Hoofdstuk 1.pdf - Kerkrecht.nl

Hoofdstuk 1. Inleiding
Noordmans begon een beroemd geworden lezing onder de titel `Kerkorde' in 1937 met
de woorden: `Mijn onderwerp klinkt erg droog... De man die de oude kerkorden
gebundeld heeft draagt zelfs een zeer droge naam: het is Hooijer. Wat moet dat nu
worden?' i
Voor velen is de kerkorde niet meer dan een ingewikkeld boek met een grote
hoeveelheid lastige, ingewikkelde en overbodige voorschriften. De kerkelijke organisatie
is verworden tot een complete bureaucratie, zo wordt wel beweerd.
1.1 Een kerkorde nodig?
Dieper dan de praktische bezwaren gaat het principieel verzet: heeft de kerk eigenlijk
wel een kerkorde nodig? Ze is toch een gemeenschap die geleid wordt door de Heilige
Geest. De Geest waait waarheen Hij wil.
Anders gezegd: de gemeente is de plaats waar de liefde van Christus woont en heerst.
De liefde verdraagt toch niet dat alles gereglementeerd wordt?
De Duitse jurist en kerkrechtdeskundige Rudolph Sohm, die in 1892 zijn standaardwerk
over de geschiedenis van het kerkrecht publiceerde, koos daarvoor zijn uitgangspunt in
de stelling, dat het kerkrecht in strijd is met het wezen der kerk. ii
In een ander werk beroept hij zich op het woord van Jezus: de oversten der volken
voeren heerschappij over hen, en de groten gebruiken macht over hen. Doch alzo zal
het onder u niet zijn (Matt. 20:26). En hij voegt daar aan toe: `God (Christus) regeert en
ordent de Christenheid alleen door de genadegaven (charismata), die Hij schenkt'. De
apostelen hebben geen pauselijke macht uitgeoefend. Hun macht lag alleen in het
woord Gods, waaraan de gemeente zich overgaf, omdat zij dit woord als het woord
Gods herkende. Hun bestuur was van zuiver geestelijke aard, en was niet gegrond in
een van rechtswege bestaande bevoegdheid. De verkondiging van het woord kwam niet
alleen aan apostelen, profeten en leraars toe. Krachtens de Heilige Geest, die in hen
leeft, zijn allen priesters en koningen. Een bijzondere ambtsdrager is niet beslist nodig.
`Hoe is het mogelijk dat men, dit toegevende, zich een wettelijk bestuur van de kerk (van
het volk Gods), een wettelijk priester- en koningschap, dat de anderen hun priester- en
koningschap ontnemen zou, ook maar denken kan!
De ecclesia, het volk Gods is een geestelijk volk, het in de ecclesia opgerichte rijk is een
geestelijk rijk, het Christendom is geen staats- of verenigingenvormende, maar
uitsluitend een geestelijke macht. Een wettelijk ingerichte kerk kan er niet overal zijn.
En toch is het kerkrecht in de wereld gekomen! Hoe is dat mogelijk geweest?' zo vraagt
Sohm zich af. iii Zelf geeft hij dit antwoord: hij beschouwt het kerkrecht als de zonde van
de natuurlijke mens die onder de wet wil blijven. Als vijand van het geestelijke hangt de
mens aan het zichtbare. In de loop der tijden verdween het vertrouwen op de vrije
werking van het charisma en werd de behoefte gevoeld aan een uitwendige regeling. In
de opvattingen van Sohm wordt een scherpe tegenstelling gemaakt tussen liefde en
recht, tussen Geest en wet. Die lijken elkaars vijanden te zijn.
Zijn gedachten zijn nog steeds actueel, waar men meent dat de liefde verbonden moet
worden met vrijheid en dat liefde zich niet verdraagt met regels en normen.
1.2 Christus regeert
Toch heeft de kerk alle eeuwen door aanvaard dat er bepaalde regels nodig zijn. Die
horen niet tot het wezen, maar tot het welwezen der kerk.

De artikelen van Wezel-1568 (de oudste kerkordelijke regels van de reformatorische
kerk in ons land) beginnen met de woorden:
`De apostel gebiedt dat alles in de kerk met orde en eerbaar moet toegaan' met woorden
uit 1 Kor. 14:40. Juist in dat hoofdstuk over de geestelijke gaven (de charismata) schrijft
Paulus, dat God geen God is van verwarring maar van vrede, gelijk in al de gemeenten
der heiligen (vs. 33).
Een zekere orde is nodig. De vraag daarbij is steeds: wat moet worden geregeld en
hoe? Kunnen we de kerkorde rechtstreeks afleiden uit de bijbel of moeten we naar eigen
inzicht praktische regels ontwerpen, die passen bij deze tijd?
De kerkorde is niet zonder meer te herleiden op de Heilige Schrift, dat zou aan een
kerkorde een goddelijk gezag verlenen. Maar het wordt ook niet aan het gezond
verstand overgelaten om een passend organisatiemodel te ontwerpen. Wezenlijke
bijbelse motieven ten aanzien van het kerk-zijn behoren in de kerkordelijke structuren tot
hun recht te komen.
Grondregel van elk kerkrecht (van alle confessies en denominaties) is, dat aan Christus
de enige heerschappij toekomt over de kerk.
In een kerk geldt nooit de democratie als het hoogste goed. De waarheid Gods wordt
niet vastgesteld bij meerderheid van stemmen. In de kerk geldt de Christocratie:
Christus regeert.
1.3 Drie stelsels van kerkregering
Na dit algemeen aanvaarde uitgangspunt, dat Christus regeert, gaan de wegen al snel
uiteen over de vraag: op welke wijze regeert Christus zijn kerk?
In de beantwoording van deze vraag kan men drie richtingen inslaan. iv
1.3.1 Het episcopale stelsel
In het episcopale stelsel nemen de bisschoppen (meervoud!) een centrale plaats in. Van
oorsprong is het ten nauwste verbonden met het conciliarisme: de opvatting dat het
concilie van de gezamenlijke bisschoppen de hoogste macht heeft in de kerk.
In ons land kennen wij het episcopale stelsel vooral in de Rooms-katholieke Kerk met
haar monarchisch episcopaat. Daarin is veel meer sprake van een eenhoofdige leiding:
de hoogste macht in de kerk berust bij de bisschop van Rome die als monarch regeert:
'De Bisschop van de Kerk van Rome, in wie het door de Heer alleen aan Petrus, de
eerste van de Apostelen, verleende en aan diens opvolgers over te dragen ambt
voortbestaat, is het hoofd van het Bisschoppencollege, Plaatsbekleder van Christus en
Herder van de gehele Kerk hier op aarde; daarom bezit hij krachtens zijn ambt de
hoogste, volledige, onmiddellijke en universele gewone macht in de Kerk, die hij altijd
vrij kan uitoefenen' (canon 331).
Weliswaar is ook het bisschoppencollege ‘subject van de hoogste en volledige macht
over de gehele Kerk’ (canon 336), maar ook in het oecumenisch concilie heeft het
pauselijk primaat grote bevoegdheden. Het bisschoppencollege waarvan de paus het
hoofd is, oefent deze macht uit ‘samen met zijn hoofd en nooit zonder zijn hoofd’. De
bisschop van Rome is (sinds het concilie Vaticanum I in 1870) universeel bisschop van
de gehele kerk.
Een bisschop is het hoofd van het bisdom, hij heeft de geestelijke en kerkelijke leiding
over de gemeenten (parochies) en over de geestelijken (de ambtsdragers). Er geldt een
hiërarchische opbouw: de bisschop is de superieur van de priesters.

Men beschouwt het bisschopsambt als een goddelijk recht, dat direct op de inzetting van
Christus berust en dat daarom autoriteit heeft. Het bisschopsambt omvat in principe alle
functies in de kerk. Die ene persoon gaat over alles en allen: over de leer, de zielszorg,
de tucht, de ambten en de wetgeving.
De regering van Christus vindt hier dus plaats via de bisschop die grote bevoegdheden
heeft:
- hij is de enige wetgever voor het bisdom,
- aan hem is de rechtspraak toevertrouwd,
- hij kan lagere ambten instellen, veranderen of opheffen,
- hij draagt de zorg voor de handhaving van de leer,
- hij maakt aanspraak op eerbied en gehoorzaamheid van geestelijken en leken,
- hij bezit wijdingsmacht (mag priesters wijden).
Er groeit hierbij een grote afstand tussen het episcopaat en de gemeenteleden, die
worden aangeduid als de `leken', dat wil zeggen: als het gewone volk.
We laten in deze korte schets de oud-katholieke, anglicaanse, lutherse en
calvinistische bisschoppen buiten beschouwing. Daar liggen de dingen
meestal geheel anders: zij dragen in sommige gevallen de naam van bisschop
terwijl hun positie niet veel verschilt van een synodepreses. Calvinistische
bisschoppen zijn er onder meer in Hongarije en Roemenië.
1.3.2 Het congregationalisme
Typerend voor het congregationalisme is dat de plaatselijke gemeente volledig en
volwaardig kerk is en dat ze bevoegd is haar eigen orde vast te stellen. v
Dit stelsel begint niet bij het Petrusambt, dus aan de top van de piramide, maar juist aan
de basis: bij de gemeente of eigenlijk: bij de gelovige mens. Waar het Evangelie wordt
gepredikt `worden mensen bekeerd en die bekeerden sluiten zich aaneen, verbinden
zich onderling tot het volbrengen hunner hemelse roeping en vormen samen een kring,
waarin Hij naar Zijn belofte tegenwoordig is'. vi
De geroepen heiligen, de gelovigen sluiten zich aaneen tot een congregatie (gemeente),
die vooral niet te groot moet worden. Dan zou de gemeenschap der heiligen in het
gedrang raken en moet de gemeente zich splitsen.
De gemeenten sluiten onderling een verbond (covenant), maar ze blijven vrije en
zelfstandige gemeenten. Het congregationalisme kent geen meerdere vergaderingen die
besluiten nemen waaraan de gemeenten gebonden zijn, zoals een classicale
vergadering of generale synode. Er zijn wel conferenties of ontmoetingen van
afgevaardigden van de gemeenten, voor beraadslaging en onderlinge assistentie.
Naar de opvattingen van het congregationalisme regeert Christus zijn gemeente door de
vergadering der gelovigen. Deze vergadering heeft dan ook het hoogste gezag. Er
kunnen wel ambten of diensten in de gemeente zijn, maar deze ontlenen hun
bevoegdheden niet in directe zin aan Christus die hen geroepen heeft. Soms kent men
twee ambten: de voorgangers en de diakenen; soms zijn het er meer: herder, leraar,
ouderling, diaken en helper. Hoe het ook zij: deze ambten ontvangen hun
bevoegdheden van de gemeentevergadering die hen gekozen heeft, ze zijn aan deze
vergadering verantwoording schuldig en deze kan hen ook ontslaan.
Elke gemeenschap van gelovigen is gemachtigd zichzelf te regeren, met een beroep op
de Heilige Geest die immers aan alle gelovigen geschonken wordt. Christus regeert de
gemeente direct door de Heilige Geest, dus niet per se via ambten of diensten.

Een sterk accent ligt in dit kerkbegrip op het algemeen priesterschap van de gelovigen
met hun gaven die samen de gemeente vormen. Het gaat uit van het vertrouwen dat de
Geest hen in goede banen zal leiden en dat ze ook bereid zijn in dit spoor te gaan. Op
het nieuwtestamentisch gegeven dat de verhoogde Christus ambten en diensten heeft
gegeven om de gemeente te bewaren bij haar roeping door haar op te bouwen en zo
leiding te geven aan de gemeente wordt minder nadruk gelegd. Dat geestelijke mensen
op een dwaalspoor kunnen geraken of zelfzuchtig handelen, dat een gemeente
ontsporen kan, wordt niet erg verdisconteerd.
Niet zelden zijn de congregationalistische gemeenten sterk uit elkaar gegroeid. Elke
gemeente bepaalde immers haar eigen koers. Het congregationalisme kent geen vaste
liturgische gebeden en formulieren en evenmin geloofsbelijdenissen waaraan de
gemeenten en de ambtsdragers gebonden zijn.
Samengevat:
a. in het episcopale stelsel rust alles op één enkele mens.
De sterke kant daarvan is dat de eenheid van de kerk veel beter wordt vastgehouden:
de bisschop is het teken van de eenheid.
Keerzijde is echter dat veel gezag bij één mens gemakkelijk tot (geestelijke) tirannie kan
leiden, de mondige gemeente wordt gedegradeerd tot een volk van leken.
b. in het congregationalisme berust het kerkelijk gezag bij de gemeente der gelovigen.
De sterke kant daarvan is dat men veel aandacht heeft voor het werk van de Geest in de
gemeente. Hij deelt zijn veelkleurige gaven uit tot opbouw van de gemeente als een
geestelijk huis.
Keerzijde is echter dat in alle verscheidenheid de samenbindende factor ontbreekt en
we zien dan ook dat de eenheid onder sterke druk komt te staan.
1.3.3 Het presbyteriaal-synodale stelsel
In de episcopale kerk ligt alle nadruk op het ambt, het congregationalisme legt alle
accent op de gemeente: het presbyteriaal-synodale stelsel neemt een tussenpositie in.
Het verzet zich tegen het eenhoofdige stelsel met zijn hiërarchie waar alles van boven
af, door de ene ambtsdrager, wordt beheerst.
Maar het verweert zich ook tegen een stelsel waarin geen enkel ambt leiding geeft,
zodat men gemakkelijk tot geestdrijverij kan vervallen.
In een presbyteriale kerkorde draagt het presbyterium (de raad der oudsten of
ouderlingen) de verantwoordelijkheid.
Zie over de ouderling en het presbyteriaal-synodale stelsel van kerkregering
ook paragraaf 15.1
Het presbyteriale systeem begint ook bij de gemeente, van onderop. Niet de generale
synode is de belangrijkste ambtelijke vergadering, maar de plaatselijke kerkenraad. Elke
plaatselijke gemeente is voluit openbaring van het Lichaam van Christus.
Het zijn de leden van de gemeente zelf die de ambtsdragers verkiezen. Ze worden niet
van buiten af gezonden of opgelegd, maar door de gemeente verkozen en geroepen.
De ambten staan open voor de gemeenteleden: de ouderlingen en de diakenen komen
uit de gemeente voort. Er gaapt geen diepe kloof tussen ambt en gemeente (een
tegenstelling geestelijkheid tegenover leken kent de presbyteriale kerkorde niet). Wie de
ene week met zijn gezin in de kerk zit, kan de volgende week tot het regeerambt in de
gemeente worden geroepen. En ook omgekeerd: wie jarenlang als diaken de gemeente
voorging in de dienst der barmhartigheid, kan de volgende maand weer gewoon zijn
plaats als gemeentelid innemen.

Hier komt een element uit het congregationalisme tot zijn recht: het accent op de
gemeente, die voor vol wordt aangezien.
Maar - en dat is de andere component in het presbyteriale kerkrecht - als men tot een
ambt is geroepen en bevestigd is men ook voluit ambtsdrager. Dan staat men in dienst
van Christus, om zijn pastoraat, diaconaat en apostolaat, zijn gezag en heerschappij te
vertegenwoordigen in de gemeente (en als het moet tegenover de gemeente).
Bij de bevestiging in het ambt wordt de vraag gesteld of men overtuigd is wettig door
Gods gemeente en mitsdien door God zelf tot deze heilige dienst geroepen te zijn. In het
ambt is men niet een `volksvertegenwoordiger' om de besluiten van de
gemeentevergadering uit te voeren, maar als ambtsdrager representant van Christus,
om zijn wil te doen. Daardoor komen we in het ambt in zekere zin ook tegenover de
gemeente te staan. Dus niet boven de gemeente, ook niet onder de gemeente, maar
tegenover.
Concreet is dit besef voor het functioneren in het ambt van grote betekenis. Bijvoorbeeld
in een gemeente met verschillende stromingen: daar is het van groot belang te weten
dat we niet in de kerkenraad zitten namens de progressieven of namens de verontrusten
of namens welke modaliteit dan ook. Als ambtsdragers zijn we in dienst van Christus tot
heil van de gehele gemeente. Dan kan het gebeuren dat we in een kerkenraad ter wille
van het geheel van de gemeente besluiten nemen, die onze kerkelijke `achterban' soms
niet waardeert of die we ook zelf liever niet hadden genomen, maar waartoe we ons toch
geroepen weten met het oog op de gemeente die ons is toevertrouwd. We staan niet in
dienst van de mensen, maar van Christus.
In het presbyteriaal-synodale systeem zitten allerlei antihiërarchische elementen. De
schrik voor het pausdom zat er diep in!
Een kenmerkend artikel in de Dordtse Kerkorde van 1619 is art. 84:
Geen kerk zal over andere kerken, geen dienaar over andere dienaren, geen
ouderling of diaken over andere ouderlingen of diakenen enige heerschappij
voeren.
Het behoort tot de grondlijnen van een presbyteriaal-synodale kerkorde dat de
ambtsbevoegdheid wordt uitgeoefend door de ambten gezamenlijk, in ambtelijke
vergaderingen.
Plaatselijk is die ambtelijke vergadering de kerkenraad.
Daarin komen de ambten bijeen: van predikant, ouderling en diaken. Tezamen dienen
en leiden ze de gemeente. Juist door dat gezamenlijk beraad wordt het gevaar van
alleenheerschappij tegengegaan.
In de praktijk is dat toch onvoldoende tot zijn recht gekomen. Er komen nog altijd
predikanten voor met pauselijke allures die menen dat hun woord meer waard is dan dat
van alle andere ambtsdragers samen. Soms ook is er onvoldoende achting voor een
kerkenraad en ziet men neer op ouderlingen en diakenen, die immers geen theologische
studie hebben voltooid. De hiërarchie van de ambten in de plaatselijke gemeente is in
feite nooit geheel overwonnen.
Dit alles ongetwijfeld tot schade van de gemeente! Een gezond samenspel en tegenspel
van de drie (gelijkwaardige!) ambten is nodig en heilzaam, voor de gemeente maar ook
voor de ambtsdragers zelf.
Naast de kerkenraad zijn er de meerdere vergaderingen.

Met opzet wordt niet gesproken van hogere maar van meerdere vergaderingen. Dat is
niet zozeer omdat deze vergaderingen meestal meer leden tellen of omdat er meer
gemeenten in samenkomen, maar vooral vanwege het meerdere kerkelijk gezag om
over bepaalde zaken een beslissing te nemen. vii
Het spreken van hogere vergaderingen zou de schijn wekken, dat er toch een zekere
hiërarchie in de vergaderingen zit.
Voor een bepaalde regio is de meerdere vergadering de classicale vergadering. Het
hele land is daartoe verdeeld in 75 classes, elk met hun eigen classicale vergadering.
De classicale vergadering wordt gevormd door afgevaardigde ambtsdragers uit alle
gemeenten in de classis: de predikant en (bij toerbeurt) een andere ambtsdrager. In een
grotere gemeente geschiedt de afvaardiging per wijkgemeente: elke wijkgemeente dus
twee afgevaardigden.
Deze afgevaardigden fungeren in de meerdere vergaderingen voluit als ambtsdragers,
ze beslissen naar hun eigen verantwoordelijkheid tegenover Christus. Ze krijgen dus
geen lastbrief mee waarin staat hoe ze stemmen moeten. Noordmans heeft daarvan
gezegd: dan wordt de ambtelijke vergadering een parlement en wordt het onderscheiden
der geesten vervangen door het tellen der neuzen. viii
De classicale vergaderingen kiezen de afgevaardigden naar de provinciale synode (in
de Nederlandse Hervormde Kerk de provinciale kerkvergadering genoemd) en naar de
generale synode.
In die meerdere vergaderingen `stroomt het pastoraat samen': daar komen de ambten
bijeen, om onderling beraad te houden en te beslissen over zaken die men plaatselijk of
regionaal niet kan afhandelen. ix
Daarnaast hebben de meerdere vergaderingen ook hun eigen kerkordelijke taken. Zo is
er tussen de verschillende ambtelijke vergaderingen sprake van een bepaalde
taakverdeling. Op grond daarvan berusten onder meer
bij de classicale vergaderingen
- het considereren over vragen van kerkorde en belijden
- het uitspreken naar de meerdere vergaderingen van wat er leeft in de
gemeenten en kerkenraden;
bij de provinciale kerkvergaderingen
- de visitatie
- het opzicht over de ambtsdragers
- de toerusting van de ambtsdragers
- het oordelen over bezwaren en geschillen;
bij de generale synode
- het vaststellen van de kerkorde en van het belijden
- de zorg voor de opleiding van de predikanten
- de contacten met de overheid en met de wereldkerk
- de gemeenschap en eenwording met andere kerken in Nederland
- het fungeren als beroepsinstantie voor het opzicht en bij bezwaren en
geschillen.
Het presbyteriaal-synodale stelsel beoogt een goed evenwicht te bewaren tussen
doperse geestdrijverij en roomse hiërarchie. Het wil recht doen aan de veelkleurigheid
van de genadegaven, die de Geest aan de gemeente schenkt en toch (of liever: juist
daarom) het ambtelijke `tegenover' ten opzichte van de gemeente handhaven.

1.4 Enkele historische notities
Augustinus heeft eens gezegd, dat bij iedere menselijke poging om de Goede Herder te
helpen de deur van de schaapskooi te bedienen, er altijd schapen buiten- en wolven
binnengesloten worden. x
Dat betekent dat we bij het vinden van een kerkvorm, van een kerkelijke organisatie,
voorzichtig te werk moeten gaan. Elke kerkvorm is gebrekkig.
1.4.1 Luther
Luther (1483-1546) had veel geleden aan de strakke gesloten organisatie van de
Rooms-katholieke Kerk. Hij durfde er dan ook niet meer aan te beginnen. Het is eigenlijk
teveel gevraagd, meende hij, om een mens regels van kerkorde te laten opstellen. Dat
moet God maar doen. Luther wilde het bij preken laten. xi Bij Luther is er eigenlijk maar
één ambt: het ambt van het Woord. Waar het Woord is, is de kerk. `Das Wort sie sollen
lassen stahn', zong Luther. Aan het Woord kunnen we niet tornen, dat moet helder en
duidelijk worden uitgelegd. Dat gebeurt niet alleen in de prediking en de catechese,
maar ook in de handelende vorm van het sacrament. Het gebeurt in het Woord dat in de
gemeente wordt gezongen en in het diaconale werk. Dit openbare ambt van Woord en
sacrament is geen sacraal ambt, maar komt de kerk als geheel toe. Het algemeen
priesterschap van de gelovigen heeft sterke nadruk gekregen: wij zijn toch allemaal uit
de doop gekropen! xii
Door de sterke nadruk op het Woord alleen dat het zal doen heeft Luther, naar een
woord van Noordmans, het hele machtige bouwwerk van het canonieke recht gesloopt.
Maar hij durfde het niet aan om de tucht (de taak van de ouderling) of de armenzorg (de
taak van de diaken) te organiseren.
Er is bij Luther een zeker verlangen te bespeuren naar een gemeente van oprechte
gelovigen, die in een soort huisgemeente samenkomen. Hij meent echter niet tot het
stichten van een dergelijke gemeente te kunnen en mogen overgaan, omdat hij er de
mensen niet voor heeft. xiii En als in diezelfde tijd aan Luther advies gevraagd wordt over
een conceptkerkorde voor de vorming van een zuivere gemeente van oprecht
gelovenden met de gemeentevergadering als hoogste gezagsdrager, raadt hij de
landgraaf af die in te voeren. xiv
Ten aanzien van het organiseren van de kerk heeft Luther zich steeds zeer
terughoudend opgesteld. Als het al nodig is verdere regels te stellen, moet de politieke
overheid dat maar doen. De kerk houdt zich bij het Woord. Al het andere werk, zoals het
besturen van de gemeente, kan best door anderen (bijvoorbeeld door een landsvorst)
worden gedaan. In Duitsland heeft het Landesherrliche Kirchenregiment tot 1918 stand
gehouden.
De Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden kent maar
één ambt: het openbare ambt van Woord en Sacrament (Kerkorde E.L.K. art.
18.1). Zij die tot dit ambt geordend zijn, worden predikanten genoemd.
Daarnaast zijn er die geroepen zijn tot bijstand in het openbare ambt van
Woord en Sacrament, namelijk ouderlingen, kerkrentmeesters, diakenen,
kerkmusici en pastorale medewerkers (art. 43.1). Van hen worden alleen de
ouderlingen, kerkrentmeesters en diakenen in hun ambt ingezegend en
bevestigd. De kerkenraad van een gemeente bestaat uit de dienstdoende
predikant(en) en de ouderlingen, kerkrentmeesters en diakenen (art. 66.1).
Ambtelijke vergaderingen in de zin van `vergaderingen waarin de ambten
bijeen komen' kent de Evangelisch-Lutherse Kerk dus niet. De synode bestaat
uit 12 predikanten en 24 niet-predikanten en deze laatsten hoeven geen lid
van een kerkenraad te zijn (art. 107.1 en 108.1).

Dat men naast het ene ambt van Woord en Sacrament ook ouderlingen en
diakenen kent is voor de Evangelisch-Lutherse Kerk geen principiële keuze,
maar eerder een praktische aangelegenheid: men koos ervoor omdat het in de
Nederlandse situatie het beste paste. xv
1.4.2 Calvijn
Calvijn (1509-1564) vond het te weinig als er alleen een ambt van het Woord was. Het
Woord wil ook doorwerken in het gemeenteleven en daar vormen scheppen. Het Woord
legt beslag op het gehele leven. Calvijn werd sterk beïnvloed door de ambtsopvatting
van Bucer (1491-1551) in Straatsburg.
De taak van de kerk ligt niet alleen in de verkondiging van het Evangelie, maar ook in
het onderwijs, in de christelijke liefdadigheid en in de heiliging van het leven. xvi
Nu was het van oudsher de taak van de overheid om toe te zien op orde en regel. De
overheid had er dan ook grote moeite mee om te accepteren dat er naast haar een
tweede instantie zou komen, namelijk de kerk, die zich met het openbare leven ging
bemoeien.
Zo kwam het in Genève tot het vormen van een college waarin naast de predikanten ook
leden van de gemeenteraad en vertegenwoordigers van het volk zitting hadden. Op
deze manier probeerde men een vorm te vinden waarbij de kerk zelf tucht zou kunnen
oefenen, eventueel met behulp van de overheid.
In Genève is uiteindelijk een kerkorde vastgesteld waarin vier ambten werden aanvaard:
predikanten, doctores (voor de opleiding), ouderlingen en diakenen. De ouderlingen
werden gekozen door en uit de gemeenteraad, maar werden in de kerk bevestigd in het
ambt. xvii Samen met de predikanten hadden ze de taak de tucht te handhaven.
Tuchtmaatregelen werden gemeld aan de overheid, die dan eventueel ook eigen
passende maatregelen kon nemen.
Deze kerkorde (Ordonnances ecclésiastiques) uit 1561 gold alleen voor
Genève. Kort daarvoor was in Parijs een synode bijeengekomen, waarin
afgevaardigden van 72 franse gemeenten samenkwamen. De kerkorde die in
deze synode werd aanvaard, geldt als de eerste presbyteriale kerkorde voor
een landelijke kerk. Deze `Discipline Ecclesiastique' van 1559 heeft grote
invloed uitgeoefend op de latere Nederlandse kerkorden, zoals die in Wezel,
Emden en Dordrecht werden vastgesteld. xviii
In de Nederlanden werden voor het eerst classicale vergaderingen als
`vergaderingen der naburige kerken' gevormd. xix Zo ontstond in een
groeiproces het presbyteriaal-synodale stelsel van kerkregering. xx
1.4.3 Van Wezel tot Dordt
In de Nederlanden was de eerste bredere kerkelijke vergadering na de reformatie het
convent van Wezel (1568), waarin de Dienaren van de Nederlandse Kerk bijeen
kwamen en waarin kerkordelijke regels werden opgesteld.
Drie jaar later was in Emden ook een aantal ouderlingen aanwezig. Deze `verzameling
van de Nederlandse kerken die onder het Kruis zitten en in Duitsland en Oost-Friesland
verstrooid zijn' geldt als de eerste synode. Nadien werden geregeld dergelijke
vergaderingen belegd, waar de regels van de kerkorde werden aangevuld en bijgesteld.
In 1586 verkrijgt de kerkorde van de synode van 's-Gravenhage voor het eerst
approbatie (goedkeuring) van de Hoge Overheid.
Beroemd is geworden de kerkorde van de synode van Dordrecht 1618/19. De oorzaak
daarvan is niet zozeer dat deze kerkorde wat de inhoud betreft zoveel afwijkt of beter is
dan de vorige kerkorden. Maar eenvoudig omdat de synode van 1618/19 de laatste
nationale synode is geweest die mocht worden gehouden. Om verdere kerkelijke strijd te

voorkomen heeft de overheid nadien geen toestemming meer gegeven om een
landelijke synode te beleggen. Zodoende kon de kerkorde ook niet meer worden
aangepast aan de vragen van de tijd, zoals altijd was gebeurd.
Eigenlijk is de kerkorde van Dordrecht 1619 nooit algemeen aanvaard. De overheid
heeft er ook geen approbatie op verleend. In allerlei provincies behield men zijn eigen
kerkorde (bijvoorbeeld in Zeeland en Groningen).
De kerkorde van Dordrecht 1619 heeft als hoofdindeling:
1. Van de Diensten (ambten)
2. Van de kerkelijke samenkomsten (ambtelijke vergaderingen)
3. Van de Leer, Sacramenten en andere Ceremoniën
4. Van de Censuur en Kerkelijke Vermaning (de tucht).
Deze kerkorde heeft in de Hervormde Kerk dienst gedaan tot 1816, in de Gereformeerde
Kerken tot 1959, en zij functioneert nog steeds in verschillende kleinere kerken van
gereformeerde signatuur. Overigens is ook in deze laatste kerken de kerkorde in
meerdere of mindere mate aangepast aan de veranderde omstandigheden.
1.4.4 Het Algemeen Reglement
In de tijd van de Franse Revolutie veranderde er veel in de verhouding van kerk en
staat. De kerkelijke goederen werden door Lodewijk Napoleon (in 1808) aan de overheid
getrokken, die dan voortaan aan de predikanten een traktement zou uitkeren. In 1815
werd onder Willem I een grondwet van kracht, waarin intensieve bemoeienis van de
koning in kerkelijke zaken werd vastgelegd.
In 1816 werd bij Koninklijk Besluit het `Algemeen Reglement voor het bestuur der
Hervormde Kerk' afgekondigd. In de kerk werd hier en daar geprotesteerd, maar zonder
resultaat. De ambtelijke vergaderingen werden vervangen door besturen, een soort
regentencolleges waarbij de overheid sterke invloed had op de benoemingen. De
synode bestond uit tien predikanten en één ouderling of oud-ouderling.
De hogere besturen mochten niet beslissen over leergeschillen. Men was bevreesd voor
kerkelijke strijd. De voornaamste taak van de besturen werd het bewaren van rust en
orde. Zo werd de kerk in geestelijk opzicht monddood gemaakt.
De enige meerdere vergadering die uit afgevaardigden bestond was de classicale
vergadering. Maar alle bestuursbevoegdheden waren aan deze vergadering ontnomen
en opgedragen aan een classicaal bestuur, bestaande uit een commissie van
moderatoren, benoemd door de koning. Aan de ambtelijke vergadering was slechts de
taak overgelaten een nominatie op te stellen voor de leden van het classicaal bestuur en
om zich te bemoeien met de rekeningen van de classicale weduwenbeurs en andere
fondsen (art. 67).
De koning was in feite de hoogste gezagsdrager in de kerk: alle reglementen die door de
synode en de provinciale besturen werden ontworpen, moesten worden ingezonden aan
het ministerieel departement `ten einde aan den Koning ter sanctie te worden
aangeboden' en alle veranderingen waren `insgelijks aan de approbatie van Zijne
Majesteit onderworpen' (art. 42). Zelfs de plaatselijke reglementen waren aan 's Konings
goedkeuring onderworpen (art. 93). Op basis van dit Algemeen Reglement heeft de
koning vervolgens `Provinciale Reglementen op de administratie van kerkelijke fondsen'
vastgesteld, zodat via de door hem benoemde provinciale colleges van toezicht ook het
beheer van de plaatselijke goederen aan zijn gezag werd onderworpen. De koning
beschouwde zich als de Opperkerkvoogd van de kerkelijke goederen.

Tussen 1842 en 1870 werd de directe bemoeienis van de overheid met het kerkelijk
bestuur geleidelijk opgeheven, maar het bestuurssysteem bleef gehandhaafd. Over het
belijden, de leer en geloofsvragen mochten of wilden de kerkelijke besturen geen
uitspraken doen. Van kerkelijke tucht was dus geen sprake. Er heerste in feite
leervrijheid, ten gevolge van de reglementenbundel.
Omdat de kerkelijke tucht ontbrak gingen de gemeenten zelf naar eigen normen een
vorm van privé-tucht oefenen, door op de kansel alleen die predikanten toe te laten die
voldeden aan de criteria die men zelf stelde. Daardoor werd de kerk opgesplitst in
richtingen, elk met eigen normen.
1.4.5 Pogingen tot reorganisatie
Al in de 19e eeuw werden pogingen in het werk gesteld om tot herstel van de
presbyteriaal-synodale kerkorde te komen. Abr. Kuyper meende dat te kunnen bereiken
door wat hij noemde `het juk der synodale organisatie' af te werpen om zich zodoende
weer te buigen onder het juk van Christus. Hij meende daardoor de enige wettige
voortzetting te zijn van de oude Gereformeerde Kerk en zo ook recht te kunnen laten
gelden op de kerkelijke goederen. Maar de rechter oordeelde anders: hij werd in het
ongelijk gesteld en de goederen bleven bij de hervormde kerk.
Rond de eeuwwisseling hebben Hoedemaker en Gunning gepleit voor reorganisatie. xxi
Van 1929 tot 1939 is een intensieve strijd gevoerd: verschillende reorganisatieplannen
werden opgesteld. Soms werden ze zelfs in eerste lezing door de synode aanvaard.
Maar als het er op aan kwam werden ze steeds weer met de beruchte stemverhouding
van 10 tegen 9 verworpen. De vrijzinnigen waren sterk vertegenwoordigd in de kerkelijke
besturen en vreesden een kerk die weer tucht zou oefenen. xxii
Pas tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam het tot een doorbraak. Op 31 oktober 1945
kwam (voor het eerst sinds 1619) de generale synode als ambtelijke vergadering bijeen.
Toen eerder dat jaar het besluit tot het houden van een generale synode door de
provinciale kerkbesturen was bekrachtigd, bedekte dr. Gravemeyer de
reglementenbundel der kerk met de Bijbel. Deze symbolische daad wilde er uitdrukking
aan geven: eindelijk kon het Woord van God weer gezag oefenen in de kerk.
1.5 De hervormde kerkorde van 1951
De Commissie voor de Kerkorde, die in 1947 het ontwerp voor een nieuwe kerkorde aan
de kerk heeft aangeboden, heeft nauwe aansluiting gezocht `aan het wezenlijke van de
oude kerken-ordeningen van Wezel, Emden en Dordrecht. Dit blijkt in het bijzonder ook
hieruit, dat de kerkinrichting presbyteriaal is en als wezenlijke inhoud heeft, dat de Kerk
zal leven onder 's Heren heerschappij en daarom de nadruk legt op de goede
functionering van de drie ambten in Christus' Kerk'. xxiii
Toch was het niet mogelijk de kerkorden uit de tijd na de reformatie opnieuw in te
voeren. Zowel de wereld waarin de kerk zich geroepen wist, als de vragen die in de kerk
zelf leefden, waren daarvoor in de loop der eeuwen te ingrijpend veranderd. Ging het
voorheen met name om de strijd tegen roomse dwalingen en om de strijd met de
overheid over de inmenging in kerkelijke zaken, in deze eeuw leeft de kerk in een wereld
die geteisterd wordt door ontkerstening en nihilisme. De apostolisch-missionaire taak
van de kerk om te dienen met het Evangelie des Koninkrijks heeft een veel sterkere
betekenis gekregen. xxiv
`Primair is, dat onze Kerk weer Kerk worde, Christusbelijdende volkskerk. Hier ligt de
kern van de arbeid onzer commissie en van de kerkorde, welke daaruit geboren is.

Een Christusbelijdende volkskerk heeft enerzijds niet te vragen naar meningen en
inzichten van mensen, maar uitsluitend naar de waarheid Gods. Zij mag anderzijds niet
in zichzelf gekeerd zijn, maar heeft zich te wenden tot het gehele volk en te arbeiden
aan deszelfs kerstening vanuit de erkentenis der waarheid'. xxv
Deze citaten geven ons enig inzicht in de dragende uitgangspunten en doelstellingen,
die bij het ontwerpen van deze kerkorde voor ogen stonden.
In het kort noem ik hier enkele karakteristieke trekken van de kerkorde van 1951, vooral
in vergelijking met het Algemeen Reglement, dat tot die tijd van kracht was. xxvi
1. Het kerkelijk bestuursapparaat werd vervangen door een presbyteriale ambtelijke
structuur, zodat men weer geestelijke verantwoordelijkheid kan dragen. Het verschil
wordt onmiddellijk duidelijk als we enkele artikelen met elkaar vergelijken.
`De zorg voor de belangen, zowel van de Christelijke Kerk in het algemeen als
van de Hervormde in het bijzonder, de handhaving harer leer, de
vermeerdering der godsdienstige kennis, de behartiging van de zending, de
bevordering van Christelijke zeden, de bewaring van orde en eendracht, en de
aankweking van liefde voor Koning en vaderland, moeten steeds het
hoofddoel zijn van allen, die in onderscheidene betrekkingen, met het kerkelijk
bestuur belast zijn' (art. 11 van het Algemeen Reglement).
Als we dit artikel leggen naast artikel X van de kerkorde over het belijden der Kerk,
proeven we de totaal andere inzet: niet de zorg voor de belangen der kerk wordt daar
als het hoofddoel aangemerkt, maar het belijden van de zelfopenbaring van de Drieenige
God. In plaats van het aankweken van liefde voor Koning en vaderland is er sterke
aandacht voor het koninkrijk Gods.
2. Sterke nadruk wordt gelegd op de apostolaire roeping van de kerk. Als
Christusbelijdende geloofsgemeenschap is de kerk in de wereld gesteld om Gods
beloften en geboden te betuigen voor alle mensen en machten. Dat is wat anders dan
het bewaren van orde en rust als hoogste roeping!
Deze apostolische opdracht wordt vervuld in het gesprek met Israël, door het werk van
de zending in en buiten Nederland, en door het getuigenis tot de overheid.
Israël is geen object van zending, het is veelmeer het eigenlijke subject van het
apostolaat. Het apostolaat begint bij Israël. Voor het eerst werd de bijzondere relatie van
de kerk tot Israël in een kerkorde verwoord.
3. Het belijdend karakter van de kerkorde komt uit in tal van artikelen. Van belang
daarbij is vooral dat de Heilige Schrift als bron en norm der prediking wordt aangemerkt.
De gehele kerk is geroepen tot het belijden van de Naam, ook in de ambtelijke
vergaderingen. Dat de kerk het getuigenis waartoe ze zich geroepen weet, serieus
neemt komt tot uiting in de woorden: 'De kerk weert wat haar belijden weerspreekt'. De
kerk wil het opzicht over de leden en ambtsdragers en over de verkondiging weer ernstig
nemen.
4. Het ambt van diaken krijgt een volwaardige plaats in de ambtelijke vergaderingen.
Onder het Algemeen Reglement maakten de diakenen wel deel uit van de kerkenraad,
maar zij werden niet afgevaardigd naar de meerdere vergaderingen en namen dus ook
niet deel aan de beraadslagingen die daar werden gevoerd.
Al vanaf de 16e eeuw bestaat er verschil van mening over de positie van de
diakenen. xxvii De Nederlandse Geloofsbelijdenis rekent ze met de herders en de
ouderlingen tot de kerkenraad (art. 30 N.G.B.). Maar het klassieke bevestigingsformulier
voor ouderlingen spreekt alleen over de dienaren des Woords en de ouderlingen, die
samen de kerkenraad vormen. Ook in de Dordtse kerkorde worden de diakenen niet tot
de eigenlijke kerkenraad gerekend (art. 37), behalve als het getal der ouderlingen zeer
klein is (art. 38).

De kerkorde van 1951 heeft de knoop resoluut doorgehakt en heeft aan de diakenen
een volwaardige plaats gegeven in het kerkelijk bestel.
5. Aan de scheiding van bestuur en beheer werd in principe een einde gemaakt door
de kerkvoogden als ouderlingen-kerkvoogd op te nemen in de kerkenraad. Deze
scheiding tussen het beleid van de kerkenraad en het beheer van de kerkvoogdij was al
van oude datum.
Sinds 1816 was de kerkvoogdij verantwoording schuldig aan de koning, via het door
hem ingestelde toezicht. Vanaf 1871 konden de gemeenten zelf bepalen of ze vrijwillig
kerkelijk toezicht zouden aanvaarden of het beheer in eigen hand zouden nemen (vrij
beheer). In beide gevallen had de kerkenraad geen enkele inspraak in beheerszaken.
Dit kon soms tot zeer ongeestelijke situaties leiden. De financiën zijn de gelden van de
gemeente, tot opbouw van de gemeente. Maar kerkvoogden die het beleid wilden
blokkeren, hadden daartoe alle mogelijkheden.
In 1951 heeft de kerk ervoor gekozen de kerkvoogden op te nemen in de kerkenraad,
maar met het behoud van hun eigen verantwoordelijkheden. De ouderling-kerkvoogd
werd ambtsdrager, om deel te nemen aan de geestelijke beslissingen in de kerkenraad
en daardoor bij het beleid betrokken te zijn.
Omgekeerd werden de begroting en rekening van de kerkvoogdij in de kerkenraad
besproken, zodat de kerkenraad bij het beheer betrokken werd. Het college van
kerkvoogden stelde de begroting vast, maar de kerkenraad kreeg het recht bezwaar aan
te tekenen.
De beslissing om het plaatselijk reglement aan de kerkorde aan te passen werd in 1951
overgelaten aan de gemeente en in ongeveer tweederde van het aantal gemeenten is
men daartoe overgegaan.
In 1991 heeft de synode opnieuw een beslissende stap gezet op de weg van de
integratie van bestuur en beheer: in elke gemeente moet nu de meerderheid van het
college van kerkvoogden uit ouderlingen-kerkvoogd bestaan. Bij de kerkenraad is
uitdrukkelijk de eindverantwoordelijkheid voor het beheer gelegd, al worden aan het
college van kerkvoogden eigen verantwoordelijkheden gedelegeerd.
6. Er zou veel meer te noemen zijn. Ik duid nu alleen maar enkele terreinen aan:
- de organen van bijstand van de ambtelijke vergaderingen krijgen belangrijke
taken toevertrouwd;
- door middel van de bedieningen wil de kerk present zijn op allerlei terreinen
van de samenleving door het inzetten van goed opgeleide gemeenteleden:
een moderne vorm van apostolaat;
- door de hele kerkorde heen is er grote aandacht voor de oecumenische
roeping van de kerk: er is zelfs een aparte ordinantie aan gewijd;
- de gemeenten in de grote steden worden gedecentraliseerd: de wijkgemeente
wordt het uitgangspunt in het denken over de gemeente.
1.6 Samen op Weg
Het proces van hereniging van de Nederlandse Hervormde Kerk met de Gereformeerde
Kerken in Nederland maakte een nieuw hoofdstuk in de kerkorde nodig. In 1982 werd
aan ordinantie 20 over de oecumene artikel 13 toegevoegd om het mogelijk te maken in
het kader van Samen op Weg passende regelingen te treffen.
Deze regelingen hebben natuurlijk allereerst betrekking op gemeenten die een brede
interkerkelijke samenwerking (een federatie) aangaan. Maar in de Tussenorde, zoals het
stelsel van Generale Regelingen voor Samen op Weg wordt genoemd, zijn ook
regelingen opgenomen voor een gefedereerde classicale vergadering of provinciale

kerkvergadering. Vanaf 1982 is de Tussenorde uitgegroeid tot een vrijwel complete
regeling van de samenwerkingsfase in federatief verband.
Essentieel in al deze regelingen is:
- ze mogen niet afwijken van de Romeinse artikelen van de kerkorde, alleen
afwijking van wat bij of krachtens de ordinanties is bepaald, is toegestaan,
- deze regelingen kunnen pas tot stand komen nadat de classicale
vergaderingen zijn geraadpleegd, wat ongebruikelijk is bij generale regelingen,
- in alle regelingen moet het voorlopig karakter bewaard blijven: ze mogen niet
vooruit lopen op een totale fusie. De beide samenwerkende
kerkgemeenschappen moeten in de federatie herkenbaar blijven,
- alleen op de punten die uitdrukkelijk in de Tussenorde zijn opgenomen is
afwijking van de kerkorde toegestaan. Voor het overige blijven ook voor
gefedereerde gemeenten en vergaderingen de kerkorden van beide kerken
geheel van kracht.
In de Tussenorde zijn inmiddels regelingen opgenomen voor
- de samenwerking van gemeenten,
- gemeenschappelijke kerkdiensten,
- de federatie van gemeenten,
- de gezamenlijke verkiezing van ambtsdragers,
- de gemeenschappelijke kerkenraad en het consulentschap,
- het gemeenschappelijk beheer in een gefedereerde gemeente,
- de federatie van een centrale gemeente,
- de attestaties en doopbewijzen,
- de afvaardiging naar de classicale vergadering vanuit een gefedereerde
gemeente,
- de federatie van een classicale vergadering,
- de federatie van een provinciale kerkvergadering,
- de handhaving van de kerkelijke tucht in federatief verband,
- het provinciaal college van advies met betrekking tot het beheer,
- de behandeling van bezwaren en geschillen in federatief verband,
- de gemeenschappelijke vergadering van synoden.
Deze regelingen zijn van toepassing bij samenwerking of federatie van twee of drie
onderdelen (gemeenten of meerdere vergaderingen) van de in Samen op Weg zich
verenigende kerken.
De Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden nam sinds 1986 deel in
een `participerende betrokkenheid' aan het proces van Samen op Weg. xxviii Sinds 1991
deelt ze voluit in het proces van vereniging door het werken aan een kerkorde voor de
verenigde kerk. In 1993 is de Tussenorde volledig van toepassing verklaard op
samenwerking en federatie met evangelische lutherse gemeenten en de Evangelisch-
Lutherse Kerk.
Aan de Remonstrantse Broederschap werd in 1988 de status van waarnemer in het
proces van Samen op Weg verleend. xxix Zij heeft deze status echter beëindigd na het
gereed komen van het ontwerp kerkorde voor de verenigde kerk, omdat ze daarin
onvoldoende ruimte aanwezig achtte voor haar eigen visie en omdat de Dordtse
Leerregels als belijdenisgeschrift werden gehandhaafd. De Remonstrantse
Broederschap is uitgenodigd als gast bij het Samen op Weg proces betrokken te zijn.
1.7 De Verenigde Kerk
In 1990 is door de drie synoden een werkgroep Kerkorde ingesteld met als opdracht 'het
ontwerpen van een samenhangend geheel van grondleggende artikelen voor het

gezamenlijk kerk-zijn van de zich h(v)erenigende kerken. De werkgroep diende daarbij
uit te gaan van de structuur van de hervormde kerkorde in engere zin als beginpunt en
hoofdlijn en daarbij te bezien welk materiaal uit de kerkorden van de andere
deelnemende kerken zou kunnen worden ingebracht. De werkgroep kwam in juni 1992
met een eerste ontwerp. xxx Vervolgens zijn de bijbehorende ordinanties ontworpen. De
tekst van de grondleggende bepalingen is in 1998 in tweede lezing (voorlopig)
vastgesteld, waarbij alleen over de naam van de Verenigde Kerk nog een besluit moet
worden genomen. De behandeling van de ordinanties in tweede lezing is voorzien in het
najaar van 2001.
1.8 Een geestelijke functie
In het kerkrecht zoekt de kerk gestalte te geven aan wat ze naar haar wezen is: de
gemeente die Christus regeert door zijn Geest en Woord. xxxi
Noordmans heeft de presbyteriale kerkorde genoemd `een poging om het menselijk
apparaat rondom het werk des Heiligen Geestes tot een minimum te herleiden'. xxxii Voor
wie de omvangrijke losbladige uitgave van de Kerkorde der Nederlandse Hervormde
Kerk in handen heeft, met de soms zeer gedetailleerde regelingen en voorschriften, zal
het niet altijd eenvoudig zijn die te zien als een geschikt instrument om ruimte te houden
voor de regering van Christus door zijn Geest en Woord. Toch zullen we voor ogen
moeten houden dat het daarom begonnen is en zullen we de kerkorde ook vanuit die
gezindheid hebben te hanteren in het kerkelijk leven.
In dit verband mag ik nog een keer de Commissie voor de kerkorde citeren, die in 1947
schreef:
`Bij het maken of beoordelen van een kerkorde mag men nimmer uit het oog verliezen,
dat zij niet een administratieve functie heeft, maar een geestelijke.
Haar enig doel is om aan Kerk en gemeente die inrichting en bewerktuiging te geven,
die zij behoeven om, rondom Woord en Sacrament, in deze wereld als gemeenschap
der ware christgelovigen in belijden, leven en werken gemeente des Heren te zijn.
De commissie voor de kerkorde heeft dan ook gevoeld voor de Kerk niet een wet te
moeten maken, maar de leefregel te moeten zoeken, die het onze Kerk mogelijk maakt
naar binnen en naar buiten weer als Kerk te functioneren, voor welke leefregel de
Heilige Schrift het inzicht geeft.
Ook de meest zakelijke en dagelijkse bepalingen moeten steeds zo worden gelezen en
toegepast, dat zij de verschijning der Kerk beogen als de openbaring van het lichaam
van Christus. Verliest men dit - bij welke grote of kleine kerkelijke handeling en
beslissing ook - uit het oog, dan is er het gevaar van verstening, van verschrompeling tot
een uitwendige corporatie en van een wegzakken van het kerkordelijke naar het
administratieve als doel in zichzelf'. xxxiii
De kerkorde heeft een geestelijke functie.
We hebben haar dan ook geestelijk te hanteren.
i
ii
iii
iv
Noordmans, dr. O., Verzamelde werken deel V, Kampen 1984, blz. 361.
Vergelijk: Plomp, dr. J., `Kerk en recht', in: dr. W. van 't Spijker e.a., Inleiding tot de studie van
het kerkrecht, Kampen z.j., blz. 33-38.
Sohm, Rudolph, De geschiedenis der kerk in hare grondtrekken geschetst, Nijkerk, 3e druk
1917, blz. 32v.
Zie voor een bredere beschrijving o.m.
Bronkhorst, dr. A.J., Schrift en Kerkorde, Den Haag 1947, blz. 244-269,

van 't Spijker, dr. W. (red.), De Kerk. Wezen, weg en werk van de kerk naar reformatorische
opvatting, Kampen 1990, blz. 301-338,
Balke, dr. W., `Congregationalisme en Calvijns zicht op de plaatselijke gemeente' in: Omgang
met de reformatoren, Kampen 1992, blz. 119-129.
v
Zie over het congregationalisme, behalve de in de vorige noot genoemde literatuur:
Bouwman, dr. H., Gereformeerd Kerkrecht, Kampen 1985, 1e deel, blz. 267-276,
Dingemans, dr. G.D.J., Een huis om in te wonen, 's-Gravenhage 1987, blz. 185-195,
van 't Spijker, dr. W. (red.), Inleiding tot de studie van het kerkrecht, blz. 106-109, bijdrage van
drs. D. Deddens,
Nijkamp, drs. M., De kerk op orde. Congregationalisme. De derde weg in de kerk van de
toekomst, 's-Gravenhage 1991
van den Heuvel, P., 'De actualiteit van Reformatie en ambt' in: Reformatie: prediking en ambt.
Congresbundel 1992-1993, blz. 165-178
vi
M. Nijkamp wijst de opvatting af dat voor het congregationalisme de gelovige constitutief zou
zijn voor de gemeente. In het theologisch spreken ligt alle nadruk op Christus die wereldwijd
zijn kerk verzamelt en opbouwt (a.w., blz. 104-107).
vii
In de meerdere vergaderingen is sprake van `accumulatie van de ambtsmacht'.
van Ruler, dr. A.A., Het apostolaat der kerk en het ontwerp-kerkorde, Nijkerk 1948, blz. 120.
Vgl. Hendriks, dr. A.N., Kerk en ambt in de theologie van A.A. van Ruler, Amsterdam 1977,
blz. 294-296.
viii
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 181; vergelijk blz. 445.
ix
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 446.
x
Noordmans, dr. O, a.w., blz. 252.
xi
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 253; vergelijk ook blz. 161, 362v.
xii
Mönnich, dr. C.W., `Toegedaan de onveranderde Confessie van Augsburg' 1530-1980, Baarn
1980, blz. 70-77.
xiii
Nijkamp, drs. M., a.w., blz. 84.
xiv
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 385 noot 23.
xv
Van Drimmelen, drs. L.C., 'De kerkorde van de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk
der Nederlanden', in: Werkboek voor Samen op Weg, Zoetermeer 1989, hoofdstuk 6.3, blz.
47-57
xvi
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 413.
17 Van Ginkel, dr. A., De Ouderling, Amsterdam 1975, blz. 121. Volgens H.A. Speelman, Calvijn
en de zelfstandigheid van de kerk, Kampen 1994, blz. 122 waren de andere ambten echter
‘niet of nauwelijks kerkelijke ambten te noemen in onze zin van het woord. Deze
ambtsdragers kregen geen kerkelijke bevestiging, maar werden uitsluitend door de overheid in
hun functie benoemd’.
xviii
In de bijlagen is van de `Discipline Ecclesiastique' uit 1559 een Nederlandse vertaling
opgenomen. Zie over deze kerkorde H.A. Speelman, a.w., blz. 125vv
Zie voor de invloed van de Discipline Ecclesiastique (1559) en de Ordonnances
Ecclésiastiques van Genève (1561) op het Nederlandse gereformeerde kerkrecht: Haitjema,
dr. Th.L., Calvijn en de oorsprongen van het Nederlandse Gereformeerde kerkrecht, in:
Christendom en Historie, Amsterdam 1925, blz. 183-212.
xix
Artikelen van Wezel (1568), art. I-1.
Het begrip `classis' als aanduiding van een kerkelijk district is na de reformatie voor het eerst
gebruikt omstreeks 1540 in Zwitserland. Voor de grenzen van de classes was aansluiting
gezocht bij de administratieve en burgerlijke indeling van de ambtsgebieden van de baljuws.
In deze classes werden wekelijkse bijeenkomsten van de predikanten gehouden, onder
leiding van een voorzitter met niet geringe bevoegdheden. Deze had de taak, samen met vier
`gezworenen', toezicht te houden op de leer en het leven van de predikanten en om zonodig
tucht te oefenen.
Zie: Guillaume Farel 1489-1564, Biographie nouvelle, Neuchâtel 1930, blz. 412-414. Ik werd
op deze passage geattendeerd door dr. W. de Greef.
xx
Over het ontstaan van de synoden, zie: H.A. Speelman, a.w., blz. 15v
xxi
Zie: Balke, Dr. W., Gunning en Hoedemaker - samen op weg, 's-Gravenhage 1985, met name

lz. 149-216.
xxii
Zie over deze periode vooral: Bartels, H., Tien jaren strijd om een belijdende Kerk. De
Nederlandsche Hervormde Kerk van 1929 tot 1939, Den Haag 1946 (diss.).
xxiii
Ontwerp voor een Kerkorde der Nederlandsche Hervormde Kerk, z.j. (1947), blz. 5.
xxiv A.w., blz. 7.
xxv A.w., blz. 8.
xxvi
Vgl. Bronkhorst, dr. A.J., `De Kerkorde van 1951', in: Kerk en Theologie, 27e jaargang nr. 2
(1976).
xxvii
Zie daarover: Polman, dr. A.D.R., Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis, Franeker z.j.,
deel 4, blz. 23-29.
xxviii Verslag gezamenlijke vergadering van synoden, november 1986, blz. 232.
xxix Verslag gezamenlijke vergadering van synoden, oktober 1988, blz. 48-54, 255-288 en 324v.
xxx Zie daarover onder meer:
Heitink, G., 'De ekklesiologie van de nieuwe kerkorde'; de Kruijf, G.G., 'Een beeld van een
kerk'; van der Velden, M.J.G., 'Tussen realiteit en toekomst, praktisch-theologische
overwegingen bij een kerkorde', in: Kerk en Theologie, 44 e jaargang nr. 3 (juli 1993).
van 't Spijker, W., 'Reformatie en kerkorde'; van den Heuvel, P., 'Op weg naar een verenigde
kerk; een tussenbalans'; Hoek, J., 'Om de toekomst van de Hervormde Kerk in Nederland', in:
Theologia Reformata, 36 e jaargang nr. 3 (sept. 1993).
van den Heuvel, P., 'De actualiteit van Reformatie en ambt' in: Reformatie: prediking en ambt.
Congresbundel 1992-1993, blz. 165-178.
Weijland, dr. H.B., Om de vrijheid van het Woord. Over het kerkverenigend karakter van
artikel I, lid 1-4 van de Ontwerp Kerkorde, Kampen 1993.
van den Heuvel, P., In gesprek over de nieuwe kerkorde van de Verenigde Protestantse Kerk
in Nederland, 1994.
Koffeman, dr. L.J., Gestalte en gehalte. Oecumenisch-theologische en kerkrechtelijke
implicaties van het visitekaartje van de VPKN, Kampen 1994.
Luttikhuis, dr. B.A.M., 'Enige notities bij de ontwerp-ordinanties voor de kerkoprde van de
VPKN' en Van den Heuvel, P., 'Momenten in een groeiproces', in Kerk en Theologie, 49 e
jaargang nr. 1(januari 1998).
xxxi
Vgl. Heidelbergse Catechismus, zondag 21 (antwoord 54).
xxxii
Noordmans, dr. O., a.w., blz. 172v.
xxxiii
Ontwerp voor een kerkorde (1947), blz. 5.