Het grote magazine van kleine Weller sprookjes

Hierboven – Titelbladzijde van het boek van Sleinada over de
bokkenrijders.
Rechtsboven – De berechting van bokkenrijders naar een 19de
eeuwse tekening.
Rechtsonder – Kasteel Terworm is nu nog meer dan ooit een
sprookjeskasteel voor sprookjeshuwelijken. In de oranjerie
kan het huwelijk voltrokken worden en in het kasteel zelf
kan de bruidssuite voor de huwelijksnacht worden geboekt.
knevelaers, binnen de landen van Over Maeze
en aenpaelende landstreeken ontdekt, met
een nauwkeurig getal der geexecuteerde en
vlugtelingen’. Het vormde het begin van een
overlevering over de bendes onder de verzamelnaam
‘Bokkenrijders’. Nog tot in onze tijd worden
de verhalen geromantiseerd. Hoewel we weten
dat het sprookjes zijn, of zo u wilt sagen of
legendes – volksverhalen met een historisch
gebeuren als achtergrond, houden sommigen het
erop dat de bokkenrijders echt hebben bestaan.
Vooral is dat het geval als men kan bewijzen dat
een van de voorouders van een van de bendeleden
afstamt. Deze voorouders komen dan meestal
voor in processtukken van de 18de-eeuwse
schepenbanken (plaatselijke rechtbanken) en zijn
dan ooit voor een wandaad aan de galg of op de
brandstapel terechtgesteld. Dat kon soms al voor
inbraak en roof en dat was zeker het geval als de
dader een moord op zijn geweten had. Recent
onderzoek toont aan dat velen onschuldig waren
en dat bendevorming een ‘sprookje’ is dat door
verkeerde rechtspraak in combinatie met foltering
is ontstaan.
Sprookjeshuwelijk, sprookjeskasteel
Het was vooral de tijd van de romantiek, in
Nederland de periode zo tussen 1800 en 1850, die
de aandacht voor sprookjes weer deed opleven.
Kunstenaars en schrijvers waren ontevreden met
de dagelijkse werkelijkheid, waardoor ze verhalen
aan het papier gingen toevertrouwen, waaruit
geloof in een hogere werkelijkheid sprak. Het
was min of meer een reactie op het optimisme
en het rationalisme van de Verlichting en de
harde werkelijkheid van de industrialisatie. Bij
de verhalen kon je, net als bij de middeleeuwse
ridderverhalen, even wegvluchten uit het harde
bestaan van alle dag. Door de invloed van de
romantiek komen we aan begrippen als sprookjes-
kasteel, sprookjeshuwelijk, sprookjesprins en
dergelijke.
Een van die ‘sprookjesprinsen’ was een edelman
die stapelverliefd was op een adellijke dame. Het
was baron Otto Napoleon de Loë Imstenraedt.
Hij trouwde in 1846 in Bonn met zijn ‘sprookjesprinses’
barones Antonia de Loë Mheer de
Böselager. Ze woonden op hun ‘sprookjeskasteel’
Terworm dat een mooie 18de eeuwse Rococotuin
had met oranjerie. Antoinettes vader, Karel von
Böselager, had het kasteel al in 1840 van de erfgenamen
van baron De Belderbusch voor haar
gekocht en voor bewoning laten opknappen. Wat,
ingezegend door de aartsbisschop van Keulen,
een sprookjeshuwelijk had moeten worden, duurde
echter niet lang. Antonia overleed kinderloos op
twintigjarige leeftijd op 12 oktober 1847 aan een
‘Nervenschlag’. Veel te vroeg dus om lang van
de liefde te kunnen genieten. De jonge baron
veertien vijftien Wellermagazine sprookjes
rouwde enorm en liet speciaal ter nagedachtenis
aan haar op de begraafplaats aan de Akerstraat
in Heerlen een kapel bouwen, het enige neoclassicistische
bouwwerk dat Heerlen (nog) rijk is.
Boven de ingang ervan zijn de wapens van beide
echtelieden afgebeeld. Over Antonia schreef hij
daaronder in het Latijn in de herinneringstekst:
edel door afkomst, edeler door karakter,
’t edelst door vroomheid.
Heksenberg
De hoogste heuvel in de heide bij Heerlen, nu
enigszins aan het oog onttrokken door de steenberg
van de voormalige Oranje-Nassaumijn IV,
wordt momenteel Heksenberg genoemd. Omdat
deze zo hoog ligt, ongeveer 137 meter boven
N.A.P., de heuvel zelf is overigens maar ongeveer
25 meter hoog ten opzichte van de omringende
heide, is deze top gebruikt voor het maken van
kaarten. Al sinds er landmeters actief zijn in onze
regio hebben ze de heuvel gebruikt als steunpunt
voor de driehoeksmeting. Op een van de oudste
kaarten, waar deze het eerst is toegepast, de
Tranchotkaart uit 1807, staat deze berg als een
dergelijk steunpunt ingetekend. Daar heet het
echter niet Heksenberg, maar Essenberg. Op
andere kaarten en in archiefstukken staat vooral:
Hessenberg.
In het verleden is er al veel nagedacht over wat
het nu moet zijn. Een van de eerste archivarissen
van Heerlen beweert anno 1919 dat het er echt op
lijkt, dat de naam is afgeleid van de heksen die
er volgens onze voorouders rondspookten. Een
andere overlevering verhaalt dat er een Romeinse
veldheer of Germaanse koning uit Hessen onder
begraven ligt. Het was gebruikelijk dat de as van
een stamoverste in een stenen kamer bedekt
werd met een reusachtige grafheuvel. Volgens
hem was dat ‘helaas een sprookje’. De berg heeft
gewoon een natuurlijke oorsprong.
Toch bleven de spookachtige verhalen hardnekkig.
Op sombere dagen heeft men de wanstaltige
wezens op bezemstelen door de lucht zien rijden.
De verhalen moeten echter vooral uit de 19de en
begin 20ste eeuw stammen, want in de oude
archieven komt de naam Heksenberg niet voor.
Hessenberg komen we eerder dus wel tegen.
Heeft het dan toch misschien iets met het sprookje
te maken? In de buurt van de heuvel gevonden
urnenvelden uit circa 500 v.Chr. zouden misschien
in die richting kunnen wijzen. De urnen waren
echter meestal begraven onder heuveltjes van
een meter hoogte. Maar honderd procent zeker,
dat die urnenvelden er inderdaad gevonden zijn en
waar, zijn we ook niet. Ook die verhalen kennen
we slechts uit de overlevering. Ook een sprookje?
Als we vergelijkend veldnamenonderzoek doen,
lijkt het er op dat Hesse(n)berg de juiste benaming
moet zijn. Hesse, heze, hees is overal elders in de
naamsverklaring een bos(je) op droge, schrale
grond, meestal een berken- of beukenbos, maar
soms ook dennenbos. Dat komt overeen met de
plek waar we het hier over hebben. De Hessen
waren er in onze regio ooit wel, zelfs in de 17de
en 18de eeuw in regimenten huursoldaten. De
heksen? Hebt u ze gezien? Het blijven sprookjes!
Boven – De Heksenberg nog vrijwel zonder bomen anno
1938 is nog steeds ‘rijksdriehoeksmeetpunt’ voor de
topografische dienst.
Midden – ‘Hessenberg’ op de Tranchotkaart uit 1807.
Hierboven – Tekening van de urnenvondst in de omgeving
van de Heksenberg.
Links – De verbeelding van ‘Heksenberg’ in een houtsnede
van René Smeets.