Leren en veranderen - Marjo Lam

Leren en veranderen
Sanneke Bolhuis 2009
Uittreksel gemaakt door Marjo Lam
2010
Ga voor meer uittreksels en informatie over
Leren – Ontwikkelen – Organiseren
naar marjolam.nl

Inleiding
Leren is het tot stand komen van betekenis, of een verandering in betekenis.
De kern van leren is betekenisgeving. Leren is een proces waarin we
de wereld om ons heen en onszelf betekenis toekennen. Dit komt tot
stand door en in een sociaal-culturele wereld. Het komt tot uitdrukking en
wordt gedeeld in handelen, gedrag en in de inrichting en vormgeving van
de omgeving. Leren als proces heeft altijd verandering tot gevolg. Al het
eerder geleerde vormt samen het referentiekader. Het biedt kaders waar
vanuit nieuwe informatie wordt bekeken en opgenomen en waardoor je
leervermogen en leercompetenties ontwikkeld hebt.
Leren op school is bewust en opzettelijk en de toepassing ervan
ligt vaak in de toekomst. Andere leerprocessen zijn lang niet altijd zo
bewust, bijvoorbeeld alledaags leren, voortvloeiend uit dagelijkse ervaringen
en leren uit eigen beweging van iets wat onze interesse gewekt heeft.
Soms moet er ook noodgedwongen geleerd worden bij rampen of in een
confrontatie met andere culturen. Wat mensen leren en het referentiekader
wat mensen daarmee vormen verschilt al naar gelang de sociale context
waarin mensen verkeren. Leren is ondenkbaar zonder omgeving. Dat
is overal, een krachtige leeromgeving kun je creëren. De aandacht voor
spontane leerprocessen is van belang voor het levenslang leren en de
voorbereiding daarop in het onderwijs. Om levenslang te leren is het ook
cruciaal om bewust te leren omgaan met de vele manieren waarop spontaan
geleerd wordt.
H1 Verschillende leerprocessen
Leren doe je op alle mogelijke plaatsen en gedurende je hele leven, door
directe ervaring, door eigen handelen, door interactie met anderen. Leren
is niet passief, maar een activiteit. Het hoeft niet vooraf te gaan aan handelen,
gedrag en handelen kunnen ook resulteren in leren. Leren is niet
alleen cognitief maar ook emotioneel, je bent je niet altijd bewust van
leerresultaten. Je kunt ook negatieve dingen leren en dingen afleren. Het
geleerde bestaat niet uit objectieve feiten, maar krijgt betekenis in de tijd
en omgeving. Leren vindt ook niet plaats op een onbeschreven lei, maar
het eerder geleerde vormt het referentiekader waarbinnen nieuwe ervaringen
en andere informatie wordt waargenomen en geïnterpreteerd. Leren
kun je bekijken als individueel proces met individuele resultaten, maar
het is vooral een sociaal proces, met sociale resultaten.
Marjo Lam 2010 1

Leren is een activiteit,
1 je leert door sociale interactie, o.a. door observeren (observatie of model
leren Bandura 1986)
2 je leert door directe ervaring, door handelen trial and error en door de
reacties die je krijgt op je handelen.
3 je leert door het verwerken van theorie, hierbij ontstaan problemen omdat:
er geen transfer plaats vindt naar de praktijk, omdat theorie makkelijk
verkeerd begrepen kan worden, de hoeveelheid kan blokkeren.
Deze punten kunnen leiden tot motivatieproblemen. Ook ontstaat het
gevaar bij theorie leren dat de lerende een statisch kennisconcept verwerft
omdat de theorie suggereert dat het de werkelijkheid is.
4 je leert door nadenken, reflectie. Het leerresultaat wordt verder ontwikkeld
door er achteraf over na te denken. Door na te denken over de
theorie in relatie tot de eigen directe en sociale ervaring krijgt de theorie
een reële betekenis.
Leerprocessen kunnen onbewust verlopen, waardoor ook de leerresultaten
zich onttrekken aan het bewustzijn. Dit kan bewust gemaakt worden door
communicatie.
Iets bijleren is het makkelijkst, iets totaal nieuws leren is veeleisender,
iets leren dat in strijd is met het eerder geleerde is het moeilijkst. Dit is
het geval bij transformatief leren, je moet een nieuw perspectief innemen
om uit het dilemma te komen. Transformatief leren verloopt het meest
succesvol als het een gezamenlijk leerproces is. Het resultaat van transformatief
leren is heel ingrijpend, er treedt een drastische verandering op
in het eigen referentiekader.
H2 Leren en (sub)culturen
Om samen te kunnen leven is het belangrijk dat mensen elkaar begrijpen.
Mensen uit uiteenlopende culturen verschillen in referentiekader. Mensen
die uit de ene cultuur in een andere cultuur komen ondervinden een cultuurschok.
Hun referentiekader vormt geen houvast meer. Oude gewoonten
leren zij af en gaan zich anders gedragen. Het kan hier gaan om migranten,
maar ook verschillende sociaal economische klassen of de afstand
tussen de generaties, sekse. Hoe groter de verschillen, des te meer
problemen er optreden in het contact. De meeste contacten worden veroorzaakt
door taalproblemen. Cultuur is diep geworteld in het onbewuste.
Marjo Lam 2010 2

Een succesvolle participatie kan bevorderd worden door het ontwikkelen
van biculturele competenties (Ward 2001) Het doel is niet het opgeven
van de eigen cultuur, maar om zich in beide culturen goed te kunnen
handhaven.
H3 Van georganiseerd leren naar werkleren
Kritisch of transformatief leren wordt steeds meer gezien als een manier
van leren waarin het onderwijs studenten moet bekwamen. Studenten
moeten kennis zich actief eigen maken. Op school is kennis een vaststaand
gegeven, wordt het verbaal overgedragen, verdeeld in vakken
waarbij eerst de theorie komt en dan het toepassen. Dit demotiveert. Motivatie
wordt beïnvloed door de inhoud van de leerstof en de wijze waarop
het georganiseerd wordt. Bruikbaarheid en praktische toepasbaarheid
worden vaak genoemd als belangrijke motiverende factoren.
Onderwijs moet aansluiten bij het bekende, dit vereist onderzoek naar wat
al bekend is. Betekenis geven is ondeelbaar maar heeft een cognitief-, een
gedrags- en een emotioneel aspect (kennis, houding en vaardigheden.
Deze volgorde suggereert dat kennen voor kunnen komt, maar vanuit het
hersenonderzoek lijkt de volgorde eerder omgekeerd, eerst emotie, dan
gedragsverandering en dan pas bewuste cognitie. Het besef dat alle fasen
van leren emotie behelzen is een belangrijk inzicht voor het onderwijs.
Leren omgaan met emoties en rekening houden met de emotionele kant
van betekenisgeving is net zo goed een onderdeel van het curriculum als
cognitieve doelen. De samenhang tussen kennis, gedragsmogelijkheden
en houdingen komt terug in de term competenties (handelingsbekwaamheid)
zoals sociaal normatieve, sociaal communicatieve, technisch instrumentele,
organisatorische en leercompetenties. Ook voor een goede leraar
zijn bekwaamheidseisen beschreven: de leraar is interpersoonlijk competent,
pedagogisch competent, vakinhoudelijk en didactisch competent, organisatorisch
competent, competent in het samenwerken met collega’s,
competent in het samenwerken met de omgeving van de school en competent
in reflectie en ontwikkeling (www.lerarenweb.nl). Deze zijn verder
uitgewerkt in deelcompetenties.
Beroepsopleidingen proberen steeds beter aan te sluiten bij het werk door
o.a. het werken aan realistische problemen en stages.
Tijdens stages wordt de verbinding tussen theorie en praktijk gelegd door
reflectie. Het leren in de praktijk is echt en krachtig, maar leidt niet vanzelfsprekend
tot de beste resultaten. Voor stagiaires is het belangrijk om
gekoppeld te worden aan werkenden en werk te verrichten in hun naaste
zone van ontwikkeling. Door het uitvoeren van die activiteiten moeten ze
Marjo Lam 2010 3

een waardevol aandeel kunnen leveren aan die praktijk. De directe begeleiding
heeft een belangrijke rol en is bij voorkeur gericht op het begeleiden
van de natuurlijke, spontane leerprocessen. De begeleiding richt zich
hierbij op het laten reflecteren op ervaringen, het bewust maken van
de observaties die ze gedaan hebben, laten praten met diverse gesprekspartners
waarbij ingegaan wordt op de vragen die gesteld worden.
Adviezen die gegeven worden zijn: inventariseer vooraf wat de leerling op
die werkplek kan leren, bereidt de stagiaires goed voor, zorg voor een
goede introductie zodat de leerling zich thuis voelt, leerde leerling goed
kennen, zorg dat de leerlingen ook gelegenheid krijgen om te observeren,
waarbij zij uitleg krijgen en vragen kunnen stellen. Laat de leerlingen echte
taken uitvoeren die deel uitmaken van het beroep. Zorg voor voldoende
informatie en geef ondersteuning als dat nodig is. En tot slot: geef je
feedback en beoordeel de leerling met als doel het leerproces te dienen.
Elke student loopt stage vanuit een eigen referentiekader, motivatie, verwachtingen
en met behulp van eigen leerstrategieën. Het is de taak van
de opleiding en de begeleiders hierop in te spelen. Voor docenten is het
belangrijk zelf contact met de praktijk te onderhouden om op de hoogte te
blijven van de laatste ontwikkelingen en vraagstukken, die om andere
kennis en nieuwe theorievorming vragen. Voor begeleiders is contact met
de opleiding belangrijk om op de hoogte te zijn van de kennis en vaardigheden
die de student van de opleiding meekrijgt en die vaak anders zijn
dan datgene wat zij zelf hebben meegekregen. Leren in de praktijk kan als
nadeel hebben dat stagiaires de manier van werken bij die instelling als de
enig mogelijke en beste ervaren. Het is daarom belangrijk om ervaring in
verschillende praktijken op te doen en uitgedaagd te worden om de verschillen
te onderzoeken. Mensen leren op het werk door het dagelijkse
werk, iets nieuws aan het bestaande werk toe te voegen, door sociale interactie,
door theorie of begeleiding, door reflectie en door het leven buiten
het werk.
In veel werksituaties is er een toenemende noodzaak tot samenwerken,
hierbij is het belangrijk dat je ook oog hebt voor de inbreng van de anderen,
dat je met verschillende meningen om kunt gaan en dat je gezamenlijke
ideeën ontwikkelt over de taken en de manier waarop het werk moet
gebeuren.
Werkleren kan positief bevorderd worden als er nagedacht wordt over het
eigen werk, als er geëxperimenteerd kan worden om dingen op een andere
manier te doen, als je mag leren van fouten, als je eigen meningen
kunt delen, als je aan durft te geven dat je het ergens niet mee eens
Marjo Lam 2010 4

ent, als je feedback vraagt en of je je afvraagt of je nog op de goede
plek zit (loopbaanbewustzijn). Kritisch reflectief werkgedrag hangt samen
met het vertrouwen in eigen competenties en met de mogelijkheden tot
participatie en inspraak. Het management laat medewerkers meedenken
over verbeteringen en laat ze leren van fouten. Het vraagt naar kritisch
commentaar en luistert daar ook naar, want op de werkvloer is er concrete
kennis over de dingen die mis gaan en kunnen ook praktische oplossingen
worden bedacht. Werknemers met een sterk kritisch reflectief vermogen
voelen zich meer betrokken bij de organisatie en hebben meer vertrouwen
in eigen competenties
H4 Leervermogen
Het leervermogen (leercompetenties) om te leren is een essentiële aangeboren
eigenschap van mensen, het betreft gedragskenmerken die samenhangen
met leerhouding en leerkenmerken. Het wordt zowel op school als
in spontane onbewuste leerprocessen ontwikkeld. Leercompetentie is het
vermogen om in relevantie(beroeps)situaties op adequate wijze te leren
(betekenis toe te kennen) op basis van geïntegreerde kennis, leervaardigheden
en leerhouding. Maar is inadequate betekenisgeving mogelijk en
wie bepaalt wat adequaat is? De term leervermogen is opener, het geeft
de mogelijkheid aan tot leren en het verder ontwikkelen van leermogelijkheden.
Leercompetenties zijn het resultaat van een positieve ontwikkeling
van het leervermogen. Recent hersenonderzoek laat zien dat hersenen
zich blijven ontwikkelen. Het actuele leren vindt plaats in wisselwerking
tussen het leervermogen en de situatie die leren uitlokt.
De leerhouding is de emotionele betekenis die leren heeft: belangstelling
en nieuwsgierigheid, of juist onverschilligheid of weerstand. De motivatie
om te leren kan intrinsiek, extrinsiek of conditioneel zijn. Bij intrinsieke
motivatie heeft de persoon plezier in het leren als zodanig, bij extrinsieke
motivatie wordt een doel nagestreefd, conditionele motivatie wordt opgeroepen
door de al of niet plezierige condities die leren met zich meebrengt.
De intrinsiek motivatietheorieën gaan er vanuit dat intrinsieke motivatie
het meeste effect oplevert, maar zijn leerprocessen niet veel meer
ingegeven op doelen en in die zin extrinsiek gemotiveerd? Naast de intrinsieke
motivatietheorie is er de prestatie motivatietheorie. De persoon
verwacht succes te behalen door zijn inspanning.
Tegenover deze theorie staat de faalangstmotivatie, hier worden situaties
vermeden waarvan falen gevreesd wordt. Een groot gebrek aan zelfvertrouwen
maakt leerprocessen moeilijk en soms onmogelijk. Leercompetenties
zijn voor een belangrijk deel sociale vaardigheden, leren door sociale
interactie en ervaring (model leren, observatieleren Bandura).
Marjo Lam 2010 5

Om te kunnen leren moet je bereid zijn je open te stellen voor wat anders
is dan al het bekende. Door identificatie met belangrijke anderen en door
spelen wordt het vermogen om zich in anderen en in andere situaties te
verplaatsen ontwikkeld. Dat legt de basis voor reflectief vermogen. Leren
door observeren gaat samen met leren door doen trial and error, bij dit
leren is het belangrijk dat je je in nieuwe situaties begeeft, openstaat voor
nieuwe indrukken, nieuwe activiteiten onderneemt, eigen ervaringen serieus
neemt, vertrouwt op eigen handelen, leert van fouten en doorgaan.
Het leren door ervaring wordt op een hoger niveau gebracht door de ontwikkeling
van reflectieve vaardigheden. Reflectieve vaardigheden kunnen
geleerd worden door sociale interactie of doelbewust op school. Voor de
vorming van beroepsidentiteit wordt het kritisch reflecteren op eigen handelen
en professioneel handelen erg belangrijk geacht. Op school wordt
het dan ook vaak gekoppeld aan ervaringen die in de praktijk worden opgedaan.
Reflecteren is nadenken! Het is kritisch onderzoeken en evalueren
van eigen ideeën, standpunten handelen en gevoelens gerelateerd aan de
betekenisgeving die gangbaar is in de omgeving.
Ook voor het verwerken van abstracte informatie moet je beschikken over
leercompetenties, weten waar je wat kunt vinden, deze informatie concretiseren,
deze informatie relateren aan eerder verworven kennis, het zoeken
en testen van de informatie, het structureren en vastleggen, het beoordelen
van de bronnen, het beoordelen van de aard van de informatie
en het verwerken van de informatie in een product. Je eigen leren sturen
vraagt ook om competenties om te weten wat je doel is, wat je daarvoor
nodig hebt, hoe je de planning maakt en hoe je op grond van evaluatie
kunt bijsturen. Het is geen lineair, maar een grillig proces. Bij spontane
leerprocessen wil je zelf doelen bereiken. In het onderwijs zijn doelen door
anderen vastgesteld. Als lerenden niet betrokken zijn in het zich toe eigenen
van de leerdoelen kan niet verwacht worden dat ze deze doelen automatisch
delen. Ze kunnen zelfs doelen hebben die in strijd zijn met de
onderwijsdoelen. Betrokkenheid bij het doelen stellen is voorwaarde voor
gemotiveerd zelfgestuurd leren.
Leervaardigheden zoals plannen, reflecteren of abstractie informatie begrijpen,
betekent niet dat iedereen deze vaardigheden op elk terrein kan
toepassen.
Ze krijgen pas betekenis in de context waarin ze gebruikt worden. Hoe
gevarieerder het gebied is waar leercompetenties zijn opgedaan, hoe beter
deze competentie zich eigen gemaakt wordt en bovendien neemt de
kans toe dat dankzij een bestaande leercompetentie op een nieuw gebied
sneller geleerd wordt.
Marjo Lam 2010 6

Er zijn persoonlijke verschillen in de voorkeursmanier van leren. Een veelgebruikte
term is leerstijl, de persoonlijke voorkeur voor het gebruik van
bepaalde leeractiviteiten. In het onderwijs zou een mix van leermogelijkheden
aangeboden moeten worden om zoveel mogelijk mensen te bedienen
en om meer manieren van leren te helpen ontwikkelen zodat effectiever
geleerd kan worden.
Gardner heeft de theorie van meervoudige intelligentie beschreven (1983-
1999). Hij schrijft dat intelligentie opgevat moet worden als een meervoudig
begrip, taalkundig, wiskundig, visueel, motorisch, muzikaal, natuurgericht,
interpersoonlijk, intrapersoonlijk. Traditioneel wordt in het onderwijs
vooral een beroep gedaan op taal en wiskundige intelligentie. Leerlingen
met een sterke voorkeur daarvoor zijn dus in het voordeel. Toepassers
van meervoudige intelligentie spreken van matchen, stretchen en vieren.
Matchen duidt op het aansluiten bij de eigen aanleg, de intelligentie waar
iemand goed in is, stretchen is het ondersteunen van de ontwikkeling van
zwakkere intelligenties en vieren is het waarderen van alle intelligenties.
Manon Ruijters zocht naar een nieuwe indeling (2006) omdat de sociale
manier van werkleren en het collectieve niveau weinig aandacht krijgen.
Uitgangspunt bij haar is dat verschillende contexten verschillend gedrag
oproepen. Als mensen hier zelf zicht op krijgen, krijgen ze ook meer greep
op hun eigen leren en dit is goed voor de ontwikkeling van het zelfvertrouwen.
Zij typeert de leervoorkeuren in 5 metaforen: kunst afkijken,
participeren, kennis verwerven, oefenen en ontdekken. Zij ontwikkelde
het situgram als instrument om de leervoorkeuren in beeld te brengen.
Deze metaforen kunnen helpen bij het nadenken over het eigen leren en
dat van anderen en bij het verder ontwikkelen en productiever inzetten
van eigen en gezamenlijke leerstrategieën
Marjo Lam 2010 7