jrg34-december2006-galama-koolen-najaarskinderen-eenprobleemofeenuitdaging

Verlenging of verkorting kleuterbouw
Najaarskinderen,
een probleem of een uitdaging?
Hanneke Galama-Koolen
Onder welke wetsartikelen
valt het onderwerp najaarskinderen
waarop de indicatoren
van het inspectietoezicht
zijn gebaseerd? Alles overziend
heeft de school ruimte
een eigen afweging te maken
voor wel of geen kleuterbouwverlenging.
Welke overwegingen
een rol kunnen spelen in
die keuzes staan hier centraal.
In 1985, toen de kleuterschool en de
lagere school samengevoegd zijn tot
basisschool, is de 1 oktober-grens afgeschaft.
Hoewel het meer dan twintig jaar
geleden is, blijven scholen het lastig vinden
om een juiste afweging te maken:
Laten we de kinderen, geboren tussen
1 oktober en 31 december langer in de
kleutergroepen of verkorten we het
onderwijs aan deze kleuters?
De discussie van de scholen met inspectie
en ouders over dit onderwerp kan de
zaak behoorlijk op scherp zetten.
Scholen voelen zich onder druk staan en
verleggen de oude 1 oktober-grens naar
een 1 januari-grens. Maar het discussiepunt
is niet zozeer of de school een nieuwe
grens in gaat stellen. Het gaat vooral
om het antwoord op de vraag of en hoe
de school rekening houdt met het bevorderen
van de continue ontwikkeling van
(najaars)kinderen.
Hanneke Verkleij
Nadelig jarig
Lange tijd werd de 1 oktober-grens
gehanteerd. Kleuters die voor 1 oktober
vijf jaar werden, mochten in het volgende
schooljaar naar de eerste klas van de
lagere school, de huidige groep drie. Wie
na 1 oktober vijf jaar werd, moest nog
een jaar wachten. In de volksmond werden
deze kinderen de late leerlingen
genoemd.
Het is niet alleen van deze tijd dat de
1 oktober-grens de gemoederen bezighoudt.
Zolang de regel bestond, probeerden
ouders deze regel te ontduiken.
Wanneer er geen kleuteronderwijs in de
omgeving was, bleef een kind thuis en
was bijna zeven voor het naar school
ging. De gezinnen waren groter, het huishouden
niet geautomatiseerd en er was
geen peuterspeelzaal waarmee ouders
hun zorg voor de jonge kinderen konden
delen. Moeder stond er alleen voor.
Reden genoeg voor ouders om de
geboortedatum van hun zoon of dochter
te veranderen in een voordelige maand.
Niemand werd geremd door controles
van een Bureau Leerplichtzaken en lang
niet elke school raadpleegde het trouwboekje
van de ouders of het bevolkingsregister
van de gemeente. Na de inwer-
98 december 2006
De wereld van

kingtreding van de Kleuteronderwijswet
(1956) kon elk kind op vierjarige leeftijd
naar school, maar het probleem van de
najaarskinderen was hiermee niet opgelost.
De geboortedatum bleef het criterium
om naar de eerste klas van de lagere
school te mogen. Wie na 1 oktober vier
jaar werd, ging bijna drie jaar naar de
kleuterschool. Ook dit viel niet altijd in
goede aarde en er bleven ouders druk
uitoefenen op de school omdat zij hun
najaarskind liever versneld naar de eerste
klas lieten gaan, zodat het echte
leren kon beginnen.
Wet Basisonderwijs
De Wet Basisonderwijs die op 1 augustus
1985 in werking trad, kon dit probleem
oplossen. Vanaf dat moment was bij de
overgang naar groep 3 niet meer de
geboortemaand het criterium, maar het
ononderbroken ontwikkelingsproces dat
kinderen in acht schooljaren moeten
doormaken. Toch bleef de oude traditie
van de 1 oktober-grens bestaan en werd
het overgangscriterium kalenderleeftijd
bestendigd. Door het verkorten van de
kleutertijd zou het verschil in ontwikkeling
tussen de kinderen in groep 3 steeds
groter worden en op dat probleem hadden
lang niet alle scholen een antwoord.
Het onderwerp kwam slechts ter sprake
als ouders er vragen over stelden. Na 20
jaar en een wet verder (WPO) werd door
individuele scholen van de oude traditie
afgestapt, al dan niet onder druk van
ouders of inspectie.
De grens verschuift naar 1 januari. Zo voldoen
de scholen in ieder geval aan de
verblijfsduur van acht jaar, maar blijft
kalenderleeftijd het criterium om over te
gaan van groep 2 naar 3. En dat is nu
juist de kern van het vraagstuk. Een langer
of korter verblijf in een kleutergroep
moet gebaseerd zijn op de voortgang in
de ontwikkeling van individuele kinderen,
niet op de kalenderleeftijd. De
inspectie van het onderwijs houdt hier
toezicht op en beoordeelt dit aan de
hand van indicator 13.3.
Wet Primair Onderwijs
De Wet Primair Onderwijs gaat, net zoals
de Wet Basisonderwijs, uit van bovenstaande
benadering. De kalenderleeftijd
is niet langer bepalend voor de overgang
van de ene groep naar de volgende
groep, maar de doorgaande lijn in de
ontwikkeling van de kinderen. Artikel 8,
lid 1, (WPO) stelt dat het onderwijs zodanig
wordt ingericht dat de leerlingen een
ononderbroken ontwikkelingsproces
kunnen doorlopen. Het wordt afgestemd
op de voortgang in de ontwikkeling van
de leerlingen. Artikel 8, lid 7-a, stelt dat
het onderwijs zodanig wordt ingericht
dat: de leerlingen in beginsel binnen een
tijdvak van acht aaneensluitende schooljaren
de school kunnen doorlopen. De
einddoelen moeten dan zijn behaald.
Voor de praktijk betekent het dat het ontwikkelingsproces
van jonge kinderen niet
verstoord mag worden door overgangen
gebaseerd op de kalenderleeftijd. Het
besluit om kinderen langer of korter in
een kleutergroep te houden, moet gebaseerd
zijn op de voortgang in de ontwikkeling
van een kind. Verlenging van kleuterbouw
mag geen zittenblijven
inhouden, maar moet een voortgang zijn
van wat een kind al kan. Daar horen
andere activiteiten bij en ook de kans dat
het leert lezen in de kleuterbouw. Een
najaarskind dat korter in de kleuterbouw
zit omdat het na nog geen twee jaar kleuteronderwijs
naar groep 3 gaat, moet
geen stappen overslaan. Ook voor dat
kind is een onderwijsaanbod nodig waarin
de eigen individuele mogelijkheden
mee mogen spreken. Daar hoort
misschien een ander tempo bij, meer
gevarieerde activiteiten, speelmomenten
en een ander beoordelingssysteem.
Het woord beginsel in artikel 8, lid 7-a,
betekent dat de stelregel wordt gehanteerd
dat kinderen in acht jaar de basisschool
kunnen doorlopen. Het woord
kunnen houdt in dat het ook anders kan.
De school kan immers argumenten hebben
om kinderen een verlengde schoolperiode
te geven en dat de acht jaar worden
overschreden. Overigens is de
inspectie zich dat bewust en formuleert
als volgt: De leerlingen doorlopen in
beginsel de school binnen de verwachte
periode van acht jaar. Deze regel hoeft
voor geen enkele school consequenties
te hebben. Acht jaar is een normaal tijdsbestek.
Als het voor enkele kinderen
wenselijk is, kunnen zij een verlengde
schoolperiode krijgen, maar de school
moet wel uitleggen aan ouders en
inspectie waarom dat nodig is.
Standpunt van de inspectie
Of de school artikel 8, lid 1 en lid 7 a
naleeft, wordt door de inspectie aan de
hand van indicator 13.3 beoordeelt: De
leerlingen doorlopen in beginsel de
school binnen de verwachte periode van
acht jaar. De inspectie licht de indicator
in haar werkinstructie versie 29 september
2005 als volgt toe. De WPO gaat
ervan uit dat kinderen in beginsel binnen
een tijdvak van acht aaneensluitende
jaren het primair onderwijs doorlopen.
Daarom mag worden verwacht dat het
percentage zittenblijvers in de leerjaren 3
tot en met 8 in de laatste twee schooljaren
binnen een bepaalde bandbreedte
rondom het landelijk gemiddelde blijft.
Aanvullend hierop wordt rekening gehouden
met het aantal kinderen, dat in de
leerjaren 1 en 2 een verlengde kleuterperiode
krijgt. Twee zaken zijn hierbij van
belang:
• Het beleid van de school bij de overgang
van leerjaar 1 naar leerjaar 2 en van
leerjaar 2 naar leerjaar 3.
• Het beleid van de school omtrent de
doorstroming van kinderen in de leerjaren
3 tot en met 8.
De inspectie verwacht dat scholen argumenten
hebben wanneer zij kinderen in
de leerjaren 1 en 2 een verlengde kleuterperiode
geven.
In haar toelichting op indicator 13.3
gaat de inspectie ook in op de volgende
punten:
1 De wettelijke basis van de door- en
uitstroom van kinderen.
2 De kleuterbouwverlenging in de
groepen 1 en 2.
3 Het beoordelen van indicator 13.3.
4 De wijze van rapporteren over zittenblijven
en kleuterbouwverlenging.
1 Door- en uitstroom kinderen
De wettelijke basis voor de door- en uitstroom
van kinderen ligt in de verblijfsduur
in het primair onderwijs van – in
beginsel – acht jaar en het bevorderen
van de continue ontwikkeling (WPO).
Deze wettelijke basis is zo ruim gesteld
dat het voor de inspectie niet mogelijk is
De wereld van december 2006 99

Hanneke Verkleij
- en vanuit het beleid tot vermindering
van regelgeving zelfs ongewenst - hierover
naar de letter van de wet te oordelen
op basis van kengetallen. Scholen hebben
immers een grote mate van vrijheid
bij de inrichting van het onderwijs.
Omdat de inspectie een signaalfunctie
heeft, gaat zij wel met scholen de discussie
aan of de door de school gemaakte
keuzes overeenkomen met het principe
van de continue ontwikkeling. Dit geldt
des te sterker op die scholen waar de,
inmiddels irrelevante, datum van 1 oktober
als een soort automatisme wordt
aangehouden bij de overgang naar
groep 3.
2 Kleuterbouwverlenging
Het percentage kleuterbouwverlenging is
te hoog wanneer het boven de 12 procent
ligt. In het rapport wordt dan vermeld dat
de school afwijkt van het landelijke
beeld. Het percentage wordt berekend
door de groep late leerlingen te delen
door het totaal aantal leerlingen in groep
3, exclusief de zittenblijvers. In een voetnoot
geeft de inspectie aan dat zij onder
late leerlingen verstaat: de kinderen die
op de teldatum van 1 oktober in groep 3
al zeven jaar zijn en deze groep voor de
eerste keer doen. De zittenblijvers in
groep 3 worden buiten beschouwing
gelaten. Een te hoog percentage kleuterbouwverlenging
is des te relevanter als
de school geen beleid voert om kinderen
te bekijken op een mogelijk verblijf van
minder dan twee jaar in de kleuterbouw.
In dat geval spreekt de inspecteur de
school erop aan dat beleid ontbreekt. In
het rapport kunnen de bevindingen van
het gesprek worden opgenomen.
3 Indicator 13.3
Het oordeel over indicator 13.3 is uitsluitend
gebaseerd op de doorstroming in de
groepen 3 tot en met 8. De kinderen die
langer in de kleuterbouw verblijven, worden
dus vooralsnog niet bij dit oordeel
betrokken. Het oordeel is onvoldoende
als gemiddeld over de laatste twee
schooljaren in de groepen 3 tot en met 8
gemiddeld meer dan 3 procent van de
kinderen doubleert.
4 Wijze van rapporteren
Het hanteren van percentages over zittenblijven
en kleuterbouwverlenging in
de rapportages van de inspectie leidde
tot verwarring bij de scholen. De inspectie
heeft daarom besloten voortaan geen
percentages meer als referentiegetallen
in de rapporten op te nemen. Er worden
nu formuleringen gebruikt als: De doorstroming
gedurende de schoolperiode
wijkt ongunstig af van het landelijke
beeld. Dit is voor de school een
aandachtspunt.
Het kader en de vrijheid bij
inrichting
Scholen hebben binnen het wettelijk
kader een grote mate van vrijheid bij de
inrichting van het onderwijs; ook de
inspectie houdt daarmee rekening. Wel
verwacht de inspectie dat de keuzes
overeenkomen met het principe van het
ononderbroken ontwikkelingsproces,
afgestemd op de ontwikkeling van de
kinderen. Kinderen mogen niet langer op
grond van hun geboortedatum in de kleuterbouw
blijven. Het besluit over een
doorstroming van groep 2 naar groep 3
of verlenging van de kleuterbouw, moet
worden gemaakt op basis van de individuele
ontwikkeling van kinderen. Ook
verwacht de inspectie dat kinderen in
beginsel de school kunnen doorlopen
binnen de verwachte acht schooljaren en
dat leerkrachten hun keuzes kunnen
beargumenteren.
Om verantwoord keuzes te maken, is
gezamenlijk beleid noodzakelijk.
Maak eigen schoolbeleid
Om goed met de belangen van kinderen
rekening te kunnen houden, moeten we
100 december 2006
De wereld van

niet opnieuw een harde grens instellen.
Bijvoorbeeld alle kinderen die voor
1 januari vijf jaar worden, gaan in het
daaropvolgend schooljaar naar groep 3.
Door dit te doen, blijft kalenderleeftijd
het criterium voor de overgang en daarmee
doen we kinderen te kort.
De continue ontwikkeling van het kind
moet het uitgangspunt zijn. Door hiervan
uit te gaan, kan per leerling worden afgewogen
waar het kind het beste zal functioneren
en waar de ontwikkeling op
lange termijn het meeste bij gebaat is.
Bedenk dat een harde grens van 1 januari
misschien makkelijk te verantwoorden is
naar derden en discussie voorkomt, maar
niet te verantwoorden is wat betreft het
welbevinden van kinderen.
Er zullen dan ongetwijfeld meer kinderen
uitvallen in groep 3 en 4, onzeker of
faalangstig worden en hun plezier in
leren verliezen.
Wanneer naar groep 3?
Om te bepalen of een kind kan doorstromen
naar groep 3 wordt veel gebruikgemaakt
van scores van toetsen. Voor een
goed oordeel over het kind is dit niet voldoende.
Er zijn meerdere factoren die het
functioneren van kinderen in groep 3
positief of negatief kunnen beïnvloeden.
Deze factoren moeten worden meegenomen
in de bespreking. Het gaat om: welbevinden
van kinderen, motivatie, zelfstandigheid,
taakgerichtheid,
zelfvertrouwen, concentratie, sociale
vaardigheden en motoriek. Leg aan
ouders uit wat nodig is voor een kind om
zich competent te voelen in groep 3. Dat
is méér dan een voldoende scoren op de
toets!
Het tempo waarin kinderen ontwikkelen
is verschillend en valt lang niet altijd
samen met onze overgangen gebaseerd
op kalenderleeftijd. Daarom mogen we
het langer kleuteren van de najaarskinderen
niet beschouwen als zitten blijven
of als een achterstand. Het is een ontwikkelingspsychologisch
gegeven dat kinderen
verschillen in de tijd die ze nodig
hebben om te ontwikkelen naar het
gerichte leren en het uitvoeren van complexe
taken. Als leerkrachten moeten we
ons afvragen waarom een kind meer tijd
nodig heeft. Valt het onder de normale
ontwikkeling of heeft het kind specifieke
behoefte en dreigt werkelijk stagnatie?
Het betekent dat leerkrachten zich moeten
verdiepen in de ontwikkelingspsychologie.
Bij de meeste najaarskinderen
is er sprake van een normale ontwikkeling,
dreigt er geen stagnatie, heeft de
school geen hulpvraag maar is het kind
nog niet zover. De school moet met deze
verschillen in ontwikkelingstempo rekening
houden omdat het overvragen van
jonge kinderen leidt tot onzekerheid,
faalangst en uitval. Deze kinderen vragen
tijd en rust om te kunnen ontwikkelen en
activiteiten die hen sterker maken. Door
hen dit te bieden, kunnen veel latere problemen
voorkomen worden. Deze kinderen
moeten dus op een andere manier
begeleid worden dan kinderen met speciale
onderwijsbehoeften.
Ouders betrekken
We kunnen in het overleg met elkaar en
ouders de vraag stellen: ‘Wat hebben de
verschillende groepen het kind te bieden?’
Voor de een zal een langer verblijf
in de kleuterbouw beter zijn, omdat een
kind sociaal-emotioneel nog moet groeien,
meer zelfvertrouwen moet krijgen of
omdat het nog veel behoefte heeft aan
beweging of spel. We kunnen het kind in
de kleuterbouw de kans geven om daar
te leren lezen en het vaardigheden en
technieken leren die passen bij zijn of
haar ontwikkeling. Voor een ander is het
beter om naar groep 3 te gaan, omdat bij
die groep de sociale contacten liggen van
het kind of omdat het al taakgericht is en
een goede concentratie heeft. We kunnen
deze kleuter in groep 3 meer tijd geven
als het gemiddelde tempo van de groep
te hoog ligt.
Adviezen voor de school
Tot besluit nog enkele adviezen voor de
schoolpraktijk.
• Zie het korter of langer kleuteren op
verzoek van ouders niet als toegeven aan
wensen van ouders. Net zo goed als de
school motieven heeft, hebben de
ouders die ook. Beide partijen mogen
hun mening geven. Kinderen zijn het
meeste gebaat bij een beslissing die in
onderling overleg tot stand komt. Spreek
je twijfels uit en wanneer een kind toch
doorgaat tegen het advies van de leerkracht
in, spreek dan af dat je met elkaar
contact houdt over het welbevinden van
het kind. In de meeste gevallen staan
ouders open voor de argumenten van de
school en beseffen ze heel goed dat een
leerkracht hun kind in een andere situatie
meemaakt dan zijzelf.
• Het initiatief tot overleg over de
najaarskinderen hoeft niet van ouders uit
te gaan. Het is sterk als de school het
initiatief neemt en alle ouders van
najaarskinderen uitlegt wat er speelt met
betrekking tot de wetgeving, wat dit
betekent voor kinderen en hoe de school
handelt.
• Maak een kort verslag over de motieven
om een kind langer of korter te laten
kleuteren. Voeg het in het dossier van het
kind. Dit soort gegevens zijn belangrijk in
de overdracht naar een volgende groep.
Het welbevinden van kinderen die korter
of langer kleuteren, moet bewaakt worden
want ze blijven of veel jonger of veel
ouder dan de andere kinderen van de
groep. Daarnaast kan de inspectie zien
wat de overwegingen van de school zijn
om een kind een schoolverlenging te
geven.
• Schrijf in de schoolgids wat het beleid
is met betrekking tot de najaarskinderen
en hun overgang naar groep 3. De
inspectie neemt dit mee in het gesprek
met de schoolleiding.
Individuele leerkrachten mogen niet
alleen staan voor het beargumenteren
van de keuzes die gemaakt zijn om
najaarskinderen een verlengde of verkorte
schoolperiode te geven. Het rekening
houden met verschillen en het zorgdragen
voor het ononderbroken ontwikkelingsproces
van deze kinderen gaat de
hele school aan en is een zaak van alle
leerkrachten.
Hanneke Galama-Koolen is directeur van
Jenaplanschool de Zilvermeeuw te
Wieringerwerf.
Verwijzing: Wet op het Primair
Onderwijs, artikel 8 op www.overheid.nl
Verwijzing: De toelichting op de indicatoren
zijn te vinden in een uitgebreide versie
van het toezichtkader op www.onderwijsinspectie.nl
De wereld van december 2006 101