Hoofdstuk 11.pdf - Kerkrecht.nl

Hoofdstuk 11. Het heilig avondmaal
Evenals bij het sacrament van de Doop wordt bij het avondmaal onderstreept dat het
gevierd wordt `in het midden der gemeente' (art. XVIII-1).
Het is een sacrament der gemeente, waarbij de gemeente ten nauwste is betrokken.
De ordinantie voor de bediening van het heilig avondmaal zet in met de woorden: de
leden van de kerkenraad wekken bij het huisbezoek de lidmaten der gemeente op tot
getrouwe viering van het avondmaal (ord. 10-1-1).
Dat hier niet zoals in ord. 6-8-1 slechts de predikanten en ouderlingen genoemd worden,
herinnert ons eraan dat ook diakenen een wezenlijke taak vervullen bij de viering van
het avondmaal. Zij dienen aan de tafel (ord. 10-5-2), het diaconaat vindt zijn wortels in
de gemeenschap in het heilig avondmaal (art. XIX-1).
De zaken met betrekking tot het pastoraat rond de avondmaalsviering zijn
gedelegeerd aan het consistorie. Zie paragraaf 5.3.2.
Zie voor de vragen met betrekking tot het opzicht met betrekking tot het
avondmaal ook de paragrafen 8.6.1 en 8.6.5.
11.1 De voorbereiding
Aan de avondmaalsviering gaat vooraf de nodiging in prediking en pastoraat. Daarbij
worden de lidmaten opgeroepen tot zelfonderzoek en verootmoediging en worden ze
vermaand om belemmeringen weg te nemen (ord. 10-1-2, 3). Er kan een aparte
voorbereidingsdienst en een dankzeggingsdienst worden gehouden, maar dat is geen
voorschrift (ord. 10-5-3).
Bij de censura morum kunnen bezwaren tegen belijdenis en wandel van lidmaten bij de
kerkenraad worden ingebracht, die door de kerkenraad worden behandeld. Het kan
hierbij slechts gaan om gevallen waarin openlijk ergernis is gegeven, waardoor de Naam
van Christus te schande wordt gemaakt. Over het hart oordeelt de kerk niet.
De kerkorde schrijft niet voor op welke wijze de censura morum wordt gehouden: het
instellen van een `spreekuur' is daarvoor niet zonder meer noodzakelijk. De censura
morum richt zich in het bijzonder op de ambtsdragers zelf. Voor de avondmaalsviering
zullen zij `zichzelf en elkander beproeven en uit hun midden wegnemen', wat voor een
goede avondmaalsviering een beletsel kan zijn (ord. 10-4-2).
Hierin is een oude regel uit het gereformeerd kerkrecht bewaard gebleven: ‘de dienaren
des Woords, ouderlingen en diakenen, zullen voor het houden van het Avondmaal onder
zich (onderling) de christelijke censuur oefenen, en onderzoeking doen, zowel van leer
als van leven’. i De tucht begint bij onszelf!
11.2 De viering
Over de avondmaalsviering zelf is de kerkorde heel sober: over de inhoudelijke en
liturgische aspecten spreekt de kerk zich uit in de belijdenisgeschriften en het
dienstboek. Ord. 10-5 bepaalt slechts dat een viering in normale omstandigheden
tenminste vier maal per jaar plaatsvindt.
Hier heeft de kerkorde zich aangepast aan de gegroeide gewoonte, hoewel de Dordtse
Kerkorde nog van `elke twee maanden' spreekt (in art. 63), terwijl Calvijn een wekelijkse
of in elk geval een maandelijkse viering voorstond. ii

Bij de viering behoort gebruik te worden gemaakt van een formulier uit het dienstboek
der kerk dat door de voorganger in overleg met de kerkenraad wordt gekozen. De
ouderlingen houden toezicht aan de Tafel en de diakenen dienen aan de Tafel.
Omdat het dienstboek niet officieel is vastgesteld, is nog steeds
overgangsbepaling 188 van kracht, dat het gebruik van de orden van dienst en
de formulieren door de dienstdoende predikant in overleg met de kerkenraad
wordt vastgesteld.
Ord. 10-5-4 beschrijft hoe het avondmaal buiten een kerkdienst, bijvoorbeeld bij een
zieke, kan worden gevierd. Dat gebeurt bij voorkeur in aansluiting aan de gewone
viering door de gemeente. In elk geval zijn er vertegenwoordigers van de kerkenraad
aanwezig, en als het kan ook van de gemeente.
11.3 De deelnemers
Tot deelneming aan het avondmaal zijn toegelaten de lidmaten van de plaatselijke
gemeente, behalve zij die door een tuchtmaatregel daarvan zijn uitgesloten (ord. 10-2-1,
vgl. ord. 10-5-2).
Ten aanzien van een kerkenraad die besloot een gemeentelid uit te sluiten van
deelneming aan het Heilig Avondmaal omdat zij niet de door de kerkenraad
voorgestane weg van verzoening had gevolgd, oordeelde de generale commissie
dat de handelwijze van de kerkenraad het karakter draagt van het toepassen van
een tuchtmaatregel. Reeds omdat de procedure van ord. 11-7 niet is gevolgd kan
het besluit om haar van het Avondmaal af te houden geen stand houden
(uitspraak GCBG 08/99).
Opmerkelijk is dat art. XVIII-2 de kring wijder trekt, en uitspreekt dat het heilig
avondmaal wordt bediend aan de belijdende leden der Kerk. Belijdende leden van een
andere gemeente kunnen dan ook door de kerkenraad als gast worden toegelaten (ord.
10-2-1). Dat geldt eveneens voor belijdende leden van andere kerken (ord. 10-2-2). iii
Er kunnen zich situaties voordoen dat de kerkenraad besluit belijdende leden
van een andere gemeente niet toe te laten. De generale commissie heeft
uitgesproken dat de redactie van ordinantie 10-2-1, te weten `door de
kerkenraad als gast kunnen worden toegelaten', ruimte geeft aan de
kerkenraad om niet toe te laten, om redenen gelegen in het belang van de
gemeente.
In bepaalde omstandigheden kan de kerkenraad - gelet op de
verantwoordelijkheid voor de eigen gemeente en kerk - de belangen daarvan
laten prevaleren (uitspraak GCBG 4/90).
In ord. 10-6, een artikel dat dateert uit 1966, wordt de kring nog ruimer getrokken. Daar
wordt bepaald dat niet alleen individuele leden van andere kerken als gast kunnen
worden toegelaten, maar dat een kerkenraad kan besluiten tot een `open avondmaal',
waar allen genodigd worden die in hun eigen kerk toegang tot het avondmaal hebben.
Terecht wordt voorgeschreven dat voor het nemen van zo'n besluit eerst de andere
kerken ter plaatse dienen te worden geraadpleegd; het betreft immers hun leden!
Deze open avondmaalsviering werkt in feite als een breekijzer onder de voorafgaande
bepalingen van ord. 10. Er wordt niet langer uitdrukkelijk gesproken van belijdende
leden, de attestatie verliest meer en meer zijn functie, het opzicht over hen die aan het
avondmaal deelnemen wordt in feite onmogelijk gemaakt of zelfs met zoveel woorden
aan de kerkenraad onttrokken (zie ord. 20-11-2).

In ord. 10-6-3,4 wordt de mogelijkheid van een oecumenische avondmaalsviering
beschreven. Deze viering valt onder de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid
waarin ambtsdragers van de verschillende kerken samen voorgaan.
11.3.1 Jongeren aan het avondmaal
De kerkorde laat er geen misverstand over bestaan dat wat de eigen kerk betreft alleen
belijdende leden toegang hebben tot het avondmaal.
Ook in de Romeinse artikelen van de kerkorde is dat uitdrukkelijk vastgelegd (art.
XVIII-2).
In ord. 10 wordt voortdurend gesproken over de lidmaten der gemeente.
Zelfs de structuur van de kerkorde onderstreept deze gedachte: tussen de ordinanties
over de doop en het avondmaal (namelijk ord. 8 en 10) staat ord. 9 (voor de catechese),
waar onder meer de voorbereiding op de openbare belijdenis des geloofs wordt
geregeld `ten einde hem tot deze belijdenis en daardoor tot het heilig avondmaal te
kunnen toelaten' (ord. 9-4-4).
Inmiddels wordt de gezinscommunie in meerdere gemeenten toch in praktijk gebracht,
vooral sinds de Generale Synode in 1974 het rapport `De deelneming aan het
avondmaal, De plaats van jongeren in een luisterende en vierende gemeente' heeft
behandeld.
De generale commissie voor de behandeling van bezwaren en geschillen
concludeert uit het voorwoord dat het moderamen van de generale synode
aan dit geschrift meegaf, dat het moderamen van het hoogste orgaan van
onze Kerk, ondanks duidelijke bepalingen in Kerkorde (artikel XVII lid 1 en
XVIII lid 2) en ordinantie (10-2) van oordeel is dat de praktijk van
gezinscommunie gepraktiseerd mag worden.
Wel merkt de Generale Commissie op dat het ongewenst is dat de praktijk van
de viering van het heilig avondmaal afwijkt van niet mis te verstane bepalingen
van de orde der Kerk.
Gevolgen daarvan zijn onder meer dat er geen zekerheid is omtrent de leeftijd
waarop aan de viering van het heilig avondmaal kan worden deelgenomen, dat
er geen aanwijzingen zijn omtrent de vorming (catechese) van jongeren die
willen deelnemen, terwijl ook de vraag of alleen doopleden kunnen aangaan,
onbeantwoord blijft. Terwijl het toch gewenst is, mede gelet op het gestelde in
ord. 10, dat niet elke kerkenraad daaromtrent eigen regels vaststelt (uitspraak
GCBG 15/87).
Daarop werd door de hervormde en de gereformeerde synode een gezamenlijke
commissie ingesteld om zich op dit vraagstuk te bezinnen. In het rapport van deze
commissie, onder de titel `Draagt elkanders vieringen', besproken in de gezamenlijke
vergadering van synoden in het najaar van 1990 werden echter geen concrete
voorstellen om de kerkorde te wijzigen geformuleerd.
11.4 De attestatie
Bij de invoering van de kerkorde van 1951 heeft men beoogd de attestatie haar
oorspronkelijke betekenis terug te geven: een getuigenis van de kerkenraad aangaande
de belijdenis en wandel van een lidmaat, waarmee het verhuizende gemeentelid zich
presenteert bij de kerkenraad van de nieuwe woonplaats, om zo te worden toegelaten
tot de avondmaalsviering.
In de praktijk is dit hoge ideaal niet gerealiseerd en werd de attestatie automatisch
verzonden, ook als daar in het geheel niet om werd gevraagd.

In 1985 heeft de synode de knoop doorgehakt en sindsdien worden geen afzonderlijke
attestaties meer verzonden. Als het verhuisbericht (ord. 2-2-3) vermeldt dat iemand
lidmaat is geldt deze mededeling als attestatie. Alleen wanneer een tuchtmaatregel van
kracht is, wordt de nieuwe kerkenraad daarvan op de hoogte gesteld. In dat geval wordt
dus een `negatieve attestatie' verzonden. Zie hierover ook paragraaf 3.1.4.
De kerkorde kent nog wel de attestatie, die moet worden overgelegd bij de aanvrage van
het colloquium (ord. 7-15-1) en de reisattestatie, die door een kerkenraad kan worden
meegegeven als een lidmaat voor langere tijd afwezig is (ord. 10-3-7).
11.5 Sacramentsbevoegdheid
De sacramentsbevoegdheid is in de kerkorde voorbehouden aan de predikanten (art.
IV-3, art. XV-1, art. XVIII-2). De achterliggende gedachte is niet dat de
sacramentsbediening een speciale deskundigheid vereist waarvoor een universitaire
opleiding nodig zou zijn. Evenmin wordt daarmee aan de predikant een hogere
geestelijke macht toegekend.
De verantwoordelijkheid voor de bediening van de sacramenten berust niet bij
de predikanten alleen, maar bij de kerkenraad als geheel, zo hebben we al
eerder gezien (paragraaf 10.1 en 11).
Dat de bediening van de sacramenten is opgedragen aan de dienaren des Woords is
om uitdrukking te geven aan het besef dat Woord en sacramenten ten nauwste
verbonden zijn.
Zo belijdt de kerk in art. 30 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis: `Wij geloven, dat
deze ware Kerk geregeerd moet worden in overeenstemming met de geestelijke orde,
die onze Here ons in zijn Woord geleerd heeft, namelijk dat er dienaren of herders
moeten zijn om Gods Woord te prediken en de Sacramenten te bedienen...'
In dit spoor stelt het Convent van Wezel (1568):
`Daar de sacramenten met de bediening des Woords door een onlosmakelijke band zijn
verbonden, zo betwijfelt niemand dat ze tot het ambt der dienaren behoren' (art. VI-1). iv
In 1960 is in de generale synode een rapport aan de orde geweest `over de mogelijkheid
om aan vicarissen de bevoegdheid te geven tot het bedienen van de sacramenten'. v
Hoewel het rapport het verlenen van een dergelijke bevoegdheid in bepaalde situaties
mogelijk wilde maken, heeft de synode dit voorstel niet overgenomen. vi
In 1985 werd in de synode een rapport besproken, getiteld `Gemeente, ambt en
sacrament. Aan wie mag de kerk de sacramentsbediening toevertrouwen?'. De
aanleiding tot dit rapport was gelegen in enkele brieven, die aan het breed moderamen
waren gericht. Daarin was gevraagd bevoegdheid te verlenen tot de plaatselijke
bediening van de sacramenten aan een pastorale medewerker die in die gemeente
toestemming heeft ontvangen het evangelie te prediken.
Bij deze praktische aanleiding kwam de principiële stellingname in een notitie van G.D.J.
Dingemans, `De sacramentsbevoegdheid van de gemeente', uit 1982. vii Hij is van
mening dat de Geest op gemeentelijke wijze werkt en de sacramentele bevoegdheid
aan de gemeente toevertrouwt. Niet de ambtelijke wijding, maar de gemeente zelf is de
garantie voor het heil of de heilsoverdracht. Hij spreekt van `resten van de roomse
zuurdesem in de reformatie' als men eraan vasthoudt dat de predikant als enige door de
gemeente geroepen zou worden om de sacramenten te bedienen en de
inzettingswoorden te spreken. viii

Het rapport van de synodale commissie houdt eraan vast dat Woord en teken
onlosmakelijk bij elkaar horen en dat Evangelieverkondiging en viering van de Maaltijd
niet gescheiden mogen worden.
De Geest werkt naar het besef van de reformatoren doorgaans middellijk: de bediening
van het Woord en die van de sacramenten, aan de ambtsdragers toevertrouwd, zijn hier
nooit gescheiden. Niet vanwege een krampachtige `dominocratie', maar vanwege een
bevrijdend, volhardend luisteren naar de Schrift. De reformatoren kiezen voor de
opvatting dat het sacrament een `zichtbaar woord' is. Dat Woord is genademiddel bij
uitstek.
De commissie wijst erop dat niet alleen volgens de reformatie de bediening van het
Woord en van de sacramenten alleen door wettig geroepen dienaren van de kerk kan
worden verricht. Ook de oecumenische discussie (onder meer in het kader van de Limarapporten)
heeft althans op dit punt tot overeenstemming geleid, dat een ambtelijke
dienst van een daartoe toegeruste ambtsdrager van fundamentele betekenis geacht
moet worden.
In haar conclusie meent de commissie dan ook dat zowel bijbels-theologische, als
historische en oecumenische redenen ertoe leiden voorzichtig te zijn met de verlening
van een preekconsent en terughoudendheid te betrachten ten aanzien van de bediening
van de sacramenten.
Aan het eind van een uitvoerige discussie overwoog de synode dat het in dit stadium
geen aanbeveling verdiende beslissingen te nemen en men besloot de raad voor de
zaken van Kerk en theologie op te dragen het onderwerp verder te bestuderen in het
licht van de binnenlandse en buitenlandse situatie.
De meningsverschillen in de synode waren zo groot, dat er geen overeenstemming kon
worden gevonden.
Verder besloot men tot het instellen van een commissie, die een onderzoek zou doen
naar noodgevallen betreffende de eredienst, waarbij ook behoren noodgevallen terzake
van doopsbediening, avondmaalsviering, het afnemen van openbare belijdenis van het
geloof, de bevestiging van ambtsdragers en de inzegening van het huwelijk.
In 2000 heeft de commissie Ambt en Sacrament in een rapport aan de gezamenlijke
vergadering van synoden voorgesteld het mogelijk te maken dat iemand - uitsluitend in
bijzondere situaties - in de eredienst als ‘vervanger’ (vicaris) van de predikant kan
voorgaan, zowel in de verkondiging als in het bedienen van de sacramenten.
De synoden hebben besloten de voorstellen te laten uitwerken, waarbij ze overwogen
dat het aanbeveling verdient om ‘ten behoeve van kleine gemeenten, de geestelijke
verzorging in instellingen waaraan geen predikant verbonden is, voorzieningen te treffen
voor de bediening van Woord en Sacrament, in deze zin dat in knelsituaties ook aan
niet-predikanten onder stringente voorwaarden deze bediening kan worden
toevertrouwd, al dan niet door middel van instelling van een ‘vicariaat’.’ ix
1
ii
3
iv
v
Kerkorde van Middelburg 1581, art. 66. Vergelijk art. 81 van de Dordtse Kerkorde 1619.
Brienen, dr. T., De liturgie bij Johannes Calvijn, Kampen 1987, blz. 214-217.
Voor de opvatting van de reformatoren wie tot het avondmaal kunnen worden toegelaten:
Speelman, dr. H.A., Calvijn en de zelfstandigheid van de kerk (diss.), Kampen 1994. Zie
voor Calvijn blz. 69, 83v; voor Bullinger blz. 214 noot 110; voor Beza blz. 215
Vgl. vraag en antwoord 366 van de catechismus van Genève:
`Wie hebben het recht te dopen en het Avondmaal te bedienen?
Zij, die het openbare ambt om te leren in de Kerk bekleden. Want deze dingen horen
bijeen: het Woord verkondigen en de Sacramenten uitdelen'.
Bijlagen Handelingen Generale Synode 1960, blz. 147-151.

vi
vii
viii
7
Handelingen Generale Synode 1960, blz. 147.
Enigszins uitgewerkt opgenomen in:
Dingemans, dr. G.D.J., Een huis om in te wonen, 's-Gravenhage 1987, blz. 174-184.
A.w., blz. 179.
In de meeste Nederlandse bisdommen van de Rooms-Katholieke Kerk geldt de
‘Rechtspositie voor pastorale werkers’ waarin het mogelijk wordt gemaakt dat bepaalde
taken die eigenlijk bij de priester of diaken behoren, vanwege de nood van de kerk aan
pastorale werkers toekomen. Daarbij wordt gedacht aan het dopen en aan het preken,
uitgezonderd de homilie tijdens de zondagse eucharistieviering. Aldus Huysmans, dr.
R.G.W., ‘Hoofdlijnen uit het katholiek kerkrecht’, in: Van ’t Spijker, dr. W. e.a (red.).,
Inleiding tot de studie van het kerkrecht, Kampen 1992, blz. 200