Bijlage 12.pdf - Kerkrecht.nl

Rapport van de deputaten eredienst, benoemd door de Generale Synode van Berkel
en Rodenrijs 1996
Woord vooraf
U heeft nu in handen het rapport van de deputaten eredienst, benoemd door de Generale
Synode van Berkel en Rodenrijs 1996.
Een van de opdrachten aan deze deputaten was, dit rapport een half jaar voor het begin
van de synode aan de kerken aan te bieden, zodat de kerkenraden gelegenheid tot reactie
zouden hebben.
Deputaten hopen dat van die gelegenheid tot reactie gebruik gemaakt wordt. Zo krijgen
synode en deputaten een indruk, hoe de zaken rondom de eredienst 'liggen' in de kerken.
Deputaten hebben met veel genoegen aan de omvangrijke opdracht van de vorige synode
gewerkt.
Wij wensen de lezers veel plezier bij het lezen van de resultaten van onze studie.
De deputaten eredienst:
R. ter Beek
A.L.Th. de Bruijne
T. Dijkema
H. Folkers
D.Th. Hoekstra
J.N. IJkel
P. de Jong
J.J. Poutsma
J. Smelik
C.A. van der Vloed

1 Inleiding
1.1 Opdrachten
De Generale Synode van Berkel en Rodenrijs 1996 benoemde een nieuw deputaatschap
eredienst. De synode gaf dit deputaatschap de volgende opdrachten (Acta art. 63, besluit
4.a.1-8):
1. een derde orde van dienst te ontwerpen zowel voor de morgen- als de middagdienst
met en zonder avondmaal, en onderzoek te doen naar het eventueel eigen karakter
van de tweede dienst op zondag en de consequenties daarvan voor de inrichting van
deze dienst;
2. zich te bezinnen op de plaats en de inrichting van de avondmaalsviering en daarbij
teksten of formulieren te (doen) ontwerpen die meer afwisseling mogelijk maken bij
frequente viering van het avondmaal;
3. aandacht te geven aan variatie in of uitbreiding van de liturgische formulieren;
4. teksten te ontwerpen voor vaste liturgische onderdelen en in overleg met deputaten
kerkmuziek melodieën te zoeken of te (doen) ontwerpen voor een meer gevarieerde
vormgeving van onderdelen van de orden van dienst;
5. te onderzoeken of en zo ja hoe een voor deze tijd geschikte orde van dienst te ontwikkelen
zou zijn met gebruikmaking van delen van het ordinarium;
6. bij de bezinning op de vormgeving van de eredienst de huidige tijd en cultuur in
rekening te brengen en te onderzoeken of nadere onderscheiding in karakter en doel
van samenkomsten van de gemeente wenselijk is;
7. in samenwerking met de deputaten generaal-synodale publicaties een handzame en
goed leesbare publicatie te verzorgen over (a) de synodebesluiten over de hantering
van artikel 65 KO, (b) het grondpatroon van de gereformeerde eredienst, (c) de
schuldbelijdenis en de genadeverkondiging, en de plaatsing van de wet na de preek,
(d) de manier waarop de verschillende onderdelen van de eredienst kunnen worden
vormgegeven;
8. het rapport van hun werkzaamheden met voorstellen om te komen tot verantwoorde
verrijking van de liturgie zes maanden voor de volgende generale synode de kerken
toe te zenden om deze de gelegenheid te geven hun reacties bij de synode in te
zenden.
De synode voerde daartoe de volgende gronden aan:
1. beide diensten vragen in het geheel van de zondagsviering om een eigen karakteristieke
vorm;
2. een van de gronden onder het besluit van de synode van Ommen wijst op 'het verlangen
naar meer afwisseling in de avondmaalsliturgie' bij frequent avondmaal vieren
(acta art. 46, besluit 1, grond 1.4); de twee huidige avondmaalsformulieren bieden
daartoe te weinig mogelijkheden; de inventarisatie van deputaten bevestigt de wens
naar meerdere avondmaalsformulieren;
3. de synode van Ommen gaf deputaten ook opdracht aandacht te geven aan 'variatie in
of uitbreiding van het aantal liturgische formulieren' (Acta art. 46, besluit 1.1). Deputaten
zijn hier niet aan toe gekomen;
4.1. het is wenselijk dat de voorganger voor schuldbelijdenis en genadeverkondiging uit
meerdere teksten een keuze kan maken;
4.2. om bepaalde onderdelen van de liturgie te kunnen zingen (bijv. votum en schuldbelijdenis)
dienen geschikte melodieën voorhanden te zijn;
5.1. de teksten van het ordinarium, Kyrie, Gloria, Sanctus en Benedictus en Agnus Dei,
gaan terug op de vroege christelijke traditie;
5.2. naast de bestaande orden van dienst zou een zogenaamde ordinarium-orde een
verrijking kunnen betekenen, als blijkt dat deze een goede vorm biedt om God in deze

tijd te eren in de eredienst;
5.3. latere gebruikmaking van de ordinariumdelen in de rooms-katholieke mis met de
transsubstantiatieleer hoeft niet bij voorbaat uit te sluiten dat gereformeerde kerken ze
goed kunnen gebruiken;
6.1. een Schriftuurlijk verantwoorde liturgie ontstaat in wisselwerking met de vragen en
mogelijkheden van de eigen tijd en cultuur. Dat vraagt bijvoorbeeld dat voor de huidige
praktijk van de eredienst gerekend wordt met het specifieke belang van de preek,
de functie van de eredienst voor de gemeenteopbouw en de missionaire opdracht van
de gemeente;
6.2. de nieuwtestamentische 'samenkomst' omvat meerdere aspecten van de omgang met
God in de gemeente. Het is denkbaar dat de kerken ook vandaag samenkomsten
instellen met een speciaal karakter of bijzondere doelstelling (bijv. een kerkdienst met
evangeliserend karakter);
7.1. deputaten hebben in hun rapport veel aangedragen uit de Schrift en de geschiedenis
dat van belang is voor het gesprek in de kerken over liturgie;
7.2. met recht hebben briefschrijvers gewezen op de grote omvang van het aangeboden
rapport;
7.3. ten dienste van het gesprek over de eredienst en ter verspreiding van de synodebesluiten
hierover, moeten de kerkleden kunnen beschikken over een niet te omvangrijke
publicatie over genoemde zaken;
7.4. toetsing is geen plicht voor enkelingen maar het recht van alle kerkleden.
Bij deze hoofdopdracht voegde zich de opdracht die verwoord is in Acta art. 43 besluit 2:
aan de kerken de volgende tekst van artikel 65 KO tweede lid ter toetsing voor te
leggen:
"De kerken zullen gebruik maken van de orden van dienst die door de generale
synode zijn goedgekeurd"
en nieuw te benoemen deputaten eredienst op te dragen, rekening houdend met de
reacties uit de kerken, een voorstel met betrekking tot de tekst van artikel 65 KO
tweede lid te doen aan de volgende synode.
Onder dit besluit staat als vierde grond vermeld:
het verdient de voorkeur, nu geen tekstwijzigingsvoorstel voor artikel 65 KO in de weg
van artikel 30 KO de synode heeft bereikt, geen nieuwe tekst vast te stellen, maar de
kerken in de gelegenheid te stellen een voorstel tot tekstwijziging te toetsen, waarna
de volgende synode de tekst van artikel 65 KO definitief kan vaststellen.
1.2 Werkwijze van het deputaatschap
De generale synode benoemde de volgende broeders in het deputaatschap:
R.ter Beek te Capelle a/d IJssel, T.Dijkema te 's-Hertogenbosch, H.Folkers te Rotterdam,
D.Th.Hoekstra te Capelle a/d IJssel, P.de Jong te Oldehove, J.Smelik te Zuidhorn, en
J.N.IJkel te Nijkerk.
De volgende personen werden als secundi benoemd: A.L.Th.de Bruijne te Kampen,
J.J.Poutsma te Enschede en C.A.van der Vloed te Rotterdam. Van deze plaatsvervangers
heeft J.J. Poutsma actief meegewerkt aan de opdracht van deputaten. Aan de andere
secundi zijn steeds alle stukken toegezonden. Af en toe werd van hun deskundigheid
gebruik gemaakt.
De veertien vergaderingen van het deputaatschap werden meestal gehouden in De
Schaapskooi in Amersfoort.
In het eerste halfjaar van onze werkzaamheden hielden wij ons bezig met het voorbereiden
van de publicatie, zoals gevraagd in opdracht 7. Over deze publicatie is veel contact geweest
met de deputaten generaal-synodale publicaties. De samenwerking resulteerde in

een boekje, Licht op liturgie, dat in het najaar van 1997 verscheen bij uitgeverij De Vuurbaak.
Regelmatig lieten wij ons informeren over de verkoop van dit boekje. Tot nu toe
(zomer 1998) zijn ongeveer elfduizend exemplaren verkocht.
Ook heeft ons deputaatschap enkele keren contact gehad met deputaten kerkmuziek.
Onze eerste vergadering in oktober 1996 was een gezamenlijke. Ook in september 1997
vergaderden wij samen om de stand van onze wederzijdse werkzaamheden uit te wisselen.
Ook wisselden wij notulen uit. Zo bleven we van elkaars werk op de hoogte.
Werkinhoudelijk zijn er contacten tussen afzonderlijke leden van de deputaatschappen
geweest over teksten en melodieën van vaste liturgische onderdelen - zoals gevraagd in
opdracht 4.
Er is tenslotte contact geweest met deze deputaten over het opzetten van een 'steunpunt
liturgie'. Ons deputaatschap ondersteunt deze gedachte. Wel drongen wij aan op een
bescheiden start. Deputaten kerkmuziek zullen de synode dienen met een voorstel.
1.3 Nadere verantwoording over Licht op liturgie
Over de inhoud van het boekje Licht op liturgie moeten wij nog een nadere verantwoording
afleggen. De inhoud van het boekje wijkt namelijk op een enkel punt af van de teksten die
door de synode waren vastgesteld.
Het gaat om de tekst van de schuldbelijdenis. De vorige synode had als tekst vastgesteld:
Wij erkennen dat wij geboren zondaars zijn en daarom van nature niet in staat het
goede te doen.
Wij belijden dat wij door uw geboden te overtreden in onze daden, woorden en gedachten
uw oordeel hebben verdiend en schuldig staan tegenover onze naasten.
Wij hebben berouw over onze overtredingen. Wij willen breken met de zonde. Wij
verlangen hartelijk naar een nieuw leven, een leven van gehoorzaamheid.
Met een beroep op uw genade en uw trouw smeken wij U: Ontferm U over ons,
barmhartige God en Vader, en spreek ons vrij, was ons schoon in het bloed van
Jezus Christus, onze Here.
Herschep ons door de kracht van uw Heilige Geest naar het beeld van uw Zoon,
zodat wij met vreugde leven tot eer van uw Naam.
Amen.
Om taalkundige redenen (inkorten van lange zinnen, vermijden van ouderwets aandoende
taal) hebben wij in Licht op liturgie de volgende tekst opgenomen (de wijzigingen zijn hier
cursief aangegeven):
Wij erkennen dat wij geboren zondaars zijn en daarom uit onszelf niet in staat het
goede te doen.
Wij belijden dat wij uw geboden hebben overtreden in onze daden, woorden en
gedachten. Daarmee staan wij schuldig tegenover U en onze naasten. Wij hebben uw
oordeel verdiend.
Maar wij hebben berouw over onze overtredingen. Wij willen breken met de zonde.
Wij verlangen hartelijk naar een nieuw leven, een leven in gehoorzaamheid.
Met een beroep op uw genade en uw trouw smeken wij U: Ontferm U over ons,
barmhartige God en Vader, en spreek ons vrij, was ons schoon in het bloed van
Jezus Christus, onze Here.
Herschep ons door de kracht van uw Heilige Geest naar het beeld van uw Zoon,
zodat wij met vreugde leven tot eer van uw Naam.
Amen.
1.4 Opzet van het rapport
In dit rapport volgen wij de opdrachten die de synode ons heeft gegeven.

In hoofdstuk 2 doen wij onderzoek naar het eventueel eigen karakter van de tweede eredienst
op de zondag.
In hoofdstuk 3 bieden wij u in dat kader een uitgewerkte orde van dienst aan voor de
morgen- en de middagdienst.
In hoofdstuk 4 volgt de bezinning op de plaats en inrichting van de avondmaalsviering.
In hoofdstuk 5 bieden wij u een beschouwing over (avondmaals)formulieren en reiken wij
andere mogelijkheden aan.
In hoofdstuk 6 geven wij aandacht aan een nieuw ontwerp voor het formulier voor de
openbare geloofsbelijdenis.
In hoofdstuk 7 gaan wij nader in op de opdracht om teksten en melodieën te ontwerpen
voor vaste liturgische onderdelen.
In hoofdstuk 8 komen wij terug op het ordinarium.
In hoofdstuk 9 komt artikel 65 KO aan de orde.
Tenslotte treft u in hoofdstuk 10 een aantal concept-besluiten aan.
Deputaten zijn niet klaar gekomen met de studie voor de zesde opdracht: bij de bezinning
op de vormgeving van de eredienst de huidige tijd en cultuur in rekening te brengen en te
onderzoeken of nadere onderscheiding in karakter en doel van samenkomsten van de
gemeente wenselijk is. Graag ontvangen deputaten daarvoor een vervolgopdracht.

2 De tweede eredienst op zondag
2.1 Opdracht
De Generale Synode van Berkel en Rodenrijs l996 heeft op basis van het rapport van het
vorige deputaatschap eredienst uitvoerig gesproken over liturgische zaken. Het vorige
deputaatschap had aan de synode voorgesteld, een orde van dienst vast te stellen met
daarin opgenomen de elementen schuldbelijdenis, genadeverkondiging en wet na de
preek. Deze orde van dienst was nog niet voldoende uitgewerkt met een voorstel voor een
orde voor de middagdienst. De synode besloot, de elementen schuldbelijdenis, genadeverkondiging
en wet na de preek vrij te geven als variant op de morgendienst Kampen 1975.
Ook besloot de synode, aan een nieuw deputaatschap een vervolgopdracht te geven. Die
opdracht luidde als volgt:
onderzoek te doen naar het eventueel eigen karakter van de tweede dienst op zondag
en de consequenties daarvan voor de inrichting van deze dienst.
De synode voerde daartoe de volgende grond aan:
beide diensten vragen in het geheel van de zondagsviering om een eigen karakteristieke
vorm.
Deputaten leggen als neerslag van hun onderzoek het volgende aan u voor.
2.2 De gulden regel
Allereerst is het naar het oordeel van deputaten een goede zaak de 'gulden regel' van twee
diensten per zondag onder de aandacht te brengen. Voordat het eigen karakter van de
tweede dienst aan de orde komt, willen we eerst de noodzaak van die dienst benadrukken.
Er is geen sprake van een goddelijk voorschrift, of van een tekst die voorschrijft meerdere
samenkomsten per zondag te beleggen. Wel kunnen we spreken van een eeuwenlange
inhoudrijke traditie, die niet verloren moet gaan. Een gulden regel dus.
Ook al is er geen sprake van een bijbels voorschrift, de Bijbel kan ons wel helpen deze
regel te onderbouwen. Dat is niet zonder belang, omdat ook in onze kerken de trouw aan
de 'tweede dienst' op de zondag vermindert. Daarom is een heldere en bijbelse onderbouwing
van deze praktijk zinvol. Daarmee willen we duidelijk maken dat het belangrijk is twee
kerkdiensten per zondag te handhaven, maar dat die regel is gebaat met een nadere
omschrijving van het eigen karakter van elk van beide diensten. Door de tweede dienst niet
in te richten als een herhaling naar inhoud en vorm van de morgendienst, kan de oproep
om beide samenkomsten te bezoeken als zinvoller worden ervaren.
Bij deze onderbouwing vragen we voor drie aspecten aandacht:
1. de zondag in zijn geheel 'rust'dag;
2. de zondag in zijn geheel 'werk'dag;
3. het eigen karakter van de beide diensten.
2.2.1 De zondag in zijn geheel 'rust'dag
Rust
Door twee diensten per zondag te beleggen laat de gemeente van Christus uitkomen dat
de zondag in zijn geheel rustdag is. We vinden de rust ten diepste bij onze God en in de
gemeente van zijn Zoon Jezus Christus. Daarom wordt de rustdag beheerst door de kerkgang.
Neerleggen dagelijks werk
Wat is het karakter van de rust die we in de kerkgang vinden?

In de eerste plaats bestaat die rust in het neerleggen van onze dagelijkse arbeid. We
volgen daarin onze Schepper, die op de zevende dag rustte van zijn scheppingswerk van
zes dagen. God rustte van al het werk dat Hij verricht had. Zo onderbreken wij ons werkritme
op de eerste dag van de week, de dag van Christus' overwinning op de dood.
Genieten
Maar er is meer van die dag en die rust te zeggen. God neemt er een dag voor om te
genieten van wat Hij gemaakt heeft. Rusten is dus ook genieten. God zag alles wat Hij
gemaakt had en zie, het was zeer goed. God geniet. En nu wil de Schepper dat de mens,
de kroon op zijn scheppingswerk, net als Hij en met Hem mee geniet van alles wat Hij
gemaakt heeft. Het kind mag delen in de vreugde van zijn hemelse Vader.
De eerste volle dag van de geschapen mens is dus een rustdag. De mens mag rusten,
voordat hij ook nog maar iets gedaan heeft. Hij mag sabbat vieren met zijn hemelse Vader.
God rust een dag lang, en ook Adam rust een dag lang. God geniet een volle dag, ook
Adam geniet een volle dag.
Verwondering
Zo wordt de rustdag naar Gods opdracht gevuld. Het wordt een dag helemaal voor Hem,
een dag van rust voor lof en dank, voor verwondering en aanbidding. Daarvoor trekken we
een hele dag uit, om ons te verwonderen over de daden van onze Schepper en Vader. We
nemen de tijd om te gedenken wat Hij gedaan heeft in het verleden, over de uitwerking
ervan de eeuwen door en over wat Hij nog doet in het heden en doen zal tot in de eeuwen
der eeuwen. W e loven en prijzen onze God, die zijn schepping en zijn schepselen vol zorg
in zijn hand houdt. Zo ervaren we als kinderen van die Vader, hoe rijk we zijn.
Verdiepte verwondering
Die rijkdom wordt nog sterker ervaren, als wij beseffen dat wij opstandige kinderen zijn
geworden. Dat verdiept onze verwondering. God heeft de mens opgezocht, toen hij door
zijn val in zonde zich bewust afkeerde van Hem. In de volheid van de tijd zond God zijn
Zoon, die Zichzelf heeft opgeofferd voor ons. Die oneindige liefde van God brengt mensen
tot verwondering. Aan die verwondering geven wij in het bijzonder uiting op de door God
gegeven rustdag. We gedenken de machtige daden van de Here in schepping, onderhouding,
verlossing en voleinding.
Samenkomsten
Die verwondering doet ook verlangen naar de ontmoeting met onze Schepper en Vader,
een ontmoeting waarin die verwondering geuit kan worden. Dat is geheel in de lijn van de
oudtestamentische Psalmen bijvoorbeeld. Het verlangen naar Gods huis en naar de ontmoeting
met God heeft de dichters van de Psalmen vervuld.
Zo lezen wij in Psalm 43:3 en 4:
Zend uw licht en uw waarheid; mogen die mij geleiden, mij brengen naar uw heilige
berg, naar uw woningen, zodat ik kan gaan tot Gods altaar, tot de God van mijn
jubelende vreugde.
En in Psalm 84:1 en 2:
Hoe liefelijk zijn uw woningen, o HERE der heerscharen! Mijn ziel verlangt, ja smacht
naar de voorhoven des HEREN.
Ook Psalm 122 in zijn geheel is er vol van.
Dat verlangen naar de ontmoeting met de levende God mag nu ook in ons leven gestalte
krijgen. Het verlangen naar de ontmoeting met de hemelse Vader, zoals Christus, de
vervuller van de Psalmen, dat ook zelf gekend heeft. Het bezig zijn met de dingen van zijn
Vader vormde de grondtoon van zijn leven - zie de twaalfjarige Jezus in de tempel. De ijver
voor Vaders huis heeft Hem zelfs verteerd.

Ook heeft de Zoon de lofzang op de Vader aangeheven. Hij zong de Psalmen van het
Hallel (Ps. 114-118) zelfs in het zicht van Golgota. Psalmen vol verwondering over Gods
almacht, liefde en ontferming. De Zoon van Gods liefde zong de lof op zijn Vader. Vol
verwondering.
Diezelfde verwondering behoort dan ons te stimuleren tot de gang naar het huis van onze
Vader, de ontmoeting met Hem en de lof op zijn naam.
Daartoe heeft God ons de rustdag gegeven. En op die dag roept Hij ons op tot feestelijke
samenkomsten. Het kind zoekt op de sabbat zijn Vader, het schepsel zijn Schepper. Het is
een dag om tijd te nemen voor ontmoeting, om je te verwonderen en te verblijden in je God.
Van deze verwondering mag heel de rustdag vol zijn. De zondag is als rustdag niet bedoeld
om tot jezelf te komen, maar om tot de Here en zijn gemeente te komen. Van die rust mag
het verloste kind intens genieten. En dat vult die gulden regel: twee keer per zondag een
samenkomst. Door meerdere keren op de zondag bijeen te komen krijgt de rustdag zijn
specifieke karakter.
Rust in een jachtige maatschappij
Nu staat de zondag als rustdag zwaar onder druk. De samenleving heeft haar eigen agenda:
sport, commercie, etc.
Van alles wordt er op deze dag georganiseerd. Mensen worden opgejaagd: je moet op
zondag ergens naar toe. De mobiliteit wordt vergroot, het milieu wordt zwaar belast. Waar
de één recreëert, wordt de ander gedwongen te werken.
Toch is de rust nodig voor de mens. Niet voor niets schiep God de wekelijkse rustdag. W ie
alleen maar werkt, zonder de tijd te nemen daarvan te genieten, schaadt de goede schepping.
Daarom is het goed dat de gemeente van Christus de zondag in stand houdt als een
monument van rust en genieting. Ook om energie te laden voor de week die wacht. Zo'n
monument richt je niet op wanneer je 's morgens naar de kerk gaat, om vervolgens de rest
van de dag driftig met alle drukte mee te doen. Zo'n monument blijft wel in stand wanneer
de zondagse samenkomsten de centrale ontmoetingspunten blijven, van waaruit de rest
van de dag wordt ingevuld.
De zondag is bovendien een voorafschaduwing van de eeuwige sabbat, een voorproef van
de volkomen rust. Midden in een jachtige wereld, in rusteloosheid als gevolg van de zonde,
mag het beginsel van de eeuwige rust openbloeien.
Van die rust iets te laten zien is opdracht voor Christus' gemeente, met name op de zondag.
2.2.2 De zondag in zijn geheel 'werk'dag
Offer
In de diensten van elke rustdag brengen wij als Gods kinderen de hemelse Vader en zijn
Zoon Jezus Christus door de Heilige Geest het offer van onze dankbaarheid. Het is het
offer van onze lippen, het 'werk' van onze handen, de overgave van ons hart. Kortom: het
'werk' van ons leven. Dat offer brengen we uit dankbaarheid voor het offer van Jezus
Christus op Golgota.
Oude Testament
De offergedachte staat centraal in de eredienst. In het Oude Testament is de ontmoeting
van God met zijn volk geconcentreerd rond het offer. In het zondoffer ligt de schuldbelijdenis
en de bede om vergeving. In het brandoffer ligt de wijding van het leven aan God.
Nieuwe Testament
Ook de nieuwtestamentische eredienst bloeit op vanuit het offer. Nu gaat het om het offer
dat Jezus Christus gebracht heeft op Golgota. In dat offer rusten wij en door dat offer
ontvangen wij in de weg van schuldbelijdenis en gebed om vergeving verzoening van onze
zonden. Zo toont God ons zijn vriendelijk aangezicht in Jezus Christus. Gods genegenheid
wordt zichtbaar in de eredienst, in de bediening der verzoening, in de ontmoeting van God
met zijn volk. Concreet zichtbaar dus in de eredienst op de rustdag.

Wij gedenken onze bevrijding uit de macht van satan, zonde en dood. Wij gedenken Jezus'
overwinning op de dood op de paasmorgen. Het ochtendgloren van Pasen is Gods glimlach
over het heilswerk van zijn Zoon in de duistere nacht van Goede Vrijdag. Die vriendelijkheid
van onze God overtreft zelfs zijn verlossingswerk in Egypte.
Overvloed
Gods vriendelijkheid komt naar ons toe, als wij samenkomen rondom zijn Woord. Dat
Woord getuigt van genade in Jezus Christus, van nieuw leven door de Geest. Het is een
onuitputtelijke bron om uit te drinken.
Welnu, als je echt naar God verlangt, dan wil je uit die bron drinken, zodat je leven zich vult
met dankbaarheid voor wat God voor je doet. Zo leer je zelf de betekenis van het offer. Een
offer dat bestaat uit de overgave van je hart, uit het danklied van je mond. Hebreeën l3:15
zegt:
Laten wij dan Gode voortdurend een lofoffer brengen, namelijk de vrucht onzer lippen,
die zijn naam belijden.
Samengevat: om te laten zien dat ons leven een dankoffer is, heeft God ons de rustdag
gegeven. Het is dan ook zaak die dag zo in te richten dat die dankbaarheid niet in gedrang
komt. Dat bepaalt ons opnieuw bij de gulden regel: tweemaal eredienst op de rustdag.
Morgen- en avondoffer
Iets daarvan vinden wij terug in de Bijbel als wij letten op de oudtestamentische offerdienst:
de twee dagelijkse brandoffers.
's Morgens en 's avonds werd aan Israëls God een brandoffer gebracht bij de ingang van
de tent der samenkomst (Ex. 29: 42). Een 'gedurig brandoffer' wordt het genoemd. Numeri
28 spreekt over een brandoffer of vuuroffer 's morgens en een brandoffer of vuuroffer in de
avondschemering.
We kunnen van hieruit niet zomaar een lijn trekken naar de nieuwtestamentische tijd en
eredienst. Dan zouden we immers niet slechts één dag per week, maar elke dag twee keer
moeten samenkomen. Maar er zit wel iets illustratiefs in om het karakter van het dienen aan
te geven. Zoals in het oude verbond de hele dag aan God gewijd was, zo wordt nu, in de
nieuwe bedeling, de hele rustdag aan God gewijd. Van 's morgens vroeg tot 's avonds laat,
van zonsopgang tot zonsondergang. De hele rustdag is een dag voor de Here en gewijd
aan zijn dienst.
Wijding
Van die wijding getuigen de dagelijkse brand- of vuuroffers. Het Hebreeuwse woord ola,
vertaald met brandoffer, komt van een grondstam die 'opstijgen' of 'opklimmen' betekent.
Het is vaak in verband gebracht met de opstijgende rook van het vuuroffer, een lieflijke reuk
voor de Here. Dat is het brandoffer zeker ook. Maar het woord opstijgen betreft toch niet
zozeer de offerhandeling als wel de offeraar. De offeraar gaat op naar Gods huis, gaat op
ten offer en klimt dan door het offer boven zichzelf uit, boven zijn zorgen en moeiten, boven
de gevolgen van de zonde in zijn leven. God, die de offeraar de hand der verzoening reikt,
haalt hem er boven op en doet hem herademen en opleven. Je zou daarom het brand- of
vuuroffer ook kunnen typeren als een opheffingsoffer, een oplevingsoffer. In tweeledige zin
dus: God heft het leven op en de offeraar heft zijn verloste leven op tot God, hij wijdt het
aan God en aan zijn dienst.
Spijsoffer
Dat wijden wordt ook zichtbaar in het spijsoffer, dat tegelijk met het brandoffer gebracht
werd (Num. 28:5). De schapen of de lammeren voor het brandoffer (Ex. 29) symboliseren al
de toewijding, de bereidwillige volgzaamheid. De spijze van het spijsoffer, fijn meel met
gestoten olie, laat zien: wij zijn voor heel ons leven van U afhankelijk, o God, en daarom
stellen wij heel ons leven in uw dienst, opdat U het zult verzorgen. Brandoffer en spijsoffer
samen laten zien: heel mijn leven, Heer, wil toegewijd zijn aan uw dienst en eer.

Zoals onder het oude verbond heel de dag vervuld was van de wijding aan God, zo mag
onder het nieuwe verbond heel de rustdag vervuld zijn van de lof op en de dienst aan God.
Ook om die totale wijding tot uitdrukking te brengen heeft het twee keer samenkomen op de
zondag diepe zin.
Apostelen
Het latere jodendom kende de samenkomsten in de synagoge op de tijd van het morgenen
het avondoffer. De apostelen hebben zich daarbij aangesloten. Petrus en Johannes
prediken in de tempel op het tijdstip van het avondoffer. Op de pinksterdag is de gemeente
samen op de tijd van het morgenoffer. Van ochtendgodsdienstoefeningen lezen we in het
Nieuwe Testament nog niet. Wel weten we dat ze enkele tientallen jaren later gehouden
werden. Met grote waarschijnlijkheid kunnen we uitspreken dat ze al in de dagen van de
apostelen bekend waren. Een avondgodsdienstoefening kennen we uit het Nieuwe Testament
wel, namelijk die te Troas (Hand. 20). De jonge christelijke kerk kende dus ook meer
samenkomsten op de rustdag.
De joodse eredienst begint de dag met het avondoffer. De dag, ook de sabbat, begint
immers met het vallen van de avond.
De christelijke eredienst begint de dag met de morgensamenkomst. De dag, ook de zondag,
begint met het vroege morgenlicht, herinnering aan de opstanding op de vroege
paasmorgen. Jezus Christus, de blinkende morgenster, mag vroeg opgaan in de harten.
2.2.3 Het eigen karakter van de tweede dienst
We zijn tot de conclusie gekomen dat er goede redenen zijn, met het oog op het handhaven
van de zondag als rustdag voor God, twee samenkomsten te beleggen. De vraag die
we nu moeten beantwoorden, is de volgende: zijn deze twee diensten naar vorm en inhoud
gelijk, of is het zinvol aan de middag- of avonddienst een eigen karakter te geven?
In het vervolg willen we voor het laatste pleiten: de tweede dienst komt het beste tot zijn
recht wanneer daaraan een eigen karakter wordt gegeven.
Oude Testament
Vanuit het onderwijs van het Oude Testament wijzen we op de situatie van na de ballingschap.
Omdat Jeruzalem en de tempel zijn verwoest, sticht het volk in de verstrooiing
andere plaatsen van samenkomst: de synagogen. Synagoge betekent letterlijk 'het samenbrengen',
'de saam-vergadering'. Na de terugkeer uit de ballingschap ontstaat ook in
Kanaän zelf een ontwikkeling naar synagogen naast de herbouwde tempel. De naam van
Ezra valt hier te noemen, en ook de apocriefe boeken van de Makkabeeën spreken ervan.
De vraag is: waarom ontstaan er synagogen naast de tempel? Is het een voorbode van de
afschaffing van de tempeldienst onder het Nieuwe Verbond? Zeker niet. De tempeldienst
functioneert tot aan het jaar 70, de verwoesting van Jeruzalem.
De synagogedienst krijgt langzamerhand een eigen plaats naast de tempeldienst. De
synagoge wordt bij uitstek het leerhuis voor Israël. Jezus ging naar de synagoge om te
leren.
Na de ballingschap nemen de schriftgeleerden steeds meer de plaats in van de vroegere
profeten. De organisatie van schriftgeleerden na de ballingschap wordt in de boeken van
de Makkabeeën ook synagoge genoemd (het woord synagoge kan ook betekenen: een
bepaalde groep, een bende). In hun synagogen (dan wordt met dat woord het gebouw
aangeduid waar zij bijeenkwamen) vindt het lezen en bewaren van de profetie plaats.
Je zou kunnen zeggen: zoals het priesterlijke ambt functioneert in de tempel, zo staat in de
synagoge meer het profetisch ambt op de voorgrond.
Nieuwe Testament
In de volheid van de tijd verschijnt Gods Zoon als mens op aarde. Hij is onze enige hogepriester
en onze hoogste profeet en leraar. Als hogepriester vervult Hij de tempeldienst. Als
profeet en leraar treedt Hij op in de synagoge. Beide ambten zijn in deze ene persoon met
elkaar verbonden, maar in hun functioneren zijn ze tegelijk onderscheiden.

2.2.4 Conclusie
We proberen nu vanuit het boven gestelde lijnen te trekken naar de tegenwoordige eredienst.
Het is de moeite waard, zowel het aspect van de tempeldienst, als dat van de synagogedienst
herkenbaar te bewaren.
De morgendienst zou je in verband kunnen brengen met de tempeldienst, waar de bediening
der verzoening plaats vindt.
De middagdienst zou je in verband kunnen brengen met de synagogedienst, waar de
leerdienst plaats vindt: het lezen en uitleggen van de profetie in het leerhuis.
In de morgendienst wordt het heil uitgedeeld in de verkondiging.
In de middagdienst wordt het heil verklaard in de uitleg van de leer.
We kunnen het nog anders formuleren: in de morgendienst wordt het heil gevierd, in de
middagdienst wordt het heil onderwezen.
De morgendienst heeft dan het feestelijke van de ochtendstond. Daar is het ingaan in de
rust. We vieren het heil. Het heil dat de rust aanbrengt, wordt uitgedeeld.
De middagdienst, de leerdienst, wordt al weer gestempeld door het uitgaan uit de rust,
gestempeld door de naderende werkweek. De aarde en het heden, waar de eeuwige
sabbatsrust nog niet is aangevangen, vragen weer de aandacht. De middagdienst rust door
zijn leeraspect toe tot de dienst in de komende werkweek.
Nu zijn de lijnen die hier geschetst zijn, zeker niet dwingend ten aanzien van het karakter
en de inrichting van beide diensten. Het is niet zo dat het vieraspect en het leeraspect per
definitie zijn voorbehouden aan respectievelijk de morgen- en de middagdienst. Ook in de
morgendienst is onderwijzing aanwezig. Ook in de middagdienst heeft de lofprijzing een
plaats. We concluderen dan ook tot een mogelijkheid, we geven aan hoe het zou kunnen.
Tegelijk geven we wel aan dat, gezien de lijnen die we trokken vanuit de Schriften, de
voorkeur voor wat betreft de morgendienst uitgaat naar het vieren en wat betreft de middagdienst
naar het leren.
Deze voorkeur is ook te verantwoorden vanuit de geschiedenis: het volgende onderdeel.
2.3 Uit de geschiedenis
De christelijke kerk heeft vanaf het begin naast het prediken het leren en onderwijzen
gekend. Zij vertrouwde beide toe aan de leraar (1 Kor. 12:28, Ef. 4: 11). De opdracht was:
de gemeente te bouwen door regelmatige verkondiging en regelmatig onderwijs in de leer.
Wat het onderwijzen in de leer betreft kunnen twee termen genoemd worden: catechese en
didachè. 'Catechese' is dan de technische term voor het onderwijs dat wil toeleiden tot het
christelijk geloof; het is onderricht dat waarmee de catechumeen (destijds doorgaans
volwassenen) wordt voorbereid op de doop. Nadat de doop voornamelijk 'kinderdoop' was
geworden, betekende 'catechese': geloofsonderwijs aan gedoopte kinderen. Bij 'didachè'
lag het accent meer op het onderwijs dat aan de gemeente (de reeds gedoopten) werd
gegeven.
De vroeg-christelijke kerk
Catechetisch onderwijs in de samenkomsten van de gemeente komt al voor in de eerste
eeuwen van de christelijke kerk, onder anderen bij Cyrillus van Jeruzalem en Augustinus.
De catechesen van Cyrillus zijn catechismuspreken, gehouden in de vastentijd. De onderwijzing
richt zich vooral op het credo, de geloofsbelijdenis. Bij Augustinus richt de catechese
zich ook op het credo. Daarnaast hebben we verscbillende preken van Augustinus
waarin hij de woorden van bet Credo nader uitlegt. Duidelijk is dat catechese voor doop- en
belijdeniskandidaten hier nauw samenhangt met de didachè, het onderwijs aan de gemeente.
Want de gemeente die de geloofsbelijdenis en het Onze Vader kent, moet verder

ingeleid worden tot "wijsheid" en de "aanschouwing" van een "onuitsprekelijke schoonheid" 1
(vergelijk het Enchiridion van Augustinus).
Pronaus
Na de bloeitijd van de preek in de vroeg-christelijke tijd (met namen van Chrysostomus,
Augustinus en Ambrosius), waarin ook de onderwijzing gestalte kreeg, krijgt deze steeds
minder aandacht. Zelfs verdwijnt de preek vrijwel. Zo ontving ook de onderwijzing steeds
minder aandacht. Later in de Middeleeuwen veranderde dat weer, voornamelijk in de
Germaanse streken waar Karel de Grote heerste. Hij zag weer de waarde van de preek als
middel tot catechese en catechetische vorming. Vanuit deze gedachte ontstaat in de loop
van de tijd de zogenaamde 'pronaus', een preekdienst die aanvankelijk onderdeel uitmaakte
van de mis. Het woord 'pronaus' wordt wel in verband gebracht met het griekse pro naos,
dat 'voor de tempel' of 'voor het heiligdom' betekent. Het betekent dan zoveel als 'kerkplein'.
Vaak echter wordt het woord in verband gebracht met het Latijnse 'praeconium', dat 'herautendienst'
of 'verkondiging' betekent.
De pronaus bestond uit een schriftlezing en een preek in de volkstaal, waarna onder
andere de wet, de geloofsbelijdenis en het Onze Vader gezegd werden. Aanvankelijk was
de preek een catechetische uitleg van het Onze Vader en het Apostolicum. De preekdienst
bevatte na de preek ook een schuldbelijdenis en genadeverkondiging. 2 Een belangrijk
kenmerk van de pronaus was dat alles niet in het Latijn, de officiële kerk taal, maar in de
volkstaal gesproken werd.
Ook is uit de tijd van de Middeleeuwen bekend dat speciaal voor Pasen catechismuspreken
werden gehouden met het oog op de komende biecht en de communie. Tevens is het
gebruik bekend dat bepaalde stukken uit de catechismus gereciteerd werden voorafgaande
aan de preek.
Uit deze hele gang van zaken valt te concluderen dat het onderwijzend aspect van de
prediking zeker niet uit het oog verloren mag worden. Dit aspect heeft duidelijk een plaats in
de vroeg-christelijke kerk. Het ontvangt die plaats opnieuw in de christelijke kerk via de
pronaus. Het herwint die plaats in de tijd van de Reformatie - zoals we nog hopen te zien.
In de eredienst van vandaag behoort daarom de onderwijzing in de leer een plaats te
ontvangen. En de middagdienst biedt daarvoor een uitstekende gelegenheid.
Reformatietijd
Volle aandacht voor de catechese en de leerdienst komt pas in de tijd van de Reformatie.
In 1527 worden er in Sankt Gallen in Zwitserland openbare catechisaties gehouden in
plaats van de zondagse avondgetijden. Het is meer een prediking over de voornaamste
delen van het christelijk geloof, minder een catechese voor de kinderen.
De Grote Catechismus van Luther is eigenlijk een geschreven leerdienst. Vanaf 1516 gaat
Luther in de vastentijd preken over gebod en gebed, belangrijke onderdelen van de catechese.
In 1532 verschijnt in Zürich de Prädicantenordnung van Heinrich Bullinger en Leo Judae.
Daarin wordt onder meer bepaald dat op zondagmiddag een artikel van het christelijk geloof
behandeld moet worden. Hiervoor wordt gebruikt de Catechismus van Judae uit 1533.
Eveneens in 1533 wordt in de Wittenberger Kerkorde geregeld dat een priester of een
diacoon over de catechismus zal preken.
Rond 1550 wordt de Grote Catechismus van Johannes à Lasco, oorspronkelijk bestemd
voor de kerken in Oost-Friesland, geregeld 's zondagsmiddags bepreekt in de Nederlandse
vluchtelingengemeente te Londen. Jan Utenhove zorgde voor een Nederlandse vertaling.
De kerkorde van de Pfalz kent het volgende artikel: op alle zondagen moet de kerkedienaar
een gedeelte van de catechismus aan het volk voorlezen; alle zondagen zal er 's middags
1
2
Aangehaald via A.F.N. Lekkerkerker, Kanttekeningen bij het Hervormde Dienstboek, deel
2, 's-Gravenhage 1955, 27.
vgl. P.Oskamp (red.), De weg van de liturgie, Zoetermeer 1998, 214.

voor de volwassenen een catechismuspreek worden gehouden waarbij de jeugd de betreffende
catechismuszondag moet opzeggen; de prediking over de catechismus zal eenvoudig
en duidelijk moeten zijn. De Heidelbergse Catechismus wordt dan opgenomen in de
kerkorde en voor het eerst in tweeënvijftig zondagen verdeeld.
Nederland
Over de Nederlandse situatie valt het volgende te noteren. De gereformeerde kerken in
Nederland zijn wat de catechismusprediking aangaat gegaan in het voetspoor van de
buitenlandse kerken, o.a. die van de Pfalz. Dat blijkt nog niet dadelijk uit de Acta van de
eerste meerdere vergaderingen. Het convent van Wezel (1568), de synode van Emden
(1571) en de synode van Dordrecht (1574) laten zich er niet over uit. Wel is uit andere
bronnen bekend dat op verschillende plaatsen de catechismusprediking gehouden werd, en
dan in de namiddagdienst. De synode van Dordrecht van 1578 komt nog niet met een
besluit in dezen. Wel wordt het volgende besloten: in de middagdienst na de avondmaalsviering
zal men met de gewone predikatie of met de catechismus voortvaren.
Het eerste voor alle kerken bindende besluit komt van de synode te 's-Gravenhage, 1586.
Dit besluit komt er op neer dat in de kerken in de middagdienst de leer van de kerk aan de
hand van de catechismus kort zal worden uitgelegd, en wel zo dat de gemeente in een jaar
de catechismus door is.
Aangezien dit besluit in de kerken weinig werd nageleefd, besloot de synode van Dordrecht
1618/1619 op verzoek van enkele particuliere synoden het besluit krachtig te onderstrepen.
Tevens werden diverse middelen aanbevolen om de catechismus meer en meer ingang te
doen vinden.
De gereformeerde kerken hebben het als hun opdracht gezien, de tweede dienst op zondag
te handhaven. Ze gaven in die dienst de catechismusprediking een plaats. Het was de
kerken er aan gelegen, de gemeente tweemaal samen te doen komen en het onderwijs in
de leer in het midden van de gemeente krachtig doorgang te doen vinden.
Na de Reformatie
Het bijzondere van de Reformatie is: zij zet een ontwikkeling door die reeds lang aan de
gang was (vanaf Cyrillus en Augustinus). Krachtiger dan ooit tevoren onderstreept zij de
noodzaak van de onderwijzing in de leer. Zij geeft aan de catechese en de didachè een
andere inhoud, namelijk geloof, gebod en gebed, en keert daarmee terug naar de centrale
thema's in de leer van de Heilige Schrift.
Na de Reformatie blijven de catechese en de didachè lange tijd wel onderscheiden, maar
ze worden niet van elkaar niet gescheiden. In de catechismusprediking ligt het onderwijs
aan de jeugd besloten. Vervolgens wordt het gewoonte dat de vragen en antwoorden van
de catechismus, die in de preek aan de orde komen, door de (oudere) catechisanten
worden opgezegd in tegenwoordigheid van heel de gemeente. Een gewoonte die in de
vorige eeuw nog in gebruik was in sommige kerken van de Afscheiding.
Later zijn de catechisaties van de catechismusprediking gescheiden. De catechisaties
kregen een plaats in de week, de catechismusprediking behield haar plaats in de middagdienst
op de rustdag.
"Aan het Gereformeerd Protestantisme komt de eer toe de eigenlijke catechismusprediking
in de namiddag-godsdienstoefening des zondags steeds typischer reliëf te hebben gegeven
en dat met steeds zuiverder inachtneming van de grenzen tussen catechetisch onderricht
aan jongeren en ouderen en volle catechismusprediking." 3
2.4 Conclusie
Uit ons onderzoek trekken we de volgende conclusies:
1. de zondagmiddag- of zondagavonddienst mag in de lijn van Bijbel en geschiedenis
3
Th.L. Haitjema, De prediking als catechismusprediking, in Handboek voor de prediking,
deel 2, Amsterdam 1948, 290.

wel degelijk een eigen karakter ontvangen;
2. het accent kan worden gelegd op het onderwijs in de leer van de kerk. Deze dienst
kan daarom 'leerdienst' genoemd worden.
De vraag is nu welke consequentie deze conclusie heeft voor de inrichting van deze dienst.
We willen dit in het volgende onderdeel nader uitwerken.
2.5 Inrichting van de tweede samenkomst
Op de rustdag vinden we in de eredienst bij onze God de rust en de uit-rusting die tegelijk
toe-rusting wil zijn, toerusting voor het werk dat wacht in de komende werkweek.
Deze gedachte vloeit voort uit het vorige gedeelte, toen we daar spraken over de zondag,
die geheel rustdag moet en mag zijn. Het rusten is, zo zagen we daar, een aspect van de
zondag in zijn geheel, van beide erediensten.
Leerstof
Het toerusten vindt vervolgens specifiek plaats in de middagdienst, die leerdienst genoemd
mag worden.
Een leerdienst is een eredienst waarin kort de leer van de kerk uiteengezet wordt vanuit
één van de gereformeerde belijdenisgeschriften. De Heidelbergse Catechismus heeft de
voorkeur. Bijbelgedeelten krijgen een belangrijke plaats. De Nederlandse Geloofsbelijdenis
en de Dordtse Leerregels kunnen als nadere toelichting worden meegenomen (vergelijk
Acta Generale Synode Berkel-Rodenrijs, art. 44). Incidenteel kan de preek ook vanuit deze
belijdenisgeschriften worden opgezet, bijvoorbeeld als de uitverkiezing centraal staat.
We gaan nu uit van de Heidelbergse Catechismus als eerste "leerstof". Dit omdat de kerken
in art. 66 KO bepaald hebben: "De kerkeraad zal er zorg voor dragen dat als regel eenmaal
per zondag in de prediking de leer van Gods Woord verklaard wordt zoals die samengevat
is in de Heidelbergse Catechismus". De Heidelbergse Catechismus is immers ook als
leerboek bedoeld en opgezet, allereerst voor de jeugd maar vervolgens ook voor heel de
gemeente. Het is het boek van toerusting voor de gemeente in al haar geledingen.
Uitvoering
De gemeente moet zich ook op de leerdienst kunnen voorbereiden. Het is mooi wanneer de
"leerstof" op tijd bekend is. Een voorbereidingsgroep, bestaande uit de predikant en een
aantal gemeenteleden, kan desgewenst aan het werk. Op bijbelstudiegroepen en catechisaties
kan de stof de aandacht krijgen.
De preek zelf moet kort zijn: een kernachtige uitleg van een aspect van de leer van de kerk.
De inleiding kan speciaal op de jeugd gericht zijn. Heel de gemeente kan er bij betrokken
worden door middel van verschillende werkvormen, zoals inbreng vanuit de genoemde
studiegroepen.
Telkens andere aspecten van de leer kunnen zo aan bod komen, zodat de gemeente over
de volle breedte gebouwd wordt in het 'allerheiligst geloof' (vgl. Judas:20) en zo op alle
terreinen van het leven een leesbare brief van Christus leert te zijn (vgl. 2 Kor. 3:2). Ook
kan op deze wijze kadervorming binnen de gemeente plaats vinden.
Met deze "leerschool" gaan we ook in het voetspoor van onze Heiland en van zijn apostel
Paulus. We lezen in Handelingen 20:20 van Paulus dat hij niets nagelaten heeft om van
hetgeen nuttig is de gemeente te Efeze te verkondigen en te leren in het openbaar en
binnenshuis. De apostel onderwees dus de gemeenteleden om hen zo op te bouwen in het
geloof. Hij leerde ze ook wat nuttig was voor de opbouw van de gemeente. Gemeenteinstructie
door uitleg van de leer.
Gesprek
Op dit onderwijs kan gesprek, discussie volgen. Het gehoorde onderwijs mag ook besproken
en verwerkt worden. Het geloof leert van horen (Rom. 10:14), maar ook van spreken
(Rom. 10:10). Ook 1 Korintiërs 14 geeft aan dat onderwijzing tot stand kan komen door
gesprek en discussie. Ook anderen dan de leraars (en de profeten) mochten aan dit gesprek
deelnemen. Leren spreken over het onderwezen Woord is van groot belang.

In een dergelijk gesprek zal het voornamelijk gaan over opheldering, navraag, zoals daar
ook in de gemeente te Korinte sprake van was (vgl. 1 Kor. 14:35). Antwoorden kunnen dan
weer uitnodigen tot verder doordenken en doorspreken. Het leeraspect moet hier voorop
staan. Discussie moet de onderwijzing dienen en mag niet ontaarden in een twistgesprek.
Kritiek dient achterwege te blijven. De bespreking zal kort en sober gehouden worden. Een
en ander vindt plaats na afloop van de eredienst.
Vesper
De tweede samenkomst kan ook de vorm aannemen van een 'vesper', een avondgebed.
Lofzegging en voorbede kunnen daarin een plaats krijgen. Zo zou het een dienst kunnen
worden met de componenten leren, zingen en bidden. Het is de vraag of een vesper zonder
meer kan aansluiten bij de leerdienst. Een vesper veronderstelt een andere opzet van de
liturgie.
Nadere onderbouwing nodig
Wat betreft de twee laatstgenoemde aspecten, gesprek en avondgebed, zijn deputaten van
mening dat hiertoe nu nog niet moet worden overgegaan. Nadere onderbouwing en uitwerking
zijn eerst nodig. Grondige studie kan meer licht op deze zaken werpen. Hierbij valt ook
te denken aan diensten met een ander karakter, zoals evangelisatiediensten of zogenaamde
diensten voor belangstellenden. Nadere bezinning op kerkdiensten die via radio en
televisie uitgezonden worden, kan hierbij ook een plaats krijgen. Tegelijk zou onderzocht
kunnen worden hoe samenwerking tussen kerk en school ten aanzien van de leerdiensten
gestalte kan krijgen.
Deputaten zouden graag een vervolgstudieopdracht ten aanzien van bovengenoemde
zaken ontvangen. Dan kunnen wij in dat kader terugkomen met een uitgewerkte orde van
dienst.
Gebruikte literatuur:
S.F.H.J. Berkelbach van der Sprenkel en P.J. Roskam Abbing (red.), Handboek voor de
prediking, Amsterdam 1948, dl. 2; daarin m.n. Th.L. Haitjema, 'De prediking als catechismusprediking'.
K. Dijk, Handboek voor de prediking, Kampen 1955, m.n. hoofdstuk 5: 'De prediking van de
catechismus'.
K.W. de Jong, Ordening van dienst. Achtergronden en ontwikkeling in de eredienst van de
Gereformeerde Kerken in Nederland, Baarn 1996.
J.L. Koole, Liturgie en ambt in de apostolische kerk, Kampen 1949.
A.F.N. Lekkerkerker, Kanttekeningen bij het Hervormde Dienstboek, 's-Gravenhage 1955,
m.n. dl. 2, p.23-44.
F. Mul, Van synagoge tot nieuwtestamentische eredienst, Enschede 1979.
P. Oskamp en N.A. Schuman (red.), De weg van de liturgie. Tradities, achtergronden en
praktijk, Zoetermeer 1998, m.n. dl. 5, M. Barnard, Prediking.
G. van Rongen, Met al de heiligen. Liturgie in hemel en op aarde, Barneveld 1990.
H.J. Selderhuis en J. Westerink (red.), Liefde voor Gods kerk, Leiden 1995; daarin J.G.
Schenau, De kerkdienst.

3 Orde voor de zondagmorgen- en de zondagmiddagdienst
In dit hoofdstuk behandelen wij de eerste opdracht van de Generale Synode van Berkel en
Rodenrijs 1996, namelijk:
een derde orde van dienst te ontwerpen zowel voor de morgen- als de middagdienst
met en zonder avondmaal.
In het vorige hoofdstuk zijn wij ingegaan op het eigen karakter van de tweede eredienst op
de zondag. Die voorstudie leidt nu tot een concrete orde van dienst.
Wij beginnen met een orde voor de morgendienst. Hiertoe herhalen wij een voorstel dat het
vorige deputaatschap gedaan heeft aan de vorige synode. Omdat dat voorstel destijds niet
helemaal af was - een orde voor de middagdienst ontbrak nog - heeft de synode toen
besloten, dit voorstel niet integraal over te nemen, maar enkele onderdelen eruit, te weten
schuldbelijdenis, genadeverkondiging en de wet na de preek, in te voegen in de orde van
dienst B (Kampen 1975).
Wij stellen nu voor, 'Kampen' weer origineel 'Kampen' te laten zijn, dus zonder de toevoegingen
van de vorige synode, en een nieuwe orde van dienst vast te stellen.
Wij stellen ook voor, de mogelijkheid te openen dat in de orde van dienst B (Kampen 1975)
de elementen schuldbelijdenis en genadeverkondiging worden ingevoegd voorafgaande
aan de wet.
Wij stellen de volgende nieuwe orde van dienst voor:
Orde van dienst C (morgendienst)
1. Votum en zegengroet
2. Lied
3. Schuldbelijdenis en genadeverkondiging (eventueel gevolgd door een lied)
4. Gebed om verlichting met de Heilige Geest
5. Schriftlezingen (en liederen)
6. Preek
7. Gezongen amen of amenlied
8. Wet
9. Algemeen kerkgebed
[voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het gemeenteleven
plaatsvinden]
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10. Inzameling van de gaven
11. Inleiding avondmaal, met formulier en gebed
12. Geloofsbelijdenis
13. Sursum corda
14. Uitdeling en communie
15. Dankzegging en gebed
16. Slotzang [bijvoorbeeld: Lofzang van Simeon of een ander lied]
17. Zegen
Bij diensten zonder avondmaalsviering:
6. Preek
7. Gezongen amen of amenlied
8. Wet
9. Algemeen kerkgebed
[voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het gemeenteleven
plaatsvinden]
[ Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10. Geloofsbelijdenis

11. Inzameling van de gaven
12. Slotzang
13. Zegen
Orde van dienst C (middagdienst)
1. Psalm
2. Votum en zegengroet
3. Lied
4. Gebed voor de opening van het Woord
5. Lezing van de Schriften, afgewisseld door een lied
6. Lezing van een thema uit de Heidelbergse Catechismus, eventueel aangevuld met
een passend gedeelte uit de andere belijdenisgeschriften
7. Onderwijzing in de leer
8. Lied
[ Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
9. Geloofsbelijdenis
[wanneer in de morgendienst de Geloofsbelijdenis van Nicea is gebruikt, kan in
de middagdienst de Apostolische Geloofsbelijdenis een plaats ontvangen,
eventueel een trinitarisch lied]
10. Gebed
11. Inzameling van de gaven
[dit onderdeel kan weggelaten worden; er kan echter reden zijn voor een bijzondere
collecte]
12. Slotlied
13. Zegen

4 Plaats en inrichting van het heilig avondmaal
Opdracht 2 voor deputaten eredienst luidt:
zich te bezinnen op de plaats en inrichting van de avondmaalsviering en daarbij
teksten of formulieren te (doen) ontwerpen die meer afwisseling mogelijk maken bij
frequente viering van het avondmaal.
In dit hoofdstuk willen wij bezien hoe de plaats van het avondmaal nu is en wat de knelpunten
zijn. Vervolgens willen wij onderzoeken wat in het licht van bijbelse gegevens en tegen
de achtergrond van de geschiedenis van de kerk de plaats en inrichting van het avondmaal
in relatie tot het geheel van de eredienst zouden moeten zijn.
Over teksten en formulieren handelt hoofdstuk 5.
4.1 Situatieschets
Een gereformeerde kerkdienst is sterk gericht op het Woord en de verkondiging daarvan. In
de beleving staat met name de preek centraal. Daarvoor komen de kerkgangers vooral.
Daaraan wordt ook vaak de kerkdienst afgemeten. Ook voor de voorgangers - predikanten -
ligt het doorgaans zo. Bij de voorbereiding van de eredienst is aan de preek de meeste tijd
besteed en in de dienst is daarop alles afgestemd. Schriftlezing(en), psalmen en gezangen
zijn gekozen bij de preek en dat geldt ook vaak nog voor een deel van het gebed. Andere
onderdelen van de liturgie worden soms behandeld en ervaren als bijkomend.
Enkele zondagen per jaar, zo'n vier tot zes keer, kan men een ander beeld waarnemen.
Dan domineert in de kerkzaal een lange avondmaalstafel. De dienst is vaak geheel afgestemd
op de bediening van het sacrament van het avondmaal. De zondag daaraanvoorafgaand
heeft de voorbereiding plaatsgehad en de gemeenteleden hebben zich in de week
persoonlijk voorbereid. Het avondmaal neemt - door het lange formulier en de vele tafels -
zoveel tijd in beslag, dat andere delen van de dienst in de verdrukking komen. Soms blijft
de preek geheel achterwege.
Wellicht geldt het geschetste beeld iets meer voor de achter ons liggende periode dan voor
het heden, maar het zal voldoende herkenning geven.
4.2 Probleemstelling
De vraag moet gesteld worden of een avondmaalsdienst als boven geschetst, verantwoord
is. Krijgt het avondmaal in de praktijk niet een zeer aparte, geïsoleerde plaats? Aan de orde
moet komen hoe de verhouding is tussen Woord en avondmaal. Daarbij dient ook de door
de synode uitgesproken wens naar een frequentere viering van het avondmaal verdisconteerd
te worden.
Zowel de 'woorddienst' als de 'avondmaalsdienst' roept vragen op. Kan dat zo? Kan het ook
beter?
4.3 Het avondmaal
Het avondmaal is viering van het heil. Het is het feest van het gedenken van het offer van
Christus en de verwachting van zijn wederkomst. Het is ook verkondiging. Al vierende
verkondigen wij de dood van de Heer, totdat Hij komt. En meer dan zijn dood alleen: het
avondmaal is ook de verkondiging van de opgestane Heer.
Daarom past bij het avondmaal niet een begrafenissfeer, maar wel de vreugde en de stille
verwondering over zoveel hartelijke liefde en trouw jegens ons.
4.3.1 Instelling van het avondmaal

De bijbelse gegevens voor de instelling van het avondmaal zijn sterk. Christus zelf heeft het
avondmaal ingesteld. Paulus is daar duidelijk over:
Want zelf heb ik bij overlevering van de Here ontvangen, wat ik u weer overgegeven
heb, dat de Here Jezus in de nacht waarin Hij werd overgeleverd, een brood nam, de
dankzegging uitsprak, het brak en zei: Dit is mijn lichaam, voor u, doet dit tot mijn
gedachtenis. Evenzo ook de beker, nadat de maaltijd afgelopen was, en Hij zei: Deze
beker is het nieuwe verbond in mijn bloed, doet dit, zo dikwijls gij die drinkt, tot mijn
gedachtenis. Want zo dikwijls gij dit brood eet en de beker drinkt, verkondigt gij de
dood des Heren, totdat Hij komt. (1 Kor. 11:23-27).
Ook de evangelisten Matteüs, Marcus en Lucas beschrijven de instelling van het avondmaal
(Mat. 26, Mar. 14, Luc. 22).
Het is van belang te bedenken dat Jezus het avondmaal heeft ingesteld tijdens de viering
van het joodse Pascha (Pesach). Dat is ook het uitgangspunt in de synoptische evangeliën.
Zo begint Lucas bij de eerste beker, waarbij Jezus de dankzegging uitsprak en zei:
Neemt deze en laat hem bij u rondgaan. Want Ik zeg u, Ik zal van nu aan voorzeker
niet van de vrucht van de wijnstok drinken, voordat het koninkrijk Gods gekomen is.
Daarna nam Hij een brood, sprak de dankzegging uit, gaf het en voegde daaraan toe:
Dit is mijn lichaam, dat voor u gegeven wordt; doet dit tot mijn gedachtenis.
Vervolgens de beker na de maaltijd, waarbij Hij de woorden uitsprak:
Deze beker is het nieuwe verbond in mijn bloed, die voor u uitgegoten wordt (Luc.
22:17-20).
Het avondmaal is de vervulling van het Pascha. Daarom worden hieronder aspecten van
het Pascha genoemd die van belang zijn voor een goed begrip van het avondmaal.
4.3.2. Pascha (Pesach)
Het Pascha was een maaltijd.
In de evangeliën wordt beschreven hoe de discipelen de voorbereidingen troffen in de grote
bovenzaal: er kwam wijn en brood, ongezuurd brood (matses), bittere kruiden en een lam.
Maaltijd houden betekende gemeenschap oefenen met elkaar. In onze westerse cultuur is
dat wat minder sprekend dan in het oosten, maar het samen uit eten gaan heeft ook bij ons
nog dat aspect.
Het Pascha was ook een offermaaltijd.
Het lam, dat werd geslacht, was een offerlam, het paasoffer voor de HERE (Ex. 12:27).
Terwille van het bloed van het lam dat gestreken moest worden aan de deurposten en
bovendorpel van de huizen waarin het Pascha gegeten werd, ging de HERE aan die huizen
voorbij (Ex. 12:13). Vanwege het verzoenend bloed spaarde de HERE de Israëlieten.
Het offermaal was niet alleen een gemeenschappelijk maal, maar men at en dronk voor het
aangezicht van de HERE (vergelijk Deut. 12:7). Het was tevens gemeenschap met God.
Het Pascha was een dankoffer-maaltijd.
Van de offers die in Leviticus 1 tot 7 beschreven worden, was er één dat door de Israëlieten
ook gegeten werd: het vrede- of dankoffer (Lev. 7:11v).
Het vredeoffer kon als lofoffer gebracht worden dan wel als gelofteoffer of als vrijwillig offer.
De laatste twee zijn persoonlijke offers. In verband met het Pascha valt meer te denken aan
het lofoffer, al sluit dat het persoonlijke offer niet uit. Van het brengen van een gelofteoffer

is ook sprake in het bij het Pascha gezongen Hallel (Ps. 116:12-19).
Het begin van het ritueel bij dit offer was gelijk aan het brandoffer. De offeraar legt zijn
hand op de kop van het offerdier en in zijn plaats wordt het dier geslacht en het bloed
rondom op het altaar gesprengd (Lev. 3). De vrede rust op het verzoenend offer. 4
Het karakter van het dankoffermaaltijd kwam ook tot uiting in de verkondiging en lofprijzing
bij het Pascha. Beide zijn in het ritueel van de viering opgenomen.
Terwijl de maaltijd klaar stond en de tweede beker ingeschonken was, volgde eerst de
haggada, de vertelling van Gods grote daden. Het onderricht krijgt zo een plaats in de
viering. Op de vraag van de zoon: "W at betekent dit?" (Ex. 12:26-27, Ex. 13:8), kwam als
antwoord de geschiedenis van Pascha, het verhaal van de verlossing. De verkondiging had
niet alleen betrekking op Gods daden in het verleden, maar liep tenslotte uit op de verwachting
van de komst van de Messias.
Het Hallel (Ps. 113 tot 118) werd in twee gedeelten gezongen: de Psalmen 113 en 114 na
de haggada maar nog voor het eten van de maaltijd, en het tweede deel, 115 tot 118, na
de maaltijd en de derde beker, de zg. beker der dankzegging.
Het tafelgebed van de huisvader voor het ongezuurde brood voorafgaand aan het eten van
de maaltijd is te typeren in termen van danken, prijzen en zegenen. In Lucas 22:19 en 1
Korintiërs 11:24 wordt dit onderdeel van de paschaliturgie 'de dankzegging' genoemd.
Bij de paschamaaltijd, waarbij Jezus het avondmaal heeft ingesteld, gaan verkondiging en
dankzegging wel op een heel bijzondere manier samen.
4.3.3 Aspecten van het avondmaal
De in hierboven aangeduide aspecten zeggen al veel over het avondmaal. Er is ook verschil.
Het Pascha was ingebed in het geheel van de oudtestamentische eredienst, waarin offers
een centrale plaats hadden en een verwijsfunctie hadden naar het offer van Christus. Bij
het Pascha zelf is sprake van een offerlam.
Daarentegen gaat het avondmaal uit van het unieke en volkomen offer van Christus. Bij het
avondmaal kan geen sprake meer zijn van een offer dat gebracht moet worden om vergeving
en verlossing te verkrijgen, maar gaat het om de vrucht van het eens en voor altijd
gebrachte offer van Christus, nl. de vergeving der zonden en het eeuwig leven. Het avondmaal
kan echter niet zonder het offer der dankbaarheid. Hierbij valt te denken aan wat
Paulus zegt in Romeinen 12:1. Hij vermaant ons daar onze lichamen te offeren als een
levend, heilig en Gode welgevallig offer.
Gemeenschap
Het meest typerende van het avondmaal is wel dat het de maaltijd van de gemeenschap
met Christus is. Paulus zegt in 1 Korintiërs 10:16:
Is niet de beker der dankzegging, waarover wij de dankzegging uitspreken, een (het
formulier zegt: de!) gemeenschap met het bloed van Christus? Is niet het brood dat
wij breken, een gemeenschap met het lichaam van Christus?
Met de woorden 'Dit is mijn lichaam... Dit is mijn bloed', die Jezus uitspreekt bij het uitdelen
van het brood en later na de maaltijd bij de derde beker wijst Hij Zichzelf aan als het paaslam.
Om het met Paulus te zeggen: ons paaslam is geslacht: Christus (1 Kor. 5:7).
De gemeenschap aan de tafel van het avondmaal is allereerst de gemeenschap met
Christus, het deel hebben aan de vrucht van zijn offer voor ons. God wil ons voeden aan
het avondmaal met het levendmakende brood Christus (Joh. 6:51).
De gemeenschap met Christus is verbondsgemeenschap. Uit de instellingswoorden van het
4
Calvijn, Institutie, IV,18,13, verdeelt de offers in twee soorten: zoenoffers en vredeoffers. In
het pascha komen deze twee soorten offers samen.

avondmaal blijkt dat er verband is met het bloed van het verbond. Zonder bloedstorting is er
geen gemeenschap. Christus heeft met zijn dood en bloedstorting het nieuwe verbond van
genade en verzoening voor eeuwig rechtskracht verleend, toen Hij riep: Het is volbracht!
Daarom wordt het avondmaal ook wel de 'dis des verbonds' genoemd.
De gemeenschap met Christus legt vervolgens de basis voor de onderlinge gemeenschap.
Door het gebruik van het sacrament worden wij aangespoord tot een vurige liefde jegens
God en vervolgens ook tot onze naaste. "Omdat het één brood is, zijn wij, hoevelen ook,
één lichaam. W ij hebben immers allen deel aan het ene brood". (1 Kor. 10:17; NGB art. 35).
Verkondiging
De verkondiging van het evangelie wordt door Paulus nauw verbonden aan de viering van
het avondmaal. In 1 Korintiërs 11:26 schrijft hij:
Want zo dikwijls gij dit brood eet en de beker drinkt, verkondigt gij de dood des Heren.
Al vierende verkondigen wij. Van de vraag of met verkondigen bedoeld is 'met woorden' of
door te eten en te drinken - aan beide kan men denken - moet geen dilemma worden
gemaakt. Spreken en doen liggen dicht bij elkaar en gaan in elkaar over. Met het eten en
drinken leggen wij belijdenis af van ons geloof. Bij de handeling wordt ook het woord van
verlossing gesproken. De verkondiging is ingebed in de viering, zoals ook bij het Pascha de
haggada in de liturgie was opgenomen.
Gedachtenis
Christus heeft het avondmaal ingesteld tot zijn gedachtenis. Toen Hij het brood nam en de
dankzegging uitsprak, het brak en het zijn discipelen gaf, en zei: Dit is mijn lichaam dat voor
u gegeven wordt, sprak Hij daarbij de woorden: Doet dit tot mijn gedachtenis.
Gedenken is meer dan denken aan en herdenken van wat in het verleden gebeurde. Het is
geen cognitieve handeling, gericht op het verleden. Het verleden wordt evenmin teruggehaald
door een herhalen of een opnieuw actualiseren van wat eens gebeurde.
In het gedenken gaat het om de betekenis van het verleden voor het heden en de toekomst.
Op basis van het eenmaal gebrachte offer van Christus gedenken wij Hem, die Zich
voor ons heeft gegeven tot verzoening. In het gedenken beseffen wij de actualiteit van
Gods verbondstrouw en liefde. Wij ervaren de gemeenschap met Hem en zijn Zoon en
verwachten de wederkomst van Christus.
De woorden 'doet dit' slaan niet alleen op het eten en drinken, maar omvatten de gehele
handeling van het gedenken (de anamnese) en omvat zes elementen: nemen, danken,
breken, duiden, delen en verkondigen.
Verwachting
Het aspect van de verwachting vinden wij in alle plaatsen in het Nieuwe Testament waar
over de instelling van het avondmaal wordt gesproken. Behalve de instellingswoorden
voegde Jezus nog enkele woorden toe, dat Hij voorzeker niet meer van de vrucht van de
wijnstok zou drinken tot op de dag dat Hij haar met de zijnen nieuw zou drinken in het
koninkrijk van zijn Vader (Matt. 26:29). Bij Lucas vinden wij de verzekering dat de viering
van het avondmaal het perspectief opent op de komende viering in het koninkrijk van God
zelfs tweemaal. Bij hem lezen wij ook dat Jezus het Pascha voorzeker niet meer zou eten,
voordat het vervuld zou zijn in het koninkrijk van God (Luc. 22:16 en 18).
Ook bij Paulus treffen wij het eschatologisch aspect aan in de woorden: "totdat Hij komt" (1
Kor. 11:26). Het avondmaal is een voorsmaak van het grote feestmaal dat Jezus toegezegd
heeft. Tenslotte wordt ook in Openbaring 19:6-9 gesproken van de bruiloft van het Lam.
4.4 Nieuwe Testament en vroeg-christelijke kerk
Hoewel er moeilijk te beantwoorden vragen zijn rond de viering van het avondmaal en de
zg. liefdemaaltijden in de eerste tijd van de jonge pinksterkerk, is wel duidelijk dat in ieder

geval na verloop van tijd de viering van het avondmaal verbonden is met de dienst van de
Schrift, zoals die bekend was uit de synagoge. Het is niet uitgesloten dat al in Handelingen
20:7-11 sprake is van een zondagse samenkomst met bediening van Woord en sacrament.
Op de eerste dag van de week, zo lezen wij daar, kwam men samen om 'brood te breken'.
Daaraan ging een lange toespraak van Paulus vooraf.
In ieder geval vinden we het vroeg-christelijk patroon van een wekelijks samenkomen om
met elkaar de Schrift te openen en het brood te breken, beschreven bij Justinus in het
midden van de tweede eeuw. Deze structuur van een dienst met Woord en tafel vinden wij
de eeuwen door terug in de kerkdienst op zondagmorgen.
Wij herhalen hier het grondpatroon van de christelijke erediensten, zoals dat door ons is
weergegeven en van onderbouwing voorzien in de publicatie Licht op liturgie, pagina 11.
Voorbereidend deel
Elementen als: votum, zegengroet, schuldbelijdenis, genadeverkondiging (uit de
oudchristelijke eredienst: Kyrie, Gloria, intochtslied)
Dienst van de Schriften
Elementen als: gebed om verlichting met de Heilige Geest, één of meer Schriftlezingen
en bediening van het W oord
Dienst van de offerande
Apostolicum, voorbeden, dankzegging, inzameling van de gaven
Dienst van de tafel
Viering van het avondmaal (uit de oudchristelijke eredienst: Sanctus en Agnus Dei)
Uit diverse gegevens in het Nieuwe Testament, m.n. Handelingen en 1 Korintiërs, blijkt dat
het avondmaal vanaf de instelling regelmatig is gevierd. 5
4.5 Frequentie
In onze kerken wordt doorgaans slechts een beperkt aantal keren per jaar het avondmaal
gevierd. In deze zg. avondmaalsdiensten ontbreekt vaak de preek. Omgekeerd is in de
woorddiensten slechts een rest van de oude structuur overgebleven. Onderdelen als het
Credo (de geloofsbelijdenis) en de offeranden vormden altijd de overgang tot of waren een
deel van de dienst van de tafel. Maar het verband met het avondmaal is onduidelijk geworden.
Hoe dat zo gekomen is, is een lang verhaal. In het kort kan daarover het volgende worden
gezegd.
In de Middeleeuwen werd de eucharistieviering gaandeweg een priesterviering, waarbij het
volk toekeek. Deelnemen met de ogen (ogencommunie) vond men voldoende. De toeschouwers
gingen tenslotte nog slechts eenmaal per jaar ter communie: na de veertigdagentijd
van vasten en boeten werd er gebiecht en ging men met Pasen ter communie.
4.6 Calvijn
Calvijn - om ons tot hem te beperken - heeft van meetaf aan zich ingezet om het avondmaal
zijn rechtmatige plaats terug te geven.
Het avondmaal is, zo zegt Calvijn, bedoeld om dikwijls gebruikt te worden, om door de
gedachtenis aan Christus' lijden het geloof te onderhouden en te versterken en de gelovige
aan te sporen om zijn lof te belijden en zijn goedheid te verkondigen. En ook om de wederzijdse
liefde te voeden en daarvan onderling getuigenis af te leggen. Want zo dikwijls wij
deel krijgen aan het teken van het lichaam van Christus, verplichten wij ons tot wederzijdse
liefde jegens elkaar.
Calvijn verwijst naar Lucas, die in Handelingen 2:42-47 eraan herinnert dat in de apostoli-
5
Zie ook: Rapport Studiedeputaten Eredienst, Generale Synode Berkel en Rodenrijs 1996,
p. 54-55, 57-61

sche kerk een dergelijk gebruik bestond, wanneer hij zegt dat de gelovigen volhardend
waren in de leer van de apostelen, in de gemeenschap, in het breken van het brood en in
de gebeden.
Al in de eerste druk van zijn Institutie (1536) pleit Calvijn voor minstens een wekelijkse
viering van het avondmaal: "Zo moest het altijd gebeuren dat er geen enkele samenkomst
van de gemeente zou plaatsvinden zonder Woord, gebeden, deelname aan het avondmaal
en aalmoezen". 6 Calvijn (en ook Luther) hield principieel vast aan de eenheid van prediking
en avondmaal. Woord en sacrament horen samen thuis in de eredienst van de zondagmorgen.
7 De gewoonte in zijn tijd om slechts éénmaal per jaar avondmaal te vieren, is een
uitvinding van de duivel. "Minstens eenmaal per week had de tafel van de Here in de
samenkomst van de christenen moeten worden aangericht en hadden de beloften, die ons
aan tafel geestelijk voeden, verklaard moeten worden."
Het sprak voor hem vanzelf dat er geen viering mogelijk was zonder actieve deelname van
de gemeente. "Niemand zou weliswaar gedwongen moeten worden, maar allen hadden
moeten worden aangespoord". 8
Dat het in de praktijk niet tot een wekelijkse viering in Genève kwam vanwege tegenwerking
van de overheid, is bekend. 9
Door piëtisme en rationalisme namen de avondmaalsfrequentie en de deelname aan het
avondmaal verder af. Avondmaalsmijding vanwege het zich onwaardig achten, heeft velen
van de tafel afgehouden.
4.7 Woord en sacrament
De vraag zou kunnen opkomen of een frequente avondmaalsviering niet ten koste van het
Woord zal gaan. Maar ligt hier wel een spanningsveld?
De keuze voor frequentere viering hangt af van onze kijk op zowel het avondmaal als de
dienst van het W oord en de verhouding tussen W oord en avondmaal. Hierboven is daarover
al het een en ander opgemerkt. Daaraan kan nog het volgende worden toegevoegd.
Woord en sacrament hebben dezelfde inhoud. Beide wijzen op het enige offer van Christus
aan het kruis volbracht. 10 Woord en sacrament vormen wat inhoud betreft een eenheid.
Ook in die zin, dat het één niet zonder het ander gedacht kan worden. Dat het sacrament -
teken van de belofte van het evangelie - niet bestaan kan zonder het Woord zal duidelijk
zijn. Calvijn zegt: de rechte bediening van het avondmaal kan niet zonder het Woord. 11 In
die zin is het sacrament afhankelijk van het Woord.
Toch zou het onjuist zijn het sacrament te zien als iets bijkomstigs. Die mening is wel
verdedigd. En het kan lijken alsof art. 33 NGB daarvoor aanleiding geeft. Daar wordt
immers gezegd dat de sacramenten zijn ingesteld vanwege ons onverstand en zwakheid
van geloof. C.Trimp heeft erop gewezen dat de historische achtergrond van deze uitspraak
wordt gevormd door de pastorale insteek bij Calvijn. 12
6
7
8
9
10
11
12
Joh. Calvijn, Institutie 1536. Onderwijs in de christelijke religie. Vertaling door W. van 't
Spijker, Kampen 1992, 163)
Over het eigen karakter van de tweede dienst wordt in hoofdstuk 2 van dit rapport geschreven.
Institutie 1536, 164)
Zie ook: Rapport studiedeputaten eredienst, Generale synode Berkel en Rodenrijs 1996,
92-93)
Heidelbergse Catechismus, Zondag 25, vraag en antwoord 67.
Calvijn, Institutie, IV,17,39.
Zie C. Trimp, De gemeente en haar liturgie, Kampen 1983, 114.

Tegelijk zegt Calvijn dat God als zorgzaam huisvader ons voortdurend wil voeden met de
ware spijs en drank. Wij ontvangen niet slechts het teken maar ook de betekende zaak. Het
avondmaal is ook gemeenschap met Christus.
Werkt de Heilige Geest door de verkondiging van het Woord het geloof in ons hart, in het
sacrament wordt dat versterkt. 13 Het sacrament van het avondmaal kan daarom niet als iets
bijkomstigs gezien worden (een plaatje bij het Woord), maar heeft een volwaardige en
zelfstandige plaats. Het gaat in het avondmaal om de gemeenschap met Christus.
4.8 Samenvatting en conclusies
In het begin van dit hoofdstuk kwam aan de orde de vraag of een avondmaalsdienst enkele
keren per jaar enerzijds en een woorddienst zonder avondmaalsviering anderzijds liturgisch
verantwoorde vormen van eredienst zijn. Ook de frequentie van de avondmaalsviering
vroeg onze aandacht.
Het avondmaal werd beschreven als de maaltijd van de gemeenschap met Christus en de
onderlinge gemeenschap, en gezet tegen de achtergrond van het Pascha als dankoffermaaltijd.
Verkondiging en viering bleken daarbij samen te gaan. Christus heeft bij de
instelling van het avondmaal een regelmatige viering bevolen, totdat Hij komt.
Het patroon van een dienst met zowel Schrift als avondmaalsviering is vanaf de eerste
eeuwen aanwijsbaar. Het avondmaal werd dikwijls gevierd overeenkomstig de opdracht van
Christus het regelmatig (zo dikwijls als) te vieren, totdat Hij komt. Het avondmaal is te zien
onder het perspectief van de bruiloft van het Lam.
Calvijn heeft geprobeerd de eenheid van Schrift en tafel te herstellen. Hij bepleitte een
wekelijkse viering van het avondmaal. Een spanningsveld tussen een frequente viering van
het avondmaal en de woordbediening blijkt er niet te zijn. Integendeel, Woord en avondmaal
horen bij elkaar.
De eenheid van Schrift en tafel, de liefde tot Christus en elkaar, en het verlangen naar de
bruiloft van het Lam dringen ons naar een hogere frequentie van de avondmaalsviering dan
de gebruikelijke vier tot zes keer per jaar.
Daarom pleiten deputaten voor een herstel van het verband tussen Woord en avondmaal
voor de zondagmorgendienst.
13
Heid. Cat. Zondag 25 vr/a 65, 66.

5 Avondmaalsformulieren
5.1 Opdracht
De tweede opdracht die de Generale Synode van Berkel en Rodenrijs 1996 aan deputaten
gaf, luidt:
zich te bezinnen op de plaats en de inrichting van de avondmaalsviering en daarbij
teksten te (doen) ontwerpen die meer afwisseling mogelijk maken bij frequente viering
van het avondmaal.
In hoofdstuk 4 van dit rapport is te lezen over het eerste deel van deze opdracht, namelijk
de (theologische) bezinning op de plaats en de inrichting van de avondmaalsviering. In dit
hoofdstuk richten wij ons op het tweede deel van de opdracht, namelijk het (doen) ontwerpen
van teksten.
Als gronden bij de opdracht stelde de synode:
een van de gronden onder het besluit van de synode van Ommen wijst op 'het verlangen
naar meer afwisseling in de avondmaalsliturgie' bij frequent avondmaal vieren
(Acta art. 46, besluit 1, grond 1.4); de huidige avondmaalsformulieren bieden daartoe
te weinig mogelijkheden; de inventarisatie van deputaten bevestigt de wens naar
meerdere avondmaalsformulieren.
5.2 Doel en functie van formulieren
Om op een verantwoorde wijze aan de opdracht te voldoen en met gefundeerde voorstellen
te komen is het nodig dat we eerst aandacht besteden aan doel en functie van liturgische
formulieren. Bovendien, wanneer de kerken nieuwe ideeën voor deze formulieren hebben
en alternatieve teksten laten ontwerpen en de ingebruikneming daarvan overwegen, is het
niet meer dan billijk tegenover onze voorouders dat wij ons rekenschap geven van de vraag
waarom zij de formulieren ontwierpen en gebruikten.
Ook moeten we beseffen waarom onze kerken sinds jaar en dag zo sterk vasthouden aan
de ongewijzigde lezing van de formulieren. Niet voor niets kennen wij de regel van artikel
61 van de kerkorde: "... waarbij de daarvoor vastgestelde formulieren dienen gebruikt te
worden."
Voor de beantwoording van deze vragen zullen we eerst enkele scribenten raadplegen die
zich over de materie uitgelaten hebben. Gezien de synode-opdracht wordt in het bijzonder
aandacht geschonken aan het formulier voor de avondmaalsbediening.
5.2.1 A. Kuyper
We kiezen ons startpunt bij A. Kuyper (1837-1920), die zich over het waarom van liturgische
formulieren uitgelaten heeft in zijn studie Onze Eeredienst (1911). Het boek opent met
een beschouwing over 'herleving van liturgisch besef'. In dat kader besteedt Kuyper aandacht
aan het gebruik van het doopformulier. Hij schrijft tegen de achtergrond van een
willekeurig omgaan met kerkelijke formulieren: het was in de negentiende eeuw gebruikelijk
dat predikanten het doopformulier geheel weglieten of eigenhandig wijzigden. 14
Van hieruit ontwikkelt Kuyper zijn standpunt dat het in de liturgie niet gaat om de vrijheid
van een predikant, maar om het wezen van de eredienst: in de vergadering van de gelovigen
gaat het niet om de dienaar die over de kerk meent te kunnen beschikken, maar om de
kerk die over haar dienaar beschikt om het heilige in de vergadering van de gelovigen te
bedienen.
Kuyper komt op deze dingen terug, wanneer hij toekomt aan de behandeling van de bedie-
14
A. Kuyper, Onze Eeredienst, Kampen 1911, 7vv.

ning van de doop en het avondmaal. Aan het begin van de verhandeling over de doop
geeft hij algemene aandacht aan het gebruik van formulieren. 15
Voor een goed begrip van zijn opvattingen hierover, moet vermeld worden dat Kuyper
onderscheid maakt tussen het 'subjectieve' en 'objectieve' gedeelte van een kerkdienst. Het
subjectieve, onderwerpelijke deel wordt gevormd door de dienst des Woords, waarvan de
preek het centrum is. Hier ligt een accent op de persoonlijke gave van de dienaar: de ene
predikant zal geheel anders over dezelfde tekst preken dan zijn collega. Op dit punt kunnen
kerkgangers ook voorkeuren uitspreken voor bepaalde voorgangers.
Bij het sacrament hebben we volgens Kuyper uitsluitend te doen met het objectieve, het
voorwerpelijke. De predikant mag niet een persoonlijk stempel op de sacramentsbediening
drukken, zodat de gemeente - net zoals bij de dienst des Woords - onderscheid gaat
maken tussen predikanten. Daarom is het nodig dat alle voorgangers op geheel dezelfde
wijze de sacramenten bedienen. Vandaar dat voor sacramenten formulieren zijn voorgeschreven
en dat elke predikant zich hieraan te houden heeft.
Hieruit volgt dat het naar Kuypers opvatting niet juist is dat voorgangers wijzigingen aanbrengen
in de formulieren. In de formulieren spreekt de kerk zelf, 'en de Dienaar is slechts
haar orgaan'. In de subjectieve verkondiging van het Woord is de predikant aan het woord
en is er plaats voor 'het profetisch persoonlijke'. In de objectieve formulieren heeft de kerk
drie eeuwen geleden haar leer ten aanzien van de sacramenten uiteengezet. Daarom mag
een voorganger niet op eigen houtje de formulieren wijzigen, ook taalkundig niet. Het
inhoudelijk en taalkundig wijzigen van formulieren is de taak van de kerken samen in een
synode.
Een formulier mag ook niet afgeraffeld worden. Het moet kalm gelezen worden. We moeten
niet het formulier lezen omdat het nu eenmaal gelezen moet worden, maar om door de
voorlezing het hart van de gemeente te doen opleven. Na een zorgvuldige voorlezing moet
de gemeente goed zijn voorbereid op de bediening van het sacrament zelf. Zelfs mag, ja
móet de lengte van de preek ingekort worden om het formulier volle aandacht te kunnen
geven.
Vanuit de zojuist beschreven opvatting over het objectieve en subjectieve deel van de
dienst wil Kuyper niets weten van inkorting of weglating van het avondmaalsformulier.
Integendeel, hij behandelt nauwkeurig onderdeel na onderdeel van het formulier.
Kuyper is van mening dat het avondmaal in aparte kerkdiensten bediend moet worden, dat
wil zeggen: in diensten waarin geen 'gewone Dienst van het Woord' gehouden wordt. 16
Kuyper vindt het bezwaarlijk om het avondmaal te laten volgen op de bediening van het
Woord. Hij noemt de volgende bedenkingen:
1. de dienst gaat te lang duren, 17 2. ten onrechte gaat men óf in het formulier snoeien óf de
preek tot een kwartier inkorten, 3. velen zullen ter kerke komen om de korte preek te horen
en zich daarna huiswaarts begeven, 4. de dienst van het Woord moet in Kuypers optiek op
het avondmaal slaan, maar daardoor ontstaat wel een doublure met het formulier. 18
Kuyper vindt het een fout van het avondmaalsformulier dat 'de aanvang van en de inleiding
tot den Dienst' er uit is weggelaten. 19 Je kunt een avondmaalsdienst niet plompverloren met
15
16
17
18
19
Kuyper, Onze Eeredienst, 395vv.
Kuyper, Onze Eeredienst, 467-475.
We merken hierbij op dat aparte avondmaalsdiensten in Kuypers optiek ook noodzakelijk
zijn, aangezien hij een sterke voorkeur heeft voor een viering aan tafel. Hij accepteert
daarvoor zelfs de praktijk dat er meer tafels na elkaar moeten komen, hetgeen veel tijd
vergt (Kuyper, Onze Eeredienst, 467vv).
Kuyper, Onze Eeredienst, 483vv.
Kuyper, Onze Eeredienst, 491vv.

het formulier beginnen. Er moet iets aan voorafgaan, en het zou goed zijn wanneer dit in
het formulier was opgenomen.
Kuyper komt dan met een aparte orde van dienst voor avondmaalsdiensten, die geïnspireerd
is door de Engelse kerk: '1e. Opening van den Dienst door het Votum; 2e een lied
met bede om geheiligde aandacht; 3e legging op de Gemeente van de Wet, gevolgd door
bede om schuldvergiffenis; 4e lezing uit de Schrift van een stuk, waarin God ons genade
toezegt; 5e. Belijdenis des Geloofs, waarin de genade beleden wordt; 6e een lied van dank
en jubel.' 20
Daarna kon de eigenlijk bediening volgen, die aanving met het lezen van het klassiek-gereformeerde
avondmaalsformulier.
5.2.2 P. Biesterveld
P. Biesterveld (1863-1908) schrijft in Het Gereformeerd Kerkboek over liturgische geschriften
in het algemeen. 21 Hij benadert de omgang met de formulieren vanuit de gedachte van
de 'vergadering' van de gemeente. Als de gemeente vergadert, is dat een gemeenschappelijke
zaak. Bij Rome is de mis een mysterie, in de gereformeerde opvatting is het avondmaal
een gemeenschappelijke viering. De Here vergadert zijn gemeente om haar te onderwijzen
door zijn Woord, in de ambtelijk geleide samenkomst. De viering behoort eenvoudig te zijn
en geen afbreuk te doen aan het Woord, het onderwijzingsmiddel van God.
Evenals Kuyper is Biesterveld van mening dat voorgangers zich aan de formulieren dienen
te houden. Wanneer men dit beginsel loslaat, zet men de deur open voor allerlei willekeur
van de voorganger. Bovendien is er in de liturgie 'nog bestaande vrijheid te over. Zelfs nog
wel wat te veel vrijheid.' In tegenstelling tot Kuyper laat Biesterveld wel meer ruimte voor de
voorganger, waar het gaat om veranderingen die terwille van taal en spelling noodzakelijk
zijn. 22
5.2.3 C. Trimp
C. Trimp heeft betoogd dat de oorsprong van het didactische karakter van de gereformeerde
liturgische formulieren gezocht moet worden in de drang om het vergaderde volk te laten
verstaan wat er gebeurt in de eredienst. 23 In de eerste gereformeerde avondmaalsvieringen
in Straatsburg lag de nadruk op de lezing van de Schriften en de verklaring daarvan. Het
avondmaal is geen rituele handeling die op zichzelf staat; het staat in contact met het
levende Woord van God. Daarom worden de instellingswoorden aangehaald en breed
uitgelegd. Het avondmaal staat ook in de praktijk van het leven van de gelovigen. Daarom
is er brede aandacht voor zelfbeproeving en afhouding, voor troost en onderlinge gemeenschap.
De kerkelijke viering wordt uit het isolement gehaald en in het leven van elke dag
teruggezet.
Ten aanzien van het avondmaalsformulier overweegt Trimp wel enkele bezwaren. 24 De
didactische inslag is te begrijpen tegen de achtergrond van het sacramentalisme, waarbij
de sacramentele handelingen tot (onbegrepen) cultische en/of magische gebaren worden.
20
21
22
23
24
Kuyper, Onze Eeredienst, 493
P. Biesterveld, Het Gereformeerd Kerkboek. z.p. 1931 ((2e druk, herzien door T. Hoekstra),
129-147.
Biesterveld, Kerkboek, 144-145. Wat de laatste opmerking van Biesterveld betref t, is het
belangrijk te bedenken dat er geen voorgeschreven orde van dienst bestond. Deze zou pas
in 1933 door de Generale Synode van Middelburg uitgevaardigd worden.
C. Trimp, Formulieren en gebeden. z.j. z.p. 47; idem, De gemeente en haar liturgie. Kampen
1983, 138, 148.
Trimp, Formulieren, 55-57; idem, gemeente, 150-154.

Maar we moeten niet uit het oog verliezen dat het avondmaal wel een viering moet blijven:
het vieren van het avondmaal is metterdaad iets anders dan het aanhoren van een catechismuspreek
over het avondmaal. Het is een viering, die zich kenmerkt door feestelijkheid
en plechtigheid, aldus Trimp. Hij verwijst naar het Pascha, dat niet een onderricht over
de uittocht was, maar een vieren van die uittocht in een blij verlossingsfeest: 'In het kader
van die viering kwam ook het onmisbare onderrichtend verhaal, de anamnese.'
Eveneens wijst Trimp op een paar inhoudelijke bezwaren tegen het formulier. De verwachting
van Christus' wederkomst zou een sterker accent kunnen ontvangen. Datzelfde geldt
volgens Trimp ook voor de doxologie, die momenteel te veel is verplaatst naar de postcommunie.
25
5.2.4 G. van Rongen
In Met al de heiligen (1990) schrijft G. van Rongen 26 dat het avondmaalsformulier lang en
didactisch van toon is. Maar hij meent dat de kerken dit onderwijs ook vandaag nog nodig
hebben: 'Het zou dunkt ons van te groot optimisme getuigen wanneer we zouden stellen
dat tegenwoordig dit onderwijs over de betekenis van het avondmaal minder nodig is dan in
de Reformatietijd, toen prediking en catechese eeuwenlang verwaarloosd waren in vele
streken'. 27
Bovendien is in de praktijk gebleken dat verkorting van het formulier niet eenvoudig is: wat
kan wel en niet weggelaten worden? Die moeite bleek bijvoorbeeld bij het ontstaan van het
zogeheten kort formulier, dat in de periode 1964-1973 ontstond. Het 'kort formulier' is naar
het oordeel van Van Rongen ook niet kort te noemen. Hij geeft in overweging, de diverse
aspecten van het avondmaal en de viering ervan te verdelen over een klein aantal formulieren,
die beurtelings worden gebruikt. 'In elk geval is duidelijk dat de gemeente en de gemeenteleden
er individueel zeer mee gediend zouden zijn wanneer het karakter van een
viering sterker zou uitkomen.'
5.2.5 Samenvatting
Uit het hierboven gegeven overzicht lichten we de volgende zaken:
1. diverse scribenten hebben benadrukt dat voorgangers zich dienen te houden aan de
formulieren en daarin niet eigenmachtig mogen ingrijpen. Dit gebeurt vanuit het besef
dat de formulieren de leer en taal van de kerk bewaren;
2. ten aanzien van het avondmaalsformulier is meermalen gewezen op de lengte van
het formulier en op het didactische karakter ervan. Hoewel er veel waardering voor
het avondmaalsformulier bestaat, kan de viering in het gedrang komen.
5.3 Formulieren
Mede naar aanleiding van hetgeen de hierboven genoemde auteurs naar voren hebben
gebracht, verdient een aantal aspecten met betrekking tot formulieren extra aandacht.
De kerk kent de 'formulieren van eenheid' (belijdenisgeschriften) en liturgische formulieren.
Een belangrijk verschil tussen deze twee is dat liturgische formulieren geschreven zijn om
bepaalde liturgische handelingen (bijv. doop, avondmaal, bevestiging ambtsdragers) te
begeleiden.
5.3.1 Dogmatische functie
25
26
27
Trimp, Formulieren, 56; vgl ook: Trimp, Gemeente, 113-114, 150-151.
G. van Rongen, Met al de heiligen, III, Barneveld 1990.
Van Rongen, Met al de heiligen, III, 174.

Er zijn overeenkomsten tussen de twee soorten documenten. Bij beide gaat het om
officieel-kerkelijke documenten waarin de kerk leerstellingen formuleert. De formulieren die
bij de sacramentsbediening gebruikt worden, geven de leer van de kerk ten aanzien van
doop en avondmaal weer. In verband met het avondmaalsformulier heeft W. van 't Spijker
terecht opgemerkt dat het formulier opgevat kan worden als 'de officiële prediking van de
kerk inzake het sacrament van het avondmaal': 'Het avondmaalsformulier wil de Schrift
laten spreken. Het is de prediking van de kerk, die naar Gods Woord heeft leren luisteren
en die nu het gehoorde doorgeeft.' 28
In de formulieren van eenheid en de liturgische formulieren kiest de kerk haar positie
tegenover dwaalleer. Vooral de belijdenisgeschriften fungeren als zodanig. Maar ook bij
(het ontstaan van) liturgische formulieren kan strijd met dwaalleer een rol hebben gespeeld.
Zo draagt het avondmaalsformulier duidelijke sporen van de zestiende-eeuwse strijd tegen
de roomse avondmaalsleer. Als voorbeeld kan het 'sursum corda' ('opwekking') genoemd
worden, waar staat dat we 'niet op de tekenen van brood en wijn moeten blijven zien, maar
- de harten omhoog! - op Jezus Christus zien, die in de hemel voor ons pleit aan de rechterhand
van de Vader.' Hier wordt geopponeerd tegen het roomse offerdogma, waarbij Christus
als het ware uit de hemel op het altaar neerdaalt.
5.3.2 Didactische functie
Belijdenisgeschriften en liturgische formulieren hebben in de regel niet alleen een dogmatische,
maar ook een duidelijk didactische functie. Liturgische formulieren hebben tot doel de
gemeente te onderwijzen over de inhoud en betekenis van bijvoorbeeld de sacramenten.
Het is hierbij van belang te realiseren dat de formulieren voor doop en avondmaal afkomstig
zijn uit de tijd van de Reformatie. In die tijd was er immers veel aandacht voor het onderwijs.
Het streven van de zestiende-eeuwse kerkreformatie naar heldere en brede uitleg van
de daden van God, verdient grote waardering. Na eeuwenlang ritualisme in het vreemde
Latijn, waardoor de werken van God werden verduisterd, klonk in de zestiende eeuw weer
in verstaanbaar Nederlands het bevrijdende evangelie van Gods verlossing in Christus. De
boodschap van de rechtvaardiging werd weer begrepen. Het is een boodschap die om
levende prediking vraagt.
Naast deze proclamatie is altijd voortgaande en verdiepende uitleg nodig. Niet alleen is de
kerk verplicht, elke nieuwe generatie de woorden van God te leren (vgl. Ps. 78), ook de
gelovigen zelf moeten groeien in hun geloof en toenemen in liefdevolle kennis van de Here.
Gods volk is een lerende gemeente (vgl. 1 Kor. 12, 14: uitleg van de tongen, uitleg van de
profetie). Deze gedachte rechtvaardigt het gebruik van duidelijke uitleggingen van de leer
van de kerk. Wij zullen in de kerk van Christus niet zonder uitleg kunnen.
Vanuit de zojuist beschreven achtergrond ontstonden tijdens de Reformatie ook diverse
liturgische formulieren, die primair de gemeente beoogden te onderwijzen.
5.3.3 Oecumenische functie
Formulieren en belijdenisgeschriften vervullen een rol bij het bewaren en bevorderen van
de eenheid van de kerk. Hier kunnen we denken aan de verbondenheid met de kerk van
alle tijden en plaatsen. Het is goed over dit aspect niet geringschattend te doen. Juist in een
tijd die zo vaak vraagt om eigentijdse vormen, is het zinvol er telkens aan herinnerd te
worden dat de kerk een kerk van eeuwen is.
Daarnaast functioneren formulieren om de eenheid tussen de plaatselijke gereformeerde
kerken anno 1998 tot uiting te brengen. Ook door uniformiteit in de wijze waarop de kerken
hun erediensten inrichten, wordt zichtbaar dat kerken zich in geloof aan elkaar verbonden
weten. Eén en ander impliceert niet dat er geen ruimte mag zijn voor plaatselijke verschillen
28
W. van 't Spijker, Zijn verbond en woorden. Kampen 1991 (2e druk), 93-94. Vgl ook: W.
van 't Spijker (red.), Bij brood en beker. Goudriaan 1980, 373.

en dat alle pluriformiteit bestreden moet worden. Met de nagestreefde eenheid in liturgische
zaken moet niet krampachtig omgegaan worden. Plaatselijke, regionale en landelijke
verschillen in liturgische aangelegenheden zijn er binnen het gereformeerd-protestantisme
altijd geweest. Tegenover het 'juridisme' van de rooms-katholieke kerk, die alle liturgische
teksten en handelingen strikt voorschreef, hebben de reformatiekerken steeds benadrukt
dat er 'vrijheid in ceremoniën' bestaat. Liturgie werd gerekend tot de adiafora, de middelmatige
zaken. Daarbij moeten we bedenken dat 'middelmatig' geen synoniem is van 'onbelangrijk',
maar wil zeggen dat het geen principiële kwestie betreft. Daarom is het enerzijds
niet mogelijk dat kerken elkaar op middelmatige zaken veroordelen. Anderzijds ontslaat het
de kerken niet om ook inzake de eredienst gezamenlijk te zoeken naar het beste en het
meest verantwoorde. Onder verwijzing naar de Schrift hebben de reformatoren ook wat dat
laatste betreft geen onduidelijkheid laten bestaan.
5.3.4 Conclusie
In paragraaf 5.2 is gebleken dat met liturgische formulieren zorgvuldig omgegaan moet
worden. Dat geldt zowel voor de bestaande formulieren als de formulieren die de kerken
mogelijk in de toekomst ontvangen.
Het feit dat formulieren te maken hebben met de leer en eenheid van de kerk, verhindert
dat plaatselijke kerken of predikanten eigenmachtig formulieren kunnen wijzigen of bekorten.
Formulieren willen juist willekeur in leer en (liturgisch) leven, geloof en handeling
voorkomen. Het is eigen aan formulieren dat zij geen of weinig ruimte bieden aan individuele
ideeën en wensen van voorgangers. In die zin heeft Kuyper terecht onderkend dat dit
innerlijk tegenstrijdig is met wat een formulier nu juist beoogt te zijn.
De viering is door de Here Jezus aan de gemeente gegeven; de gemeente mag weten wat
zij kan verwachten. Daarom moet gewaakt worden tegen individuele ingevingen van de
voorganger, die telkens maar weer op de gemeente gelegd worden.
5.4 Kanttekeningen bij de huidige avondmaalsformulieren
Ten aanzien van het lange avondmaalsformulier hebben we in paragraaf 5.2 gezien dat
diverse auteurs - naast waardering - op nadelen van het formulier gewezen hebben. In
deze paragraaf zullen we de voornaamste bezwaren resumeren die in verband met de
avondmaalsformulieren genoemd worden.
5.4.1 Lengte van het formulier
De lengte van het klassiek-gereformeerde avondmaalsformulier is al sinds de zeventiende
eeuw voorwerp van discussie. 29 Ook in de afgelopen vijftig jaar is de lengte bij herhaling
bekritiseerd. 30 De classis Haarlem wees de Generale Synode van Bunschoten-Spakenburg
1958-1959 onder meer op de lengte van het formulier, waardoor de bediening van het
Woord in het gedrang kwam. Dat bezwaar zou nog sterker worden wanneer de kerken
vaker avondmaal zouden gaan vieren. De synode stelt zich op het standpunt dat frequentere
avondmaalsviering schriftuurlijk is, maar vindt dat de wenselijkheid van een kort formulier
niet genoeg aangetoond is.
Het verzoek van de Particuliere Synode Utrecht 1963 om te komen tot een kort formulier,
ontvangt veel adhesie vanuit de kerken. Als bezwaar tegen het klassiek-gereformeerde
formulier wordt vanuit de kerken ook genoemd de breedsprakigheid en herhalingen. Frequentere
viering, waarbij altijd hetzelfde formulier gelezen moet worden, zorgt ervoor dat
29
30
Vgl. E.F. de Kruyf, Liturgiek. Groningen 1901, 155.
Een ov erzicht is te vinden bij: T. Dijkema, 'Lang en kort. Over de lengte v an avondmaalsformulieren',
in: C. van den Berg (e.a.), Pastorale. Pastoraat van Geest en Woord. Kampen
1997, 127-139.

overbekende woorden en zinnen in monotone cadans over de hoofden van de kerkgangers
heen dreigen te gaan.
De Generale Synode van Rotterdam-Delfshaven 1964 besluit aan het verzoek te voldoen.
Een deputaatschap wordt opgedragen een kort formulier te ontwerpen dat te zijner tijd in
plaats van het bestaande formulier gebruikt mag worden. Het korte formulier moest dus een
frequentere viering mogelijk maken. Toen de Generale Synode van Hattem 1972-1973 het
'kort formulier' vrij gaf, ging dit formulier echter vaak anders functioneren: veel kerken
gingen ertoe over het klassiek-gereformeerde formulier in de morgendiensten te gebruiken,
en het 'kort formulier' in de middagdiensten. Een hogere frequentie van de avondmaalsviering
werd dus veelal niet bereikt door de komst van het 'kort formulier'.
Vermeldenswaard is dat deputaten die rapport uitbrachten aan de Generale Synode van
Kampen 1975, zich afgevraagd hebben of er sprake zou zijn van toename van het aantal
avondmaalsvieringen, wanneer uit verschillende wijzen van viering een keus gemaakt kon
worden: "Een eerste stap in die richting werd reeds gedaan door het vrijgeven van een kort
formulier voor de viering van het avondmaal. Deputaten doen uw vergadering de suggestie,
nog een derde mogelijkheid te openen, nl. een sterk vereenvoudigde avondmaalsliturgie,
waarbij een breedvoerige onderwijzing ontbreekt en vrijwel direct tot de viering wordt
overgegaan. Dit dan met behoud van die elementen die vanouds essentieel zijn voor de
avondmaalsviering, zoals het avondmaalsgebed, de instellingswoorden, de gedachtenis
van Christus, een terugwijzing en nodiging, het 'sursum corda' en de dankzegging."
Met deze suggestie heeft de Kamper synode destijds niets gedaan. Huidige deputaten
willen het voorstel weer oppakken en komen hiervoor met een concreet voorstel (zie paragraaf
5.5.4).
Gezien het bovenstaande zal naar het oordeel van deputaten bij toename van het aantal
formulieren gelet moeten worden op de lengte van de formulieren. De bestaande formulieren
zijn niet alleen lang, ook de kerkordelijk afgesproken herhaling (elke viering opnieuw)
geeft aan de formulieren een overheersend accent in de erediensten waarin avondmaal
gevierd worden. Wanneer (meer dan) zes maal per jaar hetzelfde avondmaalsformulier
gelezen wordt, werkt dat gewenning en verveling, om niet te zeggen afstomping in de hand.
De verwondering en 'opleving van het hart' die A. Kuyper graag wilde zien, worden veelal
niet bereikt. Hoewel het 'kort formulier' inderdaad korter is dan het klassiek-gereformeerde
formulier, is van een echt beknopt formulier geen sprake, zoals G. van Rongen ook al
opmerkte.
5.4.2 Inhoudelijke nadelen
Meermalen is betoogd dat het avondmaal als viering door het sterk didactische formulier in
het gedrang dreigt te komen. Wellicht ten overvloede willen we voorop stellen dat het
probleem niet ligt bij het feit dat voorschriften (c.q. formulieren) vastleggen hoe de avondmaalsviering
plaats dient te vinden. Voorschriften staan het 'vieren' niet in de weg. Ook in
het Oude Testament bestonden voor vieringen van allerlei feesten en dagen nauwkeurige
voorschriften. Voorschriften zijn geen vijand van het feest. Ze helpen mee, de structuur te
doorzien en de verwachting levend te houden. 'Onderwijs' is niet per definitie een vijand
van 'vieren'.
Bovendien valt op het vermeend docerende karakter van het avondmaalsformulier wel wat
af te dingen. Daarvoor is het interessant te letten op het verschil met het doopformulier. In
het doopformulier domineert de uitleg. Kenmerkend in dit verband is dat het formulier opent
met de regel: 'De leer over de doop is als volgt samen te vatten:...'
De toonzetting van het avondmaalsformulier is minder onderwijzend dan het doopformulier.
Zoals de Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel hymnischer is dan het Apostolicum,
zo zou je kunnen zeggen dat het avondmaalsformulier liturgischer is dan het doopformulier.
Terecht heeft F.G.Immink in verband met het avondmaalsformulier gesproken over een
onderwijzende tekst met een lofprijzende en vertroostende strekking. Onderwijzing moeten
we niet verstaan als een puur cognitieve aangelegenheid, maar meer als een instructie ten

ehoeve van het geloofsleven. 31
Ter verduidelijking willen we een paar aspecten uit het formulier belichten. In het onderdeel
over de zelfbeproeving worden zij die in hun zonden volharden, enigszins afstandelijk
aangesproken:
Allen die in schandelijke zonden leven...
en:
Zolang zij in hun zonden volharden...
Maar dadelijk daarna treft ons de persoonlijke toon:
Maar, geliefde broeders en zusters, dit wordt ons niet voorgehouden om de gelovigen,
verslagen van hart als zij zijn, alle moed te ontnemen... (Gereformeerd Kerkboek,
pag. 522v).
Een opvallend element is het onderdeel waarin de Here Jezus als het ware persoonlijk
sprekend wordt ingevoerd:
Zo dikwijls u van dit brood eet en uit deze beker drinkt, zal dat voor u een betrouwbaar
onderpand zijn dat u aan mijn hartelijke liefde en trouw herinnert en daarvan
verzekert. Ik heb immers voor u, omdat u anders de eeuwige dood had moeten
sterven, mijn lichaam aan het kruis in de dood gegeven en mijn bloed vergoten. En Ik
voed en verkwik uw hongerige en dorstige zielen met dit mijn gekruisigd lichaam en
vergoten bloed.
(Gereformeerd Kerkboek, pag. 524v).
Hierdoor krijgt het formulier een aansprekende en meeslepende toon.
Mooi is ook het moment waarop wij (dat zijn de voorlezer en de luisteraars) als het ware
een eed afleggen. In het formulier wordt eerst de verplichting vastgelegd dat wij elkaar
liefde moeten bewijzen, niet alleen met woorden maar ook door onze daden. Daarna volgt:
Hiertoe helpe ons de almachtige, barmhartige God en Vader van onze Here Jezus
Christus, door zijn Heilige Geest
(Gereformeerd Kerkboek, pag. 525).
Dit lijkt sterk op een 'Zo waarlijk helpe mij God almachtig'. Wij zweren een eed bij het
avondmaal. Het verdient aanbeveling dat dit bij het voorlezen van het formulier benadrukt
wordt.
Hoewel het didactische gedeelte van het klassiek-gereformeerde formulier dus duidelijk
meer is dan een cognitief betoog, overheerst toch de doelstelling de leer over het avondmaal
uiteen te zetten.
Dat gebeurt bovendien nogal uitgebreid, zodat het sterk bepalend wordt voor de viering. In
die zin onderschrijven deputaten de klacht dat door het uitvoerige avondmaalsonderricht in
de huidige formulieren de viering in het gedrang kan komen. Hierbij speelt ook mee dat
momenteel bij elke avondmaalsbediening via het formulier eerst uitvoerig onderwijs gegeven
wordt.
Nu de kerken zich bezinnen op de inrichting van de avondmaalsviering, dient dit bezwaar
volop onze aandacht te hebben. Er zijn twee sporen waarlangs men gelijktijdig kan werken
om aan het bezwaar tegemoet te komen. Het is mogelijk formulieren te ontwerpen met een
beknopt didactisch gedeelte. Ook kan men denken aan avondmaalsvieringen zonder
onderricht. Deze laatste suggestie is allerminst nieuw. Zoals hierboven reeds vermeld, werd
zij binnen de gereformeerde kerken geopperd in het deputatenrapport aan de Generale
Synode van Kampen 1975. Vooral wanneer kerken ertoe overgaan vaker dan vier keer per
jaar avondmaal te vieren, moet de mogelijkheid van een viering zonder een didactische
uiteenzetting in overweging genomen worden.
Ten overvloede zij opgemerkt dat dit uiteraard niet impliceert dat deputaten minder waarde
hechten aan kerkelijk onderwijs over de sacramenten. Behalve liturgische formulieren, die
in de toekomst gewoon in gebruik blijven, zijn er andere kanalen waarlangs het onderwijs
over sacramenten gegeven wordt. De uitleg van de leer van het avondmaal is in de gereformeerde
kerken ook gegarandeerd door de catechisaties en de regelmatige catechismus-
31
in P. Oskamp en N. Schuman (red.), De weg van de liturgie. Zoetermeer 1998, 246.

prediking.
Behalve het gegeven dat het karakter van een viering door het didactische formulier bedreigd
wordt, zijn er andere inhoudelijke nadelen te noemen. In het huidige formulier is een
grote plaats ingeruimd voor onder meer zelfonderzoek, terugwijzing en nodiging, en onderwijzing
over de instelling van het avondmaal. Daarentegen blijft een aantal inhoudelijke
aspecten die ook onlosmakelijk met het avondmaal verbonden zijn, in het formulier onderbelicht
(zie hoofdstuk 4 'Plaats en inrichting van het avondmaal' in dit rapport).
We noemen het feit dat aan de onderlinge gemeenschap zeer summier aandacht besteed
wordt. Alleen in de passage 'Ook verbindt Hij ons onderling... door onze daden' wordt
gesproken over de verbondenheid in het ene lichaam van Christus.
Voorts is met recht gewezen op het feit dat het aspect van de dankzegging te veel ontbreekt.
32 De 'eucharistia' vindt voornamelijk plaats nà de viering in de postcommunio, terwijl
het juist vóór de viering een plaats verdient.
Diverse van deze nadelen zijn inmiddels voor een gedeelte ondervangen door de komst
van het 'kort formulier'. In dit formulier komen de eschatologische verwachting en het
element van viering al wel sterker naar voren dan in het klassiek-gereformeerde formulier.
Toch blijven het ook in dit formulier onderbelichte aspecten.
5.5 Variatie en vernieuwing
Tot nu toe hebben we ons alleen geconfronteerd met de bestaande formulieren. Dit heeft
een reden. Deputaten hebben de opdracht teksten te (doen) ontwerpen die meer afwisseling
mogelijk maken bij frequente viering van het avondmaal. Het lijkt ons niet meer dan
logisch dat bij het uitvoeren van de opdracht ook zoveel mogelijk tegemoet gekomen wordt
aan tekortkomingen die aan de bestaande avondmaalsformulieren kleven.
Bij de voorstellen die hieronder volgen, zijn we uitgegaan van het standpunt dat een formulier
niet altijd alle elementen hoeft te bevatten die in de bestaande formulieren aan bod
komen: zelfbeproeving, nodiging en terugwijzing, onderwijzing/verzekering, gemeenschap
en verwachting. Zo kan het avondmaal ook gevierd worden zonder dat vooraf via een
formulier onderwijs te geven over bijvoorbeeld de zelfbeproeving. Vanzelfsprekend wil
hiermee niet gezegd zijn dat wij ons niet altijd zouden moeten beproeven, voordat wij aan
het avondmaal gaan. Maar - om een voorbeeld te noemen - in diensten waarin noties als
boete en berouw dominant aanwezig zijn, is een formulier denkbaar waarin de elementen
zelfbeproeving, nodiging en terugwijzing slechts summier voorkomen.
In een paar formulieren die wij de kerken aanbieden, komen deze elementen beperkt aan
de orde. Bij het gebruik van deze formulieren gaan wij er vanuit dat ze eerder in de dienst
een plaats ontvangen, bijv. in de vorm van een schuldbelijdenis en genadeverkondiging.
Een ander voorbeeld: men kan denken in adventstijd en de tijd voor Pasen, die beide
vanouds in het teken van boete en bekering staan, de zelfbeproeving, nodiging en terugwijzing
juist wel te benadrukken. In dat geval kan juist het klassiek-gereformeerde formulier
uitstekend functioneren.
Kortom, bij het wisselend gebruiken van formulieren kan men zich zeer goed laten leiden
door inhoudelijke motieven.
5.5.1 Variatie in de bestaande formulieren
Momenteel kennen de kerken het klassiek-gereformeerde formulier en het 'kort formulier'.
Zoals hierboven al staat, wordt in veel kerken in de morgendienst het klassiek-gereformeerde
formulier gebruikt en in de middagdienst - wanneer er ook dan een viering is - het korte.
Met deze twee formulieren zou op dit moment al meer variatie in te bouwen zijn, in die zin
32
Behalve C. Trimp ook: A.F.N. Lekkerkerker, Kanttekeningen bij het Hervormde Dienstboek.
Deel III, 's-Gravenhage 1956, 52-53.

dat het 'kort formulier' ook in plaats van het lange formulier in de morgendienst gelezen kan
worden. Dat was ook de oorspronkelijke bedoeling, toen binnen de kerken het 'kort formulier'
werd ontwikkeld; de bedoeling was dat door het 'kort formulier' de viering van het
avondmaal vaker zou kunnen plaatsvinden. Naar de inschatting van deputaten is dat
binnen de kerken slechts op weinig plaatsen het geval.
Vervolgens merken we op dat met het klassiek-gereformeerde formulier al een paar kleine
'variaties' te realiseren zijn. We noemen dat men het Onze Vader gezamenlijk kan zingen of
zeggen. Hetzelfde geldt voor de geloofsbelijdenis. Ook kan overwogen worden om de
woorden uit Psalm 103 uit de Dankzegging niet voor te lezen, maar de gemeente Psalm
103 of gezang 15 uit het Liedboek voor de Kerken te laten zingen.
Er zijn gemeenten waar het eerste deel van het avondmaalsformulier gelezen wordt op de
zondag die aan de viering voorafgaat. Deputaten zijn hier geen voorstander van. Deze
praktijk doorbreekt de eenheid van het formulier en legt bovendien een overmatig accent op
de voorbereiding en de zelfbeproeving in de week die aan de viering voorafgaat. De vrees
dreigt te gaan overheersen in plaats van de verwachting.
Deputaten zijn er geen voorstander van om het klassiek-gereformeerde formulier te gaan
inkorten of op andere wijze te wijzigen. Al was het alleen al omdat het per definitie een
aanslag zou betekenen op de opbouw en eenheid van het formulier. Het 'kort formulier'
leent zich daarvoor beter, omdat dit formulier duidelijker opgebouwd is uit verschillende
'blokken' die een zekere onafhankelijkheid van elkaar hebben.
Met gebruikmaking van het bestaande 'kort formulier' is een echt beknopt formulier samen
te stellen. Daarbij overwegen deputaten het volgende. In een formulier dat beoogt onderwijs
over het avondmaal te geven, zijn de passages over de instelling en doel van het
avondmaal onmisbaar. Dit betekent concreet dat in ieder geval de passages onder het
kopje 'instelling' en 'gedachtenis' gelezen dienen te worden. Gezien het gegeven dat de
eschatologische verwachting in het klassiek-gereformeerde formulier weinig accent krijgt,
willen we voorstellen ook dit gedeelte bij inkorting van het 'kort formulier' te laten staan.
Vanzelfsprekend blijft het rituele gedeelte uit het formulier ('gebed', 'opwekking', 'viering',
'dankzegging' en 'dankgebed') ongewijzigd.
Van de gedeelten uit het huidige 'kort formulier' die weggelaten worden, komen de 'zelfbeproeving',
'nodiging' en 'terugwijzing' beknopt aan de orde in het geciteerde gedeelte uit 1
Korintiërs 11:27-29 (zie passage 'instelling'). Bovendien kunnen deze elementen in een
andere vorm aan bod komen in de dienst. Te denken is aan opname van een schuldbelijdenis
en genadeverkondiging. Ook is het denkbaar dat in de preek deze zaken expliciet
aandacht krijgen.
De orde van dienst, inclusief het avondmaalsformulier tot aan het 'gebed', ziet er dan als
volgt uit:
1. VOTUM
2. VREDE-/ZEGENGROET
3. LIED
4. SCHULDBELIJDENIS EN GENADEVERKONDIGING
5. GEBED OM VERLICHTING DOOR DE HEILIGE GEEST
6. SCHRIFTLEZINGEN
7. BEDIENING VAN HET WOORD
8. AMENLIED
9. BELIJDENIS VAN HET GELOOF
10. DANKZEGGING EN VOORBEDE, EINDIGEND MET HET 'ONZE VADER'
11. INZAMELING VAN DE GAVEN
12. VIERING VAN HET AVONDMAAL:
Gemeente van onze Here Jezus Christus,
De apostel Paulus beschrijft de instelling van het heilig avondmaal in 1 Korintiërs
11:23-29: Want zelf heb ik bij overlevering van de Here ontvangen, wat ik u weer
overgegeven heb, dat de Here Jezus in de nacht, waarin Hij werd overgeleverd, een

ood nam, de dankzegging uitsprak, het brak en zeide: Dit is mijn lichaam voor u,
doet dit tot mijn gedachtenis. Evenzo ook de beker, nadat de maaltijd afgelopen was,
en Hij zeide: Deze beker is het nieuwe verbond in mijn bloed, doet dit, zo dikwijls gij
die drinkt, tot mijn gedachtenis. Want zo dikwijls gij dit brood eet en de beker drinkt,
verkondigt gij de dood des Heren, totdat Hij komt. Wie dus op onwaardige wijze het
brood eet of de beker des Heren drinkt, zal zich bezondigen aan het lichaam en bloed
des Heren. Maar ieder beproeve zichzelf en ete dan van het brood en drinke uit de
beker. Want wie eet en drinkt, eet en drinkt tot zijn eigen oordeel, als hij het lichaam
niet onderscheidt.
Gedachtenis van Christus
Wanneer wij dan eten van dit brood en drinken uit deze beker, gedenken wij, dat
onze Here Jezus Christus door de Vader in deze wereld gezonden is, ons vlees en
bloed heeft aangenomen en Gods toorn van het begin tot het einde van zijn leven op
aarde voor ons heeft gedragen. Wij gedenken, dat de last van onze zonden en van
Gods toorn Hem in de hof het bloedige zweet uitgeperst heeft, waar Hij Zich liet
boeien, om ons in vrijheid te stellen. W ij gedenken, dat Hij onschuldig ter dood veroordeeld
is, zodat wij voor het gericht van God zouden vrijgesproken worden. Hij heeft
zijn lichaam aan het kruis laten spijkeren, en zo de vervloeking van ons op Zich
geladen om ons met zijn zegen te vervullen. Hij is door God verlaten, zodat wij nooit
meer door God verlaten zouden worden. Hij heeft tenslotte door zijn dood en bloedstorting
het nieuwe verbond voor eeuwig rechtskracht verleend, toen Hij uitriep: Het is
volbracht! (Joh. 19:30).
Verwachting van Christus' wederkomst
Christus heeft ons geboden, het avondmaal te vieren, totdat Hij komt. Wij genieten
aan zijn tafel een voorsmaak van de overvloed van vreugde, die Hij toegezegd heeft.
Wij zien met groot verlangen uit naar zijn verschijning in heerlijkheid, naar de bruiloft
van het Lam, als Hij de wijn met ons nieuw zal drinken in het koninkrijk van zijn Vader.
Zo laat ons blij zijn en vreugde bedrijven en Hem de eer geven, want de bruiloft van
het Lam komt.
[volgt 'gebed', 'opwekking', 'viering', 'dankzegging' en 'dankgebed']
5.5.2 Formulier gebaseerd op het concept-formulier van A.N. Hendriks
In 1992 publiceerde dr A.N. Hendriks in het Nederlands Dagblad een concept-formulier. Bij
de inventarisatie, die het vorig deputaatschap hield, is dit formulier meermalen genoemd. 33
Het formulier bevat passages die voor het grootste gedeelte ook in de bestaande formulieren
voorkomen. Het betreft vooral de passages onder het kopje 'gedachtenis van Christus',
'zelfbeproeving' en 'verzekering'. Het lijkt deputaten niet wenselijk om in nieuwe formulieren
voornamelijk tekstgedeelten op te nemen die woordelijk uit bestaande formulieren overgenomen
zijn. Daarom hebben wij de genoemde gedeelten uit het formulier van Hendriks
herzien. Deputaten zijn van oordeel dat dit (gewijzigde) formulier een verrijking is: het
formulier benadrukt aspecten die in de bestaande formulieren onderbelicht zijn gebleven: er
is ruim aandacht voor de 'gemeenschap' en de 'verwachting'.
Het gebed voor de viering bestaat uit twee gedeelten: een gesproken gebed waarin om de
Heilige Geest gebeden wordt, en een gezongen gebed. Wat dat laatste betreft, kan hier
gedacht worden aan één van de avondmaalsliederen die door deputaten kerkmuziek zijn
vrijgegeven. Het is uiteraard ook mogelijk om hier een lied te zingen waarin meer in het
algemeen noties van lofprijzing en dankbaarheid de boventoon voeren.
De orde van dienst inclusief het concept-formulier ziet er als volgt uit:
33
Rapport Studiedeputaten Eredienst, 13.

1. VOTUM
2. VREDE-/ZEGENGROET
3. LIED
4. SCHULDBELIJDENIS EN GENADEVERKONDIGING
5. GEBED OM VERLICHTING DOOR DE HEILIGE GEEST
6. SCHRIFTLEZINGEN
7. BEDIENING VAN HET WOORD
8. AMENLIED
9. BELIJDENIS VAN HET GELOOF
10. DANKZEGGING EN VOORBEDE, EINDIGEND MET HET 'ONZE VADER'
11. INZAMELING VAN DE GAVEN
12. VIERING VAN HET AVONDMAAL:
Gemeente van de Here Jezus Christus,
Instelling
Het avondmaal is door onze Verlosser zelf ingesteld. De apostel Paulus getuigt
immers in 1 Korintiërs 11: Want zelf heb ik bij overlevering van de Here ontvangen,
wat ik u weer overgegeven heb, dat de Here Jezus in de nacht, waarin Hij werd
overgeleverd, een brood nam, de dankzegging uitsprak, het brak en zeide: Dit is mijn
lichaam voor u, doet dit tot mijn gedachtenis. Evenzo ook de beker, nadat de maaltijd
afgelopen was, en Hij zeide: Deze beker is het nieuwe verbond in mijn bloed, doet dit,
zo dikwijls gij die drinkt, tot mijn gedachtenis. Want zo dikwijls gij dit brood eet en de
beker drinkt, verkondigt gij de dood des Heren, totdat Hij komt. (1 Kor. 11:23-26)
Gedachtenis
In gehoorzaamheid aan het woord van Christus Doet dit tot mijn gedachtenis gedenken
wij dat onze Here Jezus Christus overeenkomstig Gods beloften door de Vader in
deze wereld gezonden is. Aan het avondmaal vieren we de heerlijke gedachtenis aan
de zelfovergave van onze Here Jezus voor ons, zondaren. Met blijdschap verkondigen
wij dat in zijn dood ons leven ligt. Wij aanbidden de barmhartigheid van onze
hemelse Vader, die zijn lieve Zoon voor ons allen overgaf. Wij danken onze getrouwe
Heiland, die als de Goede Herder zijn leven stelde voor de schapen. Wij roemen in
het geheimenis van de godsvrucht:
Die Zich geopenbaard heeft in het vlees,
is gerechtvaardigd door de Geest,
is verschenen aan de engelen,
is verkondigd onder de heidenen,
geloofd in de wereld,
opgenomen in heerlijkheid. (1 Tim. 3:16)
Gezindheid en verzekering
Om blij en dankbaar Christus aan zijn tafel te kunnen gedenken, moeten wij een
afkeer hebben van onszelf en ons voor God verootmoedigen. Wij moeten ons vastklampen
aan de belofte dat ons alle zonden vergeven zijn om het lijden en sterven
van Jezus Christus, onze Heer en Heiland. Zijn volkomen gerechtigheid is ons toegerekend
en geschonken. Zo komen wij niet tot het avondmaal op grond van enige
waardigheid in onszelf. Wij komen als armen tot de milde Gever, als zieken tot de
Geneesheer, als zondaren tot de Werker van gerechtigheid, als doden tot Hem, die
leven maakt. Wij komen, omdat wij niets in onszelf hebben, maar alles in Christus.
Wanneer wij in deze gezindheid het brood eten en uit de beker drinken, worden wij
als door een onmiskenbaar teken en zegel verzekerd van Christus' hartelijke liefde en
trouw. Wij mogen weten dat Hij in ons werkt alles wat Hij ons door deze heilige tekenen
voor ogen stelt, en dat Hij in waarheid voor ons het Brood des levens is. Hij geeft
ons dit geestelijke feestmaal en doet ons genieten de verdiensten van zijn lijden en

sterven.
Gemeenschap
Door zijn dood heeft Christus ook de levendmakende Geest voor ons verworven.
Door die Geest doet Hij ons in zijn gemeenschap leven, zodat wij met de apostel
mogen zeggen: Met Christus ben ik gekruisigd, en toch leef ik (dat is) niet meer mijn
ik, maar Christus leeft in mij (Gal.2:20). Hij maakt ons tot ranken aan de hemelse
Wijnstok, en zo dragen wij door Hem vrucht.
Door deze zelfde Geest verbindt Hij ons ook met elkaar in echte broederlijke liefde als
leden van één lichaam. Want de apostel Paulus zegt: Omdat het één brood is, zijn
wij, hoe velen ook, één lichaam; wij hebben immers allen deel aan het ene brood (1
Kor. 10:17). Daarom zullen wij ons beijveren dat wij samen één lichaam zijn door
elkaar in liefde te dienen. Juist aan de tafel van Christus' liefde komt zijn woord tot
ons: Dit is mijn gebod, dat gij elkander liefhebt, gelijk Ik u heb liefgehad (Joh. 15:12).
Verwachting
De apostel Paulus plaatst het avondmaal ook in het perspectief van Christus' wederkomst,
wanneer hij zegt: Want zo dikwijls gij dit brood eet en de beker drinkt, verkondigt
gij de dood des Heren, totdat Hij komt (1 Kor. 11:26). Bij brood en beker verheugen
wij ons erover dat deze toekomst al is aangebroken. W ij verblijden ons dat wij
deelhebben aan het nieuwe verbond, dat rust in Christus' bloed. Wij danken de Vader
dat wij mogen kennen het heil waarvan door de profeten gesproken is. Wij vieren de
vrede die door onze Heer is aangebracht.
Tegelijk zien wij aan het avondmaal uit naar de verschijning van ons Verlosser in
heerlijkheid, naar de overvloed van vreugde, die Hij ons heeft toegezegd, naar de
bruiloft van het Lam, waar Hij de wijn met ons nieuw zal drinken in het koninkrijk van
zijn Vader. Daarom vieren wij het avondmaal met grote blijdschap en bidden met
Gods kerk: Amen, kom, Here Jezus! (Op. 22:20).
Gebed
Barmhartige God en Vader, nu wij in dit avondmaal de heerlijke gedachtenis vieren
aan de bittere dood van uw geliefde Zoon Jezus Christus, bidden wij U: zend ons uw
levendmakende Geest, zodat wij gevoed worden met het ware brood uit de hemel tot
het eeuwige leven.
Lied
[bijvoorbeeld gezang 356, 357, 358 of 360 uit het Liedboek voor de Kerken]
Opwekking en nodiging
Blijft niet alleen de tekenen van brood zien. Heft uw hart omhoog, zoekt de dingen die
boven zijn, in de hemel, waar Jezus Christus is gezeten aan de rechterhand van de
Vader. Komt allen met blijdschap en in broederlijke eensgezindheid tot de tafel van
uw Heer. Dankt Hem voor de grote liefde die Hij ons heeft betoond, en bewaart de
gedachtenis aan zijn dood voor eeuwig in uw hart. Zo zult u met de liefde tot God
vervuld worden en ook anderen tot die liefde bewegen.
Viering
(Bij het breken en uitdelen van het brood spreekt de voorganger:)
Het brood dat wij breken, is de gemeenschap met het lichaam van Christus. Neemt,
eet, gedenkt en gelooft, dat het lichaam van onze Here Jezus Christus gegeven is tot
een volkomen verzoening van al onze zonden.
(En als hij de beker geeft:)
De beker der dankzegging, waarover wij de dankzegging uitspreken, is de gemeenschap
met het bloed van Christus. Neemt, drinkt allen daaruit, gedenkt en gelooft, dat
het kostbaar bloed van onze Here Jezus Christus vergoten is tot een volkomen

verzoening van al onze zonden.
[Tijdens de communie kan vocaal en/of instrumentaal worden gemusiceerd]
Dankzegging
Laten wij met mond en hart de lof van de Here verkondigen:
(zingen: Psalm 103:1, 3, 4, 5 of: psalm 138; of: Gezang 15 Liedboek voor de Kerken)
13. ZEGEN
5.5.3 Nieuwe avondmaalsformulieren
We hebben hierboven al opgemerkt dat de bestaande formulieren een aanzienlijke lengte
hebben, die frequente viering in de weg kunnen staan of die voor de kerkgangers een
negatieve werking hebben op de beleving van de viering. Ook het zojuist gepresenteerde
ontwerp van A.N. Hendriks is nog altijd vrij omvangrijk.
Gemeenten die frequent (bijvoorbeeld maandelijks) avondmaal willen vieren, zouden
gediend zijn met zeer beknopte formulieren. Het deputaatschap heeft zelf twee formulieren
ontworpen die beknopter zijn dan de bestaande. In het eerste ontwerp ligt het accent op de
gemeenschappelijke viering en op de verootmoediging die nodig is vanwege onze zonden.
In het tweede ontwerp wordt aandacht gevraagd voor de christelijke toekomstverwachting.
Wat de vorm van de viering betreft gaan wij in deze formulieren uit van de gaande of
staande viering. Natuurlijk is het in kerken die deze vorm niet kennen, mogelijk de wijze van
vieren waaraan men gewend is te gebruiken.
5.5.3.1 Eerste ontwerp
1. VOTUM
2. VREDE-/ZEGENGROET
3. LIED
4. SCHULDBELIJDENIS EN GENADEVERKONDIGING
5. GEBED OM VERLICHTING DOOR DE HEILIGE GEEST
6. SCHRIFTLEZINGEN
7. BEDIENING VAN HET WOORD
8. AMENLIED
9. LEZING VAN DE WET
10. DANKZEGGING EN VOORBEDE, EINDIGEND MET HET 'ONZE VADER'
11. INZAMELING VAN DE GAVEN
12. VIERING VAN HET AVONDMAAL:
Gemeente van onze Here Jezus Christus,
Instelling
Als gemeente van Jezus Christus zijn wij bijeen om naar zijn bevel zijn dood te verkondigen.
Hoort vooraf, hoe de instelling van het avondmaal beschreven wordt in het
heilig Evangelie:
Terwijl zij aten, nam de Here Jezus een brood, sprak de zegen uit, brak het en gaf het
aan zijn discipelen en zei: Neemt eet, dit is mijn lichaam. En Hij nam een beker, sprak
de dankzegging uit en gaf hun die en zei: Drinkt allen daaruit. Want dit is het bloed
van mijn verbond, dat voor velen vergoten wordt tot vergeving van zonden. Doch Ik
zeg u, Ik zal van nu aan voorzeker niet meer van deze vrucht van de wijnstok drinken
tot op die dag dat Ik haar met u nieuw zal drinken in het koninkrijk van mijn Vader
(Mat. 26:26-29).

Gedachtenis
Met dankbaarheid gedenken wij, hoe Hij aan het kruis zijn lichaam en bloed voor ons
offerde. Het avondmaal richt onze aandacht op dit offer van onze Here Jezus. Het
verzekert ons van zijn grote liefde voor zondaren. Hij gaf Zichzelf over voor ons,
zondaren die oprecht hun verlorenheid voor God belijden. Christus' offer vervult ons
met dankbaarheid en vreugde. Door zijn dood ontvangen wij het leven. Dit heil vieren
wij als broeders en zusters van één huisgezin met dit geestelijk feestmaal. Aan tafel
worden wij door Christus bemoedigd en verkwikt, en wordt onze verlossing zichtbaar
gemaakt. Hij versterkt ons geloof door de Heilige Geest. Met des te meer vreugde en
dankbaarheid zullen wij de Here dienen in ons leven van elke dag.
Terugwijzing en nodiging
Het avondmaal is vol van vreugde, verkwikking en vergeving. Maar het spreekt ook
met ernst en waarschuwing. De Here wil niet dat wij het avondmaal achteloos of
gehuicheld gebruiken. Hij vraagt van ons een oprecht besef van onze schuld. W ie
zich niet van harte en dagelijks tot God bekeert, op die rust de toorn van de Here.
Laat zo iemand niet deelnemen aan de viering van het avondmaal, om niet groter
toorn op zich te laden. Onderzoekt uzelf, op welke wijze en met welke instelling u het
avondmaal tegemoet gaat. Maar kom dan tot de tafel met een oprecht hart. Ontvangt
het brood en de beker, en verheugt u over het heil in Christus.
Gebed
Here, onze God en Vader, wij danken U hartelijk voor het geschenk van het heilig
avondmaal. Aan deze tafel gedenken wij het offer van Jezus Christus, uw Zoon. Wij
danken U voor uw grote liefde, die U ons in Christus hebt bewezen. Wij bidden U dat
wij het avondmaal met oprecht geloof gebruiken. Geef ons daartoe uw Heilige Geest.
Wij prijzen U dat wij aan deze tafel de verlossing van ons leven mogen vieren. Wij
danken U voor de gemeenschap die wij met elkaar mogen genieten in de gemeente.
Geef dat wij elkaar van harte liefhebben. Dit vragen wij U in de naam van de Here
Jezus Christus, onze Heer. Amen.
Geloofsbelijdenis
(volgt Apostolische Geloofsbelijdenis of Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel,
gesproken of gezongen)
Opwekking
Dit brood en deze wijn zijn tekenen van het lichaam en bloed van de Here Jezus.
Laten wij daarom onze harten richten op Hem, onze Here. Hij zetelt in de hemel en
tegelijk is Hij de Gastheer aan deze tafel.
Viering
Het brood dat wij breken, is de gemeenschap met het lichaam van Christus. De beker
met wijn, de beker van de dankzegging, is de gemeenschap met het bloed van Christus.
Neemt dit brood en deze beker, eet en drinkt, gedenkt en gelooft dat onze Here Jezus
Christus zijn lichaam en bloed gegeven heeft tot een volkomen verzoening van al
onze zonden.
[Tijdens de communie kan vocaal en/of instrumentaal worden gemusiceerd]
Dankzegging en dankgebed
Laten wij de Here met dankzegging prijzen om zijn gaven. Want Hij bewijst zijn liefde
jegens ons, doordat Christus voor ons gestorven is toen wij nog zondaren waren.
Veel meer zullen wij dan, nu wij door zijn bloed gerechtvaardigd zijn, door Hem behouden
worden van de toorn. Want als wij, toen wij nog vijanden waren, met God
verzoend zijn door de dood van zijn Zoon, zullen wij veelmeer, nu wij verzoend zijn,

ehouden worden doordat Hij leeft.
Here onze God, wij danken U hartelijk dat wij in dit avondmaal de dood van Jezus
Christus mochten gedenken en belijden. Wij danken U dat Hij stierf, opdat wij zouden
leven. Nu U ons geloof hebt willen sterken door deze viering, bidden wij U dat wij in
heel ons leven U gelovig en met vreugde dienen. Dit bidden wij U door Jezus Christus,
onze Heer. Amen.
Lied
(De avondmaalsviering wordt besloten met het zingen van bijvoorbeeld Psalm 103,
107, 113-118.)
13. ZEGEN
5.5.3.2 Tweede ontwerp
1. VOTUM
2. VREDE-/ZEGENGROET
3. LIED
4. SCHULDBELIJDENIS EN GENADEVERKONDIGING
5. GEBED OM VERLICHTING DOOR DE HEILIGE GEEST
6. SCHRIFTLEZINGEN
7. BEDIENING VAN HET WOORD
8. AMENLIED
9. LEZING VAN DE WET
10. DANKZEGGING EN VOORBEDE, EINDIGEND MET HET 'ONZE VADER'
11. INZAMELING VAN DE GAVEN
12. VIERING VAN HET AVONDMAAL
Gemeente van onze Here Jezus Christus,
Instelling
Als gemeente van Jezus Christus zijn wij bijeen om naar zijn bevel zijn dood te verkondigen.
Hoort vooraf, hoe de instelling van het avondmaal beschreven wordt in het
heilig Evangelie:
Terwijl zij aten, nam de Here Jezus een brood, sprak de zegen uit, brak het en gaf het
aan zijn discipelen en zei: Neemt, eet, dit is mijn lichaam. En Hij nam een beker, sprak
de dankzegging uit en gaf hun die en zei: Drinkt allen daaruit. Want dit is het bloed
van mijn verbond, dat voor velen vergoten wordt tot vergeving van zonden. Doch Ik
zeg u, Ik zal van nu aan voorzeker niet meer van deze vrucht van de wijnstok drinken,
tot de dag dat Ik haar met u nieuw zal drinken in het koninkrijk van mijn Vader (Mat.
26:26-29).
Gedachtenis
Zo gedenken wij dat de Here Jezus aan het kruis zijn lichaam en zijn bloed gegeven
heeft voor de zijnen. In grote liefde voor ons heeft Hij Zich geofferd, zodat wij niet
zouden sterven maar leven. Het avondmaal richt onze aandacht op deze zelfovergave
van de Here. Het vervult ons met schaamte om onze zonden en het vervult ons
ook met dankbaarheid, vanwege zijn verzoenende liefde.
Gemeenschap en verwachting
Het avondmaal dat wij in de gemeente vieren, is ook een maaltijd van gemeenschap
en van toekomstverwachting. Wij genieten aan deze tafel samen de vreugde van de
eenheid met Christus en met elkaar. Vanuit de viering van het avondmaal willen wij

elkaar in de gemeente helpen en dienen.
Tegelijk verwachten wij de terugkeer van de Here Jezus. Het avondmaal dat wij vieren
in de kerk, is een voorbereiding op de viering van de bruiloft van het Lam. Straks zal
de Here Jezus met ons de wijn nieuw drinken in het koninkrijk van zijn Vader. Daarom
mogen wij het avondmaal ook niet achteloos en zonder oprecht geloof vieren, maar in
eerbied voor God en in heilige, gespannen verwachting. Straks zal de Here alle
tranen van onze ogen afwissen, aan alle gebrokenheid en nood zal een einde gekomen
zijn, en Hij zal alles zijn in allen.
Gebed
Here, onze God en Vader, wij danken U voor het geschenk van het avondmaal. Wij
prijzen U voor de liefde van Christus: dat Hij Zichzelf voor ons overgaf tot in de dood.
Wij belijden onze schuld en danken U voor de vergeving van onze zonden. Nu wij dit
avondmaal vieren, bidden wij U: zend ons uw Heilige Geest, die Here is en levend
maakt, zodat wij met het ware hemelse brood gevoed mogen worden.
Aan dit avondmaal mogen wij uitzien naar de terugkeer van de Here Jezus, naar de
bruiloft van het Lam, als wij samen met alle heiligen mogen genieten van de eeuwige
vreugde met Hem. Wil ons met dat vooruitzicht troosten en bemoedigen, als wij in ons
leven van nu moeite, schuld en gebrokenheid ervaren. Hoort U ons gebed in Jezus'
naam. Amen.
Geloofsbelijdenis
(volgt Apostolische Geloofsbelijdenis of Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel,
gesproken of gezongen)
Opwekking
Dit brood en deze wijn zijn tekenen van het lichaam en bloed van de Here Jezus.
Laten wij daarom onze harten richten op Hem, onze Here. Hij zetelt in de hemel, en
tegelijk is Hij de Gastheer aan deze tafel.
Viering
Het brood dat wij breken, is de gemeenschap met het lichaam van Christus. De beker
met wijn, de beker van de dankzegging, is de gemeenschap met het bloed van Christus.
Neemt dit brood en deze beker, eet en drinkt, gedenkt en gelooft dat onze Here
Jezus Christus zijn lichaam en bloed gegeven heeft tot een volkomen verzoening van
al onze zonden.
[Tijdens de communie kan vocaal en/of instrumentaal worden gemusiceerd]
Dankzegging en dankgebed
Laten wij de Here met dankzegging prijzen. Hoe zal Hij die zelfs zijn eigen Zoon niet
gespaard maar voor ons allen overgegeven heeft, ons met Hem ook niet alle dingen
schenken? W ie zal uitverkorenen van God beschuldigen? God is het die rechtvaardigt,
wie zal veroordelen? Christus Jezus is de gestorvene, wat meer is: de opgewekte,
die aan de rechterhand van God is, die ook voor ons pleit. Niets zal ons scheiden
van de liefde van God, welke is in Christus Jezus, onze Here.
Here onze God, wij danken U hartelijk voor de viering van dit avondmaal. U maakt
ons er zeker van dat wij in Jezus Christus vergeving van onze zonden hebben en
eeuwig leven. Geeft U ons door uw Heilige Geest een oprecht geloof. Geef ons de
kracht om in ons leven te vechten tegen zonde en aanvechting. Doe ons uitzien naar
de dag van Christus. Vervult U al uw beloften. Dit alles bidden wij U om Christus' wil.
Amen.
Lied
(De avondmaalsviering wordt besloten met het zingen van bijvoorbeeld Psalm 103,

107, 113-118.)
5.5.4 Viering zonder onderwijs
In paragraaf 5.4.1 is gemeld dat deputaten aan de Generale Synode van Kampen 1975
voorstelden een avondmaalsliturgie zonder breed onderwijs te ontwerpen. De synode is
daar destijds niet op ingegaan. Huidige deputaten pakken het voorstel nu weer op. Dit doen
we ook in het licht van opdracht 5: 'te onderzoeken of en zo ja, hoe een voor deze tijd
geschikte orde van dienst te ontwikkelen zou zijn met gebruikmaking van delen van het
ordinarium'.
De laatste mogelijkheid die deputaten voorstellen om het avondmaal te vieren, hangt nauw
samen met deze opdracht. Het voorstel voor de avondmaalsviering zonder onderwijs treft u
aan in hoofdstuk 8. In deze avondmaalsliturgie worden rubrieken van de vroeg-christelijke
avondmaalsviering bewaard en hersteld. Bovendien is een dergelijke liturgie van betekenis,
omdat zij volop het avondmaal als viering van een vreugdemaal benadrukt. Sterker dan in
de formulieren, waarin avondmaalsonderricht een belangrijk gegeven is, wordt in deze orde
het avondmaal in het kader van de dankzegging geplaatst.
Een uitwerking en verantwoording van deze (avondmaals)liturgie treft u aan in hoofdstuk 8
van dit rapport.
5.6 Slotopmerkingen
Op de wijze van avondmaalsviering gaan wij hier niet diep in. Wij noemen alleen de viering
aan tafels, een vorm die de oorspronkelijke, joodse manier van aanliggen bij de gemeenschappelijke
maaltijd het dichtst nadert; verder noemen wij de viering waarbij de kerkgangers
op hun plaatsen blijven zitten en waarbij brood en wijn door de rijen wordt doorgegeven.
In de afgelopen paar jaar zijn in de kerken alternatieven ontwikkeld. Wij noemen de gaande
en de staande viering. Bij de gaande viering komen de kerkgangers in een lange rij naar
voren, ontvangen bij een tafeltje brood van de voorganger of van een diaken of ouderling,
lopen door naar een andere plek waar zij een beker met wijn krijgen aangereikt. Daarna
gaan zij terug naar hun plaats. Intussen wordt gezongen, er klinkt instrumentale muziek, of
er is een tijd stilte.
Bij de staande viering zijn weer varianten denkbaar: een groep mensen staat rondom de
voorganger; wellicht is er een aantal zitplaatsen voor ouderen; het is ook mogelijk dat de
kerkgangers een grote kring vormen door het kerkgebouw heen.
De wijze van vieren ligt in de vrijheid van de kerken. De kerkenraden kunnen beoordelen
wat in hun situatie de beste mogelijkheid is. In alle gevallen verdient het de voorkeur, de
formulieren bij de avondmaalstafel te lezen, om zo de eenheid van uitleg en viering te
benadrukken.

6 Het formulier voor de openbare geloofsbelijdenis
6.1 Inleiding
Een van de opdrachten die de generale synode ons deputaatschap meegaf was:
aandacht te geven aan variatie in of uitbreiding van de liturgische formulieren.
Deze opdracht was al eerder door de synode van Ommen gegeven, maar deputaten waren
in hun werk ter voorbereiding van de synode van Berkel en Rodenrijs niet aan dit onderdeel
toegekomen. Daarom had deze synode de opdracht verlengd.
In dit hoofdstuk zullen we aandacht besteden aan het formulier voor de openbare belijdenis
van het geloof.
Bij het werk aan deze opdracht zijn wij ook met het doopformulier bezig geweest. Met deze
studie waren wij ver gevorderd. Toch was het resultaat naar ons oordeel niet rijp om de
kerken aan te bieden. Aan de formulieren voor de bediening van de kerkelijke tucht en voor
de bevestiging van ambtsdragers hebben we geen aandacht gegeven. Wellicht zouden
deze formulieren herzien kunnen worden. Maar ons inziens zijn daarvoor meer dan alleen
liturgische overwegingen nodig. Zo vraagt herziening van de bevestigingsformulieren om
nadere bezinning inzake de taken en de grenzen die behoren bij de verschillende ambten.
Een dergelijke bezinning valt buiten onze opdracht.
Daarom hebben we ons in dit hoofdstuk beperkt tot een behandeling van het formulier voor
de openbare geloofsbelijdenis.
We bespreken hieronder eerst een aantal punten betreffende dit formulier (6.2). Vervolgens
geven we van dit formulier de voorgestelde gewijzigde tekst (6.3).
6.2 Aanvullingen en wijzigingen in het formulier voor de openbare geloofsbelijdenis
We stellen voor, dit formulier op enkele punten te wijzigen en aan te vullen. De volgende
overwegingen geven daartoe aanleiding.
6.2.1 Uitbreiding gewenst
In het Gereformeerd Kerkboek is het formulier voor de openbare geloofsbelijdenis een kort
formulier. Het bestaat hoofdzakelijk uit een aantal vragen. Pas in 1923 hebben de gereformeerde
kerken deze vragen uniform vastgesteld. Voor die tijd waren er verschillende
vragenlijsten in gebruik.
In de kerken is behoefte te bespeuren aan uitbreiding van dit formulier. In de eerste plaats
is het gewenst dat aan de vragen een inleidend gedeelte voorafgaat, waarin wordt uitgelegd
wat de betekenis van de openbare geloofsbelijdenis is. Een andere gewenste uitbreiding
is een gebed van de gemeente na de openbare belijdenis.
Wij stellen daarom voor, zowel een inleidend gedeelte als een gebed in het formulier op te
nemen en gedurende een proeftijd vrij te geven voor gebruik door de kerken.
In de inleiding die wij voorstellen, is een aantal schriftwoorden te herkennen.
In het door ons geformuleerde gebed zijn naast enkele schriftwoorden ook passages uit het
doopformulier en het avondmaalsformulier te herkennen. Hierdoor wordt het verband
tussen doop, belijdenis en avondmaal uitdrukkelijk onder woorden gebracht.
6.2.2 De plaats van de openbare belijdenis in de orde van dienst
Wij stellen voor, aan het opschrift boven het formulier de volgende aanduiding toe te
voegen:
De openbare geloofsbelijdenis vindt in de eredienst plaats na de verkondiging van het
Woord, bij voorkeur staande bij de doopvont, met het gezicht naar de gemeente. Na
de openbare geloofsbelijdenis kan het heilig avondmaal gevierd worden.

Deze aanduiding dient om enerzijds het besef te versterken, dat de openbare belijdenis een
antwoord is aan de God van onze doop, die eerst tot ons gesproken heeft in zijn Woord, en
dat de hele gemeente hierbij getuige is. Anderzijds wordt zo de mogelijkheid benadrukt dat
degenen die toegang tot het heilig avondmaal verkregen hebben, in dezelfde eredienst al
de tafelgemeenschap meevieren.
6.2.3 Persoonlijk toespreken en toezingen
Wij stellen voor als mogelijkheid vrij te geven, dat de voorganger de leden direct na hun
belijdenis persoonlijk toespreekt en hun eventueel een geschenk overhandigt. Dit hoeft o.i.
niet te wachten tot na de kerkdienst.
Ook willen wij graag de mogelijkheid genoemd zien, dat de gemeente, eventueel in beurtzang
met de groep die belijdenis heeft gedaan, een passend lied zingt.
6.2.4 Bezinning op de betekenis van de openbare belijdenis
Wij willen bij de kerken in overweging geven, dat er een nadere bezinning komt over de
plaats en de betekenis van de openbare geloofsbelijdenis in de levensgang van de gedoopte
kerkleden. We verwijzen daartoe naar een artikelenserie van prof. dr. C.J.de Ruijter in de
Reformatie (jrg 71, nrs 23, 24, 25, maart 1996). Hij geeft in overweging, de afstand in tijd
tussen doop en avondmaal klein te houden, door jongeren in de leeftijd van ongeveer
vijftien jaar al in de gelegenheid te stellen belijdenis te doen, met als voorwaarde dat
daarna de catechese doorgaat om de aanwezige geloofskennis verder uit te diepen.
6.3 Voorstel voor een herzien formulier voor de openbare geloofsbelijdenis
De openbare geloofsbelijdenis heeft in de eredienst plaats na de verkondiging van het
Woord, bij voorkeur staande bij de doopvont, met het gezicht naar de gemeente. Na de
openbare geloofsbelijdenis kan het heilig avondmaal gevierd worden.
Onderwijzing
Onze Here Jezus Christus heeft zijn apostelen opgedragen: Gaat heen in de hele wereld,
maakt alle volken tot mijn discipelen, doopt hen in de naam van de Vader en de Zoon en de
Heilige Geest, en leert hen onderhouden alles wat Ik u bevolen heb.
Ook vandaag roept Jezus Christus allen die in zijn Naam gedoopt zijn, tot het onderhouden
van zijn bevelen.
Daarom onderwijst de christelijke kerk haar leden, die als kind gedoopt zijn, in de leer van
Gods Woord. Zij roept hen tot de gehoorzaamheid van het geloof en tot de mondigheid in
Christus, doordat zij hen opwekt hun geloof te belijden en met de gemeente het heilig
avondmaal te vieren.
De apostel Paulus zegt: "Want indien gij met uw mond belijdt, dat Jezus Heer is en met uw
hart gelooft, dat God Hem uit de doden heeft opgewekt, zult gij behouden worden. Want
met het hart gelooft men tot gerechtigheid en met de mond belijdt men tot behoudenis.
Immers, het schriftwoord zegt: Al wie op Hem zijn geloof bouwt, zal niet beschaamd uitkomen"
(Rom.10:9-11).
Gelofte
Geliefde broeders en zusters in onze Here Jezus Christus,
U bent hier verschenen voor God en zijn heilige gemeente, om als gedoopte leden van
Christus' kerk belijdenis af te leggen van uw geloof, en zo toegang te krijgen tot het avondmaal
van onze Here Jezus Christus. Antwoordt daarom oprecht op de volgende vragen:
1e t/m 4e [de bestaande vragen]
N.N. (hoofd voor hoofd). Antwoord: Ja.

Zegen
De God van alle genade, die u in Christus geroepen heeft tot zijn eeuwige heerlijkheid, Hij
zal u na een korte tijd van lijden, volmaken, bevestigen, sterken en grondvesten. Hem zij de
kracht in alle eeuwigheid. Amen. (1 Petr. 5:10-11)
De voorganger spreekt desgewenst de nieuwe belijdende leden hoofd voor hoofd toe met
een tekst uit de Bijbel en/of een persoonlijk woord. Hij bezegelt dit met een handdruk en
een passend geschenk namens de gemeente.
Hierna zingt de gemeente staande een lied; eventueel in beurtzang met de groep die
belijdenis heeft gedaan.
Als afsluiting kan het volgende gebed uitgesproken worden:
Almachtige, barmhartige God en Vader,
U hebt ons uit de duisternis geroepen tot uw wonderbaar licht, om uw grote daden te
verkondigen als koningen en priesters op deze aarde. U doet ons als uw kinderen opnieuw
geboren worden naar uw beeld door het bloed van Jezus, dat ons reinigt, en door uw
Heilige Geest, die ons vernieuwt.
Wij danken U dat deze gedoopte leden van uw kerk hun ja-woord aan U gegeven hebben.
U hebt hen aangenomen.
U liet hen opgroeien in een christelijk gezin binnen de gemeenschap van uw kerk [alleen als
dit van toepassing is].
U riep hen terug naar uw verbond en liet hen de weg vinden naar uw kerk [alleen als dit van
toepassing is].
U leerde hen in U geloven. U maakte hen gewillig om Jezus Christus te volgen.
Blijf hen nabij met uw voortdurende vertroosting en met de leiding van uw Geest, zodat zij U
vrijmoedig als hun Vader aanroepen en Jezus Christus van harte eren als hun Redder.
Maak hun geloof sterk en laat aan hen de vrucht van de Geest te zien zijn: liefde, blijdschap,
vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid, zelfbeheersing.
Maak hen bereidwillig om U te dienen met hun gaven en bouw door hen aan uw kerk. Geef
dat zij door hun levend getuigenis een voorbeeld mogen zijn voor anderen.
En wanneer zij soms uit zwakheid in zonden vallen, geef dat zij dan niet wanhopen aan uw
genade en niet in de zonde blijven liggen. Maar doe hen opstaan in de zekerheid, dat zij
door de doop een eeuwig verbond met U hebben. Leer hen daarom een afkeer te hebben
van hun zonden en zich voor U te verootmoedigen, en hun leven buiten zichzelf te zoeken
in Jezus Christus, de enige Verlosser. Geef dat zij zich aan Hem met oprecht vertrouwen
overgeven. En voed hen door de regelmatige viering van het avondmaal met het ware
Brood uit de hemel, zodat Christus in hen leeft, en zij in Hem leven.
Leer hen Christus te volgen door moedig hun kruis op zich te nemen, zichzelf te verloochenen
en Hem te belijden. Houd hen staande en maak hen sterk. En breng hen na een korte
tijd van lijden binnen in uw eeuwige heerlijkheid.
Onze Vader, die in de hemelen zijt...

7 Teksten en melodieën voor vaste liturgische onderdelen
7.1 Opdracht
De vierde opdracht aan het deputaatschap eredienst luidt:
teksten te ontwerpen voor vaste liturgische onderdelen en in overleg met deputaten
kerkmuziek melodieën te zoeken of te (doen) ontwerpen voor een meer gevarieerde
vormgeving van onderdelen van de orden van dienst.
De synode heeft in de gronden uitgewerkt waaraan zij concreet dacht. Als gronden bij de
opdracht sprak zij immers uit:
1. het is wenselijk dat de voorganger voor schuldbelijdenis en genadeverkondiging
uit meerdere teksten een keuze kan maken;
2. om bepaalde onderdelen van de liturgie te kunnen zingen (bijv. votum en
schuldbelijdenis) dienen geschikte melodieën voorhanden te zijn.
Conform de twee gronden, splitsen wij de opdracht in twee gedeelten. In het eerste deel
zullen we ons bezighouden met de teksten. Het tweede gedeelte handelt over de melodieen.
7.2 Teksten
Uit de eerste grond wordt duidelijk dat de synode ten aanzien van de te ontwerpen teksten
vooral aan de schuldbelijdenis en genadeverkondiging dacht. De tweede grond geeft aan
dat er melodieën dienen te komen voor bijvoorbeeld votum en schuldbelijdenis.
Nu zijn de opdracht en de bijbehorende gronden niet erg helder. Want er zijn goede redenen
te betwijfelen, of de eerste grond wil zeggen dat er uitsluitend teksten moeten komen
voor schuldbelijdenis en genadeverkondiging. Dit lijkt niet logisch, aangezien in synodebesluit
3b al veel mogelijkheden voor deze liturgische onderdelen vrijgegeven zijn, en bovendien
de vrijheid gegeven wordt zelf passende schriftgedeelten te zoeken en gebruiken.
Het ontwerpen van meer teksten voor schuldbelijdenis en genadeverkondiging lijkt ons
daarom niet nodig. Bovendien, wanneer de synode uitsluitend de schuldbelijdenis en
genadeverkondiging bedoelde, had zij dat wel expliciet in de opdracht vermeld ('teksten te
ontwerpen voor schuldbelijdenis en genadeverkondiging en in overleg...'). Op basis van
deze overwegingen gaan wij er daarom vanuit dat bij het eerste deel van opdracht 4 (het
ontwerpen van teksten voor vaste liturgische onderdelen) ook gedacht moet worden aan
andere zogenoemde 'vaste liturgische onderdelen'.
7.2.1 'Vaste liturgische onderdelen'
Ter voorkoming van (terminologische) misverstanden is het gewenst nader in te gaan op de
woorden 'vaste liturgische onderdelen'. Strikt genomen wordt opdracht gegeven om ook
teksten te ontwerpen voor bijvoorbeeld schriftlezing en preek. Dat zijn immers ook 'vaste
liturgische onderdelen'; ze vinden altijd plaats in de liturgie.
Naar aangenomen mag worden, wordt in de opdracht echter gedoeld op liturgische onderdelen
die in de regel altijd plaatsvinden en waarbij gelijkblijvende teksten gebruikt worden.
Voor deze vastgestelde teksten heeft de synode opdracht gegeven met alternatieve teksten
te komen.
De 'vaste liturgische onderdelen' waarbij wisselende teksten gehanteerd worden, zoals
schriftlezing, preek, liederen, vallen dus buiten deze opdracht. In verband met deze onderdelen
zou wel onderzocht kunnen worden of het op één of andere manier gebruikmaken van
leesroosters zinvol en verrijkend kan werken, niet alleen voor de liturgische praktijk op
zondag (de mogelijkheden dat men zich concreet kan voorbereiden op een dienst, nemen

toe), maar voor heel het gereformeerde leven. Te denken valt aan het verenigingsleven, de
scholen en de huisgezinnen. Het leggen van een relatie tussen de zondagse eredienst(en)
en het doordeweekse leven zou er in positieve zin mee gediend kunnen zijn. Dergelijke
roosters zouden in allerlei verbanden wellicht op een goede manier structurerend kunnen
werken, ook ten aanzien van het zingen van liederen. Een leesrooster brengt als vanzelf
ook een liedrooster met zich mee. En op die manier zou op plaatselijk en landelijk niveau
ook een dienst worden bewezen aan het gezangenproject. Deputaten zouden graag een
concrete opdracht hiervoor ontvangen.
Naar het oordeel van deputaten kan opdracht 4 dus betrekking hebben op de onderdelen:
votum, 'vrede-/zegengroet', schuldbelijdenis, genadeverkondiging, wet, credo en zegen. Er
zijn ook tradities bekend waarin voor een aantal gebeden gebruik wordt gemaakt van vaste
teksten (vgl bijv. formuliergebeden).
Hoewel er kerkgenootschappen zijn waar voor de wet en het credo allerlei (al dan niet
zelfgefabriceerde) teksten gebruikt worden, zal het niet de bedoeling van de synode geweest
zijn dat we voor deze liturgische onderdelen nieuwe teksten ontwerpen. Ten aanzien
van de Tien Woorden lijkt het ons verstandig te wachten tot de nieuwe bijbelvertaling
beschikbaar is.
7.2.2 Votum
Binnen de vrijgemaakt-gereformeerde kerken wordt uitsluitend gebruik gemaakt van Psalm
124 vers 8 als 'votum'. Een andere, veel gebruikte mogelijkheid is de tekst 'In de naam van
de Vader en de Zoon en de Heilige Geest'. In de voorgestelde ordinariumorde is deze
mogelijkheid opgenomen. Een mogelijk nadeel van dit votum is dat het vanouds specifiek
verbonden geweest is aan bepaalde handelingen door de ambtsdrager. Er wordt iets
gedaan in de naam van de Vader, Zoon en Geest. Wanneer die handeling ontbreekt, hangt
het votum wellicht wat in de lucht. In ieder geval verdient het 'Onze hulp' (Ps. 124) de
voorkeur. Ook om het feit dat de gemeente duidelijker in dit votum participeert.
Overigens wijzen we erop dat het 'Onze hulp' niet de functie heeft van een 'hamerslag
waarmee de vergadering der gelovigen geopend wordt' (A. Kuyper, Onze Eeredienst,
Kampen 1911, 179vv), of van een plechtige verklaring waardoor de samenkomst eredienst
wordt. Het 'Onze hulp' dient van origine als een inleidend woord, een introductie op een
handeling die volgt. Dat verklaart ook dat in vroeg-gereformeerde liturgieën de bediening
van de doop begon met 'Onze hulp'. 34 In de huidige orden van dienst dient het votum dus
als inleidend woord op de zegengroet. Wanneer er dus gevraagd wordt naar variatiemogelijkheden
voor dit liturgisch onderdeel, dan komt meteen de vraag aan de orde naar de
functie en betekenis van de onderdelen waarmee de kerkdienst begint, des te meer, omdat
tot op zekere hoogte ook van de (vrede-/zegen)groet gezegd kan worden dat hij fungeert
als inleidend woord op de dienst.
Kortom, wanneer de kerken meer variatiemogelijkheden willen om de kerkdienst mee te
beginnen, dan is het eigenlijk gewenst dat nadere studie verricht wordt naar de wijze
waarop de kerkdienst begint. Daarbij zouden niet alleen bestaande mogelijkheden onder de
loep genomen moeten worden, maar kunnen ook andere mogelijkheden op hun bruikbaarheid
onderzocht worden.
7.2.3 Vrede-/zegengroet
Hiervoor zijn momenteel vier mogelijkheden bekend (1 Kor. 1:3; 1 Tim. 1:2b; Op. 1:4b, 5a
en de tekst: 'Genade zij u en vrede van God de Vader, door onze Here Jezus Christus, in
de gemeenschap van de Heilige Geest. Amen'). De keuzemogelijkheid kan uitgebreid
worden met bijvoorbeeld:
34
Zie bijvoorbeeld ook in het doopformulier in: J.N. IJkel en W. van 't Spijker, De Psalmen
Davids door Petrus Dathenus (Fascimile v an de uitgave Heidelberg 1566), Houten 1992.

Genade zij u en vrede van God, de Vader, en van de Here Jezus Christus (2 Tess.
1:2)
Genade, barmhartigheid en vrede zij u van God, de Vader, en van Christus Jezus,
onze Here. (1 Tim. 1:2; 2 Tim. 1:2)
Genade zij u en vrede van God, de Vader, en van Christus Jezus, onze Heiland. (Tit.
1:4)
7.2.4 Gebeden
Gebed bij de opening van de Schrift
De huidige 'formuliergebeden' (Gereformeerd Kerkboek, 560-568), die kunnen dienen als
'gebed bij de opening van de Schrift' (ook wel genoemd: 'gebed om verlichting met de
Heilige Geest'), bevatten standaard een schuldbelijdenis. Wanneer de schuldbelijdenis en
genadeverkondiging als aparte liturgische acten in de dienst zijn opgenomen, zijn deze
gebeden niet (ongewijzigd) te gebruiken. Er moet immers een gebed uitgesproken worden
dat expliciet gericht is op de opening en bediening van de Schrift. Het gaat dus om een
gebed dat enigszins vergelijkbaar is met het 'gebed voor de catechismuspreek'. Uiteraard
kan hier gezang 6 uit het Gereformeerd Kerkboek dienst doen. Verder stellen deputaten de
volgende gebeden voor:
Almachtige God, wij danken U, dat U ons gebracht hebt tot het licht van uw waarheid en tot
de kennis van uw heilig Evangelie. Open ons hart en verlicht ons verstand, zodat wij leven
en uw Woord onderhouden. Vervul uw dienaar met uw Heilige Geest, zodat hij uw Woord
zuiver en vrijmoedig kan verkondigen. Werk met uw Geest krachtig in ons allen, zodat wij
uw Woord verstaan en bewaren, door Christus onze Heer. Amen.
Hemelse Vader, uw Woord is een betrouwbaar getuigenis, een lamp voor onze voet en een
licht op ons pad. Wij bidden U, leid ons door uw Heilige Geest in alle waarheid en help ons
genadig, dat wij licht ontvangen uit uw heilig Woord, door Jezus Christus, onze Heer.
Amen.
Het lijkt ons niet zinvol om meer van dergelijke (korte) gebeden te formuleren. Een andere
mogelijkheid zou wel zijn om gebeden te ontwikkelen die op specifieke zondagen van het
kerkelijk jaar gebruikt kunnen worden. Het betreft dus bijvoorbeeld gebeden waarin gerefereerd
wordt aan het heilsfeit dat die zondag gevierd wordt. Indien kerken in de toekomst de
mogelijkheid zouden krijgen om een leesrooster te gebruiken, zouden er ook gebeden
kunnen komen waarin vooruitgegrepen wordt op lezingen, liederen en preek die volgen.
Voorbedengebed
Zoals de kerk in haar liedboek gezangen heeft staan uit alle tijden en plaatsen, zo zou zij
ook gebedsteksten over verschillende onderwerpen/thema's uit de kerkgeschiedenis
kunnen opnemen in haar kerkboek. Deze gebeden kunnen zowel in de kerkelijke als
huiselijke eredienst gebruikt worden. Iets dergelijk treffen we momenteel aan in het Dienstboek
voor de Nederlandse Hervormde Kerk in ontwerp (1955, pag 280-305 - selectie). Ook
het Evangelisches Gesangbuch (1994) bevat een ruime selectie van gebeden voor diverse
gelegenheden en over diverse onderwerpen, waarbij gebruik gemaakt wordt van de schat
aan gebeden die het christendom in het verleden ontwikkeld heeft. En zo zijn er wereldwijd
wel meer kerkboeken te noemen die een dergelijke afdeling 'gebeden' bevatten. Deputaten
stellen voor om te komen tot een dergelijke selectie van gebeden en zouden graag een
opdracht daartoe ontvangen.
Avondmaalsgebeden
Voor het tafelgebed bij de viering van het avondmaal, zoals deze opgenomen is in de

voorgestelde ordinariumliturgie (zie hoofdstuk 8 van dit rapport), kan gebruik gemaakt
worden van wisselende teksten, die aansluiten bij de tijd van het kerkelijk jaar of bij de
thematiek van de schriftlezingen (en preek).
7.2.5 Zegen
Voor de (slot)zegen worden momenteel teksten uit Numeri 6:24-26 en 2 Korintiërs 13:13
gebruikt. Er zijn echter meer mogelijkheden te noemen, bijvoorbeeld:
De vrede Gods, die alle verstand te boven gaat, zal uw harten en uw gedachten
behoeden in Christus Jezus. Amen. (Fil. 4:7)
De synode zou deze mogelijkheid kunnen vrijgeven voor liturgisch gebruik.
7.3 Melodieën
Het tweede gedeelte van de opdracht betreft het zoeken of (doen) ontwerpen van melodieen
voor een gevarieerder vormgeving van onderdelen van de orden van dienst. Evenals bij
het eerste deel van de opdracht wordt hier opengelaten om welke onderdelen van de
liturgie het moet gaan. In grond 2 wordt gesteld dat 'bepaalde onderdelen' pas gezongen
kunnen worden, wanneer er melodieën voor beschikbaar zijn. Daarbij worden votum en
schuldbelijdenis als voorbeelden genoemd.
Ten aanzien van de schuldbelijdenis vragen deputaten zich af of het op dit moment urgent
is toonzettingen te ontwerpen voor onberijmde teksten. Er zijn immers voldoende strofische
liederen beschikbaar die als schuldbelijdenis kunnen fungeren. Bovendien is de onberijmde
tekst die vrijgegeven is, niet bepaald 'muzikaal' te noemen.
Er zijn een paar andere onderdelen (dan wel liturgische teksten) waarvoor o.i. eerder één of
meer toonzettingen gewenst zijn:
- gezongen votum
- onberijmd Onze Vader
- onberijmde Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel.
In de uitgave Licht op liturgie zijn inmiddels drie mogelijkheden gepubliceerd om het votum
te zingen. Ten aanzien van de andere twee genoemde onderdelen kan opgemerkt worden
dat er al diverse toonzettingen beschikbaar zijn. Een actuele verzameling van toonzettingen
zal in het Dienstboek - een proeve - Schrift, Maaltijd, Gebed (= aflevering 4 van Proeven
voor de Eredienst) gepubliceerd worden. Deze uitgave verschijnt in het najaar van 1998.
We stellen voor dat de synode in samenwerking met deputaten eredienst en deputaten
kerkmuziek daaruit een selectie maakt. In een aanvullend rapport hopen wij op deze
uitgave terug te komen.

8 Ordinarium
8.1 Opdracht
Als vijfde opdracht formuleerde de Generale Synode van Berkel en Rodenrijs dat deputaten
eredienst dienden
te onderzoeken of en zo ja hoe een voor deze tijd geschikte orde van dienst te ontwikkelen
zou zijn met gebruikmaking van delen van het ordinarium.
Bij dit besluit voerde de synode drie gronden aan:
1. de teksten van het ordinarium, Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Benedictus en
Agnus Dei gaan terug op de vroege christelijke traditie;
2. naast de bestaande orden van dienst zou een zogenaamde ordinarium-orde
een verrijking kunnen betekenen, als blijkt dat deze een goede vorm biedt om
God in deze tijd te eren in de eredienst;
3. latere gebruikmaking van de ordinarium-delen in de rooms-katholieke mis met
de transsubstantiatieleer hoeft niet bij voorbaat uit te sluiten dat gereformeerde
kerken ze goed kunnen gebruiken.
8.2 Inleiding
Met de term 'ordinarium' worden onderdelen van een eredienst aangeduid die elke dienst
terugkeren en die inhoudelijk niet van het kerkelijk jaar afhankelijk zijn. Tot het ordinarium
behoren de gezangen Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus/Benedictus en Agnus Dei. 35 In de loop
van de kerkgeschiedenis zijn deze vijf ordinariumgezangen bepalend geworden voor de
opbouw van een orde van dienst, die tot op de dag van vandaag in de christelijke wereld
veel gebruikt wordt. De gezangen geven als het ware het geraamte, de grondstructuur van
de orde van dienst weer. Tussen de vaste elementen worden de liturgische onderdelen
geplaatst die elke zondag wisselende teksten hebben en in de kerkgeschiedenis vaak
afhankelijk geweest zijn van het kerkelijk jaar. Het betreft schriftlezingen (en bediening van
het Woord), diverse liederen en gebeden. Deze wisselende onderdelen van de dienst
worden aangeduid met de term 'proprium'.
De Generale Synode van Berkel en Rodenrijs heeft het deputaatschap opgedragen te
onderzoeken of er een orde van dienst kan komen waarin ordinariumgezangen een plaats
hebben. Zowel in de opdracht als in de daarbij behorende gronden wordt er op gewezen
dat een dergelijke orde geschikt zal moeten zijn voor 'deze tijd'.
In het Rapport Studiedeputaten Eredienst (Barneveld 1995) is al het één en ander over de
ordinariumonderdelen geschreven. Het rapport bevatte niet alleen de gezangteksten, maar
ook een beknopt historisch overzicht hoe de verschillende ordinariumdelen in de liturgie
terecht zijn gekomen. Tevens is ingegaan op hun theologisch-inhoudelijke betekenis. Naar
ons oordeel is het niet zinvol alles hier opnieuw uitvoerig te beschrijven. Gegevens die in
het vorige rapport al vermeld zijn, zullen we alleen opnieuw noemen voorzover dat nodig is
om reacties uit de kerken te beantwoorden.
Eerst zullen we de reacties uit de kerken inventariseren die naar aanleiding van hoofdstuk 6
('De liturgie in de kerk na Pinksteren') van het genoemde studierapport zijn binnengekomen:
par. 8.3. De belangrijkste bedenkingen die naar voren gebracht zijn, zullen daar
besproken worden. Vervolgens wordt in par. 8.4 een voorbeeld van een dienst volgens het
ordinariummodel gepresenteerd. Een toelichting bij en verantwoording van deze orde staat
in par. 8.5. Naast allerlei praktische zaken ten aanzien van de concrete invulling, wordt daar
35
Kyrie = Heer; Gloria = eer; Credo = ik geloof ; Sanctus = heilig; Benedictus = gezegend;
Agnus Dei = Lam van God.

tevens ons standpunt gemotiveerd waarom naar ons oordeel een orde van dienst naar
ordinariummodel een verrijking betekent.
8.3 Reacties vanuit de kerken
Naar aanleiding van hetgeen door vorige deputaten ten aanzien van het ordinarium naar
voren is gebracht, is een aantal reacties uit de kerken bij de synode binnengekomen.
Verschillende hadden betrekking op de vraag of deputaten (kerkordelijk) al dan niet terecht
het ordinarium onder de aandacht van de kerken hebben gebracht. De één achtte het een
goede, zinvolle zaak en verzocht de synode om een vervolgopdracht, de ander was van
mening dat deputaten op dit punt buiten hun boekje waren gegaan.
Het aantal inhoudelijke reacties was zeldzamer. Er is opgemerkt dat vorige deputaten ten
aanzien van de beschrijving en ontwikkeling van het ordinarium een te simplistische voorstelling
van zaken gaven. Verschillende dwalingen zouden van invloed zijn geweest op het
ordinarium. Gewezen werd onder meer naar het roomse offeridee, waarbij de voorganger
niet als 'bedienaar der verzoening' maar als priester optreedt en de preek ondergeschikt is
aan het sacrament. Hierbij werd ook verwezen naar de Heidelbergse Catechismus, die zich
tegen het offerkarakter, de herhalingsgedachte en de transsubstantiatieleer keert.
Tevens werd opgemerkt dat gereformeerde kerken op zich wel van ordinariumdelen gebruik
zouden kunnen maken, maar om het verschil tussen 'de dienst des Heren en de oecumenische,
roomse, lutherse en andere menselijke diensten duidelijk te maken en te houden, zou
het verstandig kunnen zijn ze niet te gebruiken.'
Reacties uit de kerken die uitsluitend een positieve of negatieve beoordeling behelzen van
het feit dat het ordinarium door vorige deputaten bestudeerd is, laten wij rusten. De Generale
Synode van Berkel en Rodenrijs heeft immers besloten huidige deputaten over het
ordinarium een vervolgopdracht te geven.
8.3.1 Ontwikkeling van het offerdogma
Het belangrijkste thema dat in de reacties ter sprake kwam, is de vraag in hoeverre er een
relatie bestaat tussen een ordinariumdienst en de rooms-katholieke offerleer.
Rond 200 na Christus worden brood en wijn wel het offer van de kerk genoemd, maar van
een wezensverandering is geen sprake. Evenmin wordt er gesproken over een volmaakt
offer, dat de kerk door middel van de priester (= plaatsvervanger van Christus) aan God de
Vader brengt in navolging van Christus. Hier is nog geen sprake van een herhaling van
Christus' offer, maar Cyprianus kan wel als een wegbereider gezien worden.
Het tijdvak 200-400 kenmerkt zich door een tendens naar een opvatting waarin de werkelijke
tegenwoordigheid van Christus in het sacrament beleden werd. Vanaf circa 600 (Gregorius
de Grote) werd de eucharistie steeds sterker opgevat als een herhaling van Christus'
offer. De leer van de werkelijke tegenwoordigheid van Christus door de verandering van de
gaven werd echter nog niet algemeen aangehangen. We wijzen in dit verband op de
beroemde controverse tussen Paschasius Radbertus en Ratramnus in de negende eeuw.
Eerstgenoemde verdedigde de reële tegenwoordigheid van Christus in het sacrament.
Ratramnus verzette zich daartegen. Rond 1100 na Christus ontkende Berengarus van
Tours deze tegenwoordigheid van Christus en propageerde hij een spiritualistische opvatting.
Ten tijde van paus Innocentius III werd de wezensverandering van brood en wijn tot
dogma verheven (het Vierde Lateraans Concilie in 1215). 36
36
Uitgebreider over de ontwikkeling van het roomse offerdogma: F. Loofs, Handboek voor de
beoefening van de dogmengeschiedenis. Groningen 1902, 245-247; Realencyklopädie für
protestantische Theologie und Kirche. Bd 20, Leipzig 1908, 55-79; A.F.N.Lekkerkerker,
Kanttekeningen bij het hervormde dienstboek, dl III 's-Gravenhage 1956, 106-110; idem,
De tafel des Heren, Baarn 1961, 84/85; J.A. Jungmann, Missarum sollemnia. Eine genetische
Erklärung der römischen Messe. I, Wien-Freiburg-Basel, 5 1962, 108vv; J. Pelikan,
The Christian Tradition. Volume 3: 'The Growth of Medieval Theology 600-1300. Chicago
1973, 184-206; E. Fahlbusch (u.a.), Evangelisches Kirchenlexikon (Internationalen theolo-

Gezien de dominantie die de roomse offerleer in de dertiende eeuw kreeg, verbaast het niet
dat vooral vanaf deze tijd de roomse offerleer ook in het lied van de kerk naar voren komt.
Als illustratie zij gewezen op het lied 'Adoro te devote', dat toegeschreven wordt aan Thomas
van Aquino (1225-1274), waarvan we de eerste en derde strofe citeren: 37
U bid ik aan in overgave, godheid ongezien,
die waarachtig onder deze teeknen schuilt;
u geeft zich mijn harte over heel en al,
immers u aanschouwend schiet het al te kort.
Aan het kruis ging enkel uwe godheid schuil,
doch hier is uw mensheid evenzeer verhuld:
beide doch geloof ik, beide ik belijd,
en vraag, wat u vroeg de rouwge moordenaar.
Ook in de orde van dienst werd vanaf de dertiende eeuw het offerritueel uitgebreid. Als
kenmerkend voorbeeld noemen we de zogeheten elevatie, de opheffing van brood en wijn
door de priester tijdens de consecratie. Deze liturgische handeling werd aan het begin van
de dertiende eeuw gebruikelijk. Het opheffen van brood en wijn, die substantieel veranderd
waren, werd zinvol geacht, omdat de gelovigen deze elementen zo konden aanschouwen
en aanbidden.
8.3.2 Gevolgen voor de eredienst
De roomse consecratieleer heeft dus wel veel invloed gehad op de middeleeuwse liturgie.
Maar die invloed betrof niet de ordinariumgezangen of hun rangschikking. Het ging veelal
om elementen die (later) tussen en bij de ordinariumgezangen gevoegd werden. In het
bijzonder moet men hier denken aan de zogenaamde canon, de 'vaste regel volgens welke
het misoffer wordt opgedragen'. Ten aanzien van de ontstaansgeschiedenis van de canon
bestaat veel onzekerheid en onduidelijkheid. 38 De hoofdbestanddelen van de canon moeten
rond 400 na Christus al in de oud-Romeinse liturgie (ook wel 'pausmis' genoemd)
aanwezig geweest zijn. Tot in de dertiende eeuw zijn al dan niet ingrijpende wijzigingen
(meest toevoegingen) in de canon aangebracht.
Tijdens de canon vindt plaats waar het volgens Rome omdraait: de consecratie van brood
en wijn, voortzetting van het offer van Christus dat de kerk samen met Christus bij God
aanbiedt. We geven hieronder een beknopte beschrijving van de canon volgens de orde
van Trente, die begint met het gebed Te igitur:
"Tot U dan, allergoedertierendste Vader smeken en bidden wij in alle nederigheid
door Jezus Christus uw Zoon onze Heer, dat Gij moogt aanvaarden en zegenen deze
gaven, deze geschenken, de heilige vlekkeloze offeranden, die wij U opdragen vooral
voor uw heilige katholieke kerk: opdat Gij U gewaardigt haar in vrede te bewaren, te
beschutten, in eenheid te behouden en te besturen over de gehele aarde, tezamen
met uw dienaar onze Paus N. en alle rechtgelovigen en belijders van het katholiek en
gisch Enzyklopädie). Bd 1, Göttingen 3 1986, k. 13-15; J. van Genderen, Oriëntatie in de
dogmageschiedenis. Zoetermeer 1996, 118-120; P. Oskamp (e.a.), De weg van de liturgie.
Zoetermeer 1998, 225-256.
37
38
Vertaling van F. van der Meer. Voor de volledige tekst: F. van der Meer, Lofzangen der
latijnse kerk. Utrecht/Antwerpen 1970, 262-265; vgl. ook Liedboek voor de Kerken, 352.
Vgl. bijv.: R.C.D. Jasper (e.a.), Prayers of the Eucharist. Early and Reformed. New York
1987, 159.

apostolisch geloof."
Aansluitend volgt het eerste Mementogebed (voor allen die in waar geloof de mis bijwonen)
en de gedachtenis der Heiligen ("In één gemeenschap met uw heiligen eren wij de gedachtenis
vooreerst van de roemrijke Maria, altijd maagd...." etcetera). Hierna strekt de priester
de handen uit over het brood en de wijn en bidt God het offer te aanvaarden (Hanc igitur):
"Wij smeken U dan, Heer, dit offer van ons, uw dienaren en van uw gehele gemeenschap
goedgunstig te aanvaarden, onze dagen in uw vrede te bestieren, ons van de
eeuwige verwerping te bevrijden en ons op te nemen in het getal uwer uitverkorenen.
Door Christus onze Heer. Amen."
Vervolgens vraagt de priester Gods zegen over de offergaven, opdat zij het lichaam en
bloed van Jezus Christus worden (Quam oblationem):
"Wij smeken U, God, gewaardig U deze offergave in alles gezegend, aangenomen,
goedgekeurd, redelijk en welbehaaglijk te maken, opdat zij voor ons moge worden het
Lichaam en Bloed van uw allerliefste Zoon, onze Heer Jezus Christus."
Dan neemt de priester het brood in zijn handen, heft de ogen ten hemel en spreekt de
instellingswoorden uit Matteus 26 (Qui pridie quam pateretur). Met het uitspreken van deze
woorden vindt de verandering van brood en wijn plaats, die het lichaam en bloed van
Christus worden. Na de instellingswoorden aanbidt de priester knielend de hostie; hij toont
haar vervolgens eerbiedig aan het volk, dat de hostie op zijn beurt aanbidt (= de zogenaamde
elevatie).
Dezelfde handelingen worden verricht met de beker. Daarna wordt nogmaals gebeden of
God het offer wil aanvaarden en of Christus het offer zelf aan God wil aanbieden. Hierna
volgt het tweede Mementogebed, waarin gevraagd wordt of de overledenen deelachtig
mogen worden aan de vruchten van het offer. De canon eindigt met een gebed waarin de
priester om genade vraagt voor zichzelf en voor allen die de mis bijwonen (Nobis quoque
peccatoribus). Hierna volgt o.a. het Onze Vader, het Agnus Dei, communiegebeden, de
communie, het Ite Missa est ('Gaat, het is de wegzending') en/of het Deo Gratias ('Gode zij
dank').
Invloed van het offerdogma op de eredienst is dikwijls ook terug te vinden in de talrijke
misverklaringen en allegorische interpretaties van de mis (Amalarius van Metz) die vanaf
circa 800 ontstonden. Deze verklaringen en interpretaties leidden in de late Middeleeuwen
onder meer tot meditatieve beschouwingen die de middeleeuwse volksvroomheid in belangrijke
mate beïnvloed en bepaald hebben. 39
Voor ons onderwerp is van belang op te merken dat in deze misverklaringen de gezangen
Sanctus/Benedictus en Agnus Dei vanuit rooms gedachtegoed geïnterpreteerd werden.
Aanhangers van Christus' praesentia realis verklaren bijvoorbeeld het Benedictus ('gezegend
Hij die komt in de Naam van de Heer') vanuit de opvatting dat 'de Heer op het altaar
zal verschijnen'.
8.3.3 Contra-argumenten vanuit de kerken
Er zouden meer voorbeelden van dergelijke verklaringen te noemen zijn. Binnen de roomskatholieke
kerk is de relatie tussen de roomse avondmaalsleer en het ordinarium voortdurend
gelegd en verdedigd. Dat was overigens ook al door vorige deputaten in hun rapport
geconstateerd. 40 In reacties aan de synode van Berkel en Rodenrijs hebben scribenten
39
40
Zie onder meer: A. Angenendt, Geschichte der Religiosität im Mittelalter. Darmstadt 1997.
Zie Rapport Studiedeputaten Eredienst, 84.

soms naar concrete roomse studies verwezen, zoals het boek De liturgie van de Eucharistie
(Brugge/Nijmegen 1979) van J. Hermans. Er zou dus inderdaad een uitgebreide bibliografie
samengesteld kunnen worden met misverklaringen waarin met name het Benedictus en
Agnus Dei verklaard worden vanuit de roomse consecratieleer. Belangrijk is echter dat
daarmee nog niet bewezen is dat het ontstaan en voortbestaan van een ordinariumdienst
afhankelijk was en is van het roomse offerdogma.
Er werd vanuit de kerken opgemerkt dat er mogelijk onderscheid gemaakt moet worden
tussen 'ordinariumdelen' en 'ordinariummodel'. De delen (gezangen) zouden op zichzelf
bijbels zijn, maar wanneer gesproken wordt over 'model' zou er sprake (kunnen) zijn van
invloeden van rooms-katholieke dogma's.
Met ordinariummodel wordt echter niets meer of minder bedoeld dat de onderdelen Kyrie,
Gloria, Credo, Sanctus (en Benedictus) en Agnus Dei in deze volgorde staan. De term
'model' zeg dus niets over de exacte plaats en betekenis van bijvoorbeeld het Benedictus
binnen de mis. En de 'mis' is meer dan alleen ordinarium (zie hierboven). 'Ordinariummodel'
zegt alleen dat het Kyrie eerst komt en daarna het Gloria, en ook dat het Credo na het
Gloria komt en niet ergens voor het Kyrie geplaatst wordt.
Voor deze volgorde zijn er wel inhoudelijke argumenten, maar specifiek roomse dogma's
liggen niet aan de structuur ten grondslag.
In verband met een mogelijke relatie tussen de ordinariumorde en het transsubstantiatiedogma
is meer dan eens verwezen naar publicaties van gereformeerde auteurs als C.
Trimp en K. Deddens. Uit deze publicaties zou moeten blijken dat de ordinariumstructuur
beïnvloed is door de consecratiegedachte. Deputaten hebben de publicaties waarnaar
verwezen werd, erop nagekeken. Ze zijn tot de conclusie gekomen dat een relatie tussen
de transsubstantiatieleer en het ordinarium in de genoemde literatuur niet gelegd wordt.
Er is bijvoorbeeld gewezen op een passage uit het boek De gemeente en haar liturgie
(Kampen 1983, 123) van C. Trimp. Het gaat in dat gedeelte echter alleen over de roomse
offergedachte in een later stadium van de geschiedenis. Het ordinarium of delen daaruit
komen niet ter sprake. Er is ook gewezen op de studies Annus liturgicus (Goes 1975) en
Het begon in Jeruzalem (Goes 1976) van K. Deddens en op Met al de heiligen III (Barneveld
1990) van G. van Rongen. In deze uitgaven wordt aangegeven dat we bij een aantal
kerkvaders uit de eerste eeuwen een offergedachte aantreffen. Nergens wordt echter
betoogd dat de christelijke eredienst hierop was gebaseerd en ingericht.
Deputaten constateerden dus dat de genoemde auteurs in hun publicaties inderdaad
spreken over de (geschiedenis van de) roomse offergedachte. Maar de auteurs hebben
geen verband gelegd met een orde van dienst die gebaseerd is op de ordinariumgezangen.
Op dit punt worden de auteurs dus ten onrechte geciteerd. In de gereformeerde literatuur
vanaf de zestiende eeuw tot op heden is een relatie tussen het ordinarium en de transsubstantiatieleer
sowieso niet gelegd of aangetoond.
Er kan geconcludeerd worden dat er eensgezindheid bestaat in het afwijzen van liturgische
vormen die een onschriftuurlijke avondmaalsleer veronderstellen. Deputaten hebben echter
geen aanwijzingen gevonden dat het ontstaan en voortbestaan van een ordinariumdienst
afhankelijk was of is van specifiek roomse dogma's.
Op grond van het feit dat er misbruik gemaakt is en dat er onschriftuurlijke interpretaties
bestaan, is vanuit de kerken opgemerkt dat de ordinariumdelen daarom beter niet gebruikt
kunnen worden. Deputaten delen deze mening niet. Wanneer een dergelijke redenering het
hanteren van liturgische gebruiken moet verhinderen, zou er veel geschrapt moeten worden.
Zo hebben Tertullianus en na hem andere kerkvaders de vierde bede uit het Onze
Vader ('Geef ons heden ons dagelijks brood') dikwijls betrokken op Christus, het Brood uit
de hemel. Dit zal er mede toe geleid hebben dat het Gebed des Heren als communiegebed

in de liturgie geïntroduceerd werd. 41 De sacramentele interpretatie van de vierde bede is
voor de gereformeerde kerken echter geen reden om het Onze Vader bij de avondmaalsviering
te weren. Of een ander voorbeeld (ad absurdum): het gegeven dat in de kerkgeschiedenis
de instellingswoorden als consecratieformule hebben gefunctioneerd, 42 zou
aanleiding kunnen zijn ze in het kader van de avondmaalsviering niet meer uit te spreken.
Kortom, naar het oordeel van deputaten heft misbruik het (goede) gebruik niet op.
Tenslotte is als tegenargument naar voren gebracht dat 'ordinariumdiensten' vooral gebruikt
of gepropageerd zijn in niet-gereformeerde kerken (o.a. rooms-katholieke kerk, SoWkerken).
Terwille van een duidelijk onderscheid tussen deze kerken en de gereformeerde
kerken zou het verstandig kunnen zijn om geen orde van dienst met ordinariumstructuur in
te voeren.
Deputaten zijn het met deze oppositie niet eens. Er zouden dan veel meer zaken te noemen
zijn waarbij de gereformeerde kerken uit antithetische motieven een eigen weg in
zouden moeten slaan. Te denken is bijvoorbeeld aan de bijbelvertaling. Bovendien zijn
deputaten van mening dat zinvolle en inhoudelijk rijke liturgische zaken niet op dergelijke
argumenten behoren af te ketsen. Daarmee doen de kerken zichzelf tekort.
Concluderend vinden deputaten dat er geen steekhoudende argumenten naar voren zijn
gebracht die het gebruik van een ordinariumdienst in de weg staan.
8.4 Orde van dienst met ordinariumstructuur
v
g
g/c
= voorganger
= gemeente
= gemeente en/of cantorij
1. VOTUM EN ZEGENGROET
v: Onze hulp is in de naam van de HERE,
g: die hemel en aarde gemaakt heeft.
[of:]
v: In de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest.
g: Amen.
v: Genade zij u en vrede van God de Vader, door onze Here Jezus Christus, in de
gemeenschap van de Heilige Geest.
g: Amen.
[of: 1 Kor. 1:3; 1 Tim. 1:2b; Op.1: 4b, 5a)
2. KYRIE EN GLORIA
[Het Gloria wordt niet in de Advent en lijdenstijd gezongen]
v: Laten wij de Here om ontferming aanroepen
voor de nood van heel de schepping,
en zijn naam prijzen,
want zijn barmhartigheid heeft geen einde.
41
42
Vgl. bijv. E. Dekkers, Tertullianus en de geschiedenis der liturgie. Brussel-Amsterdam
1947, 59-60; L. Brinkhoff O.F.M. (red.), Liturgisch Woordenboek, Roermond-Maaseik 1965-
1968, II, k. 1991-1992.
Liturgisch Woordenboek, 1070-1071.

g/c:
[of: een Kyrielied zoals Liedboek nr 284, 285, 349. Of: 'O God en Heer almachtig'.
1. O God en Heer almachtig, / Gij hebt U steeds ontfermd,
wees thans ook weer indachtig / uw schepping onbeschermd!
De wereld gaat te gronde, / gedenk de mens, o God,
en red ons van de zonde / en red ons van de dood!
2. Zij die naar vrede vragen / zijn nauwelijks in tel;
behoed hun levensdagen, / o God van Israël!
Tot U heeft zich verheven / de stem van Abels bloed;
het roept, o Here Jezus, / dat Gij verschijnen moet!
g/c:
[tekst: Willem Barnard, geb. 1920; melodie: psalm 130]
[of:]
g/c:
Ere zij God in den hoge,
en vrede op aarde
voor mensen van zijn welbehagen.
Wij loven U,
wij zegenen U,
wij aanbidden U,
wij verheerlijken U,
Wij zeggen U dank voor uw grote heerlijkheid,
Heer God, hemelse Koning,
God, almachtige Vader.
Heer, eniggeboren Zoon,
Jezus Christus,
Heer God, Lam van God,
Zoon van de Vader,
die de zonden der wereld wegneemt,
ontferm U over ons;

die de zonden der wereld wegneemt,
aanvaard ons gebed;
die zit aan de rechterhand van de Vader,
ontferm U over ons.
Want Gij alleen zijt heilig,
Gij alleen de Heer,
Gij alleen de Allerhoogste,
Jezus Christus,
met de Heilige Geest,
in de heerlijkheid van God de Vader.
Amen.
[of: een Glorialied zoals Liedboek nr 20, 67 (in Advent), 254, 255, 301, 431.]
3. GEBED OM VERLICHTING VAN DE HEILIGE GEEST
4. LEZING VAN ÉÉN OF MEER GEDEELTEN UIT DE HEILIGE SCHRIFT
5. PREEK, EVENTUEEL GEVOLGD DOOR EEN LIED
6. GEL OO FS BE LIJ DE NIS
De Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel of de Apostolische Geloofsbelijdenis,
gezongen of gesproken.
7. DANKZEGGING EN VOORBEDEN
8. INZAMELING VAN DE GAVEN
[Tijdens of direct aansluitend op de inzameling van de gaven worden brood en wijn binnengebracht
en wordt de tafel in gereedheid gebracht door de diakenen]
9. VIERING VAN HET AVONDMAAL
a. Nodiging
v: De Heer heeft zijn tafel bereid voor wie in Hem geloven en Hem liefhebben. In de
naam van Jezus Christus nodigen wij u uit om dankbaar en gelovig met ons de gebeden
te zeggen en brood en wijn te ontvangen uit zijn hand.
b. Het Tafelgebed/ De Grote Lofprijzing
v: De HEER zij met u.
g: Ook met u zij de HEER.
v: De harten omhoog!
g: Wij heffen ze op tot de HEER.
v: Laten wij danken de HEER onze God.
g: Het past ons de HEER te danken.
[of:]
v: De HEER zij met u.
Verheft uw harten tot God
en laat ons de Here onze God dankzeggen,
want Hij verdient onze dank.
v: Ja waarlijk, het past ons, o HEER,
het is goed en heilzaam,
dat wij U danken, overal en altijd,
Heilige Vader, eeuwige God,
door Christus, onze Heer,
die het bestaan van een slaaf heeft aangenomen,
en aan de mensen gelijk geworden is,
die Zich vernederd heeft
en gehoorzaam geworden is tot de dood,

ja, tot de dood aan het kruis.
Daarom hebt Gij Hem ook uitermate verhoogd
en Hem de naam boven alle naam geschonken,
opdat in de naam van Jezus
zich alle knie zou buigen van hen
die in de hemel en die op de aarde
en die onder de aarde zijn,
en alle tong zou belijden:
Jezus Christus is Here,
tot eer van U, de almachtige Vader!
En daarom met allen die voor uw troon staan,
met engelen en krachten en machten,
met alles wat adem heeft,
zingen wij U toe:
g/c:
[of: een Sanctuslied zoals Liedboek nr. 24, 288:5-8, 399:1, 457]
v: In de nacht, waarin de Here Jezus werd overgeleverd,
nam Hij een brood, sprak de dankzegging uit, brak het en zeide:
Dit is mijn lichaam voor u, doet dit tot mijn gedachtenis.
Evenzo ook de beker, nadat de maaltijd afgelopen was,
en Hij zeide: Deze beker is het nieuwe verbond in mijn bloed,
doet dit, zo dikwijls gij die drinkt, tot mijn gedachtenis (1 Kor. 11:23-26).
[alternatief: Matt. 26:26-29]
Zo gedenken wij het verlossend lijden
van de Messias, onze Heer,
die verrezen is en leeft.

En wij verkondigen zijn dood, totdat Hij komt.
Maranatha!
[g:]
Zend dan, o God,
uw Heilige Geest,
zodat wij eten en drinken
het leven dat niet vergaat.
En zoals dit brood dat wij breken
was verstrooid over de velden
maar werd samengebracht
en één is geworden,
breng zo uw gemeente bijeen
van heinde en ver
in het rijk van uw vrede.
Want U alleen komt alle eer toe
door Jezus, uw Dienaar,
in wiens naam wij met heel uw kerk bidden:
Onze Vader, die in de hemel zijt,
uw naam worde geheiligd....
g/c:
[of: een Agnus Dei-lied zoals Liedboek nr. 110, 188.]

c. Uitdeling
[Bij het breken en uitdelen van het brood spreekt de voorganger:]
Het brood dat wij breken, is de gemeenschap met het lichaam van Christus. Neemt,
eet, gedenkt en gelooft, dat het lichaam van onze Here Jezus Christus gegeven is tot
een volkomen verzoening van al onze zonden.
[En als hij de beker geeft:]
De beker der dankzegging, waarover wij de dankzegging uitspreken, is de gemeenschap
met het bloed van Christus. Neemt, drinkt allen daaruit, gedenkt en gelooft, dat
het kostbaar bloed van onze Here Jezus Christus vergoten is tot een volkomen
verzoening van al onze zonden.
[Tijdens de communie kan vocaal en/of instrumentaal worden gemusiceerd]
d. Dankzegging na de uitdeling
v: Laten wij de Heer, die ons aan zijn tafel heeft ontvangen,
nu tezamen dankzeggend prijzen:
[volgt bijvoorbeeld: Psalm 103, 138 of Liedboek gezang 15]
10. ZEGEN
8.5 Toelichting en uitwerking
Het behoeft geen betoog dat deze ordinariumdienst niet aangeboden wordt ter vervanging
van bestaande orden van dienst, die voortgekomen zijn uit de Reformatie. Het goede dat
de Reformatie ook op liturgisch gebied heeft voortgebracht, zal altijd prominent aanwezig
blijven en bewaard moeten worden.
Maar wat het oriëntatiepunt voor de eredienst betreft, heeft de Reformatie o.i. niet het
monopolie. De reformatoren zouden dat trouwens niet gewild hebben. Men kan hier denken
aan Calvijn, die zich voortdurend wilde laten onderwijzen door de vroeg-christelijke kerk. Zo
is hij ons voorgegaan in het zich oriënteren op liturgische praktijken uit de christelijke kerk
uit de eerste eeuwen.
Er is niets op tegen dat de gereformeerde kerken bij de vroeg-christelijke kerk te rade gaan.
Integendeel, daardoor kan ook op het gebied van de eredienst uiting gegeven worden aan
onze verbondenheid met de voorreformatorische kerk. Er is dus een historisch-oecumenisch
motief om de zojuist voorgestelde orde van dienst aan te bieden.
Minstens even belangrijk zijn de theologisch-inhoudelijk motieven waarom de orde van
dienst o.i. een verrijking voor de gereformeerde liturgische praktijk betekent. En met 'verrijking'
bedoelen we niet dat de orde slechts aardige variatiemogelijkheden voor de zondagmorgendienst
biedt. Er zijn inhoudelijke argumenten om te pleiten voor liturgische elementen/vormen,
die sinds de Reformatie uit het zicht verdwenen zijn.
De meeste elementen uit de voorgestelde orde van dienst treffen we ook aan in de reeds
aanvaarde orden van dienst, en die zullen daarom hier niet toegelicht worden. We zullen
ons vooral concentreren op de ordinariumgezangen: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus/Benedictus
en Agnus Dei. Het Sanctus en het Agnus Dei zijn opgenomen in een avondmaalsliturgie
die nadere toelichting behoeft. Het betreft een viering waarbij een (didactisch)
formulier ontbreekt. Omdat deze ordinariumgezangen nauw samenhangen met de wijze
van vieren, zullen ze besproken worden in het kader van de toelichting op deze avondmaalsviering.
8.5.1 Kyrie en Gloria
In de gereformeerde traditie is de inhoud van het Kyrie en Gloria niet geheel onbekend. De
roep om ontferming komen we immers in diverse liederen tegen. Het lied 'God in den hoog'
alleen zij eer' (GK 28, LvK 254) is de Duits-lutherse bewerking van het Gloria in excelsis.
Het Kyrie en Gloria zijn wel onbekend als aparte liturgische acten.

Het 'Kyrie eleison' (Heer, ontferm U) bevat de roep om ontferming die we aantreffen in
Matteüs 15:22, 17:15 en 20:30. Vermoedelijk is het een element uit een christelijk privégebed,
dat in de vierde/vijfde eeuw in diverse orden van dienst terecht kwam. In het reisjournaal
van Egeria (rond 390 na Christus) wordt gemeld dat het Kyrie dagelijks in de vespers
te Jeruzalem werd gebeden.
Uit onder meer de Apostolische Constituties (Syrië, ± 500) weten we dat het Kyrie in het
Oosten omstreeks het jaar 500 een plaats in de liturgie had. In dezelfde tijd kwam het ook
in diverse westerse liturgieën voor. Van oorsprong werd het 'Heer, ontferm U' geroepen als
antwoord op de voorbeden van de diaken. Het was dus onderdeel van een uitgebreide
litanie. Op den duur werd het gebruikelijk om 'Kyrie eleison' zonder voorbeden te bidden.
Het Kyrie is niet een variant op de 'schuldbelijdenis' zoals de gereformeerde kerken die
momenteel kennen. Het is een smeekbede tot de Kurios Christus, die wij niet alleen aanroepen
voor onszelf, vanuit onze nood en vanwege onze schuld. De juiste vertaling van de
oorspronkelijke tekst luidt dan ook: 'Here God, ontferm U' en niet: 'Here God, ontferm U
over ons'. De laatstgenoemde vertaling werd en wordt wel veel gebruikt. Zij is (inhoudelijk
gezien) niet per se fout of onbruikbaar. Toch is de vertaling 'ontferm U' te prefereren. In het
Kyrie legt de kerk namelijk de nood van de hele wereld, van de hele schepping voor Gods
troon. Dit gebeurt vanuit de wetenschap dat de hele schepping aan de vruchteloosheid is
onderworpen en in al delen zucht en in barensnood is (Rom. 8:19-23). We kunnen hier niet
alleen denken aan de situatie in de wereld met oorlogen, hongersnoden en natuurrampen,
maar ook aan het milieuvraagstuk dat vandaag volop de aandacht vraagt. De gemeente die
dagelijks leeft met en in deze nood, neemt die ook mee naar de kerk. Vanaf het begin van
de dienst kan zo blijken dat de kerkdienst niet doof is voor de wereld eromheen. Het is
daarom zinvol, wanneer aan het begin van de dienst plaats ingeruimd wordt om aan deze
nood 'stem' te geven. Daarbij is het Kyrie een bruikbare mogelijkheid, die ons vanuit het
verleden wordt aangereikt. Het is om zo te zeggen het smeekgebed van mensen die zich
rentmeester over Gods schepping weten en daarbij hun zwakheid en verlorenheid ervaren.
Het 'Kyrie eleison' kan onvertaald gebruikt worden. Zo komen we het trouwens ook in
diverse gezangen tegen, zoals Liedboek gezang 145, 178 en 241. Evenals bijvoorbeeld
'maranatha', 'hosanna' en 'amen' is het een acclamatie. Er is niets op tegen dat we dergelijke
uitroepen onvertaald laten: de betekenis kan als bekend worden verondersteld.
Oorspronkelijk is het Gloria een hymne uit het morgengebed. Het is samengesteld uit twee
delen: het eerste gedeelte is afkomstig uit Lucas 2:14, wat volgt (het tweede gedeelte), is in
de vierde eeuw toegevoegd. Het Gloria werd reeds in die eeuw gebruikt in kerkdiensten. In
het Westen raakte de hymne rond 350 na Christus bekend, toen zij in diverse orden van
dienst werd opgenomen. Aan het begin van de zevende eeuw ontving het Gloria een plaats
in de zogeheten pausmis, en wel na het 'Kyrie'. Het gebruik ervan was overigens alleen
toegestaan aan bisschoppen en dan nog uitsluitend op zondagen en martelaarsfeesten. In
1048 werd bepaald dat alle priesters het mochten zingen.
In tegenstelling tot wat wel eens gedacht wordt, kan het Gloria niet gezien worden als een
equivalent van de Tien Woorden uit klassiek-gereformeerde orden van diensten. De wet in
de gereformeerde liturgie is van oorsprong primair bedoeld als leefregel die de gemeente
aanneemt voor het nieuw ontvangen, christelijke leven. Het Gloria is echter een hymne, een
lofprijzing op het verschenen heil in Christus.
De opname van het Gloria past naar ons oordeel goed in deze tijd. Bij herhaling wordt de
wens geuit dat in de kerkdienst aparte momenten ingebouwd worden voor lofprijzing en
aanbidding. Hiervoor krijgt de kerk vanuit haar eigen historie een bruikbare mogelijkheid
aangereikt in de vorm van het Gloria.
Wat betreft de samenhang tussen het Kyrie en Gloria kan opgemerkt worden, dat ze
oorspronkelijk niet altijd een eenheid gevormd hebben. Dat ze zo sterk op elkaar betrokken
zijn, is pas een latere historische ontwikkeling. Deze ontwikkeling zal echter niet zonder
inhoudelijke motivatie hebben plaatsgevonden. In ieder geval is de samenhang zinvol.
Immers, roepen en loven zijn op elkaar betrokken; het roepen om ontferming (Kyrie) veronderstelt
onze eigen onmacht en afhankelijkheid en daardoor de erkenning en lofprijzing van
Gods heerschappij. In de Schrift worden smeekbede en lofprijzing voortdurend in elkaars

nabijheid geplaatst. Een duidelijk voorbeeld is Psalm 42/43, waar de klacht vergezeld gaat
van het keervers: 'Hoop op God, want ik zal Hem nog loven, mijn Verlosser en mijn God!' 43
Trouwens, ook uit de tekst van het Gloria wordt dit duidelijk. We wijzen hier op het tweede
deel van het Gloria, waarin a.h.w. de smeekbede om ontferming uit het Kyrie terugkeert:
Die de zonden der wereld wegneemt, ontferm U over ons. Die de zonden der wereld
wegneemt, aanvaard ons smeekgebed.
Overigens is het een zinvolle gedachte, het Gloria te laten vervallen in kerkdiensten die een
karakter van inkeer en boete hebben. Dat geldt met name voor diensten in adventstijd en
lijdenstijd, die vanouds een dergelijk karakter hebben. Op deze wijze ontstaat in onze
liturgische praktijk dus 'variatie' die voortkomt uit betekenisvolle, inhoudelijke overwegingen.
8.5.2 Credo
Het is niet mogelijk en zinnig op deze plaats in te gaan op ingewikkelde kwesties, als
bijvoorbeeld de vraag in hoeverre in de eerste eeuw een dienst zonder avondmaal bestond.
Vast staat in ieder geval dat een dienst van Schrift en tafel in de kerkgeschiedenis sterke
papieren heeft (zie verder hierover hoofdstuk 4 uit dit rapport) en dat de geloofsbelijdenis
daarin een plaats heeft. In de kerkgeschiedenis markeren de geloofsbelijdenis, het voorbedegebed
en de inzameling van de gaven de overgang van de dienst van de Schrift naar de
dienst van de tafel.
Ten aanzien van de geloofsbelijdenis is bekend dat deze momenteel is opgenomen in het
avondmaalsformulier. Tot op heden wordt gebruik gemaakt van de Apostolische Geloofsbelijdenis.
Het gebruik van het Apostolicum in de avondmaalsliturgie is in de gereformeerde
traditie gebruikelijk geworden. In de voorreformatorische kerk fungeerde echter de Geloofsbelijdenis
van Nicea-Constantinopel op deze plaats. Het Apostolicum werd in de vierde
eeuw in Jeruzalem gebruikt als onderdeel van de doopliturgie. In het Westen raakte de
belijdenis van Nicea-Constantinopel pas in de achtste eeuw algemeen in gebruik. Zij werd
in 1014 officieel in de Romeinse liturgie opgenomen.
Zoals gezegd is de meest gebruikelijke plaats voor het Credo tussen de woorddienst en de
viering van het avondmaal. Er zouden echter meer zinrijke plaatsen te noemen zijn. In de
lutherse traditie kent men het gebruik om na de lezing uit het Evangelie het geloof te
belijden. Hierbij moet bedacht worden dat de evangelielezing de laatste lezing was en
voorafgegaan werd door lezingen uit het Oude Testament en/of een nieuwtestamentische
brief. Vanuit de gedachte dat God eerst tot de vaderen gesproken heeft in de profeten en in
het laatst der dagen in zijn Zoon (Heb. 1:1), werd als laatste lezing een gedeelte uit één van
de evangeliën gelezen. Wanneer vervolgens het Credo gezegd of gezongen wordt, fungeert
dat als het beamen van alle schriftlezingen en van de evangelielezing in het bijzonder.
8.5.3 Avondmaalsviering
Bij de viering van het avondmaal zal direct opvallen dat onderwijs via een formulier ontbreekt.
Na de nodiging volgt een gebed dat met diverse namen aangeduid wordt, zoals
'tafelgebed' of 'de grote lofprijzing'. De passage tot en met het Sanctus staat bekend onder
de naam 'prefatie'. 44 In dit gedeelte treffen we elementen aan uit de avondmaalsviering van
de vroeg-christelijke kerk. Deze prefatie raakte in de loop der tijden ondergesneeuwd,
43
44
Vergelijk verder: Rapport Studiedeputaten Eredienst, 123.
Over de oorspronkelijke betekenis van de term 'prefatie' bestaat verschil van mening.
Veelal wordt het woord prefatie (v an 'prae-fari' = 'v ooraf zeggen') opgevat als 'inleiding' of
'proloog'. Meer hierover: Jungmann, Missarum sollemnia, II, 145-161; Liturgisch Woordenboek,
II, k. 2261-2262; G.N. Lammens, Tot Zijn gedachtenis. Het commemoratieve aspect
van de avondmaalsviering. Kampen 1968, 363-364.

doordat allerlei roomse liturgische elementen er omheen gebouwd werden. 45 Wanneer die
echter verwijderd worden en teruggegrepen wordt op het 'voor-roomse' avondmaalsgebed,
kan een gebed gecreëerd worden dat als een verrijking beschouwd kan worden voor onze
avondmaalsviering. In tegenstelling tot de vieringen waarbij eerst een (didactisch) formulier
gelezen wordt, plaatst het 'tafelgebed' de viering vanaf het begin op de toonhoogte van de
lofprijzing. Het gebed heeft 'een polyfone klank, is dankend gedenken en gedenkend
danken, belijdend verkondigen en verkondigend belijden in enen. Het is een gebed: we
richten ons tot God, maar meteen een "bij elkaar in gedachtenis roepen"'. 46
Ten aanzien het oorspronkelijke, oude avondmaalsgebed schreef C. Trimp: "Dit begin van
het oude avondmaalsgebed is van grote schoonheid; het verenigt in zich de lofprijzing en
de dankzegging, terwijl de verwijzing naar en instemming met de lof der engelen (het zg.
Sanctus, naar Jes. 6:3) ons in de liturgische ruimte van Heb. 12:22 vv. zetten en ons de
veelstemmige lof uit het boek Openbaring aan Johannes in gedachten roepen.'
Hiermee is aangegeven waarom deputaten het van grote waarde vinden, wanneer de
kerken weer kunnen beschikken over een gebed dat zijn wortels heeft in het vroeg-christelijke
avondmaalsgebed. Daarbij willen wij eerst de vraag onder ogen zien waarom de
prefatie in de Reformatie uit de zestiende eeuw verdwenen is.
Trimp heeft dit in het zojuist genoemde artikel onderzocht. Hij komt tot de conclusie dat de
prefatie in de Reformatie niet vanuit haar oorspronkelijk zin verstaan en beoordeeld werd.
Zij werd geïnterpreteerd in haar functie als vitaal onderdeel van de mis tussen offertorium
(de liturgische acte waarbij Christus én de kerk het offer van verzoening aan God brengen)
en canon-gebeden. 47 Bovendien stelden de reformatoren zich ten doel om het avondmaal
in het leven van de gelovigen te doen functioneren. De roomse offergedachte moest plaats
maken voor het offer van een verslagen hart en een verbroken geest, en het offer van
dankbaarheid tegenover God en de naaste. Het avondmaal werd een zaak van gelovige
kennis van eigen ellende en van de door God bewerkte verlossing. Deze kennis vormde het
fundament voor het leven van de dankbaarheid. Op deze wijze werd het avondmaal een
gedachtenisviering, waarbij de dankzegging na de viering plaatsvond. 48
Daarmee is het laatste woord echter niet gesproken. Trimp stelt dat aan de karakterisering
van het avondmaal als genademiddel niet tekort zou zijn gedaan, wanneer de gehele
handeling in het kader en op de toon van lof en dank zou zijn gezet: 'Het avondmaal
functioneert metterdaad als genademiddel, maar doet dat áls feest van het verbond. In het
kader van de viering van het heil staat de gedachtenis van Christus' dood tot versterking
van het geloof'. 49 Het avondmaal in het teken van de dankzegging plaatsen is niet strijdig
met de belijdenis van eigen onmacht en het verkondigen van Gods verlossingswerk.
Integendeel, uit de Schrift blijkt dat loven en het belijden van eigen zonden en onwaardigheid
elkaar niet uitsluiten, maar eerder ondersteunen. Trimp verwijst als voorbeeld naar
Jozua 7:19, 1 Samuel 6:5; Ezra 10:11; Job 5:8,9-16; 42:5,6; Daniël 4:31vv; Amos 4:13, 5:8
en 9:5, 6. 50
Eveneens wijst Trimp op het feit dat het gebed structureel overeenkomsten vertoont met de
joodse zegening, de beracha. De structuur van dit joodse gebed kenmerkt zich, doordat het
begint met een zegening van Gods Naam, waarop één van de grote daden van God
45
46
47
48
49
50
Zie hierover o.a. C. Trimp, 'Sacrificium laudis', in: C. Trimp (red.), De biddende kerk.
Groningen 1979, 185-186.
G.N. Lammens, Syllabus Liturgiek, (interne uitgave VU Amsterdam), nov ember 1974 (2e
oplage), 30.
Trimp, 'Sacrificium Laudis', 190-191.
Trimp, 'Sacrificium Laudis', 193-196.
Trimp, 'Sacrificium Laudis', 197.
Trimp, 'Sacrificium Laudis', 198-200.

genoemd wordt. Hierna bidt men in de tegenwoordige tijd verder: '...daarom, schenk ons...'
Het gebed wordt besloten met een lofprijzing of herhaling van de zegenspreuk uit het
begin.
Trimp pleitte in 1979 ervoor, een nieuw gebed, dat aan de avondmaalsviering voorafgaat,
te ontwerpen met deze structuur. Deputaten zijn van oordeel dat het voorgestelde (prefatie)gebed
in een gereformeerde avondmaalsliturgie zeer wel past. Onze motivatie zal
hieronder blijken bij de bespreking van dit gebed.
Het begin van de prefatie is gebaseerd op het bekende 'sursum corda' dat we aantreffen in
de Traditio apostolica van Hippolytus (ca. 170-225), maar is waarschijnlijk van nog oudere
datum. Het is een bijbelse manier van begroeten, zoals we in Ruth 2:4 tegenkomen: '...[Boaz]
zeide tot de maaiers: De HERE zij met u! Zij zeiden tot hem: De HERE zegene u!' Bij
Hippolytus luidde de beurtspraak: '[voorganger:] De Heer zij met u, [gemeente:] en met uw
geest'. Vooral vanwege de voor Westers-Europese oren vreemde zinsnede 'en met uw
geest', kiezen wij voor de moderne bewoording 'Ook met u zij de HEER'.
De groet heeft een aantal functies: hij vraagt aandacht voor belangrijke zaken die volgen,
en roept op tot actieve deelname. Eveneens bevestigt de wisselgroet (opnieuw) dat de
voorganger, die het avondmaal gaat bedienen, optreedt als dienaar van God, en dat de
gemeente hem als zodanig herkent en hem de nabijheid van Gods Geest toebidt. De regels
'Laten wij danken de HEER onze God; Het past ons de HEER te danken' refereren aan
Psalm 147:1.
Daarna vervolgt de voorganger met 'Ja waarlijk, het past ons, o Heer'. De passage tot aan
'Maranatha' is de anamnese, de gedachtenis aan Gods heilsdaden, waarbij het verlossend
werk van Christus' dood en opstanding centraal staat. Daarbij wordt gebruik gemaakt van
de tekst uit Filippenzen 1:7-12. Gods heilsdaden zijn aanleiding om met allen die voor Gods
troon staan (vgl Op. 4:10, 5:11, 7:9-12, 14:3), met engelen en machten en krachten (1 Petr.
3:22) en alles wat adem heeft (Ps. 150:6) het 'Heilig, heilig, heilig' aan te heffen. Liturgie in
hemel en op aarde ontmoeten hier elkaar.
8.5.4 Sanctus en Benedictus
Het Sanctus en Benedictus functioneren in deze context. De tekst van het Sanctus, die
teruggaat op Jesaja 6:3 (vgl Op. 4:8) maakte in het late jodendom onderdeel uit van het
morgengebed. In de christelijke kerk uit de eerste eeuwen werd het vrijwel in alle avondmaalsliturgieën
opgenomen. Zo hebben ook de kerkvaders dit steeds benadrukt: door het
zingen van het Sanctus stemt de kerk op aarde in met de lofprijzing van de engelen. Zo
wordt als het ware hoorbaar dat we genaderd zijn 'tot de berg Sion, tot de stad van de
levende God, het hemelse Jeruzalem, en tot tienduizendtallen van engelen' (Hebr. 12:22,
vgl. ook Ps. 103:20v; Op. 5:11-12; 7:11-12). Deze notie maakt opname van het Sanctus in
de liturgie bijzonder waardevol. [Overigens zou een sanctuslied ook een plaats kunnen
krijgen in het klassiek-gereformeerde avondmaalsformulier, en wel direct in aansluiting op
het sursum corda: het sursum corda roept ons immers op, de harten te richten op God in de
hemel, waar engelen Hem onophoudelijk eer bewijzen.]
Aan het Sanctus werd in Syrië in de vierde eeuw het zogenaamde Benedictus toegevoegd:
'Gezegend Hij, die komt in de Naam van de Heer', omraamd door het 'Hosanna' (Ps.
118:26; Mat. 21:9). In de Romeinse liturgie gebeurde die toevoeging pas in de zevende
eeuw. Dikwijls wordt dit element in verband gebracht wordt met de transsubstantiatieleer.
Wat wordt bedoeld met de woorden 'Gezegend Hij, die komt in de Naam van de Heer'?
Moeten we daarbij denken aan de consecratie, de verandering van brood en wijn?
Wie de betekenis van het Benedictus wil ontlenen aan historische wortels, staat voor het
probleem dat weinig met zekerheid vastgesteld kan worden. Door rooms-katholieken is het
Benedictus eeuwenlang in relatie gebracht met 'de Heer, die op het altaar komt'. Anderzijds
is er het feit dat in diverse oosterse liturgieën niet wordt gesproken over de Heer, 'die komt',
maar over: `die gekomen is en die komen zal'. In deze formulering is een gedachte van
'Christus komt op het altaar' niet voor de hand liggend.

Kortom, over de oorspronkelijke herkomst en betekenis van het Benedictus bestaat veel
onduidelijkheid. Duidelijk is wel dat dit onderdeel historisch belast is. Maar - zoals we
hierboven al betoogd hebben - er zijn wel meer zaken in het liturgische leven die in de
geschiedenis misbruikt zijn en die we desondanks toch (goed) gebruiken. Deputaten pleiten
voor opname van dit element in de avondmaalsviering, omdat er goede inhoudelijke gronden
voor zijn.
In het Sanctus wordt God als de Heilige geprezen. Het Benedictus nu belijdt en verkondigt
dat deze God - ondanks zijn heiligheid - tot ons gekomen is en opnieuw komen zal op de
Jongste Dag. In andere bewoordingen: de heerlijkheid van God, waarvan het Sanctus zingt,
hebben wij ten volle aanschouwd (Joh. 1:14) in Hem, die tot ons gekomen is, onder ons
gewoond heeft en die komen zal. Vandaar dat het Benedictus, dat van deze komst getuigt,
een zinvolle plaats na het Sanctus kan krijgen. Zo worden de elementen uit Openbaring 4:8
in deze liturgie bijeen gebracht: 'Heilig, heilig, heilig is de Here God, de Almachtige, die was
en die is en die komt'.
Bij de overweging om het Benedictus op te nemen, mag o.i. meegewogen worden dat elke
gedachte aan een reële verandering van brood en wijn wel zeer ver afstaat van gereformeerden.
Het is niet realistisch te veronderstellen dat het Benedictus, dat elke gereformeerde
als vanzelf eschatologisch duidt, hen zou kunnen `bekeren' tot de roomse avondmaalsleer.
Na het Benedictus volgt een passage waarin de instellingswoorden centraal staan. De
gemeente gedenkt, belijdt, verkondigt Christus' dood, totdat Hij komt. Hierop volgt de
zogenaamde epiclese: de aanroeping van de Heilige Geest. Vanzelfsprekend wordt de
Geest niet ingeroepen over de elementen van brood en wijn. Het gebed is gericht op een
goed gebruik van het sacrament, en vooral op het avondmaal als viering van onderlinge
gemeenschap.
Het inroepen van de Geest om gemeenschap te stichten wordt uitgewerkt in de passage
die volgt: 'En zoals dit brood dat wij breken...'. Deze bede is afkomstig uit de Didachè (De
leer van de Twaalf Apostelen), een geschrift uit de eerste eeuw en mogelijk uit de jaren
90/100 na Christus. 51 Er wordt gebeden of God de gemeente van heinde en ver wil verzamelen
in het rijk van zijn vrede.
Het avondmaalsgebed wordt besloten met het Onze Vader. Het Gebed des Heren in het
voorbereidingsgebed voor de avondmaalsviering heeft een lange traditie en is tot op de dag
van vandaag wereldwijd gebruikelijk. Het fungeert vooral als samenvatting van het avondmaalsgebed.
52
8.5.5 Agnus Dei, uitdeling, dankzegging
Als inleidend lied op de uitdeling van brood en wijn fungeert het Agnus Dei.
De tekst van dit gezang komt uit Johannes 1:29 ('Zie het lam Gods, dat de zonde der
wereld wegneemt'). Dit gezang refereert aan het offer van Christus, waarbij het beeld van
het lam gebruikt wordt. Luther noemde dit lied 'die schönste Todesverkündigung des Herrn'.
Van oorsprong werd het gezongen bij het breken van het brood. Dit breken van het brood
was een symbolische heenwijzing naar het lijden en sterven van Christus. Het heeft dus
van origine niets te maken met de wezensverandering van de elementen. Ook in gezaghebbende
rooms-katholieke handboeken wordt op de authentieke betekenis van het Agnus Dei
gewezen, waarbij geen gewag gemaakt wordt van een relatie met het transsubstantiatie-
51
52
J.A. Meijer, 'Gewoon apostolisch', in: De Reformatie, 29 oktober 1988.
Uitgebreider over het Onze Vader in de avondmaalsliturgie: Drs G. van Rongen, 'Het Onze
Vader in de liturgie', in: Eredienst, 25 jrg nr. 2 (april 1998), 37-41.

dogma. 53
Na het Agnus Dei spreekt de voorganger de uitdelingsformule uit, die bekend is uit het
avondmaalsformulier. Tijdens de communie kan vocaal en/of instrumentaal gemusiceerd
worden. We wijzen erop dat het gebruik om aan tafel een gedeelte uit de Schrift te lezen,
niet noodzakelijk is. Helemaal niet, wanneer de viering van het avondmaal voorafgegaan is
door een dienst van het Woord. Het is nu tijd voor de viering van de maaltijd, voor de
dankzegging.
Wat de dankzegging na de communie betreft, geeft de orde van dienst niet zonder reden
aan dat de gemeente hier een danklied zingt. Het is een goed gebruik dat de dankzegging
door de gemeente als geheel en door ieder persoonlijk uitgesproken (gezongen) wordt.
8.6 Praktische opmerkingen
De toonzettingen van de ordinariumgezangen die in de orde van dienst zijn opgenomen,
zijn afkomstig uit Luthers Deutsche Messe en worden vandaag de dag door diverse kerkgenootschappen
gebruikt.
In de voorgestelde orde worden op diverse momenten alternatieven geboden. Dit hangt
nauw samen met het gegeven dat men ten aanzien van de praktische invulling van de nu
voorgestelde orde sterk afhankelijk is van plaatselijke mogelijkheden. Gemeenten waar een
cantorij is, hebben mogelijkheden om het ordinarium al dan niet in afwisseling met de
gemeente te zingen. Daarvoor kan men gebruikmaken van toonzettingen, die rijkelijk
voorhanden zijn. We verwijzen hier naar: Dienstboek - een proeve - Schrift, Maaltijd, Gebed
(= aflevering 4 van Proeve voor de Eredienst), Zoetermeer 1998. Deze uitgave verschijnt in
het najaar van 1998 en bevat een ruime selectie van ordinariumcomposities die mogelijk
goed te gebruiken zijn.
Waar geen cantorij functioneert en waar men toch de ordinariumorde wil gebruiken, zijn er
voldoende andere, gelijkwaardige mogelijkheden. Diverse elementen die met behulp van
een cantorij gezongen zouden worden (bijvoorbeeld van het Gloria), kunnen geheel door
gemeente en/of voorganger worden gesproken. Het is ook mogelijk dat men een lutherse
traditie volgt en dat de ordinariumdelen ingevuld worden met strofische liederen, die door
de gemeente gezongen kunnen worden. Daarbij heeft men de mogelijkheid, het Kyrie en
Gloria te laten aansluiten bij de tijd van het kerkelijk jaar. Zo kan men in de adventstijd in
plaats van het Gloria de Lofzang van Zacharia gebruiken.
Kortom, evenals bij de huidige orden geldt ook hier dat ten aanzien van de praktische
invulling veel in vrijheid van de kerken staat.
Voorzover aankondigingen en toelichtingen in een kerkdienst al noodzakelijk of gewenst
zijn, dienen ze in de voorgestelde orde van dienst op verschillende plaatsen in ieder geval
achterwege gelaten te worden. Na de inleiding ('Laten wij de Here om ontferming aanroepen...')
dienen het Kyrie en Gloria achter elkaar gezongen te worden. Een aparte aankondiging
van het Gloria na het Kyrie is niet nodig en zelfs ongepast. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld
ook voor het Sanctus: een aparte aankondiging is hier volkomen misplaatst. Een
organist met voldoende liturgische en kerkmuzikale bagage weet dat hier een voorspel niet
passend is.
Bij aanvaarding van de voorgestelde orde van dienst kunnen de kerken overwegen voor het
tafelgebed verschillende teksten vrij te geven. Van oudsher wordt voor het tafelgebed tot en
met het epiclesegebed ('Zend dan, o God, uw Heilige Geest') gebruik gemaakt van wisselende
teksten. Die maken het mogelijk aan te sluiten bij het kerkelijk jaar of bij de thematiek
van de woorddienst. Deze teksten hebben wel allemaal dezelfde structuur en een aantal
elementen gemeenschappelijk (de beurtspraak aan het begin, het Sanctus/Benedictus en
de instellingswoorden en de gedachtenis). In het Dienstboek voor de Nederlandse Her-
53
Zie o.a. Jungmann, Missarum sollemnia, II, 413-422; Liturgisch Woordenboek, I, k.80-81.

vormde Kerk uit 1955 (pag. 105-111) staan voor dit doel bij Orde III verschillende gebeden.
In het hierboven genoemde Dienstboek - een proeve, dat in het najaar van 1998 zal verschijnen,
is een groot aantal tafelgebeden bijeengebracht. De kerken zouden wellicht hieruit
een selectie kunnen maken.
Een zinvol detail is dat het de voorkeur verdient dat de voorganger bij de viering van het
avondmaal achter de avondmaalstafel plaats neemt. Dit betekent dat hij de kansel verlaat
en achter de tafel gaat staan, wanneer de tafel door de diakenen in gereedheid wordt
gebracht. Hierdoor wordt ook de structuur van de dienst als het ware zichtbaar. (Dit geldt
trouwens ook voor avondmaalsvieringen waarbij een formulier gebruikt wordt.)
Een praktische vraag die zich ten aanzien van het avondmaalsgebed kan voordoen, is de
vraag of de gemeente tijdens dit gebed de handen moet vouwen en de ogen moet sluiten.
Naar ons oordeel is dit niet per se noodzakelijk. Bij het zingen van een lofprijzend gebed
(bijv. Ps. 30, 145-150) nemen we immers deze gebedshouding ook niet aan.
Met betrekking tot het praktische gebruik van alles wat hierboven staat willen wij verwijzen
naar een katern dat wij willen ontwikkelen in de tijd tussen het verschijnen van dit rapport
en het begin van de generale synode.

9 Artikel 65 KO
9.1 Stand van zaken
Op de synode van Berkel en Rodenrijs hebben deputaten eredienst gerapporteerd over de
inhoud en strekking van het tweede lid van art. 65 KO, dat aldus luidt:
"De kerken zullen zich houden aan de orden van dienst die door de generale synode
zijn goedgekeurd".
Naar aanleiding van dit rapport heeft de synode besloten:
aan de kerken de volgende tekst van artikel 65 KO tweede lid ter toetsing voor te
leggen:
"De kerken zullen gebruik maken van de orden van dienst die door de generale
synode zijn goedgekeurd"
en nieuw te benoemen deputaten eredienst op te dragen, rekening houdend met de
reacties uit de kerken, een voorstel met betrekking tot de tekst van artikel 65 KO
tweede lid te doen aan de volgende synode (Acta art. 43, besluit 2).
De synode was het met de deputaten, die haar adviseerden, eens dat de hantering van het
tweede lid van art. 65 KO in de praktijk aanleiding heeft gegeven tot misverstand. Zij
besloot daarom de volgende uitspraak te doen:
Artikel 65 KO tweede lid mag niet gehanteerd worden als een strikte regel die functioneert
als keurslijf voor de kerken (Acta art. 43, besluit 1b).
Deze uitspraak krijgt kleur in één van de gronden onder het hiervoor geciteerde besluit 2:
de voorgestelde tekst brengt tot uitdrukking dat de kerken door artikel 65 KO tweede
lid niet in een keurslijf gedrongen worden, maar verantwoordelijk zijn voor de inrichting
van de erediensten met inachtneming van door de synode goedgekeurde orden
van dienst.
Deze besluiten en gronden zijn toegelicht door de nieuw benoemde deputaten eredienst in
hun brochure 'Licht op liturgie'.
Kort gezegd komt het hier op neer:
1. gereformeerde kerken brengen hun eigen identiteit tot uiting onder andere via de
inrichting van de eredienst;
2. het is belangrijk dat die identiteit herkenbaar blijft binnen het totale verband van de
kerken;
3. het is daarom terecht dat er generaal-synodaal afspraken gemaakt worden over
orden van dienst;
4. van gereformeerde kerken mag worden verwacht dat zij zulke afspraken van harte
nakomen;
5. de generaal-synodaal vastgestelde orden van dienst moeten echter wel ruimte laten
voor variatie en voor aanpassing in bijzondere situaties;
6. variaties en aanpassingen mogen het grondpatroon van de gereformeerde eredienst
geen geweld aandoen;
7. als er behoefte is aan variatie en aanpassing, is de kerkenraad daarvoor verantwoordelijk.
9.2 Reacties vanuit de kerken
Op de besluiten en de toelichting is van verschillende kanten gereageerd.

Personen en kerken die zich rechtstreeks tot ons hebben gewend, worden hier alle vermeld.
Het merkwaardige feit doet zich voor dat sommige persmedewerkers in hun organen wel op
deze zaak ingaan, maar tot nu toe verzuimden om ons daarover te informeren. Voorzover
wij hun bijdragen hebben kunnen opsporen, nemen wij hun standpuntbepaling mee, overigens
zonder nadere aanduiding.
De kerkenraad van Axel is het met de synode en haar deputaten eens dat de kerkorde
geen keurslijf mag worden inzake liturgische bepalingen. Hij stelt daarom als tekst voor: 'De
kerken zullen zich als regel houden aan de orden van dienst die door de Generale Synode
zijn goedgekeurd'. Eenzelfde standpunt neemt de kerkenraad van Roden in: hij doet het
voorstel, naar analogie van art. 66 KO (over het als regel één keer per zondag gebruik
maken van de Heidelbergse Catechismus), zowel in art. 65 als in art. 67 KO de woorden
'als regel' toe te voegen.
Ds. L.E. Leeftink van Zaamslag spreekt zich in dezelfde geest uit. Hij wil de regel van art.
65 overigens, tegen de bedoeling van de synode in, alleen laten gelden voor de zondagse
erediensten. Daarom stelt hij voor art. 65, tweede lid, als volgt te lezen: 'Hierin zullen de
kerken gebruik maken van de orden van dienst die door de generale synode zijn aanbevolen'.
De kerkenraad van Ermelo stemt met de door de synode voorgestelde redactie in.
De kerkenraden van Mussel en Vroomshoop willen de geldende tekst van de KO op dit
punt liever niet wijzigen. Een te ruim geformuleerde regel kan wildgroei veroorzaken. Het is
voldoende wanneer we het er samen over eens zijn dat we de regel van de kerkorde niet
als een keurslijf behoren te gebruiken. De kerkenraad van Sint Jansklooster-Kadoelen is
van een vergelijkbaar gevoelen.
Ds. M. van Veelen te Delft pleit voor het schrappen van het tweede lid van art. 65 KO.
Volgens hem kun je de inrichting van de eredienst met een gerust hart aan de verantwoordelijkheid
van gereformeerde kerkenraden overlaten, zoals dat ook het geval was voor de
invoering van deze regel. Broeder G.M. Velthuis uit Bergentheim is dezelfde mening toegedaan.
Hij kan trouwens, evenals ds. Van Veelen, ook leven met de huidige tekst van de
kerkorde, mits die ruimhartig wordt gehanteerd.
De kerkenraden van Blokzijl en Marknesse pleiten voor het voorstel dat deputaten eredienst
aan de synode van Berkel en Rodenrijs hebben gedaan: handhaving van de tekst van de
kerkorde, met nadere aanwijzingen over variatie en verrijking van de orden van dienst.
Hiermee vergelijkbaar is het voorstel van de kerkenraad van Hengelo (O). Bij handhaving
van de huidige tekst van de kerkorde zouden deputaten een 'zg. dienstenboek' moeten
samenstellen, 'bevattende een aantal orden van dienst, die door de synode(n) zijn goedgekeurd.
Deze orden van dienst dienen geworteld te zijn in de rijke liturgie van de Kerk van
alle eeuwen en plaatsen. Daarbij dient tevens duidelijk aangegeven te zijn welke mogelijkheden/vrijheden
er zijn bij het toepassen van deze orden. Daarnaast kan dit dienstenboek
een toelichting bevatten bij de verschillende orden van dienst'.
De kerkenraad van Hattem vindt de tot nu toe voorgestelde redacties niet tegemoetkomen
aan het gevoelde bezwaar. Hij pleit voor een heldere formulering, zonder zelf een voorstel
te doen. Zo'n voorstel komt wel van de kerkenraad van Capelle a/d IJssel-Noord. Het sluit
voor een nieuwe redactie aan bij grond 3, onder art. 43 van de Acta van de synode van
Berkel en Rodenrijs: 'De kerken zijn verantwoordelijk voor de inrichting van de erediensten
met inachtneming van de door de synode goedgekeurde orden van dienst.'
9.3 Beoordeling
Hoewel het aantal reacties, verzameld en verwerkt tot en met juni 1998, beperkt is gebleven,
bewegen de meeste zich inhoudelijk in de lijn van het beleid van synode en deputaten.
Er blijkt weinig enthousiasme voor het trekken van een strikte lijn via kerkordelijke bepalingen.
Wel zijn sommigen beducht voor teveel vrijheid: daar moet een kerkordelijke regel
tegen waarschuwen.
Wanneer we er dus van uitgaan dat het standpunt van de synode en haar deputaten breed

gedragen wordt, is het wel de vraag hoe je die opinie in een adequaat artikel kunt vastleggen.
De huidige redactie van art. 65 KO kon blijkbaar in de praktijk misverstand wekken. Maar
dat geldt volgens verschillende scribenten niet minder van de door de synode voorgestelde:
'De kerken zullen gebruik maken van de orden van dienst die door de generale synode zijn
goedgekeurd'. Wij zijn geneigd dit de critici toe te stemmen: de woorden 'zullen gebruik
maken van' kunnen dezelfde lading krijgen als 'zullen zich houden aan'.
Overigens geldt dit ook van de synodale formulering, die de Generale Synode van Middelburg
gebruikte, toen zij in 1933 haar orde van dienst vrijgaf voor gebruik in de kerken.
Sommige scribenten zouden graag naar een vergelijkbare, meer vrijblijvende formulering
terug willen, omdat die meer vrijheid lijkt te bieden. Dr. K.W. de Jong wijst er echter in zijn
dissertatie (Ordening van dienst, Baarn 1996) op dat het besluit van de synode een verplichtend
karakter had. Hij schrijft op pagina 119: 'De synode besloot de orde aan de
kerken "aan te bevelen". Uit de toelichting van deputaten valt op te maken dat dit verstaan
moet worden als "opleggen" of "voorschrijven". De synode onderstreepte deze opvatting
door de aangebrachte wijzigingen, die het iedere kerk mogelijk moesten maken binnen de
grenzen van het vastgestelde te blijven'. Met andere woorden: ook al was er in 1933 geen
kerkordelijke bepaling, er was sindsdien wel een verplichtende regel over de orde van
dienst.
Deputaten vragen zich, in het licht van het voorgaande, af of de door de synode voorgestelde
tekstwijziging wel winst oplevert. Het is de kerkenraad van Hattem toe te stemmen dat
een echt duidelijke tekst, die precies aangeeft wat we samen willen, nog niet gegeven is.
Daarom is het de moeite waard verder te zoeken naar een duidelijke tekst.
9.4 Hoe hanteren wij de KO?
Nu de zaken zo staan, willen we ons eerst een andere vraag stellen: of het gestelde probleem
wel goed via het formuleren van een kerkelijke regel kan worden opgelost.
Deze bezinning brengt ons terug bij een fundamentele kwestie: hoe hanteer je als kerk in
de praktijk de kerkorde?
Het is duidelijk dat er kerkordelijke bepalingen zijn die zeer nauw luisteren. Bijvoorbeeld
over de leer en de daarmee samenhangende censuurmaatregelen.
Maar er zijn ook regels van een ander gehalte: die veeleer de bedoeling hebben om onze
omgangsvormen te omschrijven. Tot die laatste horen, volgens deputaten, de regels inzake
de liturgie.
We willen dit als volgt duidelijk maken. We kunnen via art. 65 KO wel proberen de zaak
rond de orden van dienst te regelen, hetzelfde probleem doet zich echter voor bij andere,
verwante artikelen.
Artikel 67, een kerk heeft het al aangestipt, gaat over wat we zingen tijdens de eredienst.
Als er een nieuw gezangenboek komt, zullen we dat breed willen invoeren. Maar altijd zal er
plaatselijk, of onder bijzondere omstandigheden behoefte zijn om een nieuw lied buiten de
aanvaarde bundels te gebruiken. Ook al was het alleen maar met het oog op het evangelisatiewerk,
of om de bijzondere band tussen school en kerk tot uitdrukking te brengen. Het
doet buitengewoon krampachtig aan wanneer dat, vanwege een stringent gehanteerde,
kerkordelijke bepaling, altijd voor of na de officiële dienst moet gebeuren.
Artikel 62 handelt over het gebruik van de avondmaalsformulieren. De verdiepte bezinning
op de eredienst leidt in een groeiend aantal kerken tot een intensievere avondmaalsviering,
met name door de frequentie te vergroten. W ie tot zo'n besluit komt, moet zich tegelijk
afvragen: is het mogelijk de bestaande formulieren op een andere manier in te passen?
Nu zijn wij als deputaten eredienst bezig om hiervoor oplossingen te bedenken. Wij zijn
onder de indruk gekomen van de schoonheid van het klassieke avondmaalsformulier, dat
dus niet in onbruik mag raken. Maar zeven of meer zondagen per jaar avondmaal vieren,
en daarbij dit volledige formulier gebruiken, doet de glans in sleur verkeren. En dus is
variatie noodzakelijk, met behulp van meer dan alleen een kort formulier.

Deze voorbeelden stellen ons voor de vraag: wat is de bedoeling van kerkordelijke regels
inzake de liturgie? Je kunt ze lezen als alles regelende voorschriften, maar ook als richting
wijzende bepalingen. In het ene geval zou je steeds opnieuw de regel moeten wijzigen bij
een veranderende praktijk, in het andere geval zoek je naar de zin van de bepaling met het
doel die zo goed mogelijk na te volgen.
9.5 Conclusie
Het debat overziende vragen wij ons het volgende af.
We hebben doorgepraat over wat we bedoelen met kerkordelijke regels inzake de liturgie.
En we kunnen samen blijkbaar heel goed leven met de toelichting, zoals die gegeven is in
Licht op liturgie. Het lijkt ons verstandiger de bestaande regels in de kerkorde gewoon te
laten staan, waarbij we ons oefenen in een eerlijk, maar ook soepel omgaan ermee.
Toegepast op de genoemde onderdelen zou dat betekenen:
1. ad art. 65 KO: 'zich houden aan' betekent dat je je eredienst inricht aan de hand van
de orden van dienst die generaal-synodaal zijn goedgekeurd. Binnen dat kader heeft
echter de kerkenraad de vrijheid en verantwoordelijkheid aanvulling of variatie toe te
staan, als daar goede redenen voor zijn;
2. ad art. 67 KO: binnen het verband van de gereformeerde kerken functioneert een
Gereformeerd Kerkboek met psalmen en gezangen en een aanvullende lijst met
liederen, die door de synode is goedgekeurd. Plaatselijke kerken besluiten dus niet tot
het in gebruik nemen van eigen, of alternatieve bundels. Dat wil echter niet zeggen
dat een kerkenraad een liturg niet zou mogen toestaan bij een bijzondere gelegenheid
een daarbuiten vallend lied te laten zingen;
3. ad art. 61 KO: het klassieke avondmaalsformulier bevat een schat aan schriftuurlijk
onderwijs. De gemeente heeft er recht op daarin regelmatig onderwezen te worden.
Daarom doet een kerkenraad er goed aan, ook als er frequenter avondmaal wordt
gevierd, een besluit te nemen hoeveel keer per jaar dit formulier minimaal gelezen zal
worden, geheel of in gedeelten. Visitatoren vergewissen zich ervan of dat ook metterdaad
gebeurt. Met inachtneming van zo'n besluit moet het echter mogelijk zijn de
avondmaalsdiensten gevarieerd in te richten, eventueel met behulp van teksten die
nog nader worden goedgekeurd.
Deputaten zijn van mening dat het mogelijk is de tekst van de kerkorde in bovenvermelde
zin te lezen en te gebruiken. Wanneer de kerken daarmee instemmen, is er geen behoefte
om de tekst van de kerkorde te wijzigen.
Omdat de kerkorde in het Gereformeerd Kerkboek is opgenomen, is er veel voor te zeggen
zo weinig mogelijk aan de redactie ervan te sleutelen. Wel staan we, als we de tekst
onaangetast laten, voor de taak om de leden van onze kerken over de strekking van deze
bepalingen goed voor te lichten.

10 Concept-besluiten
Deputaten stellen de synode voor, de volgende besluiten te nemen:
1. deputaten eredienst te dechargeren voor hun arbeid in de voorgaande periode. Deze
decharge betreft ook de taalkundige herziening van liturgische teksten die door de
synode van Berkel en Rodenrijs zijn vastgesteld en in de publicatie Licht op liturgie
zijn opgenomen;
2. nieuw te benoemen deputaten eredienst op te dragen de (voorgangers in de) kerken
te dienen met een korte samenvatting van hun studie op de verschillende onderdelen.
Deze samenvatting kan worden opgenomen in het onder besluit 9.1 genoemde
katern;
3. een nieuwe orde van dienst C (werktitel: Leusden 1999) vrij te geven voor gebruik in
de eredienst;
4. een orde van dienst op basis van de ordinariumteksten vrij te geven voor gebruik in
de eredienst;
5. de avondmaalsformulieren met variatiemogelijkheden vrij te geven ter toetsing in de
kerken, met deze restrictie dat het klassieke avondmaalsformulier enkele keren per
jaar gelezen dient te worden;
6. het formulier voor de openbare geloofsbelijdenis vrij te geven ter toetsing in de kerken;
7. teksten en melodieën voor vaste liturgische onderdelen vrij te geven voor gebruik in
de eredienst;
8. geen nieuwe tekst voor art. 65 KO vast te stellen. In plaats daarvan zullen de deputaten
eredienst de kerken dienen met de conclusies uit hun rapport: hoe liturgische
regels in de kerkelijke praktijk moeten fungeren;
9. nieuw te benoemen deputaten eredienst op te dragen:
1. een eenvoudig katern samen te stellen ten dienste van voorgangers en gemeente,
waarin de volgende onderdelen zo worden opgenomen dat ze gemakkelijk
kunnen worden gereproduceerd:
1. hoofdstuk 2 uit Licht op liturgie, getiteld: Bijbel en liturgie;
2. een korte samenvatting van het rapport van de deputaten op die onderdelen
die betrekking hebben op de nieuwe orden van dienst;
3. de orde van dienst Kampen 1975 met toelichting op onderdelen;
4. een nieuwe orde van dienst C (werktitel: Leusden 1999) voor de morgenen
middagdienst, met en zonder avondmaal, met toelichting;
5. een orde van dienst op basis van de ordinariumgezangen, met toelichting;
6. de bestaande en toe te voegen avondmaalsformulieren met de variatiemogelijkheden;
7. het nieuwe formulier voor de openbare geloofsbelijdenis;
8. teksten (en melodieën) voor vaste liturgische onderdelen;
9. toelichting op het besluit inzake art. 65 KO;
2. verder te werken aan de eventuele herziening van het doopformulier;
3. met inachtneming van wat al gepubliceerd is in het kader van de bezinning op
de huidige tijd en cultuur, verder te studeren en vervolgens voorstellen te doen
voor diensten met een ander karakter: vespers, evangelisatie- en 'open-deur'-

Gronden:
diensten, diensten via de media, etc.
4. onderzoek te doen naar de zin van het gebruik van leesroosters in de eredienst.
ad 1: het taalkleed van liturgische teksten luistert nauw. Daarom hebben deputaten de
vastgestelde teksten van de schuldbelijdenis en de genadeverkondiging op enkele onderdelen
gecorrigeerd;
ad 2: een nieuwe brochure als Licht op liturgie is niet nodig. Wel is het belangrijk om (met
name) voorgangers kort en bondig te informeren over de achtergronden van de besluiten;
ad 3/4: de variatiemogelijkheid tussen de orden van dienst A (Middelburg 1933) en B
(Kampen 1975) (al of niet met toevoegingen) biedt te weinig mogelijkheden, temeer omdat
de orde van Middelburg kwalitatief niet aan de eisen voldoet en daarom beter niet meer
gebruikt kan worden; met het in gebruik nemen van twee nieuwe orden van dienst kan de
orde van Kampen weer zonder de toevoegingen van schuldbelijdenis en genadeverkondiging
gebruikt worden. Zo ontstaan er drie orden, ieder met een eigen karakter. Eventueel
kan de voorganger bij gebruikmaking van de orde van Kampen de elementen schuldbelijdenis
en genadeverkondiging invoegen voor de lezing van de wet.
ad 5: het klassieke avondmaalsformulier is weliswaar lang, maar van een dergelijke
schoonheid dat het niet in onbruik mag raken. Wanneer de kerken op grond van de geschiedenis
en de betekenis van het avondmaal verlangen naar een frequentere avondmaalsviering,
ontvangen ze met de vrijgegeven formulieren voldoende mogelijkheden voor
variatie. Ook voor een korte viering in de middagdienst bieden deze formulieren goede
mogelijkheden;
ad 7: voor een actief meeleven met de eredienst is het van belang, de gemeente zoveel
mogelijk in te schakelen. Wat de voorganger namens de kerkgangers uitspreekt, kan via
teksten en muziek weer in de mond van de gemeente worden gelegd;
ad 8: een korte, kerkordelijke regel schiet tekort, als men denkt daarmee een sluitende
formule te hebben voor alle situaties van de eredienst. De kerkorde bepaalt dat de kerken
bij de inrichting van hun eredienst in de gereformeerde traditie begeren te staan. De kerken
vullen dat in eigen verantwoordelijkheid in, met inachtneming van generaal-synodaal
vrijgegeven orden;
ad 9.1: een dergelijk katern kan zowel in druk als digitaal beschikbaar worden gesteld,
waarbij kerken vrij zijn om voor hun leden kopieën te vervaardigen;
ad 9.2-4: er is een aantal zaken niet afgerond, die toch de moeite van verder onderzoek
waard zijn. Met het oog daarop krijgen deputaten een vervolgopdracht, waarbij nog niet
onderzochte onderdelen van de bestaande liturgie de aandacht krijgen, naast nieuwe
ontwikkelingen die zich voordoen. Het gebruik van leesroosters kan een goede zaak zijn,
wanneer daardoor het verband tussen kerkelijke en huiselijke eredienst wordt bevorderd.
Door het gebruik van leesroosters kan meer uniformiteit ontstaan in de leerdiensten.