geene volkomen zuivere
, maar nochtans lange niet met zoo veel
Dravik vermengde vruchten geoogst had.
By

V S R B O O D B N . 361
By het nadeelig vooroordeel in de Huishoukunde
, dat het Koorn van foorc verandert , komt
noch het Kerklyk Recht ( Jus Canonicum ) hec
welk men in het ftuk van Tienden volgt ; een
Recht, het welk wel zeer gunftig is, maar misfehien
den Landman , ten wiens voordeele hec
gunftig moec geoordeelt worden , vry wat nadeels
te wege brengt. Volgens hetzelve is iemand ,
die Tienden betaalen moet , niet verplicht , om
betere vruchten tot Tienden te geeven , dan hy
geoogst heeft , zelfs dan niet eens, wanneer de
Tiende inderdaad by Schepels gegeeven wordt :
is de Rogge met Dravik gemengt, en op de zelf.
de wyze ieder ander Koorn met zyn onkiuid ,
zoo levert hy hetzelve , zoo als hy het gewonnen
heefc. Groote fchyn voorzeker van billikheid !
maar ook waarlyk , wanneer men dit op de zuiverheid
of onzuiverheid van hec Koorn toepasc ,
niec meer dan fchyn : want hec hangc van de Boeren
zelve af, om becere vruchcen op hec Veld ce
hebben ; zy behoeven maar alle welgezuiverde
Rogge re zaayen , dan zullen zy ook eenen zuivereren
Oogsc hebben ; want van enkelde
kor-
(a) Het zy my geoorloofc, hier ééns voor al te
herinneren , dac ik opzeclyk het woord ZUIVERER
{in cmnparativo") gebruike , en niet gaarne zoude
zien , dat iemand in plaatze van'hetzelve ZUIVER
las. Eenen volkomen zuiveren Oogst zal niemand
verwachten , dewyl het één of ander toeval alcoos
Onkruid op hec veld brengen kan ; maar de Oogst
zal evenwel veel zuiverer zyn , daar men zoo veel
mooglyk uicgezochc , dan daar men vuil Zaad gezaait
heeft.
2 5

302 §. 218. TWEEeRLEI ZAAB
korrels Dravik , die 'er onder het Zaad , hoe zorgvuldig
ook uitgezocht , kunnen gebleeven zyn ,
wordt thans niet gefproken. De Wetten behooren
voor den Landbouwer gunftig te zyn , maar deeze
is het in zulken hoogen trap , dac dezelve hem het
grootfte nadeel toebrenge , daar by by eene vlak
ftrydige geftrenge Wet misfehien ryk zoude kunnen
worden. Indien hy , die Tienden te ontfangen
heefc, de vruchten mocht laaten uitzoeken , den
Boer de Dravik weder geeven , en daar voor zoo
veel goed Zaad te rugge eifchen , tot dat hy het
getal van zyne Schepels bekomen had , (gelyk men
zegt, dat werklyk in fommioe plaatzen van Duitfchland
ingevoerc is) de Boeren zouden 'er wel zeer
over klaagen , maar zy zouden fpoedig leeren , beter
Zaad te zaayen , waarby de Eigenaar der Tienden
één deel , maar zy zelve negen deelen winnen
zouden : want de negen tiende deelen , die zy
overhouden , zouden dan ook beter Koorn zyn.
, . Maar , zal men my misfehien tegenwerpen
, men heeft dan immers nu al te verwachten ,
dat een Boer , wegens zyn eigen negenvouwig
voordeel, zulk zuiver Zaad , als hem maar eenigszins
mooglyk is , zaayen zal. Iemand , die deeze
tegenwerping maakt , kent de Boeren van verfcheidene
plaatzen niet: doorgaans zyn zy te traag , om
zich van eene gemakfyke gewoonte te ontdoen, indien
het nadeel , het welk zy daar van hebben ,
niet zeer zichtbaar wordt; maar door het grooter
kwaad , dat zy de onzuivere vruchten terug neemen
, en betere in derzelver plaatze moeten geeven
, worden zy in beweeginge gebracht, en oplettende
gemaakt: ook zyn zy dikwils hem , dien
zy Tienden moeten geeven , zoo afgunftig, en zoo
boos-

V E R B O O D E N . 363
boosaartig tegen denzelven gezint, dat zy het veld ,
waarvan zy de Tienden moeten opbrengen , veeltyds
met opzet flechter zullen bearbeiden , dan hec
andere , en gaarne daar van de fchade aan negen
Schepelen draagen , wanneer de booze Man , die
den Tienden hebben moet, ook flechts aan zynen
éénen Schepel de fchade lydt : en eindelyk zyn
zy vol van oude vooroordeelen , die zy evenwel
zouden moeten afleggen , indien men in het Ilechc
van Tienden eens deeze ftelling aannam : AL WIE
ZUIVERE VRUCHTEN ZAAIT , ZAL ZUIVERE VRUCHTEN .
OOGSTEN , EN DAAROM IS IEDEUééiN VERPLICHT OM
WEL OEZUIVERT ZAAD TE ZAAYEN , OF , ZO HY Dl V
NIET DOET , ZELF DAAR VAN DE SCHADE TE DRAA­
GEN. Het gevolg van deeze overblyffelen uit hec
Kerklyk Recht , het welk nooit ten oogmerke
had , volgens wyze regelen van Huishoukunde,
den Landbouw te bevorderen , maar alleenlyk ,
daar dit het best en redelykst gefchieden konde ,
de gewaande billykheid te volgen , het gevolg daar
van , zeg ik , ziet men daarin het duidelykst, dat
inderdaad een fluk Lands , van het welk men
Tienden moet geeven , doorgaans met veel flechter
en onzuiverer Koorn bebouwt wordt, dan een
ander. Dit is eene zoo bekende waarheid , dat
dergelyke Tienden van Rogge , Haver enz. hier
te Lande altoos, zelfs volgens den prys , dien de
Kamer daar op geftelt heeft , beter koop zyn ,
dan andere Graanen , gelyk ook geen Koopman
daar voor den gewoonen markt-prys zal willen
betaalen , zoo ras hy maar weet , wat Tiende van
Hogge, Haver enz. te zeggen zy.
By-

364 §. 2i8. TWEEËRLEI ZAAD
Byna noch flimmer is het Recht, het welk de
Hoevenaaren zich op fommige plaatzen aanmaatigen
, om onzuivere vruchten te ieeveren, en zelfs
om meer Dravik onder het Koorn te mengen ,
ten einde vooral niet te veel zuiver Zaad te geeven
: dan ik wil niet alles bybrengen het geen
onder ons , volgens onze Wetten , ftrydigs met
die van Mofes gevonden wordt. Dit is zeker ,
dat , zo wy eene Wet hadden , maar eenigszins
van dien aart , als deeze , dewelke Mofes gaf,
onder onze Rogge Dravik een zeldzaam Onkruid
zoude worden.
Ik heb tot dus verre het voorbeeld van Dravik
ontleent , om dat ik dit in een Land fchryve daar
men veel Rogge heefc, waaronder dit Onkruid het
meest gevonden wordt; en niet, als of ik geloofde
dat Mofes met deeze Wee bepaaldlyk zoude bedoelt
hebben , hec Land van dit Onkruid te zuiveren.
Waarfchynlyk had hy het Oog meer op andere foorten
van Na-gewas, inzonderheid op die foorte van
Lolium , die by de Arabieren en in den Thalmud
onder den naam van Zivan bekend is. Deeze naam
komt, wel is waar, nimmermeer in den Hebreeuwfchen
Bybel voor , dan ik ben van gedachten dac
Rofch ( overal, daar het geen vergift in het
algemeen , maar zeker vergiftig Gewas , het welk
menigvuldig op den Akker gevonden werdt, betekent
( a ) , niet anders dan het Lolium Temulentum
is;
(A) Hofea X. vs. 4. Men zie ook Deut. XXIX.
vs. 18. Amos VI. vs. 11. Pf. LXIX. vs. 22. Op
andere plaatfen , daar van Rofcb • bes/en en Rofcb-fap
gefproken wordt , houde ik het niet voor Lolyk,
maar

V E R B O O D E N . 36*5
is ; van welke gedachte ik de gronden in myne aanmerkingen
, by de nieuwe uitgaave van CELSIUS
zal bloot leggen. Dan niet alleen tegen dit, maar
in het- algemeen tegen alle Onkruid , het welk het
Zaad van Koorn-vruchten kan onzuiver maaken ,
verzette zich de Wetgeever. Ja het was over hec
algemeen verbooden tweeërlei foorten van Graanen
onder eikanderen te zaayen. Dit laatfte gefchiedt
noch dikwils in Duitfchland : dan Huishoukundigen
hebben al federc langen tyd aangemerkt , dat men
'er by verliezen moet.' Beiden foorten worden niec
op eenen en den zelfden tyd ryp , waar uic moec
volgen , dat men in den Oogst ten opzichee van
één van beiden moet fchade lyden: ook wasfen beide
niet even hoog, en het geen het hoogst ftaat
beneemt dus aan hec andere de Zon, de vrye lucht,
en den wind.
J. 219.
In bet byzonder van de Wet , Deut.
vs. o. die de Wynbergen betreft.
XXII.
Of Mofes in zyn vyfde Boek , Kap XXII. vs. o.
noch eene byzondere Wet, aangaande de Wynbergen
geeve, kan eenigszins in twyfel getrokken wor-
. den :
maar voor Solanum ( nacht-fcbaduw ), Ik kan dit hier
niet uitvoeriger verhandelen ; die de Kruidkunde en
de Hebreeuwfche Taal teffens verftaat, zal het meeste
al kunnen gisfen ; maar anderen moeten geduld
hebben , tot dat de nieuwe uitgaave van CELSJUS
afgedrukt is.

%66 §. «19. TWEEËRLEI GEWAS IN DEN
den: want het woord , het welk men door Wynberg
vertaalc, Kerem (a), heeft meer andere betekenisfen.
Ook een Olyf-boomgaard, ja misfehien
iedere Tuin , draagt deezen naam : eigenlyk betekent
hetzelve , HET EDELER LAND , in tegenoverftellinge
van het gemeene Land , dat is , den Akker
; doch de afltamming der berekenisfe is van het
minst gewicht, en ik breng dezelve alleenlyk by ,
om de rede te doen begrypen , door welke dit
woord eene zoo uicgeftrekte betekenis heeft. Doch
het geen meer is , de Syrifche Vertaaling leest hier
indedaad , AKKER , en wel PLOEG-AKKER ; en zy
bedient zich van een woord , het welk van het Hebreeuwfche
flechts ééne letter verfchilt (£); eene
letter daarenboven die in de Oosterfche Taaien dikwils
verwisfeit wordt; in plaatze van eene M naamlyk
heefc zy eene B. Men zoude derhalven hier
met rede kunnen vraagen , of deeze Vertaaling hier
wel anders geleezen hebbe ?
Indien ik deeze plaatze , met alle haare dubbelzinnigheid
of duisterheid , dus , zonder het woord
Kerem te vertaaien , mynen Leezeren moest voorhouden
, zoude dezelve dus luiden : Gy ZULT UW
Kerem NIET MET TWEEËRLEI BEZAAIJEN , OP DAT
GY NIET ALLES HEILI6T , HET ZAAD , HET WELK
GY ZAA:T , EN DEN OOGST VAN Kerem. Hier zal
misfehien ieder éénen in de gedachten komen ; dat
men immers niet gewoon is, eenen Wynberg te
zaaijen , maar ce planten : en Mofes zelf gebruikte
het
C«) ero
CO

WYNBERG VERBOODEN. 367
bet woord PLANTEN (

368, §. alp* TWEEËRLEI GEWAS IN DSM
konst verbeteren konde : by de Romeinen was
het de algemesne gewoonte, gelyk VIRGILIUS
het noemt (a) ,
Ülmis aijungere vites ;
en de Heer MEDICUS verzekert ons , dat men dit
noch heden ten dage in Italien doet (b). Beide
deeze Boomen , zoo wel Olmen als Populieren ,
was men gewoon te zaaijen , en naderhand te verplanten
(c): hec woord derhalven, waar van Mofes
zich bedient, zoude in zoo verre eenigszins te
pasfe komen , en de betekenis zyner Wet deeze
zyn : Gy zult in uwen Wynberge niets van etnen
anderen aart zaaijen ; geenen Olmen of Populierboomen
, die gy vervolgens zoudt willen gcbru -
ken , om 'er uwe [Vynjlokken tegen op te leiden.
Ondertusfchen blyfc *er evenwel noch eenige
zwaarigheid ten aanziene der uicdrukkinge ,
ten zy men vastftelde, dac men gewoon geweest
was
fa) Georg. L. I. 2.
'b) Bladz. a6i.
Cc) PUNIOS Hifi. Natur. L. XVI. §. if. Ulmorum
priusquam foliis veftiantur Samara (Olmboomen
Zaad) colligenda est circa Calendas Marlias ,
— deinde biduo in umbra ficcata ferenda. — ——
Deferendee ex arearum venis post annum in Ulmaria.
Maritas ulmos (de Olmboomen , die met Wynftokken
gepaart zullen worden) autumno ferere utilius ,
quia carent femine , nam ece e 'plantis feruntur. In arbustum
("de plaatze , alwaar zy zullen moeten dienen
om 'er de Wynflokken tegen aan te binden) quinquennes
fub iirbe transferunt. Populis eadem
ratio femine , quce ulmos , ferendi: transferendi quequ
g feminariis eadem £? filvis.

WYN BERG VERBOODEN. 309
was de plaatze , daar men den Wynberg dacht aart
te leggen , eerst met Olmen te bezaaijen.
Op plaatzen, daar men den Wynbouw tot degroocfte
volmaaktheid tracht te brengen , heeft men 'er
veel over getwist, of de Druiven beter aan Boomen
dan aan Staaken tieren ; in veele plaatzen van
Frankryk is men voor het laatfte gevoelen , en men
itelc 'er daarenboven veel gewichts in de foort van
Staaken , die daar toe behooren gebruikt te worden.
Ik durve my niet verftouten , om my ten
voordeele van het één of ander gevoelen te verklaaren
; dewyl ik my op de Huishoukunde niec gelegc
heb , en nooit in een Wynland geweest be.j. Alle
de Lieden van die ftudie, die ik daar na gevraagt
hebbe , zyn voor Staaken , hoewel zy niet ronduit
wilden beflisfen , dewyl zy den Wynbouw niec van
naby door ondervinding , maar alleenlyk uit hunne
Boeken kenden : de Heer MEDICUS . van wien
ik reeds één en andermaal gefproken heb , geeft
den voorrang aan het leiden der Wynftokken tegen
Boomen. Het is zeker , dat Mofes, indien anders
zyne Wee maar van deeze zaak handelc, voor hec
binden der Wynftokken aan ftaaken , en tegen de
Olmboomen , geweest is. Maar uit bet voorgaande
zal men ook gemaklyk kunnen zien , dat
hec zeer twyfelachtig is , of hy van Olm- of
Populierboomen , die men wel gezaait , doch
niet in den Wynberg gezaait had , maar nader*-
hand in denzelven gewoon was ce planten , gefproken
hebbe.
7e» tweeden : men is ook wel gewoon zynen
Wynberg op cweeërlei wyzen ce gebruiken , en
in de cusfehenruimtens cusfehen de regels Wyn-
IV. Deel A a ftok-

370 §. 219* -TwEECfcLEI GEWAS IN DEN
Hokken , hec één of ander te zaaijen, om 'er Tuingewasfen
te kweeken. Door dit middel maakt men
zich de plaatzen ten nutte , die anders braak zoude
liggen : dan verfcheidene Huishoukundigen zyn 'er
tegen , dewyl zy raeenen dat daar door den Wynftok
een gedeelte van zyn vereifchte voedfel onttrokken
wordt , en dat deszelfs wortelen teffens
gevaar loopen , van door hec omfpitten van den
grond , dien men beter met een fcherp gepunc
werktuig , hec welk men op de wyze van een' byle
gebruikc , zoude kunnen los maaken , befchadigc
te worden. Voor beide gevoelens heefr men redenen
, en om tusfchen beiden te beflisfen fchync
men in aanmerkinge te moecen neemen , of de
Wyn fleches middeimaacig zy , en dus hec voordeel
, hec welk men van hec land , zo men het
op eene andere wyze gebruikt , te wachten heeft
grooter , dan of hec ceelen van Wyn voor
de hoofdzaak gehouden worde , en die geringe
winsc van eenige kleine cusfehenruimcens, in vergelykinge
van hec voordeel , het welk men zich
kan belooven , door zynen Wyn zoo veel ce verbeteren
, niec noemenswaardig zy. In Palaeftina
is de Wyn , en wel Wyn van de edeifte en voortreflykfte
foorte , hec voornaamfte voorcbrengfel ,
door de nacuur aan dat Land gefchonken , waar
voor Kool en Raapen zouden moeten wyken , indien
hec teelen van dezelve aan den Wyn maar
hec minfte nadeel coebrachc. Maar noch eens ,
of die waarlyk zoo zy, weec ik niec: de zoodanigen
van myne Leczers , die in Wynhnden woo*
nen , zullen 'er veel beter over kunnen oordeelen.
Misfehien zyn 'er wel eenigen zoo vriendlyk , om
'er hunnen , te veel Noordwaarts vvoonenden ,
A.uc'

WYNBERG VERBOODEN. IJI
Auéleur van re onderrichten : doch deeze onderrichtingen
begeer ik eigenlyk van geene anderen ,
dan die in zulke ftreeken bekend zyn , daar de
beste Wyn gewonnen wordt , zoo als Johannisberg,
Hochheim , Toksy enz. kwamen dezelve uitandere
plaatzen , daar de Wyn noch niet rot op
den hoogften trap van volmaaktheid gebracht is, zy
zouden by ray weinig afdoen , en my zeer onveifchillig
zyn.
In dit geval wordt de ftraffe , op het overtroeden
deezer Wee geftelt, dewelke in de andere plaatze
Levit. XIX. vs. 19. niet was uitgedrukt , daarby
gevoegt ; te weeten : oi' DAT GY KIST ALLES HEI*
LIGT , HET ZAAD , HET WELK GY ZAAIT , EN DEN
OOGST VAN ÜW Kt REM. De betekenis deezer
woorden is: indien iemand tegen deeze Wet zondigt
, dan is alles , zoo wel de Druiven die hy
fnydt , ais ook de andere vruchten , welke die ook
zyn mogen , die hy in den Wynberg gezaait heeft,
aan Godt vervallen ; en het geen aan Godt vervallen
is , moet den Priester gegeeven worden. Ondertusfchen
ontftaat hier wederom eene nieuwe
twyfeling , naamlyk , of Mofes hier wel eens eigenlyk
van Wynbergen gefproken hebbe ; zo ja , kan
men denken . dan had hy DRUIVEN ZAMELING
( Bazir , TX3 ) en niet Oogst ( Kazir "Jȕp )
moeten zeggen - %
waarby ik evenwel niet loocuene
dat Kazir ook fomtyds in eenen uitgeftrekten zin
van de inzameling van Ooft, ja zelfs van Druiven
gebruikt wordt ; hoewel 'er by de meeste plaatzen ,
die men als voorbeelden van die ruime betekenisfc
bybrengt ,-noch al wat te zeggen vuile.
Aas
Des-

37 2 %• 219. TWEEeRLEl GEWAS IN DEN
Deeze ftraf is, wel is waar , gelyk ik zoo evea
gezegt hebbe , by de andere Wet , Levit. XIX.
vs. 19. niet .met woorden uitgedrukt: maar ik heb
nochtans by de voorige §. vastgeftelc, dat dezelve,
'volgens de overéénkomst van gevallen , ook by het
zaaijen van tweeërlei Zaad op zynen Akker moet
plaatze gevonden hebben , dewyl die Wet zonder
ftraffe ten eenenmaale vruchtloos zoude geweest
zyn , en nimmermeer in gebruik hebben kunnen gebracht
worden. Indien iemand met Osfen en Ezels
re gel\k ploegt, kan men het zien, en hem dezelve
laaten uitfpannen : maar die uit luiheid of vooroordeel
zyn Zaad niet zuivert , maar zoo vuil als het is
op zyn land brengt , die doet het, zonder dat men
het merkt , en hy zal geduurig voortvaaren met het
te doen , indien 'er geene ftraffe op geftelt wordr:
Maar indien 'er Deut. XXII, vs. 9. niet eens van
den Wynberg gefproken werdt , en dus deeze Wet
met die , welke wy Levir. XIX. vs. 19. vinden ,
geiykfoortig is , dan zoude ik nog meer rede gehad
hebben, om §. 218. vast te ftellen, dat de ftraffe
van verbeurtverklaaring op hec zaaijen van tweeërlei
Zaad geftelt was.
De Jooden hebben het Inenten van Vrachtboomen
voor iets , het geen verbooden was , trachten
uit te geeven. Dan dit zyn niet anders dan enkele
verklaaringen en uitvindingen van hunne Oudften ,
en van denzelfden aarc als die, dewelke Christus
zoo dikwerf met verachtinge befchryft : want by
Mofes vindt men geen woord , om hec enten te
verbieden. Geen menfch kan eens zeggen , of het
in zynen tyd wel bekend geweest zy : ik meen het
eerffe bewys van deeze konst in den Bybel , Jef.
XVII.

WYNBERG VERBOODEN. 373
XVII. vs. IQ. ( a) gevonden te hebbefi. Doch
men vooronderftelle al eens, dat deeze uitvinding
al ten tyde van Mofes bekend geweest is , dan
kan men evenwel , zonder een uitdruklyk verbod ,
uit de enkele overéénkomst (Analogie) niet vastfteilen
, dac Mofes eene zoo nuttige , en tot verkryginge
van de beste foorten van vruchten zoo
gewichtige konst , zoude afgekeurc hebben , daar
zyne Wectén voor het overige zoo buishoukundig
zyn : maar was deeze konst toen onbekend
r
dan is het noch zonderlinger , wanneer men zyne
Wetten tot eene manier van zyn Ooft te verbeteren
, die hy niet noemt, en die niet onder het
algemeene verbod behoort, wil uitlïrekken. Hy
verbood immers geenszins alles wat van tweeërlei
ratuure was , zoo als : een huis van hout en
(leen te bouwen
s
eene muur van fteen en kalk te
metzelen enz.
§. 220.
(a) Gy plant fcboone boomen , en ent ze met vreemde
takken. Maar deeze plaatze is noch zeer duister
en onzeker ; en met taalkundige onderzoekingen ,
die men hier wel misfen kan , wil ik de Leezeren
van het Mofaïfch Recht niet lastig vallen.
Aas

374 $•
2 2 0 ,
HET LAATEN PAAREN VAN
§. 220.
Verbod , om geene Dieren van verfchiUende
foorten te laaien paaren : geene Osfen en
Ezelen voor den zelfden piocg te /part'
nen, en geen haf Linne - en half
Wolle-kleed te draagen.
Ik kome nu tot eenige andere ibortgeiyke Verboden
, van welker oogmerk ik minder weet te
zeggen.
Vooreerst mogten de Israëlken geene twee Dieren
van verfchillende ioorte doen paaren : Levit.
XIX. vs. 19. Misfehien was hun dit verbooden ,
om hun zoo veel te grooteren afkeer van de onnatuurlyke
vuilheid met Vee gepleegt , die in Zuidlyke
Landen zoo gewoon is . in te boezemen ; immers
om hun nimmermeer een voorbeeld te geeven
van zulk eene onnaruurlyke vermenginge , zelfs
niet in gevallen , waarin 'er geene zedelyke plichten
door kunnen overtreeden worden. Ondertusfchen
tfchynt hun niet verbooden geweest te zyn ,
Dieren , die uit dergelyk eene paaring waren voortgekomen
, te bezitten of re gebruiken : ten minften
van den tyd van David af vinden wy meermaalen van
den Muilezel , als van een Dier, waarop men gewoon
was te ryden , gewag gemaakt : en het zoude
inderdaad niet eens verftandig zyn , eene Wet ,
dewelke dus was voorgefteit: GY ZULT GEEN VEE
VAN TWEEËRLEI SOORTE , OM HET TE DOEN PAA­
REN , BY ELKANDEÜEN VOEGEN , het zoude niet
verftandig zyn , zeg ik , dergelyk eene Wet zelfs
tot het gebruik van zulke Dieren te willen uitftrekken
;

TWEEËRLEI DIEREN ENZ. VERBOODEN. .375
Ken ' v
want, bid ik u , boe konde een Israëliet ,
die zyne kudde in eene Woeftyne had , weeten ,
of zyn Herder-hond geene Jongen wierp , die half
van hec ras van Vosfen of Wolven waren.
Osfen en Ezelen mocht men niec voor den zelfden
ploeg fpannen , Deuc. X!I. vs. 10. Waarfchynlyk
is die noch een overblyffel der oude hoogacficinge
voor, en dankbaarheid jegens Osfen ; en
zejfs een opzichte van Dieren moesten de Israè'liten
zich niec gewennen , om die geenen mee ondankbaarheid
en verachtinge te behandelen , die beter
by hen verdient hadden. Men zie §. 166. inzonderheid
bladz. 149. alwaar ik van deeze Wet reeds
gchandelt hebbe. ]
Eindelyk mocht men ook niets, het geen uit Linnen
en Wolle gemaakt , en dus , zoo als wy hec
zoude noemen, geene half Linne en half Wolleftoffen
draagen , Levit. XIX. vs. 19. Deut. XXII.
vs. 11. Het kan zyn , dat deeze Wet ook op Linne-kleederen
zag , die mee Wolle geborduurc waren
, en die ftelc men ook gedeeldyk vasc : ik wil
het niet ontkennen , maar ook niec als eene zekere
waarheid voor myne rekening neemen. JOSEPHÜS
geeft 'er zeer waarfchynlyke rede van (

%f6 §. 220. HET LAATEN PAAREN enz.
niet boven hunnen ftaat te kleeden. Dan ik ben
wezenlyk in tw.yfel , of de Priesteren ten tyde van
Mofes wel kleederen die uit Linnen en Wolle gemaakt
, ja of zy wel eens Linne-kleederen , die
met Wolle geborduurt waren , gedraagen hebben.
Ten tyde van JOSEPHUS moet dit zekerlyk plaats
gehad hebben , want hy was zelf een Priester , en
kon derhalven zeer wc! weeten , hoe het kleed van
eenen Priester geftelt ware: dan men kan van zynen
tyd op dien van Mofes geen befluit trekken ;
en Mofes die de Priesterlyke kleederen zoo uitvoerig
befchryft , fpreekt alleenlyk van Linnen , en
nooit van Wolle; want als hy Exod. XXVIII. vs. 5.
zekere verwe opnoemt , by voorbeeld , donker
blauw , purper , cochenille , volgt daar immers in
het geheel niet uit, dac dit Wol moet geweest zyn;
het Linnen neemt deeze koleuren insgeiyks aan ,
inzonderheid Boom-wolle , die by de Hebreeuwen
mede onder hec Linnen gecelt wordt. Het komt
my voor , dat volgens deeze Wet van Mofes , de
kleeding der Priesteren even zoo min met Wolle
moesc gemengc zyn , als die van andere Israè'liten ,
met dat onderfcheid alleenlyk , dat hec gemeenen
Israè'liten vry ftond Wolle ce draagen , daar een
Priester integendeel geen andere dan Priesterlyke
kleederen van Linnen draagen mocht. Onder dezelve
was , wel is waar , Goudc gewerkc: maar
tusfchen Goud en Wolle is een groot onderfcheid ,
en alleenlyk de vermenging van het laatfte met Wol-
Je had Mofes verbooden.
Ik wil derhalven
, ten opzichce van het oogmerk deezer laatfte
Wet, liever myne onkunde bekennen.
$. 2ÏI.

§. aai. VAN VRUCHTBOOM EN. 377
g. £21.
Het was de eerfte drie Jaaren verbooden ,
het Ooft van Vruchlboomen te eeten.
De vruchten van nieuw geplante Boomen mochten
in de drie" eerfte Jaaren niet gegeeten , maar
zy moesten als onrein , of volgens de uitdrukking
van Mofes, ALS VOORHUID aangemerkt worden ,
Levit. XIX. vs. 23. Het heihaam oogmerk deezer
Wet is zeer zichtbaar. Ieder Hovenier leert
ons , dat wy in het eerfte Jaar, of in de eerfte
Jaaren onze Boomen niet moeten laaten draagen ,
maar het bloeifel moeten af breeken ; en hy zal 'er
byvoegen , dat de Boomen dan beter zullen tieren
, en in 't vervolg te ryklyker draagen. Indien
men derzelver vruchten in de drie eerfte Jaaren
niet mag proeven , zal men den bloesfem gaarne
afplukken , en een Zoon zal dit van zynen Vader
leeren : zelfs de uitdrukking, denzelven ALS VOOR­
HUID AAN TE MERKEN , leerde hen , dien af te
breeken : af te fnyden wil ik niet zeggen , dewyl
men het doorgaans met de hand zal doen , en 'er
geen mes toe gebruiken.
. %. 222.
lüeeder - Wetten.
Behalven het geen ik , §. 220. van half linne
ftoffe , en $. 211. van de Melaatsheid der Kleederen
gezegt hebbe , behoort noch tot de Kleeder -
A a 5
vree-

378 §. 222. K L E E D E R - WETTEN.
Wetten , Deur. XXII. vs. 5. in welke plaatze aan
Vrouwsperfoonen verbooden worde Mans-kleederen
, en aan Mannen die van Vrouwen te draagen.
Het oogmerk van dit verbod is wederom gemaklyk
te begrypen. De Eer van eene onfchuldige Dochter
kan in het grootfte gevaar geraaken , indien een
Booswicht , die haar tracht te bederven , zich als
een Vrouwsperfoon verkleed heeft. Men heeft 'er
te Londen een voorbeeld van gehad , by gelegenheid
, dat zich een Mansperfoon als Dienstmaagd
in een Boordingjcbool ( Kostfchool ) , daar jonge
juffrouwen werden opgevoede, verhuurt had, waar
van men de beklaaglyke gevolgen naa verloop van
eenigen tyd ontwaar werdt. En indien een welgemaakt
Jongeling , al is het enkel uic fchereze , als
een Meisje gekleed is , kan die in eene Zuidlyke
Luchtftreek , daar de onnacuuriyke Zonden zoo gemeen
zyn, zeer flechee'gevolgen hebben, en de
eerfle aanleiding toe Jongen - fchennis geeven. De
verbeeldingskracbc van den Verleider worde door
deeze verkleeding het eerst gaande gemaakt , en
van nu af legt hy hem laagen, dien hy als een Meisje
verkleed gezien heeft. Tegen deeze gevaarlyke
ondeugd kan men in Zuidiyke Landen niec wel te
veele voerzorge gebruiken.
Hec gebod , hec welk Mofes den Israè'liten voorfchreef,
by gelegenheid van eene misdaad , die zy
geplecgc hadden , om aan de vier hoeken van een
grooc ftuk Laken , hec welk men toe een overkleed
gebruikee , en om hec lichaam floeg , vier kwascen
te draagen ; om zich daar by in het vervolg de
geboden van Godc ce herinneren, Num. XV. vs.
37 — 40. die gebod , zeg ik , zal buicen twyfel
niecs

§. Q22. KLEEDER-WETTEV* 37?
niets anders , dan een middel, om de Israëliten
bcfchaamc te maaken en te vernederen , geweest
zyn ; als welken Mofes tot dat zelfde einde zoo
dikwerf zeide , dat zy een zondig Volk waren , in
geenen deele vroomer en heiliger dan andere Volken
, en ten opzichte van welke hy verfcheidene
zinnebeeldige Wetten derwyze fchikte , dat zy ,
om zoo te fpreeken , hunne befchuldigers moesten
worden , of, gelyk Paulus zegt, hun hunne zonden
herinneren. Indien men alle dagen vier kwasten
draagt, zal men aan het gezicht van dezelve
in diervoege gewennen , dat men zich daarby niets
herinnere , en men zal zondigen eer men aan de
kwasten gedacht heeft. Mofes moest een flecbt
kenner van het menfcblyk hart geweest zyn , indien
hem deeze aanmerking niec in de gedachten
gekomen was. Dan zulk eenen kwast te moeten
draagen , kan coc demoediging dienen. Indien iemand
onder ons , by voorbeeld , een klein kwastje
moesc draagen , om hem het zevende Gebod
te binnen te brengen , dan zouden wy , zoo ras
wy hem zagen , op ons horologie pasfen ; want
wy zouden denken , dat hy het ongeluk had ,
van in dat ftuk wat kort van geheugen te zyn.
i , Deeze Wee had derhalven meer een
zinbeeldig en Godcgeleerd , dan een Iraackundig
oogmerk.
Hec geen wy Deuc. VI. vs. 8. vinden , is , naar
myne gedachten , niet zoo zeer eene eigenlyke
Wee , als wel eene vermaaning; gelyk het ook
alleenlyk in eene aanfpraak , die Mofes aan het
Volk deed , voorkomt. De Oosterlingen hebben
veel op met Amuletten: (eene zaak die ik hier
niet

3§0 §.222. KLEEDER - WETTEN.
niet breedvoerig kan verhandelen , maar van welke
ik in mvne Hebreeuwfche Oudheden , by J. 26.
gewoon ben te fpreeken ). Deeze Amuletten beilaan
voor een gedeelte in edel gefteentens of eenig
ander opfchik , voor een gedeelte ook in zekere
fpreuken , of ook zelfs in onverflaanbaare
trekken en Abracatabra , die op cedeltjes gefchreeven
, of op linnen geborduurc zyn. Zulk
foort van Amuletten fchynen de Israëliten toen
aan het voorhoofd en de hand gedraagen te hebben
; en heden ten dage hebben het de Muhammedaanen
noch. Hoe dikwyls vindt men op hun
borst een ftukje van den Koran , het welk zy
meenen dat hen fchootvry zal maaken ; of wilt
gy , dat ik zeggen zal , het geen hen waarlyk
fchootvry maakt ? althans die weet ik zeker , dat
nocb nooit een Turk , die zulk een blaadje
droeg, in eenigen Veldflag gefneuvelt of gewond
is, uitgezonden alleen in dat geval , het welk zy
insgelyks gewoon zyn uit te zonderen , wanneer
de uure van zynen dood , volgens het Godclyk
raadsbefluit , gekomen was. Het fchyne , dat de
Israëlicen , een cyde van Mofes, by deeze geborduurde
gedenkcedels juist niet alcoos eenig bygeloovig
oogmerk gehad hebben , (want anders
zoude Mofes hun dezelve waarfchynlyk verbooden
hebben ) maar dat zy dezelve alleenlyk tot
cieraad , en ingevolge der mode droegen. Toen
Mofes nu de Israëliten wilde verraaanen , om het
aandenken aan zyne Wetten op allerlei wyzen te
bewaaren , en dezelve inzonderneid hunnen Kinderen
in te prenten , deed hy hun tot dat einde allerlei
voorflagen ; onder anderen deezen : dac zy ,
indien zy een geborduurc vercierfel aan hunne handen

§.282. KLEEDER - WETTEN. 381
den of hoofden wilden draagen , daartoe geene nutlooze
beuzelingen , noch minder iets bygeloovigs ,
maar liever zekere fpreuken uit zyne Wetten moesten
kiezen , die hunne Kinderen door dat middel
zoude kunnen leeren. IVlaar zo deeze mode veranderde
, en men geene zulke geborduurde cieraadeu
meer droeg, dan was ook geen Israëliet verder verplicht
, om geborduurt linnen , of cedels met
fpreuken uit de Wet van Mofes te draagen ; en dat
de jooden dezelve noch heden ten dage , wanneer
zy hun gebed doen , onder den naam van Thefillin
gebruiken , is een misverftand van deeze We".
Eene uitvoerigere' verhandeling over dezelve , en
het bewys , dat deeze woorden van Mofes niet alleenlyk
in eenen flguurlyken zin zyn op te vatten ,
kan ik hier niec geeven ; ik ben , gelyk ik gezegt
heb , dit gewoon te doen , by het verhandelen der
Oudheden : met enkele Oudheidkundige onderzoekingen
zullen toch de meeste Leezeren van het
Mofaïfch Recht , die deeze oude Wetten met een
Wysgeerig oog zoeken te befchouwen , weinig
gedient zyn.
J. 223.
Weiten die de Huizen betroffen.
Het is op de zelfde wyze geftelt met de vermaaning,
die terftond by de voorgaande gevoegt werdt,
om de Wetten van Mofes aan de posten van het
huis te fchryven , Deut. VI. vs. o. Noch heden
ten dage is men in Syrien en andere nabuurige Landen
gewoon , opfchriften boven de deur van zyn
huis

382 §. 223. V A N H U I Z E N.
huis te maaken, beftaanie niet , gelyk by ons dia
van hec gemeen , in hec één of ander ongezouten
ryra , maar in plaatfen uit den KorSn , of eenen
der beste Dichceren , dien men kent. Sommigen
van dezelve , die wy in Reisbefchryvingcn vinden ,
zyn inderdaad zeer fraii. Deeze gewoonce moet
al oud zyn , en reeds in den tyd van Mofes plaacze
gevonden hebben. Daarom , toen hy de Israëiiten
vermaande , om zyne Wetten by alle gelegenheden
hunnen Kinderen in te prenten , deed hy insgelyks
den voorflag , SCHRYFT DEZELVE AAN DE DEUREN
UWEX HUiZfcN , EN AAN DE POORTEN VAN UWE
STAD. Eigenlyk is die wederom geene Wee : en
wanneer een Israëliet geen opfehrifc boven de deure
van zyn huis wilde hebben , behoefde hy 'er geen
te maaken ; maar het wordt alleenlyk in eene vermaaning
ten vporbeelde bygebrachc, om ce doen
zien , hoe men al vroeg , en van de eerfte kindsheid
af, zynen nakomelingen de Wetten konde in- .
prenten. By ons, daar een Boek door den druk
derwyze vermenigvuldigc , en in handen van elk
Kind kan gegeeven worden , zouden zelfs zulke
voorflagen overcoliig zyn : dan zo men Mofes wil
verftaan , moec men zich eenen tyd voordellen ,
waarin hec Wetboek alleenlyk in handen van eenige
weinige vermogende Lieden komen konde.
Dan hec geen wy nu, volgens Deut. XXII. vs. 8.
laaten volgen , is geene enkele vermaaning , maar
eene Wee iu eenen eigenlyken zin : WANNEER GY
EEN NIEUW HUIS BOUWT , ZOJ MAAKT EENE LEU­
NING ROi.DOM UW DAR , OP DAT GY GEEN BLOED
OP UW HUIS LAADT , ALS IEMAND DAAR AF VIEL.
De vlakke daken der Oosterlingen , op welke men
zir,

§.223. V A N H U I Z E N . 383
zit , wandelt , fomtyds , in de zomermaanden ,
zelfs llaapt , ja op welke men dikwils, wanneer da
huizen even hoog zyn , van hec een op hec ander
over de geheele Scad kan gaan , vereisfchen deeze
voorzichcigheid, en dezelve worde ook noch heden
ten dage by de Oosterlingen gevonden : na dert
binnenkant maaken zy deeze leuning doorgaans wat
laager , maar na de ftraat is dezelve genoegzaam
ter hoogte van de borst. iVlofes fchynt te vooronderftetlen
, dat verfcheidene huizen , in het Land
het welk de Israëliten naderhand moesten veroveren
, noch geene borstweering zouden hebben ; en
in zulke gevallen begeerde hy nier , dat een oud
huis mee dezelve zoude belasc worden ; wanc het
konde misfehien zoo oud zyn , dac hec niec in ftaat
was om die zwaarce ce draagen : maar men mocht
geen dak op een nieuw huis maaken , zonder 'er
zulk eene borscweering om ce zecten. Op de zelfde
wyze genoegfaam , als men in het begin van
deeze Eeuw met hec affchaffen der houte daken ce
werk ging: men dulde dezelve eenen cyd lang op
oude huizen , die geen pannen-dak konden verdraagen
, maar verbood ze volilrekc by alle huizen,
die nieuw gebouwc werden.
De Wetcen , betreffende de Melaatsheid der huizen
, hebben wy reeds te vooren overwoogen : en
ik vinde anders niets , het geen Mofes , mee betrekkkinge
toe de huizen , zoude bevolen hebben ;
hec welk in geenen deele ce verwonderen is , dewyl
hy zyne Weccen in de Woeftyne gaf, coen de Israëliten
noch in tenten woonden.
§. 224.

3S4 $• 224. VAN LANBPAALEN.
Verbod , e/n ge^Rff Landpaalen te verzetten.
Men mocht geene Scheid - paaien verplaatzen.
Dit is genoeg gezegt, en heeft geene verklaaring
noodig. Alleenlyk wordt 'er den Israè'liten noch
by gezegt , dac GODT HUN HET LAND GEGEEVEN
HAD : de Grensfcheidingen moesten derhalven in
zekeren opzichte den Schenker van hec Land heilig
zyn, Deuc. XIX. vs. 14. By de Romeinen
waren de Grensfcheidingen inderdaad heilig. Dezelve
kunnen zoo gemaklyk in het geheim verplaatst
, en een nabuurig bezitter door dat middel
ongemerkt van zyn Eigendom berooft worden , dac
het hier noodzaaklyk zy den Godcsdiensc, en de
vreeze voor hec Opperweezen ce hulp te neemen.
Mofes , die op Godts bevel Weccen gaf, deed het
mee een byzonder Rechc : maar ook ieder ander
Wetgeever zoude hec , zonder eenig Godtsdienflig
bedrog , kunnen doen ; want hec is zekerlyk eene
onrechtvaardigheid , die Godt zal ftraffen ; en
iemand die eenige tederheid van geweeten heefc,
moesc dergelyk eene , door zyn toedoen verzette
, Landfcheiding , fpoedig wederom op de voorige
plaatze ftellen.
§• 2*5-

§. 225« MlSMA'AKlNGEN VERBOODEN. 385
§. 2 25.
Zekere Modent, bet lichaam zelf betreffende „
verbonden , 200 als, een teken aan zyn lichaam
te hebben , het hooft - hair en den
baa>t op de wyze der Arabieren te
draagen , als mede fommige manieren
tan Rouwdraagingcn.
De Oosterlingen zyn gewoon met Alhenna , het
Welk een onuitwisbaar donker-blauw nalaat , allerlei
figuuren en trekken in de huid te branden ;
fomtyds tot cieraad , dewyl zy weezenlyk denken
i
dat het fraai (laat , fomtyds uit bygeloot , ter eere
van den eenen of anderen Afgod , of ook wel alleenlyk
tot zekere gedachtnisfé. Sjmmigen draaien
deeze ingebrande merken bloot in het aangezicht
en op de handen , maar andere op zulke
plaatzen van bet lichaam , die door de klederen bedekt
worden : by voorbeeld zy , die .het Heilige
Graf, of andere Heilige plaatzen in Palaeftina bezocht'
hebben , hebben doorgaans dergelyk een
merk op hunne armen. Deeze gewoonte is bu'ten
twyfel oud : doch het bewys daar van behoort by
het verhandelen der Oudheden. Hier moet ik alleenlyk
zeggen , dat Mofes dezelve , Levit. XIX.
vs 22. verbiedt : fchoon het onzeker zy , of hy
dezelve in het algemeen , dan alleenlyk als een bewys
van rouwe over , en ter gedachtnisfé van eenen
dooden verbooden hebbe. Het eerfte komt
my het waarfchynlykst voor : en waarlyk deeze
vieemde mismaaking van het lichaam , al is het ,
dat de befpotlyke Godin der mode dezelve voor
eene fchoonheid verklaart, verdienden wel overal
JK Deel. B b ver-

386 §. 2 2J. MiSMAAKINGEN VAN HST
verbooden re worden. Indien de mode verandert ,
kan men dat merk niet wederom weg doen , en
men maakt zich dus by andere Volken , die zoo
dwaas niet zyn , befpotlyk. Men merke het niet
als eene tegenwerping tegen myn gezegde aan , dat
men in den Bybel zinfpeelingen vindt , die van
deeze merken ontleent zyn ; want behalven dat 'er
verfcheidene dingen , lïrydig met de Wet van
Mofes , in gebruik gebleeven , of naa eenigen
tyd wederom ingevoert zyn , kunnen 'er immers
wel fpreekwyzen en zinnebeelden uit de zeden en
gewoontens van andere nabuurige Volken afgeleid
worden.
Een paar Arabifche gewoontens, den baart en
hec hoofd-hair betreffende, worden Levit. XIX.
vs. 27. verbooden. Sommige Arabifche Volken
fchooren zich het hoofd-hair rond , en de lokkan
, of het hair aan de flaapen van het hoofd
geheel weg, ter eere van zekere Godtheid die de
Grieken met Bacchus vergelyken (a). Het is
geen wonder , dat Mofes die niec wilde hebben ,
want die was eene Afgodifche gewoonte.
Noch heden ten dage zyn de Arabieren gewoon ,
gelyk de Heer NIEBUHR verhaak (b~) , den Knevelbaart
, waarmede fommige andere Oosterfche
Volken zoo veel ophebben , of geheel en al af
te fcheeren , of toch denzelven zeer korc ce houden
; en hec is hierom , dat de Arabieren al by
Jeremias , DIE MET AFGESNEEDEN KNEVELBAART-,
Ca) HERODOTUS Libr. 111. c. 8.
(b) BefchryviDg van Arabien, bi. 68.
/

L I C H A A M V E R B O O D E N . 387
genaamt worden 'fes niet
dulden , maar hy verbiedt , den Knevelbaart ie
bederven Cb), of' , gelyk wy zouden zeggen ,
dcn-
(a) Jerem. VIII. vs. if. XXV. vs. 23.
(bj Wanneer ik hier het Hebreeuwfche woord
Peab C ^ t a n d e n Knevelbaart veritaa , wyk ik
niet fleebts van de oude verklaaringe der Jooden ,
maar ook van my zei ven af: want tot hier toe , en
zelfs noch in myne Hoogduitfche Vertaaling des derden
Boeks van Mofes heb ik de gewoone loodfehc
uitlegging gevolge , dewelke 'er den uoek door verftaat\
dien bet^bair , bet welke buiten bet ronde des
boofds uitloopt , aan de fLiapen , aan bet achterhoofd ,
en by fommige menfejen voor aan bet uo irh-ofd , maakt,
en dus du Gebod , om DEN HOFK m T TE BEDER­
VEN , en het voorgaande , HUT HOOFD MET RO,\D TE
SCHEEREN , als gelyk luidende aanziet. De redenen ,
d^e mv beweegen , om dit gewoon gevoelen te verhaten",
zyn : 1. Dewyl Mofes hier uudmklyk den
baart noemt, HET Peab VAN UWEN BAART zult gy niec
bederven. Wie zal ooit, ik wil niet zeggen het hair
aan de flaapen des hoofds , want hier zoude noch
een Barbieren - twist over kunnen ontftaan, maar den
hoek, dien de huiren by fomnngen in het midden van
het voorhoofd maaken , en het hair , het welk achter
aan het hoofd groeit , tor den baart rekenen ?
2. Dewyl het woord in het Syrifch weezenlyk den
Knevelbaart betekent. Ik zal het wet Chaldeeuw •
fche letteren fchryven , om dat men misfehien op de
Dmkkerye geene"Syrifche hebben zal , Nfij

3

L I C H A A M V E R B O O D E N . 3S9
Deuc. XIV. vs. i. • Rouwkleederen mocht men aantrekken
, zoo als men wilde , en ook , uitgezonden
alleen de Ploogenpriester , dien ook dit verbonden
was , zyn kleed , ten bevvyze zyner droefnisie
fcheuren , maar nooit zyn lichaam fchenden.
Dit, zegt Mofes , dat niet voege voor een Volk ,
bet welk Godt tot eenen Vader heeft, en den dood
niet voor het grootfte kwaad houdt , maar aan den
anderen kant van denzelven noch een ander leeven
verwacht (a). De byzondere foorten van Rouwbewyzingen
verkies ik hier niet door te loopen :
dezelve manken een ftuk der Oudheden uit, en behooren
niec tot de Mofaïfche ilechtsgeleertheid.
§. 226*.
Van Gewicht, Maat en Elle. Eerst eenige
algemecne aanmerkingen.
Indien de aandacht myner Leezeren by het befchouwen
van eenige kleine , ons al te vreemde ,
1'olicy-wetten , al wat vermoeit geworden was,
zoude ik het hun niet euvel kunnen duiden. Maar
ru zullen wy 'wederom een meesterftuk der Weegeevende
Wysheid van Mofes zien , het welk hen
fchadeloos ftellen kan.
Hec is van zeer veel gewichts , altoos de zelfde
en onveranderlyke Gewichten , lillen en Maacen ,
zoo
Ca) Deut. XIV. vs. 1 , 2. Jlrgumenta immortali-
'tatis animorum ex Moft colleSta , §. 14- Deeze Verhandeling
kan men in het Eerfte Deel van . myn
Syntagma Commcntationum vinden , het welk te bekomen
is.
Bb 3

3pO §. 22(5. ALGEMEENE AANMERK, OVER
zou van drooge als van vloeibaare Waaren , te hebbt
n ; maar het is nioeilyk het middel uic te vinden ,
om zuik eene onverandei lyke eenpaarigheid ce wege
te brengen. Ook hlyft 'er noch eene andere vraage
o^er , naamlyk hoe een Volk , het welk in het (luk
van koophandel *an zyne Nabuuren afhangt, zvre
Waaren door hunne harden moet flyten , en buitenïandfche
goederen van hun ontfargen , hoe zulk
een Volk zich gediaagen zul , tn of aan hetzelve
wel benoore vf rtn oden te worden , volgens andere
LUen , IVlaaitn tn Gewichten , dan zyne eigene ,
die het onveranderlvk heeft , handel te doer.
Wanneer een Volk al in den beginne volmaakt
één en het zelfde Gewicht enz. heeft , verandert
hetzelve evenwel door den tyd , en het zal ongemerkt
heginnen te verfchiilen , indien men dit niet
met de unerfle zorgvuldigheid zoekt te voorkomen,
hat.men het, om bedrog te pleegen , zal
poogen te vetanderen , ('preekt van zeïf, zoo wel
als, dat zulk bedrog, wanneer het eenen geruimen
tyd gepleegt is ; eindelyk , als ware het door
veijaaring , tot een Recht worde , en men van daar
af wedeiom eenen nieuwen Bedrieger zyne rolle
ziet fpeekn. Dan ik wil niet eens van bedrog
fpreeken ; ik zal eens vooronderÜellen , dat alle
menfchen volkomen eeilyk zyn ; en evenwel zal
de iVJaaiftaf der dingen niet altoos de zelfde blyven.
Vooreerst deeze Maatftaf, deszelt» Innviduum
, het geen ik thans heb , verandert door een
tyd : het Gewicht verliest iets door het langduu»
lig gebruik , zoo wel , als onze Munten ; zoo als
men weet, dac wy thans geenen volkomen wich-
Ugen Louis

GEWICHT, MAAT, EN ELLE. 391
m*er liehben ; wy noemen dezelve thans ten vollen
wichtig , in de ftrengfte betekenisfe , wanneer
zy twee aazen ce ligt zyn- Maacen van vloeibaare,
zoo we! als drooge dingen , veranderen door allerlei
toevallen eenigszins van gedaante , zy worden ,
zonder dat men hec bemerkc, binnen- of buitenwaarts
omgebogen ; zy bekomen eenen omtrek
die , in eenen meetkundigen zin niec volkomen
rond is , in plaatze van eenen rechten hoek ce hebben
, worden zy min of meer roodachtig , of eindelyk
'er komt een kleine deuk in , dien men
nauwlvks zien kan \ en daar door is derzelver inhoud
; al is hec ook noch zoo weinig , reeds eenigszins
veranderc : zy krimpen door droogce in ,
of deijen door vochtigheid uit: 'er worde van binnen
een klein ftukje h'out afgeflooten , en nu gaat
'er al iets meer in de maate , dan 'er te vooren m
konde : ook eene Elle blyft niec altoos de zelfde
Elle. Hoe minder hy , die mee zulk eenen Maatftaf
'om gaat , van de Meetkunde verftaar, en dus
hec gewichc van deeze fchynbaare kleinigheid kent,
zoo veel ce groocer en fpoediger zal de verandering
zyn , waar door hy zich zeiven of andere
benadeelc.
Dan hec blyft hier noch niec by. Volgens den
voorgaanden Maatftaf worden wederom nieuwe
vervaardigt. Deeze zullen nooit volkomen eveneens
uitvallen , ten minllen zoo niet, dat men er
eene tegenwerping tegen het principium indiscernl'bilhm
van LEIBMTZ uic zoude kunnen afleiden
: hec verfchil is , indien de Copyen door eenen
zeer nauwkeurigen , en in de konst ervaarnen
, meester gemaakt worden , oneindig klein ,
B b 4
o f

39* §• 226. ALGEMEENS AANMERK, O.'ER
of liever , niet te bemerken ; maar her is al groeier
, indien hy niet recht weet , met hoe veel
nauwkeurigheids hier te werk moet gegaan worden.
En nu ga men eens na , welke foort van
Lieden het nu zyn , dewelke Eilen , Kannen,

GEWICHT, MAAT EN ELLE. 393
fchynlyk niet dan eene zeer veranderde overéénkomst
vinden ; die niet alleen op zich zelve reeds
nadeelig is , maar ook voor de onredelykheid eene
noch wydere deure opent.
Het nadeel van deeze afwykingep en ongelykheid
is buiten twylél zeer groot ; dikwils kan men
daar door geenen volkomen zekeren koop fluiten ,
en wy ontfangen in dit geval byna altoos voor
ons geld minder van den Koopman dan wy betaalen.
Wy denken dikwils , dat wy ons veel
voordeels doen , dewyl wy voor beteren prys koopen
, (terwyl wy ons zeiven dan juist het meest benadeelen
, doordien de Maatftaf kleiner , en by den
zelfden naam , de zaak grootlyk verfchillende is.
Op tenen anderen tyd zyn wy de Verkoopers , en
de Kooper heeft eenen groort ren Maai Maf; inzonderheid
geldt dit van vreemde Kooplieden , die door
het Larjd reizen , en daar hunne Waaren opkoopen ,
of over het algemeen van Kooplieden in het groot ;
en dan lydt de Verkooper fchade. De onrechtvaardigheden
, de bedriegeryen en het zelfsbedrog, het
welk hier uit nntrtaat , waar door eindelyk de Ste*
den aim worden , en bloeiende werken , door de
fchade , die men te laat gewaar wordt , in verval
geraaken, kunnen or.moogiyk alle befchreeven worden.
In oude tyden , toen men noen geen gemunt
geld had , maar het zilver by het gewicht uitgaf,
( zoo als dit ons overal in de boeken van Mofes voorkomt
") moest noch eene ergere foort van benadeeling
of zelfsbedrog, uit de ongelykheid en verandering
van Gewichten voortkomen. Men konde daar door,
naar dat het gewicht was, of iemand meerafperfen,
dan men bedongen had , of minder ontfangen.
Bb 5 Met

394 S'
2 2
Ö. ALGEMEbNE AANMERK. OVER
Het befluit van deeze aanmerkingen is : ieder
Land behoorde echte modellen van deszelfs Gewichten
, Ellen , Schepels enz. te hebben , die
zorgvuldiglyk van deskundigen bewaart, en voor
alle vervalfching beveiligt werden : ik zegge met
voordacht niet flechts , elke Stad , want dan konde
de ééne Stad wederom Maaten en Gewichten hebben
, die van die der overige verfchilden ; maar het
geheele Land behoort gemeenfchaplyk zekeren algemeenen
IVlaatfcaf te hebben , waar naar alles gewoogen
of gemeeten , en volgens welken alle Gewichten
en Maaten kunnen goed gehouden worden.
In Engeland heefc men den voorflag gedaan , (ik
weet niec , of men denzelven ter uitvoer gebracht
hebbe, en ik kan 'er thans niec na verneemen) om
deeze echte modellen op de Beurfe van Londen
met eene ongemeene zorgvuldigheid te laaten bewaaren
, en wel achter veele flooten , zoo dat 'er
altoos verfcheidene perfoonen zouden moeten tegenwoordig
zyn , indien dit oude heiligdom van de
geheele natie eens tot het één of ander gewichtig
einde moest geopent worden (a).
Dan
(a) Deeze voorflag zoo wel als de fchade , die
tiit de verandering van Maaten en Gewichten , dewelke
anders onvermydelyk is , ontftaan moec , is
in een helder lichc geplaacst , in een zeer leezenswaardig
Werk , onder den titel: Esfay upon Mony
and Coins, in het Jaar i?5 8 - uitgegeeven. Dac de
Wetgeevende Macht daar acht op geflaagen, en deeze
zaak in ernflige overweeging genomen heeft, heb
|k gezien uit het geen men van de voorvallen in het
parlement, London-Magazine van Juny 17*9. bladz.
289,

GEWICHT, MAAT EN ELLE. 395
Dan noch éére aanmerking : Het ontbreekt ons
doorgaans aan Opzieners van Gewichten , Ellen
en Maaten , die tot deeze bediening bekwaam zyn.
De Magilhaat , die veeltyds geen denkbeeld heefc
van het"gewicht deezer zaake , en niet weet , welke
gevolgen een misflag in het klein begaan , en
geduurig voortgezet , hebben kan , laat die opzicht
cikwils , niet uit ontrouwe , maar uit onbedrevenheid
in de Meetkunde , aan geringe Amptenaaren
over: en hoe veele Steden zullen 'cr niet wel in
Duitfchland zyn, waai niet eene Magifhaacs-perfoon
gevonden wordt, die zoo veele Meetkunde
ver ftaat , als tot het voeren van dit opzicht vereifchc
wordt.
§• 227.
Schikkingen van Mn/es, ten opzichte van het
Gewicht, de Maat en Me.
Eer ik overgaa om re doen zien , hoe Mofes
2ich , ten opzichte van die Vraagrtuk der Wecgeevende
Wysheid gedraagen hebbe , zal hec niec nucloos
zyn , eene aanmerking over de /Egyptenaaren
te maaken , in welker weetenfehappen Mofes
was opgevoed.
De middelfte foort von Priesteren onder hen ,
die , naar hunne kundigheid in de beeldfpraakige
Schrif-
289 , 290. en van Junv r7

396" S- 2A 7- SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
Schriften , Hierogrammateis genaamd worden ,
hield zich , gelyk met andere ftukken van Gelee t-
heid , zoo ook in het byzonder met de kennisfe
van Maat en Elle bezig. Jk zal over deeze zaak
alleen CLEMENS VAN ALEXANDRYE bybrengen
; zoo evenwel , dat ik de geheele plaatze ,
waarin hy van de Hierogrammateis handelt , hier
affchryve fa) : Hierop volgt de Hierogrammateus,
die aan het hoofd pennen , in de hand een boek , en
lineaal heeft , heneffens eenen koker {b) , waarin
inkt en de penne, waar mede zy fchryven , gevonden
wordt. Deeze moet de zoogenaamde Hierngly.
phen , de Kosmographie, en de Geographie verftaan,
vervolgens den loop der Zonne , der Maane , en der
vyf Planeeten , inzonderheid noch de byzondere Geographie
van JEivpten , en de be/cbryving van den
Nyl. Ook moet hy de befchryving van de heilige Vaten
y
.(a) Stromatum Libro VI. p 74-7. volgens de Oxfordfehë
uitgaave ; volgens andere p. 269. of 6 55,
(6) Deeze woorden , benepens eenen koker, ontbreeken
, wel is waar , in het Griekfch , maar het
blykc uit de zaak zelve , dac zy 'er weleer moeten
ge'ftaan hebben ; want in de lineaal zal zekerlyk
geen inkt geweest zyn. Ik ben van gedachten , dac
'er nog iets meer verlooren gegaan is , en dac de
plaatze in haar geheel ten naastenby dus geiuidt
heefc: en aan zyne zyde eenen koker waarin de inkt
en penne , waar mede zy febryven , gevonden werdt.
Ten minften op deeze wyze vertooDen zich de Geleerden
in hec Ooscen noch hedendaags , om zich
als Geleerden te doen kennen ,• en zy deden het al
ten tyde van lizechiel. Men zie de Disferlatie van
mynen zaligen Vader , onder den titel : Ritualia codicis
Sacri ex Curano Illujlrata . §. 2.

HET GEWICHT , DZ MAAT EN ELLE. 397
ten , en de plaatzen die voor dezelve geheiligt zyn ,
van de Maaten , en van al bet geen kennen , bet
welk tot heilige handelingen gebruikt wordt. Hier
zier. men niet alleen duidelyk , dat deeze foort van
Priesteren de Maaten moesten kennen , maar het
wordt ook waarfchynlyk , dat Maaten en Ellen tot
de Heiligdommen behoort hebben , en dat men
voor de heilige modellen van dezelve, zekere heilige
plaatze, die een ieder niet wist te vinden , gefchikt
had. Hier mede zoude ook overéén komen , dat
de Maat en het Gewicht van den yEgyptifchen
Mercurius , by hen Thoth genaamt , gelyk men
wil , nauwkeurig befchreeven geweest is : dergelyk
eene befchryving kdti door enkele woorden , zonder
modellen , met geene roooglykheid gefchieden ;
maar de voornaamfte boeken van deezen Mercurius
, of, zoo ais de Heer JABLONSKI dacht, de
Godt Thoth zelf, waren de heilige , met beeldfpraakige
letteren befchreevene, fleenen der ZEgyptenaaren
(e-T>iA«j) , die voor een gedeelte in de
geheimlle vertrekken van het Heiligdom , en wel
in diepe onderaardfche gangen verborgen waren.
Onder deeze ftcenen kunnen dan ook wel fommige
het model der Eilen , of ook van den Cubits geweest
zyn , die met de Maat voor drooge en vloeibaare
Waaren gelyk was.
Men ziet hier Wetgeevende Wysheid : en als ik
my Mofes alleen als menfeh voorftelle , zonder aan
de Godtlykheid zyner zendinge te denken , dan
heefc hy van de iÊgyptenaaren geleerc , maar hen
teffens zeer verre overcroffen , en veel rede'yker
gehandelc, dan zy volgens hunne Staackunde , die
van Geheimen en Priesteren-list genoegfaam te zanten

393 §. 207' SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
men geflelt was; want, hoewel hy den Heiligen
S aai tot wachters over de heilige modellen aanbelde
, en denzelven verplichtte , om Maaten , Gewichten
en EUen met alle meetkundige nauwkeurigheid
te leeren kennen ; nochtans maakte hy uit
dingen , waarin iedereen belang heeft , geen geheim
der Priesteren , maar Helde eenige modellen
van dezelve voor ieders oogen , en befchreef dezelve
in zyne Boeken , die hy ten diende van al het
Volk gefchreeven heeft. Maar voegt men 'er hy ,
a ! s hy een afgezant van Godt was, dan heeft Godc
zH f
hem bevolen te doen , het geen in dit lluk reeds
vóór hem een verftandig Volk uit eigen beweeginge
gedaan had , maar nochtans op eene vee! redeUkere
wyze en openlyker , ook inderdaad in eenen
hoogeren graad van volkomenheid.
Vooreerst dan waren in den Tabernakel , op
meer dan ééne wyze , en voor een gedeelte in het
gezicht van ieder eenen , ten minden voor veele
Eeuwen , de modellen van Gewichten , Maaten
en Ellen voor de nakomelingfchap te vinden. Sommige
derzelver konden , wel is waar, door den
tyd en een langduurig gebruik , eenige verandering
ondergaan : dan even daarom waren 'er meer dan
één model , op dat de afwyking van het één ,
door het ander wederom zoude kunnen te recht
gebracht worden ; en (bmmigen waren in het Heiligdom
zelf, en dus minder aan zulke veranderingen
blootgeflelï.
Men zal misfehien in de befchryvinge van den
bouw des Tabernakels , niet zonder verdriet, zeer
veel van Ellen gelee^en hebben, het welk voor ons
van

HET GEWICHT , DE MAAT EN ELLE. 399
van weinig belang is: misfehien heeft men wel onder
het leezen gedacht , waarom fioeg Mofes dit
niet liever over ? ik zoude hec hem guarne hebben
willen fchenken. De één zoekt onder deeze gecallen
der Ellen , om 'er evenwel eenig nut van te
trekken , allerlei voorbeelden en geheimnisfen :
maar zoo weinig ik over hec algemeen genegen
ben , om hec zinnebeeldige van verfebeidene Ceremonieele
Wenen van Mofes te loochenen , voeg
ik my evenwel in die geval by den zoodanigen niet;
en ik kan niec begrypen , welke zedelesfen of Heilige
godcgeleerde Waarheden 'er in 1© ellen langte
, ij ,elle breedce , en eene halve elle dikte kunnen
verborgen zyn. Een ander , wiens gezicht
niet beter gettelc is, wordt , om dac deeze dingen
hem van geen r,uc zyn , zoo gramfloorig , dac hy
in arrenmoede een befluic trekt, hec welk de geheele
Godtgelcerdheid raakc, naamlyk , dat die alles
niec op Godts bevel van Mofes kan gefchreeven
zyn , dewyl hec hem niec nuttig fchynt , dat hy 'er
geene (lichting uit trekken kan : even als of Godt
den Bybel voor hem alleen moest hebben laaten
fchryven , ( een eifch , dien men nooit ten opzichte
van eenig menfchlyk Boek , doen zal ) of, als
of in een Boek , het welk op onmidlyk bevel van
Godt gefchreeven is , niets konde gevonden worden
, het welk niet tot verbetering der zeden dient;
en eindelyk , als of den geopenbaarden Godcsdienst
niet leerde , dat Godc zich vernederc heefc, om de
burgerlyke Wetgeever van hec Israëluifch Volk ce
willen worden. Juist deeze , zoo dikwerf herhaalde
, bepaaling van hec getal der Ellen , was één
der gewiehcigfre (lukken voor de Policy der Israëliten
, en verdient, met betrekkinge tot de wysheid

400 §. 227. SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
heid van den Wetgeever , die 'er m doordraait,
onze verwondering.
Ik zal van de Elle , dc Maat, en hec Gewicht
afzonderlyk fpreeken.
1. De juiste grootte eener Elle was voor de
nakomelingfchap op menigerlei wyzen bewaart.
Het getal der Ellen van den Voorhof
en deszelfs behangfel f « ) , van de Tapyten
, waar mede de Tabernakel bedekt
was (b), van de Berderen , die uit zeer
duurzaam hout gemaakt waren (c > , van
den Tabernakel zeiven , die 30 Ellen lang,
en tien breed was, van het Brand - offer -
Altaar eindelyk , het welk met koper overtrokken
was {d) , is opgetekenc , en wel
Sri een Boek opgecekent , het welk ieder
Israëliet leezen moest.
Het is waar , de Tapyten , en het hout,
het welk aan de luchc was bloocgefielc ,
zal veranderingen ondergaan hebben , boewel
misfehien de ééne afwyking in ftaat
geweest zy , om de andere wederom goed
te maaken : maar ieder gemeen Israëliet ,
dewelke hier kwam tot verrichring van zynen
Godtsdienst, konde daar evenwel een
taam-
(O Exod. XXVIT. vs. 8-19.
( b
) XXVI. vs. 1 - 13.
( C
) XXVI. vs. if , 164
(d) XXVII. vs. 1.

BET GEWICHT, BE MAAT EN LLIË. AOÏ
taafnelyk juist gezicht'hebben van de grootte
eener El!e , des noods ook het één en ander
wat nauwkeuriger nameeten , en zich in ftaat
ftellen om te oordeelen, of men in zynen tyd
de oude Elle noch had of niet.
Men had al minder verandering te duchten
by de oude Modellen , die in het Heiligdom
' zelf van den Elle - Maat gevonden werden.
De Tafel der Toonbrooden (a) , het Reuk-
Altaar (b) , en de Verbonds - Arke (c~) ,
waren in derzelver hoogte , lengte en breedte ,
met één woord , in alle derzelver grootheden
opgegeeven. Ook deeze waren van Acacia -
hout , en alleenlyk met Goud overtrokken.
Dan , het onveranderlykst model der Ellen ,
was het geheel goude Dckfel van de Verbonds-
Arke , het welk twee en een halve Elle lang ,
en anderhalve Elle breed was, Exod. XXV.
vs. 17. Het is waar, dit bleef in het Heiligdom
verborgen, indien niet een zeer zeldzaam
geval , by voorbeeld, een Veldtocht, het zelve
aan het licht bracht. Maar dit model was
daarom ook te onveranderlyker , en men konde
het zelve , wanneer het de nood eens vereifchtte,
zelfs na verloop van veele Eeuwen,
raadpleegen , om te zien of, en zo ja , welke
afwykingen de overige modellen van den Elle •
maat ondergaan hadden?
Ik
Ca) Exod. XXIV. vs. 23.
( b) , — X X X . vs. 2.
( C) XXV. vs. 10.
IK Deel
Cs

4oa §. 227. SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
Ik beken hec, dat 'er eindelyk eens een
tyd moest komen , waarin alle deeze Ellemaaten
onbruikbaar werden \ wanc niets, het
geen aardfch is, is onverganglyk. Maar men
konde naar dezelve te vooren nieuwe modellen
maaken ; en dit is ook werklyk gefchiedc.
Toen de Tabernakel, gelyk men in den gedrukten
Hebreeuwfchen Texc leesc, 4Ü0 , of
zelfs volgens eene andere leezing , die Paulus
en Jofephus in de Hebreeuwfche Bybelen vonden
, die een hunnen tyde in Palsefcina in gebruik
waren , 592 Jaaren oud was , en buiten
twyfel vry wat vervallen moet geweest
zyn , begon Salomo zynen Tempel te bouwen.
Toen konde men uit de overblyffeien
van den Tabernakel de juiste grootte der Elle
van den tyd van Mofes noch weeten. Deeze
werdt in den Tempel overgebracht , en dit
fteene gebouw , hec welk noch minder aan
veranderingen blooc ftond , (inzonderheid in
een warm Land , daar geen harde vorst de
fteenen uic eikanderen kan dryven , gelyk
men die onder ons ziet,) was óo Ellen lang,
en 20 breed ; en bewaarde , om van andere
middelen , die Salomo misfehien tot dac einde
in hec werk geftelc heefc, niet ce fpreeken ,
toe op den tyd van Nebucadnezar, die deezen
Tempel verwoescce , de oude Mofaïfche
Elle. De onderfcheidene Goude Gereedfchappen
van den Tempel, de zoogenaamde
kopere Zee , en de kopere Zuüen , Baas en
Jacbin , welker hoogce en omcrek befchreeven
is , deeden hec zelfde. Hebben wy
ook zulke oude , en van zulke bewyzen van
echt-

HET GEWICHT, DE MAAT EN ELLE. 403
echtheid voorziene Gedenkftukken van onze
Elle, zoo als dezelve vóór 480, 502, of,
( om tot den tyd van Nebucadnezar te rekeren
,) 903. of 1015 Jaaren geftelt geweest
is ? Ik weet het niet, maar ik vraag flechts;
want - men zal het my niec kwaalyk neemen ,
dat 'er veele dingen zyn , die ik niet weet:
en zyn dezelve , (dit vraag ik eigenlyk niet,
dewyl ik van het tegendeel overtuigt ben , )
zyn zy in een boek opgetekent, het welk in
ieders handen is ?
Door het geen ik alleen in de befchryving
van den bouw des Tabernakels vinde, daar
die oogmerk, om alcoos eene zelfde Ellemaat
te bewaaren , niet eens in her oog loopt,
ben ik tot de gedachten gebracht, dac Mofes
noch meer gedaan , en den Priesteren andere
en eigenlyke modellen van eene Elle zal gegeeven
hebben , die zy voor het daaglyks gebruik
moesten houden , en waar van zy wederom
een echt model heilig bewaaren moesten.
Doch dit zegt hy ons niet; en zo het
al gefchid is , moesten toch die modellen ,
waar van hy in zyn Wetboek fpreekt, dienen
om te verhoeden , dat de andere nooit
door nalaatigheid of bedrog konden verandert
worden , zonder dat deeze verandering der
Nakomelingschap zigtbaar werdt. Dit is wezenlyk
noch meer, dan het geen in het Jaar
1758. de Schryver van het voortreflyk Werk,
Esfay upon Mony and Coins , in voorflag
brachc en het Parlement in overweeginge
nam. Indien hec zelve, volgens het plan van
Cc 2
Mofes,

404 $ A27- SCHIKKINGEN-VAN MOSES OMTBEVT
Mofes , de Eile voor altoos regen vervalfchin-T
wilde beveiligen, moest het de Pauls Kerkt
door Meetkundigen , noch eens op het aliernauwkeurigffe
doen meeren , over

HET GEWICHT , DE MAAT EN ELLE. .405
ven vervaardigde fchetze , gemaakt was. Hy
bleef 'er by , dezelve deugt niet om 'er Koorn
op te winnen , en daar geen Rogge of Tarwe
wast, dat kan van mynen genadigften Koning
niet afkomflig zyn.
i. Maaten voor Koorn en Wyn (menfuree aridodorum
&fiuidormn') kwamen by de Hebreeuwen
in grootte meer overéén , dan by ons.
By voorbeeld , hunne Epha of Schepels, en
hun Bath , (eene Maat voor vloeibaare Waaren
,) waren even groot.
Het is zeker , dac 'er een model van dezelve
in het Heilige der Heiligen was, en voor de
Verbonds-Arke ftond. Mofes moest eenen
Gomer vol Manna , (een Gomer is het ciende
gedeelte van eene Epha of Hebreeuwfche fchepel
, ) voor Godt nederleggen : en dezelve
fchync niec van houc, maar van Goud geweest
te zyn. Exod. XVI, vs.
3 S. 36. Hebr. IX. 4.
Dan waarfchynlyk waren 'er noch veel meer
foortgelyke Maaten voor handen, fchoon Mofes
den inhoud van die allen niec in zyn Boek
gebracht hebbe. Niemand behoeft hier over
te onvrede te zyn , die te vooren over het te
dikwils noemen der Elle-maaten zyn misnoegen
toonde : inderdaad behoefden ook hier die
Maaten niet in zyne Schriften aangetekent te
worden, dewyl het echt model van dezelve
het welk waarfchynlyk van goud was, niet zonder
bet te bederven, of in gevaar te ftellen van
geftolen te worden , voor eiken Israëliet ten
toon geftelt kon worden , gelyk de Tabernakel
om de juiste maace der Ellen ce bewaaren,
c
c
3 Doch

'40CJ
§. 227. SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
Doch om eenige waarfchynlyke voorbeelden
van zulke echte modellen der Maaten te
noemen , die in de Lyst, volgens welke de
Heilige Gereedfchappen aan de Priesteren en
Leviten werden ter hand geftelt (a) , naar
derzelver inhoud zullen befchreeven zyn :, op
de Tafel der Toonbrooden ftonden voor een
gedeelte goudene Kannen , waar in de Wyn
ivas , en uit welke gefchonken moest worden ,
(IlVpJO ) gedeeltlyk ook kleinere Drinkgereedfchappen
, in gedaante als onze Theekopjes
, dewelke insgclyks van goud waren.' Al
wilde men aan Mofes niet eens als aan eenen
Gezant van Godt > maar alleenlyk als eenen
Leerling der bovengemelde i^Egypcifche wysheid'
denken , zoude men evenwel wel kunnen
vermoeden , dat alle deeze Gereedfchappen
hunne zeer nauwkeurig bepaalde grootte zullen
gehad hebben. Het zelfde gisfe ik van
de Schaalen des Brand-offer-Altaars ; ook zal
'er misfehien tot het bakken der Schouwbrooden
, welker meel in de Wet by de Schepel
bepaald was, een' echte Epha in hec Heiligdom
geweesc zyn. Vóór den Tabernakel ftond
het kopere Wafchbekken. Waarfchynlyk zal
in de nauwkeurigere befchryving der Gereedfchappen
, die den Priesteren ter hand geftelt
. werdc, opgecekenc geweest zyn, hoe veel waters
in hec zelve ginge, zoo wel wanneer hec
geheel, als wanneer het tot zekere bepaalde
hoogte vol was, gelyk in der daad deeze
Cs) Num. IV.
twee-

HET GEWICHT , DE MAAT EN ELLE. 407
tweeërleije inhoud der zoogenaamde kopere
Zee in de gefchiedkundige Boeken des Ouden
Testaments gemeld wordt, 1 Kon. VII. 26.
2 Chron. IV. 5.
3. Het Gewicht bepaalde Mofes op deeze wyze:
Twintig Gera maaken éénen Sikkel van het
Heiligdom drieduizend Sikkelen van het
Heiligdom maaken éénen Kichar (b) of eenen
Talent. Dan dit zoude de Nakomelingen
* noch niet veel geholpen hebben; want de vraage
zoude natuurlyk geweest zyn : hoe veel is
een Gera ? en zo men antwoorde, een twintigje
gedeelte van eenen Sikkel; zouden zy
wederom hebben moeten vraagen ! cn wat is
een Sikkel ? was dan hec antwoord anderwerf
geweest , cwincig Gera ; dan zouden zy zich
in de zelfde verlegenheid bevonden hebben
9
waarin men verhaak dac de booze geesc was ,
tóen hy den rechtzinnigen Köler over zyn Geloof
ondervroeg. Indien de Sikkel door den
tyd kleiner werdt, dan moest ook de Gera
in de zelfde evenredigheid afneemen.
Dan
Ca) Exod. XXX. 13. Lev. XXVII. 25-. Num. III.
47. XVIII. 16.
(b) Dit ziet men uit Exod. XXXVIII. vs., 25-, 26.
alwaar 301775- Sikkelen op honderd Talenten en 1775:
Sikkelen gerekenc worden. Ten opzichte van den
Talent heeft Mofes geene Wet gegeeven, zoo als hy
aangaande de Gera en den Sikkel gedaan heeft, waarfchynlyk
om dat men over eenen Talent niet twistte,
maar ieder een denzelven op 300 Sikkelen rekende ,
terwyl in tegendeel de ééne Sikkel meer , de andere
minder Gera zal gehad hebben.

408. §. zij. SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
Dan ook in dit geval was voor modellen
gezorgc. De vyftig berderen , uic welke de
wanden van den Tabernakel te zamen geftelt
waren , rustte ieder op twee zilvere Onderftukken
: elk van deeze honderd onderftukk n
was één Talent zwaar , Exod. XXXVIII. vs.
27. Hier had men derhalven reeds honderd
echte modellen van een Talent, en uic dteze
konde men naa verloop van tyd den Sikkei
noch altoos weder vinden. Al ware het ook,
dac dezelve door hec afflyten iets verbore,
konde dit evenwel in evenredigheid met derzelver
zwaarte weinig uitmaaken, daar in tegendeel
by kleinere gewichten , (den Sikkel
en Gera) het verlies door afflyten meer bedraagen
moest. De Goude Kandelaar in den
Tempel , woog met al zyn toebehooren wederom
éénen Talent, Exodus XXV. vs. 39.
en buiten twyffel was in de Lyst , volgens
welke de Gereedfchappen van den Tabernakel
aan de Priesteren en Leviten ter bewaaringe ter
hand geftelt werden , noch nader bepaalt, hoe
veel de Goude Kandelaar op zich zeiven alleen
, hoe veel de goude Snuiter, of wat tot
denzelven meer behoorde ; vervolgens hoe veel
elk goude Gereedfchap van de Tafel der Toonbrooden,
en hec goude dekfel van de Verbonds-
Arke met de Cherubynen gewoogen hebben.
Op deeze wyze had men eene menigce van
zulke echte modellen der Gewichten ; en zoo
'er al aan hec één , door het aflchuuren by
voorbeeld van een weinig gouds , eene kleine
vermindering kwam, was hec andere wederom

HET GEWICHT, DE MAAT EN ELLE. 409
derom in ftaat , om die nfwyking weg te
neemen. . • Ook moec men
hie'r niet vergeeten , dat deeze modellen ,
waar van fomrnigen in veele duizend Jaaren
door het afvryven niets konden verliezen ,
om dat zy zoo heilig bewaart werden , niet
van yzer of koper waren , welke metaalen
door den tyd roesten , en daar door eenigszins
verliezen kunnen, indien 'er eenige vochtigheid
, maar vooral innen 'er eenig zuur
aan komt , maar van zilver en goud , het
welk alle vochtigheid en gemeene zuuren
trotlèeren kan. Aan opzetlyke diefsgewyze
affchaavingen van het goud kan men hier
niet denken : het voordeel van zulken Tempel
roof zoude voor ryke lieden ( en zoodanig
waren zekerlyk de Priesteren ) te klein
geweest zyn ; en al ftelde men zich dezelve
ook noch zoo ongodtsdienftig voor, kan
men evenwel niet denken , dat zy zich om
een weinig Goud - ftoffe in gevaar zullen
hebben willen begeeven , van gefteenigt te
worden. Ook moesten zy de ftukken , die
zy onder hunne bewaaring hadden , indien
het geè'ifcht werdt , op het gewicht wederom
overleveren , en zelfs eene geheime
ontroering , door de heiligheid van het goude
model veroorzaakt, was genoeg om ieder
eenen van alle gedachten , om 'er de
hand aan te {laan, af te fchrikken. Mofes
had derhalven , zoo goed als het in deeze
waereld maar immer mooglyk is , voor onveranderlyke
en zekere modellen der gewichten
zorg gedraagen.
IV. Deel D d Maar

4IO
§. 227. SCHIKKINGEN VAN MoSES OMTRENT
Maar nu moesten 'er noch Opzieners over de
Maaten en Gewichten zyn ! Deeze waren, ttn naasten
by gelyk in Egypten , de Priesters en Leviten •
. want deezen waren de echte modelkn van Maaten en
Gewichten overgegeeven , en wel ieder , ftuk voor
ftuk , aan enkele peifoonen (a) , op dat ieder in
ftaat zoude zyn, wanneer het goude of zilvt-e Gereedfchappen
waren , om dezelve by het gewicht weder
over te leveren ; en boven dien had de geheele
Stam van Levi zyn onderhoud , op dat hy zich rp de
Weetenfchappen zoude leggen ( §. 52.) Ook vinden
wy 1 Chron. XXIII. vs. 29. uitdrukiyk gemeld,
dat David , toen hy aan eiken Leviet, hetgeen hem
te aoen ftond , aanwees , ook fommige tot Opzieners
, over de Maat, de Elle en hec Gevvichc ( b ï
v J
geftelt heefc.
Op deeze wyze waren dan Je M.atflaven der dingen
werklyk geheiiigt, en de woorden van Salomo
in eenen zin , waaraan men maar zelden onder het
leezen
CO Num. IV. het geheele Hoofdftuk. U ; t vers
3*. ziet men noch daarenboven, dac dc gereedfchappen
van den Tabernakel, zelfs die van Jeene groote
waardye waren, aan de Leviten ftuk voer ftuk, of
gelyk er eigenclyk ftaat, met naame eer hand eeflelr
waren. Ieder byzonder ftuk had derhalven zynen
naam , omtrent gelyk naaderhand de Pilaaren Boas
en Jacbin.
vi fx . nva .>-J/A% ftcv nacm iab
(b) Letterlyk over alle verdeeling 'en maate Ver
deelmg wordt hier voor allerleie afmeetingen(
m en"
luren) genomen, en LC.THERUS heeft in deeze n'aar"
ze den zin met kwalyk g.-croffen , wanneer hv de.
zelve dus vercaalc, over alle gewicht en moate

HET GEWICHT, DE MAAT EN ELLE. 411
leezen van 'dezelve denkc, waarachtig : EÉNE RECHTE
WEEGSCHULK EN GEWICHT 13 DEN HEERE HEILIG \
EN ZYN WERK ZYN ALLE GEWICHTEN , Spreuk. XVI.
vs. II. Dan Mofes Verbood daarby nergens, ten
minften weet ik my geen zoodanig verbod te hërin-
•neren , zich van eene vreemde maa'te , of vreemd Gewicht
te bedienen ; en dewyl hy zoo dikwils DEN
HEILIGEN SIKKEL noemt, ook Levit.XXVil
v s. 25.
uitdruklyk zegt : dat ALLE WAARDFEIUNGEN VAN
EENE GELOFTE VOLGENS DEN HEILIGEN SiKKEL MOE­
TEN GESCHIEDEN ; fchync het daar uit te blyken , dat
'er noch een andere Sikkel geweest is , dien hy niec
verbood; fchoon hy wilde , dat alles , wat in zyne
wetten van waardeeringen, boetens, enz. gevonden
wordt, van den onveranderlyken Sikkel des fieiligdoms
zoude verftaan worden. En waarlyk 'er fchynen
, behalven deezen heiligen,, noch verfcheidene
vreemde , en dan noch één , door laatere wetten bekrachtigde
Koninglyke Sikkel geweest te zyn (a) ,
die waarfchynlyk ongelyk veel kleiner , dan die van
Mofes geweest is, en van welken ik op eene andere
plaatze (b) gefproken hebbe. Misfehien is dezelve
op deeze wyze opgekomen : dewyl het nier verbooden^
was , in het gemeene leeven zich van ander gewicht
te bedienen , ontftond eindelyk uit deeze ivry-
Beid een veel kleinere , maar veranderlyke Sikkel.,
en , om de onzekerheid van deszelfs waardye , zoo
wel als de fchaade , die daar uic ontftaan" konde ,
voor
'\' (.a) 2 Sam. XIV. vs. 26.
O) Commentaiiones de Siclo ante exilium Baby
tonicum. ,
Dd o

412 § 227. SCHIKKINGEN VAN MOSES OMTRENT
voor te komen , gaven de Koningen , do:>r wetten ,
aan deezen Sikkel eene juistere bepaalinj: , zoo dat
nu tusfchen Israè'liten en Israè'liten flecbt- cweeërleie
Sikkelen geoorlooft waren , de Heilige naamlyk , en
de KoringKke. Mofes zelf fchynt, wanneer hy alleenlyk
als Gefchiedfcbryver handelt , niec alcoos zyne
Elle te volgen , by voorbeeld in zyn vyfde Boek,
Kap. III. vs yt. alwaar hy de doodkist fden Sarg )
van OG . dca Koning van Bafan befchryft, ALS >E-
GKN ELLEN LANG , ZULKE ELLE.V NAAMLYK , DIE
KEN NAAR D£N ELBOOG BENES MAÏ^S MEET , LN
VIER BtEEü ; by welke plaatze ik de aanmerking verzoek
naa te leezen , die ik, in myne Hoogduicfcre
Vertaling des Bybels, by deeze woorden gevoegd
hebbe.
Zekerlyk is meer dan éénerlei gewicht en maace
eene onvolkomenheid in de Policy , en men zoude
daarom kunnen vraagen , waarom is Mofes niet noch
éénen fcap verder gegaan , om alle andere maaten uitdruklyk
ce verbieden ? Dan men moec hier de omftandigheden
van de Israëliten in aanmerkinge noemen
, die zelve geen handeldryvend Volk moesten
zyn (S- 39- ) 5 en by gevolg in het ftuk van Koopmanfehap
van andere volken afhingen : van de Phcenkiers-wegens
den handel ter zee , en van de Arabieren
wegens den handel met Caravaanen , die door
het land der Lraè'iiten hunne reize namen. Zoodanig
een volk kan niet geheel én al naalaaten , zich
ook van eene vreemde Elle of vreemd gewicht te bedienen
, indien bet niet van den Koopman , in wiens
macht de geheele handel is, wil benadeelt worden :
alleenlyk behoort bet zelve ook eenen eigerene.i onveranderlyken
maatftaf te hebben, naar wtlke.i het
alle

HET GEWICHT , DE MAAT «r En.» 4*3
'alle andere maatftaven berekenen kari i en deezen behoort
het zelve altoos te gebruiken*, wanneer hec onder
eikanderen , burger met burger, handelt. Dit
laatfte kan zekerlyk dóór misbruik naagelaacen , en
ook- onder de burgeren eene vreemde Elle enz. in
trein gebracht worden ; en ik ben van oordeel, dac
juist zoodanig een misbruik gelegenheid gegeeven
heeft, om den te vooren gemelden Koninglyken Sikkel
in te voeren. Doch anderen houden den Koninglyken
en Heiligen Sikkel voor één en het zelfde • zo
men dit aanneemt, vervallen.verfcheidene byzonderheden
, die ik hier ter neder geftelt hebbe.
Dat Mofes eene oprechte Weegfchaale , eene op
rechte Maat, Elle en Gewicht wil gebruikt hebben,
fpreekt van zelf. De Wetten r die dit beveelen ,
vindt men Levit. XIX. vs. 35 37. en Deuteron.
XXV. vs. 14 16. Wanneer 'er verbooden wordt
«roote en kleine Schepels, grooc en klein Gewicht
te hebben , is de meening van dit verbod niet, dat
men behalven den Sikkel by voorbeeld van het Heiligdom
, geenen anderen , en dus in den koophandel
mee vreemdlingen , hunnen Sikkel niet mogt gebruiken
, maar alleenlyk dat men de zelfde foort van Gewichten
niet dubbeld moest hebben , om volgens
het ééne , het welk zwaarer was , in te koopen, en
volgens hec lichcere wederom af te leveren.
Deeze Wetten fchynen ten tyde van Mofes taamlyk
heilig gehouden te zyn , dewyl hy niet eens van
eenige ftraffe gewag maakt, die op derzelver overtreeding
volgen zoude , maar deeze ééne Aanmerking:
genoeg oordeelt: AL WIE ZULKE ONRECHTb
D d 3
VAAR-
fa
6

414 S- 22?". SCHIKKINGEN VAN MOSES ENZ.
VAARDIGHEDEN BEGAAT , IS JEHGVAH UWEN GoDT
EEN GRUWEL. Juist deeze oinftandigheid , dat men.
de Weegfchaale., het Gewicht, de Maate en Elle
als iets, het geen Gode geheiligt was, aanzag, konde
een Volk , by het welk noch redelykheid en
Godtsvrucht gevonden werdt, van een bedrog , het
welk in zekeren zin heilig• fchennis was, te rugge
houden. Maar men vindt in laatere tyden by de
Propheeten groote klachten over valfch Gewicht,
enz.
Van het Zilver Geld , het welk niet gemunt,
maar gewöogen werdt, hebben wy §. 82. reeds
gehandelt.