nieuw handboek versie sept 2009 def - WMO-Werkplaats

Cliënten betrekken bij Wmo-beleid
Een Handboek

Colofon
Cliënten betrekken bij Wmo-beleid. Een handboek.
Actualisatie van het handboek “Klanten betrekken bij wonen, welzijn en zorg”, 2004.
Uitgave
Lokaal Centraal, Cliëntenparticipatie Wmo
In samenwerking met Zorgbelang Nederland
CliëntenBelang Utrecht
Kaap Hoorndreef 42
3563 AV Utrecht
Telefoon 030 262 80 24
Fax 030 261 70 63
E-mail info@clientenbelangutrecht.nl
Tekst
Hagar Stollman
Tekstredactie Herma Vermeulen
Kenmerk
09/Wmo 081 hve
Datum juli 2009
Dit project is gefinancierd door het ministerie van VWS via een subsidieverstrekking
van het Fonds PGO.
1

Voorwoord
Het handboek dat voor u ligt is de geactualiseerde versie van het handboek “Klanten
betrekken bij wonen, welzijn en zorg” dat in 2004 is uitgegeven door het PP/CP
Utrecht. De informatie in het handboek was verouderd en toe aan een grondige
update.
De actualisatie is gerealiseerd vanuit het stimuleringsprogramma Lokaal Centraal,
cliëntenparticipatie Wmo. Lokaal Centraal is gefinancierd door het ministerie van VWS
via een subsidieverstrekking van het Fonds PGO. Het programma is in het leven
geroepen om de lokale cliëntenparticipatie Wmo zo optimaal mogelijk vorm en inhoud
te geven. Zorgbelang Nederland en haar 13 leden, de provinciale / regionale
Zorgbelangorganisaties, hebben dit programma in de periode van 2006-2008
uitgevoerd.
De inhoud van dit handboek is tot stand gekomen mede dankzij de collega’s van
Zorgbelangorganisaties. Zij hebben verschillende instrumenten en methodieken
aangeleverd.
2

Inhoud
Inleiding 4
1. Wet maatschappelijke ondersteuning 5
2. Cliëntenparticipatie in de Wmo 6
2.1 De betekenis van cliëntenparticipatie 6
2.2 Het belang van cliëntenparticipatie 6
2.3 Cliëntenparticipatie in de praktijk 7
2.3.1 Formele cliëntenparticipatie 7
2.3.2 Informele cliëntenparticipatie 8
2.3.3 De mate van invloed van cliënten 8
3. De Wmo-cliëntgroepen 10
3.1 De georganiseerde cliënt 10
3.2 De niet-georganiseerde cliënt 10
3.3 De Wmo-cliëntgroepen 10
4. Instrumenten informele cliëntenparticipatie 16
5. Stappenplan informele cliëntenparticipatie 53
Bronnen 56
Bijlagen 57
3

Inleiding
Mensen willen zeggenschap over hun eigen leven. Zij willen zelf hun leven inrichten.
Niet alle mensen kunnen echter hun leven inrichten zoals zij dat willen. Vanwege een
beperking of andere omstandigheden hebben zij in het dagelijks leven behoefte aan
extra ondersteuning of zorg. Sinds 1 januari 2007 is de Wet maatschappelijke
ondersteuning (Wmo) van kracht. Het doel van de Wmo is ‘meedoen’. De wet moet
ervoor zorgen dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en mee
kunnen doen in de samenleving, al of niet geholpen door vrienden, familie of
bekenden.
De gemeente heeft de lokale regierol bij de Wmo en ontwikkelt haar eigen Wmobeleid.
Daarbij moet de gemeente cliënten betrekken. Dit noemen we
cliëntenparticipatie. De Wmo stelt dit zelfs verplicht (zie artikel 11 en 12, bijlage 1). In
veel gemeenten zijn Wmo-raden actief. Een Wmo-raad is een vorm van formele
cliëntenparticipatie. Maar cliënten kunnen ook via vormen van informele participatie
betrokken worden bij het Wmo-beleid.
Formele en informele participatie vullen elkaar aan en dragen bij aan een goede
lokale cliëntenparticipatie Wmo, waar alle cliëntengroepen bij betrokken zijn.
Dit handboek richt zich alleen op informele participatie, omdat de inzet van vormen
van informele participatie steeds belangrijker wordt. Zo kunnen de Wmo-cliëntgroepen
hun stem laten horen, die via formele participatie niet worden bereikt.
De uitvoerige beschrijving van voorbeelden van informele cliëntenparticipatie is
hopelijk een stimulans voor gemeenten en Wmo-raden om veelvuldig gebruik te
maken van de instrumenten.
Leeswijzer
Hoofdstuk 1 geeft informatie over de Wmo. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op het wat,
hoe en waarom van cliëntenparticipatie. Daarnaast wordt het verschil tussen formele
en informele participatie besproken. Hoofdstuk 3 geeft informatie over de
verschillende Wmo-cliëntgroepen en de manier waarop zij te bereiken zijn. In
hoofdstuk 4 is een stappenplan voor het vormgeven van cliëntenparticipatie
opgenomen en worden voorbeelden van instrumenten voor informele participatie
beschreven. Hoofdstuk 5 ten slotte geeft in het kort een aantal tips om te zorgen dat
de resultaten van het gebruik van een instrument cliëntenparticipatie leiden tot actie.
4

1. Wet maatschappelijke ondersteuning
De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) staat voor de verantwoordelijkheid
die de gemeente heeft om te zorgen dat iedereen in de maatschappij mee kan doen.
Meedoen voor álle burgers: jong en oud, ongeacht maatschappelijke of economische
positie, ongeacht beperkingen. Dat is de basis voor het gemeentelijk Wmo-beleid.
Gemeenten moeten zich in het kader van de Wmo dus ook richten op mensen voor
wie het meedoen op de één of andere manier wordt bemoeilijkt. Burgers die
bijvoorbeeld leven met een beperking, de regie kwijt zijn over hun eigen leven, of
problemen hebben met het opvoeden van kinderen. Binnen het programma Lokaal
Centraal is uitgegaan van 11 Wmo-cliëntgroepen 1 . De mensen uit deze Wmocliëntgroepen
worden in dit handboek cliënten genoemd.
De Wmo kent negen prestatievelden (zie bijlage 2). De prestatievelden zijn de kaders
waarbinnen gemeenten hun beleid moeten formuleren. Met deze prestatievelden
regelt de Wmo in het kort:
- dat mensen die hulp nodig hebben in het dagelijks leven, ondersteuning krijgen
van hun gemeente. Bijvoorbeeld hulp bij het huishouden, een rolstoel of
woningaanpassing.
- dat mensen die hulp bieden aan hun medemens of zich inzetten voor hun buurt,
worden ondersteund. Het gaat hierbij om mantelzorgers en vrijwilligers.
- dat activiteiten die de sociale samenhang in buurten en wijken vergroten,
gestimuleerd worden.
- dat ondersteuning wordt geboden om te voorkomen dat mensen later zwaardere
vormen van hulp nodig hebben. Zoals opvoedingsondersteuning en activiteiten om
eenzaamheid te voorkomen.
De Wmo legt gemeenten dus een aantal verplichtingen op. Daarnaast kenmerkt de
wet zich door het benadrukken van de eigen verantwoordelijkheid en het eigen
initiatief van de burger. Er wordt van burgers verwacht dat zij actief participeren in de
gemeentelijk beleidsvorming en -uitvoering.
In het volgende hoofdstuk gaan we in op verschillende vormen van participatie en het
belang van cliëntenparticipatie.
1 De 11 doelgroepen van de Wmo zijn: allochtonen, chronisch zieken, dak- en thuislozen, GGz-cliënten,
jeugd, mensen met een lichamelijke beperking, mantelzorgers, sociale minima, ouderen, verslaafden
en mensen met een verstandelijke beperking.
5

2. Cliëntenparticipatie in de Wmo
2.1 De betekenis van cliëntenparticipatie
Participatie gaat om meepraten, meespelen, meevoelen en meedoen. Het woord
‘participatie’ wordt in verschillende betekenissen gebruikt. Gemeenten moeten goed
naar hun burgers luisteren en hen voldoende betrekken bij haar activiteiten. Dit wordt
burgerparticipatie genoemd. Burgerparticipatie is in de Wmo verplicht en moet er voor
zorgen dat maatschappelijke ondersteuning aansluit bij wat burgers nodig hebben om
mee te kunnen doen. Burgerparticipatie heeft betrekking op alle vormen van
participatie die te maken hebben met de belangen van burgers.
Cliëntenparticipatie Wmo is een verbijzondering van burgerparticipatie Wmo.
Cliënten, in dit geval mensen uit de Wmo-cliëntgroepen, zijn uiteraard burgers.
Gemeenten kunnen hen aanspreken als burger. Maar het is belangrijk dat gemeenten
expliciet aandacht hebben voor de Wmo-cliëntgroepen. Cliënten kunnen specifieke
ondersteuning nodig hebben om zo optimaal mogelijk te kunnen deelnemen aan de
maatschappij. Wat deze ondersteuning is, kan het beste door (vertegenwoordigers
van) de cliënten worden aangegeven. Het is – helaas- nog niet vanzelfsprekend dat
bij gemeentelijke beleidsformulering voldoende rekening wordt gehouden met de
belangen van cliënten.
2.2 Het belang van cliëntenparticipatie
Maatschappelijke ondersteuning is zinvol als het aansluit op de behoeften van
cliënten. Iedere cliënt heeft zijn eigen specifieke wensen, behoeften en problemen.
Dé cliënt bestaat niet. En dé Wmo-voorziening bestaat ook niet.
Om goede voorzieningen te realiseren moet een gemeente samen met betrokken
cliënten inzicht krijgen in de lokale wensen en behoeften. Cliënten kennen de lokale
situatie als geen ander en kunnen heel goed aangeven waaraan behoefte is, waar
hiaten zijn, wat goed loopt en wat minder goed gaat.
Voordelen cliëntenparticipatie
Voor cliënten biedt beleidsparticipatie het voordeel dat zij invloed kunnen uitoefenen
op lokale plannen zodat deze aansluiten bij hun behoeften. Zij kunnen op die manier
hun wensen en ideeën kenbaar maken bij beleidsmakers of meebeslissen bij
beleidsvorming. Cliëntenparticipatie biedt daarnaast ook voordelen voor
beleidsmakers. Cliëntenparticipatie:
- levert signalen op over wensen, behoeften en verwachtingen van cliënten en over
obstakels die zij tegenkomen in de praktijk,
- creëert draagvlak voor het beleid en vergroot de acceptatie daarvan,
- draagt bij aan de betrokkenheid van individuele cliënten en vermindert de afstand
tussen cliënten en politiek,
- levert betere en snellere besluitvorming op,
- betekent lage advieskosten,
- geeft beleidsmakers inzicht in de effecten van het beleid,
- levert ervaringsdeskundigheid op,
- levert tevreden cliënten op (Huibers, 2007).
Cliëntenparticipatie kan dus veel opleveren en is daardoor meer dan alleen een
verplichting in het kader van de Wmo.
6

2.3 Cliëntenparticipatie in de praktijk
De manier waarop gebruik wordt gemaakt van cliëntenparticipatie is afhankelijk van
een aantal keuzes:
- de vorm: formeel of informeel;
- de mate van invloed die cliënten kunnen en willen uitoefenen;
- op welk moment de cliënten betrokken (willen) worden in de beleidscyclus.
2.3.1 Formele cliëntenparticipatie
Cliënten kunnen op verschillende manieren meedenken of adviseren over lokaal
beleid. Wanneer ze dat doen als lid van officiële adviesorganen zoals
gehandicaptenplatforms, ouderbonden en Wmo-raden is er sprake van formele
participatie. Na invoering van de Wmo is de Wmo-raad de meest gebruikte vorm van
formele participatie geworden. De Wmo-raad wordt ingesteld door het College van
Burgemeester en Wethouders en is voor cliënten een middel om hun stem te laten
horen.
Voor het goed functioneren van een Wmo-raad zijn vele factoren van belang.
Een paar voorbeelden.
- Gemeenten hebben informatie over hun eigen beleidsontwikkeling. Voor Wmoraden
is het belangrijk dat zij goed op de hoogte zijn van deze beleidscyclus,
zodat zij voldoende, tijdig en juist geïnformeerd zijn.
- Cliënten hebben veel kennis van hun eigen situatie. Gemeenten maken beleid
voor alle burgers. Zij zijn in staat om persoonlijke verhalen van cliënten te
vertalen naar algemeen beleid. Duidelijke communicatie, inzicht in elkaars
werelden en open staan voor elkaar is hierbij een voorwaarde.
- Vergaderen heeft als doel een resultaat te bereiken. Dit geldt ook voor de
vergaderingen van de Wmo-raden. Duidelijke doelstellingen voor het overleg
formuleren en projectmatige activiteiten kunnen hier voor zorgen.
- Om meer input te kunnen leveren in de advisering aan de gemeente kunnen
cliënten hun achterban raadplegen. Dit kost veel tijd en energie. Gemeentelijke
ondersteuning kan hen hierbij helpen.
In veel gevallen zijn niet alle Wmo-cliëntgroepen in Wmo-raden vertegenwoordigd. Uit
een onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut in 2008, onder 176 gemeenten in
Nederland, is gebleken dat ouderen en mensen met een lichamelijke beperking het
sterkst vertegenwoordigd zijn. Ook mensen met een chronisch ziekte, mensen met
een verstandelijke beperking, GGz-cliënten en mantelzorgers zijn over het algemeen
goed vertegenwoordigd in de raden. Daar tegenover staat dat (vertegenwoordigers
van) dak- en thuislozen en verslaafden veel minder deelnemen. De betrokkenheid van
deze groepen is echter wel sterk gegroeid in de laatste jaren. Moeilijk bereikbare
groepen als jeugd en allochtonen blijven ook nog sterk achter. Dit geldt vooral voor
allochtonen: zij zijn in minder dan een kwart van de deelnemende gemeenten
vertegenwoordigd (Oudenampsen et al., 2006 en 2008). Formele cliëntenparticipatie
in de vorm van Wmo-raden is dus niet toereikend om alle Wmo-cliëntgroepen te
betrekken bij beleidsvorming.
7

2.3.2 Informele cliëntenparticipatie
Naast formele participatie kunnen gemeenten ook gebruik maken van informele
vormen van participatie. Voorbeelden hiervan zijn raadplegingen onder gebruikers en
cliëntenpanels wonen, welzijn en zorg. Bij informele vormen van participatie worden
instrumenten periodiek of tijdelijk ingezet. Met informele participatiemethodieken
kunnen veel cliëntgroepen, waaronder de moeilijk bereikbare cliëntgroepen, hun
wensen en behoeften kenbaar maken. Door de combinatie van formele met informele
participatie kan een betere indruk ontstaan van ideeën en wensen van cliënten over
het lokale Wmo-beleid.
2.3.3 Mate van invloed van cliënten
De mate waarin cliënten invloed kunnen uitoefenen op lokaal beleid is afhankelijk van
de manier waarop ze betrokken worden én van het moment waarop dat gebeurd. De
invloed van cliënten kan zeer beperkt blijven als zij slechts geïnformeerd worden of
pas heel laat in het proces betrokken worden. Daartegenover staat dat cliënten ook
vanaf het begin van de beleidsvorming kunnen meedenken en meebeslissen, waarbij
hun invloed veel groter is.
Participatieladder
Een handig hulpmiddel om de mate van invloed van cliënten te bepalen is de
participatieladder. Deze onderscheidt vijf niveaus van participatie (Sturm, 2002) (zie
figuur 1). Hoe hoger op de ladder, hoe meer invloed cliënten hebben op het beleid.
Pas op de laatste twee treden, coproduceren en meebeslissen, hebben cliënten een
actieve inbreng in het beleidsproces.
Figuur 1 Participatieladder
VEEL
Invloed
burgers
3. adviseren
5. meebeslissen
4. coproduceren
2. raadplegen
WEINIG
1. informeren
VEEL Invloed overheid WEINIG
1. Informeren: De gemeente bepaalt zelf de agenda voor besluitvorming en
houdt cliënten hiervan op de hoogte. Cliënten hebben geen
inbreng in de beleidsontwikkeling.
2. Raadplegen: De gemeente bepaalt in hoge mate zelf de agenda, maar ziet
cliënten wel als gesprekspartners bij de ontwikkeling van beleid.
De gemeente verbindt zich niet aan de resultaten die uit de
gesprekken voortkomen.
3. Adviseren: De gemeente stelt samen met cliënten de agenda op en geeft hen
de gelegenheid om problemen aan te dragen en oplossingen te
formuleren, waarbij hun ideeën een volwaardige rol spelen in de
8

ontwikkeling van beleid. De gemeente verbindt zich in principe
aan de resultaten, maar kan bij de uiteindelijke besluitvorming
hiervan (beargumenteerd) afwijken.
4. Coproduceren: De gemeente komt samen met cliënten een agenda overeen. Zij
zoeken samen naar oplossingen. De gemeente verbindt zich in
principe aan deze oplossingen met betrekking tot de uiteindelijke
besluitvorming.
5. Meebeslissen: De gemeente laat de beleids- en bestuursvorming over aan de
cliënten. Het ambtelijk apparaat vervult hierbij een adviserende
rol. De gemeente neemt de resultaten over na toetsing aan vooraf
gestelde randvoorwaarden.
Beleidscyclus
Naast het niveau van participatie is het ook van belang op welk moment cliënten
betrokken worden bij het beleidsproces. Elk beleidsproces kent zeven fasen (Sturm,
2002):
1. Voorbereiding en consultatie
2. Agendavorming
3. Menings- en beleidsvorming
4. Voorbereiding van de besluitvorming
5. Besluitvorming
6. Evaluatie
7. Uitvoering en beheer
Hoe eerder cliënten bij het beleidsvormingsproces betrokken worden hoe groter hun
invloed. Als cliënten pas aan het einde van het proces betrokken worden, hebben zij
weinig invloed op het beleid. De besluitvorming heeft dan al plaats gevonden en
cliënten kunnen nog slechts op details reageren. Als cliënten vanaf de eerste fasen
van het beleidsproces al inspraak hebben, dan is hun invloed groter. Voordeel van het
vroeg betrekken van cliënten is dat zij dan al vroeg kunnen aangeven welke wensen
en behoeften zij hebben en of voorgestelde plannen haalbaar en/of geschikt zijn voor
cliënten.
Maar wie worden precies bedoeld met de Wmo-cliëntgroepen? En hoe zijn deze
groepen te bereiken voor beleidsvorming? In het volgende hoofdstuk wordt hierop
ingegaan.
9

3. De Wmo-cliëntgroepen
Er zijn mensen die extra zorg en/of ondersteuning nodig hebben om naar hun eigen
wensen zo optimaal mogelijk te kunnen deelnemen aan het dagelijks leven. Om
hoeveel mensen het precies gaat, is per gemeente vaak niet duidelijk. Daarnaast
zeggen aantallen niet zo veel omdat daaruit niet duidelijk wordt in welke mate mensen
zich beperkt voelen en zijn in hun deelname aan de maatschappij. Sommige mensen
met een beperking of ouderen hebben veel zorg nodig, anderen weinig tot geen. De
daadwerkelijke behoefte aan zorg en ondersteuning wordt duidelijk in gesprekken met
mensen. Daarom is het inventariseren van de wensen en behoeften van cliënten op
lokaal niveau belangrijk. Maar op welke manier zijn cliënten te bereiken?
3.1 De georganiseerde cliënt
Georganiseerde cliënten zijn lid van cliëntenorganisaties die hun belangen
vertegenwoordigen. Er bestaan vele landelijke, provinciale, regionale en lokale
cliëntenorganisaties. Deze laatste hebben veel kennis op van het lokale Wmo-beleid
en willen daarover graag actief meedenken.
In elke provincie en in de gemeente Amsterdam is een Zorgbelangorganisatie actief.
In de Zorgbelangorganisaties is een groot aantal van de Wmo-cliëntgroepen, zoals
gedefinieerd door Lokaal Centraal, verenigd. Via de Zorgbelangorganisaties zijn deze
goed te bereiken.
Zorgbelangorganisaties zijn aangesloten bij Zorgbelang Nederland. In een aantal
provincies hebben deze organisaties een andere naam. In Utrecht heet de organisatie
CliëntenBelang Utrecht, in Limburg het Huis voor de zorg en in Zeeland het
Klaverblad.
3.2 De niet-georganiseerde cliënt
Niet-georganiseerde cliënten zijn het beste te bereiken via hun sociale netwerk. Dit
netwerk bestaat uit familie, vrienden en buren, maar ook uit professionele
organisaties zoals verzorgingshuizen, thuiszorg, huisartsenpraktijk en
welzijnsinstellingen. Vooral via zorgaanbieders zijn niet-georganiseerde cliënten goed
te bereiken. Dit kan bijvoorbeeld door folders te verspreiden in de wachtkamer van de
huisarts, door wijkverpleegkundigen te vragen folders uit te delen tijdens
huisbezoeken of via de welzijnsorganisatie die mensen aanspreekt die gebruik maken
van een maaltijdvoorziening.
Regionale en provinciale cliëntenorganisaties kunnen helpen bij het leggen van
contact met individuele cliënten. Zij weten hoe het sociale netwerk van bepaalde
cliëntgroeperingen eruit ziet. Tevens kunnen zij behulpzaam zijn bij het aanspreken
van cliënten of hun sociale netwerk. Cliënten zijn vaak bereid mee te doen
medewerking te verlenen. Het is daarbij wel van belang om op een juiste en
respectvolle manier met hen te communiceren. Het is daarbij belangrijk de cliënten
zélf naar hun mening te vragen en niet hun sociale netwerk.
3.3 De Wmo-cliëntgroepen
Hieronder geven we een korte beschrijving van de Wmo-cliëntgroepen (grotendeels
ontleend aan de Thesaurus Zorg en Welzijn; www.thesauruszorgenwelzijn.nl).
Daarnaast geven we aan hoe deze verschillende cliëntgroepen te bereiken zijn
10

(georganiseerd en niet-georganiseerd). Hierbij dient opgemerkt te worden dat het
geen uitputtende lijst is.
Allochtonen
Op 1 januari 2006 woonden er in Nederland 1,7 miljoen niet-westerse allochtonen.
Deze allochtonen zijn in het buitenland geboren (de eerste generatie) of hebben ten
minste één ouder die in het buitenland is geboren (tweede generatie). De grootste
allochtone gemeenschappen in Nederland zijn de Turkse, Surinaamse en
Marokkaanse gemeenschappen (Portegeijs, Hermans & Lalta, 2006).
Georganiseerd
Er zijn verschillende samenwerkingsverbanden die werken aan het versterken van de
maatschappelijke positie van verschillende etnische minderheidsgroepen, zoals:
- Inspraakorgaan Chinezen (IOC),
- Inspraakorgaan Turken (IOT),
- Lize, overlegpartner Rijksoverheid Zuid-Europese gemeenschappen,
- Overlegorgaan Caribische Nederlanders (OCaN),
- Surinaams Inspraak Orgaan (SIO),
- Samenwerkingsverband van Marokkanen in Nederland (SMN),
- Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON).
De samenwerkingsverbanden behartigen de belangen van hun eigen achterban. Zij
voeren binnen het Landelijk Overleg Minderheden (LOM) overleg met het kabinet over
beleidskwesties en diverse onderwerpen en ontwikkelingen die de eigen doelgroepen
raken. Op lokaal niveau is in veel gemeenten een allochtonen adviesraad actief.
Daarnaast is bij het welzijnswerk vaak bekend welke lokale allochtone organisaties er
zijn.
Niet-georganiseerd
Via buurthuizen, koffiehuizen, scholen, kerken en moskeeën is het mogelijk ook met
niet-georganiseerde allochtonen in contact te komen.
Chronisch zieken
Chronisch zieken zijn mensen met een lichamelijke ziekte of aandoening die niet
meer herstelt of waarop geneeskundige ingrepen geen of weinig invloed hebben.
Georganiseerd
Belangenorganisaties voor chronisch zieke cliënten behartigen de algemene belangen
van patiënten en consumenten. In alle provincies en in Amsterdam zijn mensen met
een chronische aandoening te bereiken via de Zorgbelangorganisaties. Ook de
Chronisch zieken en gehandicaptenraad (CG-raad) is een organisatie die opkomt voor
de belangen van chronisch zieken (www.cg-raad.nl).
De Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF) is een
samenwerkingsverband van (koepels van) patiënten (www.npcf.nl).
Niet-georganiseerd
Chronisch zieke mensen die niet lid zijn van een organisatie zijn bijvoorbeeld te
bereiken in wachtkamers van zorgverleners of via wijkverpleegkundigen.
11

Dak- en thuislozen
Dakloze mensen zijn mensen die op straat leven. Thuisloze mensen zijn mensen die
veelal structureel geen reguliere huisvesting hebben; ze leven echter niet op straat
maar maken gebruik van opvangmogelijkheden.
Georganiseerd
De Landelijke Vereniging voor Thuislozen (LVT; www.thuisloos.net) komt op voor de
belangen van (ex) dak- en thuislozen. De LVT verzet zich tegen stigmatisering van
dak- en thuislozen als psychiatrische probleemgevallen en wil bevorderen dat zij
meepraten en meebeslissen over alles wat hen aangaat.
Niet-georganiseerd
Het overgrote deel van de dak- en thuislozen populatie is niet georganiseerd. Deze
doelgroep is bijvoorbeeld te bereiken via inloophuizen, opvanghuizen, nachtopvang,
hostels of straatwerkers.
GGz-cliënten
GGz-cliënten zijn mensen met psychiatrische stoornissen of psychosociale problemen
die zorg of hulpverlening vanuit de geestelijke gezondheidszorg krijgen.
Georganiseerd
Het Landelijk Platform GGz is een vereniging van cliënten, ex-cliënten, hun
naastbetrokkenen en hun organisaties (cliëntenraden en –verenigingen) in de
geestelijke gezondheidszorg. Het platform zet zich in om de positie van cliënten en
betrokkenen in de zorg en samenleving te verbeteren.
De Cliëntenbond in de GGz behartigt de belangen van mensen die in aanraking zijn
gekomen met of die een beroep gaan doen op de geestelijke gezondheidszorg.
De Landelijke Patiënten- en Bewonersraden in de GGz (LPR) is een landelijke
koepelorganisatie die de belangen behartigt van cliëntenraden in instellingen voor
GGz. In alle provincies zijn GGz-cliënten daarnaast aangesloten bij de desbetreffende
Zorgbelangorganisatie.
Niet-georganiseerd
Bij GGz-instellingen en dagactiviteitencentra bestaan mogelijkheden in contact te
komen met GGz-cliënten die niet aangesloten zijn bij een organisatie. Ook via
maatjesprojecten, vriendendiensten en inloopactiviteiten bij kerken is deze Wmocliëntgroep
te bereiken.
Jeugd
De Wmo-cliëntgroep jeugd bestaat uit kinderen en jongeren van 0 tot 25 jaar.
Georganiseerd
De Nationale Jeugdraad is de landelijke koepel van jongerenorganisaties. Zij
organiseert activiteiten en zet projecten op. Dit wordt voor en door jongeren gedaan.
De Nationale Jeugdraad heeft verschillende lidorganisaties. Deze
jongerenorganisaties behartigen de belangen van jongeren over verschillende
onderwerpen (www.jeugdraad.nl). Een andere organisatie is het Nederlands Jeugd
Instituut; het expertisecentrum over jeugd en opvoeding.
12

Niet-georganiseerd
Via bijvoorbeeld scholen, sportverenigingen en buurthuizen is het mogelijk
ongeorganiseerde jeugdigen te bereiken. Voor de oudere jeugd zijn ook hangplekken
en uitgaansgelegenheden plaatsen waar deze groep te bereiken is.
Mantelzorgers
Mantelzorg is zorg die niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt gegeven
aan een hulpbehoevende door één of meerdere leden van diens directe omgeving,
waarbij de zorgverlening direct voortvloeit uit de sociale relatie (www.mezzo.nl).
Georganiseerd
Mezzo is de landelijke vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. Mezzo zet
zich in voor iedereen die langdurig en onbetaald voor een ander zorgt. Mantelzorgers
zijn te bereiken via de steunpunten Mantelzorg te vinden op de website van Mezzo
(www.mezzo.nl).
Niet-georganiseerd
Via bijvoorbeeld sociale netwerken in buurt of wijk, buurthuizen en zorgverleners zijn
niet-georganiseerde mantelzorgers te bereiken.
Vrijwilligers
Vrijwilligers zijn mensen die werk uitvoeren waar ze zelf voor kiezen. Dit werk wordt
niet betaald, vindt plaats in georganiseerd verband en komt ten goede aan (groepen
in) de samenleving.
Georganiseerd
Mezzo is de landelijke vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. Mezzo zet
zich in voor iedereen die langdurig en onbetaald voor een ander zorgt.
Georganiseerde vrijwilligers zijn te bereiken via de Vrijwilligerscentrale
(www.vrijwilligerscentrale.nl) of via Mezzo (www.mezzo.nl).
Niet-georganiseerd
Via bijvoorbeeld sociale netwerken in buurt of wijk, buurthuizen en zorgverleners zijn
niet-georganiseerde vrijwilligers te bereiken. Regionale Steunpunten Mantelzorg
kunnen ook helpen om in contact te komen met mantelzorgers in een gemeente.
Mensen met een fysieke beperking
De Wmo-cliëntgroep mensen met een fysieke beperking bestaat uit mensen met een
lichamelijke handicap die hen belemmert in het deelnemen aan het maatschappelijke
leven.
Georganiseerd
In elke provincie bestaan regionale, lokale organisaties die de collectieve belangen
van mensen met een fysieke beperking behartigt op verschillende beleidsterreinen
zoals wonen, zorg, welzijn, mobiliteit, arbeid en inkomen. Via de
Zorgbelangorganisatie zijn deze organisaties van mensen met een fysieke beperking
te bereiken. Ook de landelijke Chronisch zieken en gehandicaptenraad is een
organisatie die opkomt voor de belangen van mensen met een beperking
(www.cg-raad.nl).
13

Niet-georganiseerd
Via praktijken voor fysiotherapie, revalidatie afdelingen in algemene ziekenhuizen,
verpleeghuizen, verzorgingshuizen en revalidatiecentra zijn mensen met een fysieke
beperking te bereiken. Daarnaast zijn ze ook te bereiken via bijvoorbeeld clubs voor
aangepast sporten.
Mensen met een verstandelijke beperking
Mensen met een verstandelijke beperking hebben een aangeboren of later
optredende beperking in het intellectueel functioneren, die gepaard gaat met
beperkingen in de sociale (zelf)redzaamheid. Internationale classificatiesystemen
(ICD-10 en DSM-IV) hanteren de grens van intellectueel vermogen (IQ) van 70 à 75
(Koedoot, 2001).
Georganiseerd
Platform VG is de landelijke koepel die staat voor de collectieve belangenbehartiging
van mensen met een verstandelijke beperking en hun ouders en verwanten. Bij de
Zorgbelangorganisaties zijn de provinciale consulenten voor mensen met een
verstandelijke beperking ondergebracht.
Voorbeelden van landelijke ouderverenigingen zijn: PhiladelphiaSupport, dit
Koningskind, Kansplus en Helpendehanden.
De LFB is een organisatie waarbij de belangenbehartiging door en voor met mensen
met een verstandelijke beperking gedaan wordt
Niet-georganiseerd
Scholen voor speciaal onderwijs, dagbestedingprojecten, woonvormen en sociale
werkplaatsen zijn bijvoorbeeld plaatsen waar ongeorganiseerde mensen met een
verstandelijke beperking te vinden zijn.
Ouderen
Er is geen standaarddefinitie van de doelgroep ouderen. De leeftijdsgrens varieert in
relatie tot het onderwerp waarop het betrekking heeft (De Boer, 2006). In dit
handboek spreken we over mensen vanaf 55 jaar en ouder.
Georganiseerd
De Samenwerkende Bonden van Ouderen (SBO) is een samenwerkingsverband van
ouderenorganisaties in Nederland. De SBO heeft als doel: maatschappelijke
participatie van ouderen. De ouderenorganisaties werken dit lokaal/provinciaal uit
middels individuele en collectieve belangenbehartiging. Ook de Unie KBO, de PCOB
en de ANBO zijn ouderenbonden die opkomen voor de rechten en belangen van
ouderen. In alle provincies en in Amsterdam zijn de georganiseerde ouderen ook te
bereiken via de Zorgbelangorganisaties.
Niet-georganiseerd
Verzorgings- en verpleeghuizen zijn onder andere plaatsen waar niet georganiseerde
ouderen te bereiken zijn. Ook via maaltijdvoorzieningen, wijkservicepunten en
buurthuizen is deze groep te bereiken.
14

Sociale minima
Deze Wmo-cliëntgroep bestaat uit een groep mensen die van een minimumloon of
een minimumuitkering moeten rondkomen, zoals bijstandontvangers en ouderen die
alleen een AOW-uitkering hebben.
Georganiseerd
De Landelijke Vereniging van Arbeidsongeschikten (LVA; www.lva-nederland.nl)
behartigt de belangen van uitkeringsgerechtigden op landelijk niveau, in het bijzonder
arbeidsgehandicapten met een uitkering volgens de WIA, WAO, Wajong, IOAW of
Bijstand.
Niet-georganiseerd
Bij onder andere de sociale diensten, wijkservicepunten, re-integratiebedrijven
waarmee de sociale dienst zaken doet en het Wmo-loket zijn ongeorganiseerde
sociale minima te bereiken.
Verslaafden
Verslaafden zijn mensen die overmatig middelen gebruiken zoals alcohol, medicijnen
of drugs, of mensen die overmatig deelnemen aan activiteiten zoals gokken of
internetten. De verslaving heeft ernstige gevolgen voor het lichamelijk, psychisch en
sociaal functioneren, gekenmerkt door onder meer de behoefte aan een steeds
grotere hoeveelheid van het middel of steeds frequentere handeling om het gewenste
effect te bereiken.
Georganiseerd
De NA (Narcotics Anonymous) – Anonieme Verslaafden is een non-profit
gemeenschap van mannen en vrouwen voor wie drugs een ernstig probleem waren
geworden.
De Anonieme Alcoholisten Nederland (AA) is een zelfhulporganisatie van en voor
alcoholisten.
Stichting ANGOB is een vereniging met als doel het tegengaan van alcoholproblemen
bij het individu, gezin en maatschappij.
Voor ouders van drugsverslaafden is er de Landelijke Stichting Ouders Van
Drugsverslaafden. Bij deze organisatie is het mogelijk met (ouders van) verslaafden in
contact te komen.
De Stichting Zelfhelp Nederland en de Buitenveldert Werkgroepen kiezen er voor vrij
van verslaving te leven.
Niet-georganiseerd
In bijvoorbeeld opvangcentra en verslavingsklinieken zijn niet-georganiseerde
verslaafden te bereiken. Ook via speciale woonvormen is het mogelijk in contact te
komen met de doelgroep. Veel verslaafden zijn dakloos en zijn daarom ook te vinden
in opvanghuizen en hostels.
Na deze beschrijving van de Wmo-cliëntgroepen en op welke manier zij te bereiken,
volgt in hoofdstuk 4 voorbeelden van instrumenten die ingezet kunnen worden bij de
informele cliëntenparticipatie.
15

4. Instrumenten informele cliëntenparticipatie
Het is van belang om de vraag en het aanbod van lokale Wmo-voorzieningen zo goed
mogelijk op elkaar af te stemmen. Daarom is het voor cliënten belangrijk dat zij hun
wensen kenbaar kunnen maken en dat ze kunnen meedenken over deze
voorzieningen. Voor dit doel is een groot aantal instrumenten ontwikkeld.
De instrumenten die in dit hoofdstuk aan bod komen zijn te gebruiken voor informele
participatie.
Op de volgende pagina staat een overzicht van de instrumenten. Bij elk instrument
wordt het participatieniveau vermeld en de Wmo-cliëntgroepen waarbij het instrument
toegepast kan worden. Met deze tabel kan een eerste selectie gemaakt worden uit de
instrumenten. Na de tabel volgt een uitgebreide beschrijving van de instrumenten.
Vaste onderdelen van deze beschrijving zijn: het doel, het participatieniveau, de
werkwijze, het tijdsbestek, de begeleiding, opmerkingen en waar meer informatie te
verkrijgen is. Op de linkerpagina staat minimaal één praktijkvoorbeeld van elk
instrument.
Het stappenplan om het juiste instrument te selecteren, de cliëntenparticipatie uit te
voeren in de praktijk, en de resultaten te gebruiken staat beschreven in hoofdstuk 5.
16

Overzicht instrumenten cliëntenparticipatie
Instrument
Bus 1202
Participatieniveau
Informeren
Wmo-cliëntgroepen
Pag.
- alle Wmo-cliëntgroepen 24
Visuele prikkelmethode
Raadpleging: Wat wil de
klant?
Wijkschouw
Cliëntenpanel
Over Wonen van
Ouderen Gesproken
(OWOG)
Spiegelbijeenkomst
Opiniewijzer
Gaan met die banaan
Wmo-watchers –
present zijn
Nominale
groepstechniek
Werken aan wensen
Leren van raadpleging
Focusgroep
Zeg het ons!
Zo gek nog niet
Kan wél!
Raadplegen
- mensen met een verstandelijke
beperking
- GGz-cliënten
- ouderen
Raadplegen - alle Wmo-cliëntgroepen 28
Raadplegen
- chronisch zieken
- jeugd
- mensen met een fysieke beperking
- ouderen
Raadplegen - alle Wmo-cliëntgroepen 32
Raadplegen
- mensen met een verstandelijke
beperking
- GGz-cliënten
- ouderen
Raadplegen - alle Wmo-cliëntgroepen 36
Raadplegen - alle Wmo-cliëntgroepen 38
Raadplegen
- dak- en thuislozen
- GGz-cliënten
- verslaafden
Raadplegen - allochtonen 42
Raadplegen - alle Wmo-cliëntgroepen 44
Raadplegen/
adviseren
Raadplegen/
adviseren
Raadplegen/
adviseren
Adviseren
Adviseren
Coproduceren/
Meebeslissen
26
30
34
40
- alle Wmo-cliëntgroepen 46
- jeugd 48
- alle Wmo-cliëntgroepen 50
- mensen met een verstandelijke
beperking
- dak- en thuislozen
- GGz-cliënten
- mantelzorgers
- verslaafden
52
54
- alle Wmo-cliëntgroepen 56
17

Bus 1202
Voorbeelden
Medemblik
In Medemblik is een actief platform van mensen met een beperking of chronische
ziekte. Op 3 november 2007 vond er een Wmo-manifestatie plaats met het motto
Samen Leven. De wethouder en een aantal ambtenaren werden uitgenodigd om in
Bus 1202 met belangenbehartigers van gedachten te wisselen.
De bus stond naast een aantal invalidenparkeerplaatsen, waar in geen velden of
wegen een afrit bij te bespeuren was. De wethouder heeft, mede naar aanleiding
hiervan, toegezegd dat als het platform komt met een overzicht van dit soort
obstakels in Medemblik, de gemeente zal zorgen voor het oplossen ervan. Een mooi
resultaat.
Son en Breugel
Op 28 oktober 2007 was Bus 1202 te gast in Son en Breugel. Die dag organiseerde
de gemeente Son en Breugel in samenwerking met het platform Wmo een Wmomarkt.
Deze markt vond plaats in het gemeentehuis met als doel alle inwoners van
kennis te laten maken met (Wmo-gerelateerde) zorgaanbieders en de regels. Bus
1202 droeg met haar informatie bij aan het voorlichten van het algemeen publiek.
18

Bus 1202
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Voorbeelden van denken en doen in de lokale praktijk verzamelen die
bijdragen aan een samenleving waarin iedereen kan meedoen. Bus
1202 wordt ingezet om mensen te laten zien en ervaren hoe een
inclusieve samenleving eruit kan zien. Hoe je daar aan kunt werken
én wat er al aan mogelijkheden en concrete goede voorbeelden zijn.
Informeren
Bus 1202 is een prettige plek om elkaar te ontmoeten en in een
ontspannen en creatieve sfeer met elkaar te praten. Bus 1202 rijdt
naar een plek in Nederland om te laten zien en ervaren hoe een
samenleving eruit kan zien waarin iedereen meedoet en om concrete
inspirerende ideeën en oplossingen voor inclusie te verzamelen en te
verspreiden.
Bus 1202 kan worden ingezet door (lokale) belangenbehartigers,
scholen, ondernemers, gemeenten en anderen die hierin het goede
voorbeeld (willen) geven.
Een dag(deel)
Medewerkers van Programma VCP
Het instrument kan ingezet worden voor alle Wmo-cliëntgroepen.
Informatie Programma Versterking Cliënten Positie (VCP), postbus 1038, 3500
BA Utrecht. Tel: 030 282 31 40, info@programmavcp.nl,
www.programmavcp.nl, www.bus1202.nl.
19

Visuele prikkelmethode
Voorbeelden
Den Haag
In de Haagse wijk Regentes-Valkenbos is in 2006 de visuele prikkelmethode
uitgevoerd. Uit verschillende contacten (bewonersorganisatie, politie,
welzijnsorganisatie) zijn hiervoor 20 respondenten geselecteerd die een camera
hebben ontvangen. Het gemeenschappelijke kenmerk van de respondenten was dat
ze allemaal op één of andere manier betrokken en actief waren in hun wijk. Ze kregen
de volgende open vraag mee voor het fotograferen: “We willen graag van u weten wat
u vindt van uw eigen woonomgeving? Waar bent u trots op, of juist niet? Wat kan er
verbeterd worden, of wat wilt u juist graag zo houden?”
Na het maken van de foto’s vond er een interview plaats met de ‘fotograaf’. Tijdens de
interviews werden alle foto’s bekeken en werd gevraagd naar het verhaal en de
gedachten achter het gefotografeerde. De foto’s en de interviews leverden informatie
op voor de beleidsmakers. Via dit foto-onderzoek kregen mensen de kans om
onderwerpen op aansprekende wijze en zeer concreet ter sprake te brengen.
Amsterdam
De cliëntenraad van GGZ Buitenamstel heeft in 2006 de visuele prikkelmethode
uitgevoerd omdat ze speciale waarde hecht aan het raadplegen van cliënten.
Aanleiding waren signalen over een toekomstige verbouwing van de locatie Walborg.
De cliëntenraad heeft het instrument ingezet om de cliënten te raadplegen over hun
beleving van het huidige gebouw en omgeving en hun mening en wensen over een
toekomstig gebouw. Aan de hand van zelfgemaakte foto’s lieten cliënten zien en
vertelden ze wat zij belangrijk vonden. Veel cliënten deden hun verhaal over de
locatie en wat daar allemaal gebeurt. Zo ontstond een goed beeld van wat cliënten
belangrijk vinden en welke dingen een speciale betekenis hebben.
Inmiddels zijn de resultaten samengebracht in een boek. De foto’s van cliënten
vertellen niet alleen wat zij van het gebouw en de omgeving vinden, maar geven
tevens een beeld van de geestelijke gezondheidszorg en ervaringen van cliënten.
Zie voor meer informatie Walborg in beeld (2006), te bestellen bij de cliëntenraad
GGZ Buitenamstel.
20

Visuele prikkelmethode
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
In beeld brengen van de eigen woonomgeving met behulp van foto’s.
Hierdoor krijgt men inzicht in de (belevings)wereld van bewoners en
in knelpunten en tekortkomingen.
Raadplegen
De methode bestaat uit drie stappen:
1. Bewoners maken aan de hand van vragen en begrippen foto’s
van zaken in hun omgeving die hun beleving weergeven.
2. De bewoners worden geïnterviewd over het waarom en de
achtergrond van de gemaakte foto’s. De interviews worden
geanalyseerd.
3. In de derde fase worden panelgesprekken gevoerd. Minstens één
panel met bewoners die gefotografeerd hebben en verder één of
meer panels met bewoners die niet gefotografeerd hebben. Aan
de panels worden uitspraken en foto’s voorgelegd. De
deelnemers geven aan of zij zich in de uitspraken herkennen en
geven eventueel aanvullende informatie.
De totale doorlooptijd is ongeveer vier maanden.
Projectbegeleider, assistent-begeleider
De methode is bij verschillende Wmo-cliëntgroepen toegepast:
mensen met een verstandelijke beperking, GGz-cliënten en ouderen.
Voor meer informatie over het instrument kunt u ‘Beleving in beeld.
Bewoners van verzorgingshuizen fotograferen hun wereld (2001)’
bestellen bij Vilans. De methode is ontwikkeld door het Nederlands
Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW).
Informatie Vilans, Postbus 8228, 3503 RE Utrecht, tel. 030-7892300,
info@vilans.nl, www.vilans.nl.
21

Raadpleging: Wat wil de klant?
Voorbeelden
Utrecht
Het Utrechtse zorgnetwerk Rhijnhuysen is in 2007 gestart met het ketenprogramma
'Coördinatie van Complexe Zorg'. Dit programma heeft het patiëntenperspectief als
uitgangspunt. CliëntenBelang Utrecht heeft daarbij de opdracht gekregen een
onderzoek uit te voeren naar de ervaringen van patiënten met meerdere chronische
aandoeningen die veel met zorg te maken hebben.
Voor deze studie is in 2008 een drietal mensen individueel geïnterviewd. Deze
interviews vonden bij hen thuis plaats en dienden ter oriëntatie op het onderwerp. Na
deze interviews vonden er twee groepsgesprekken plaats. Deelnemers waren mensen
met meerdere chronische aandoeningen die daarvoor regelmatig met de zorg te
maken hebben gehad. De onderwerpenlijst is samengesteld aan de hand van een
haalbaarheidsstudie van Rhijnhuysen en een tweetal stukken van het ministerie van
Volksgezondheid Welzijn en Sport. Deze lijst is gedurende de onderzoeksperiode
aangepast aan onderwerpen die naar voren kwamen tijdens de interviews en de
groepsgesprekken. In de groepsgesprekken werd ook aandacht besteed aan
verbetervoorstellen. De interviews en de groepsgesprekken zijn op band opgenomen.
Deze opnames zijn vervolgens uitgewerkt en thematisch geanalyseerd.
Rhijnhuysen verwerkt de resultaten in de ontwikkeling van het zorgprogramma
‘Coördinatie van complexe zorg’. Daarnaast zijn er een rapport en een film (‘Iemand
met overzicht die met me meedenkt’) uitgebracht.
Soest
In 2006 is door verpleeghuis Daelhoven in Soest het project De Wiekslag
Boerenstreek uitgevoerd. Een project waarbij een kleinschalige woonvorm is gebouwd
voor somatische cliënten met een indicatie verblijf en behandeling. Het PP/CP Utrecht
(nu CliëntenBelang Utrecht) heeft hiervoor een inventariserend onderzoek uitgevoerd.
Hierbij zijn de wensen van (potentiële) cliënten op het gebied van zorg en welzijn in
beeld gebracht. Het inventariserend onderzoek is gestart met een
documentenonderzoek. Vervolgens is tijdens twee werkbezoeken verkend hoe een
kleinschalige woonvorm gestalte kan krijgen. Het documentonderzoek, de
werkbezoeken en de vragen van de werkgroep van De Wiekslag Boerenstreek
hebben gesprekspunten opgeleverd die verder zijn geëxploreerd in cliëntgesprekken.
Het betrof een gemêleerde groep cliënten, die (in de toekomst) tot de doelgroep van
kleinschalig wonen hoort. In vier gesprekken met cliënten, twee interviews en twee
groepgesprekken, is naar hun mening gevraagd over diverse punten ten aanzien van
kleinschalig wonen. De resultaten van dit onderzoek zijn verwerkt in een verslag
(‘Mijn voordeur is mijn voordeur’, 2006).
22

Raadpleging: Wat wil de klant?
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Inzicht verkrijgen in ervaringen, wensen, behoeften en ideeën van
mensen over een bepaald thema. Afhankelijk van de vraagstelling is
er naast conclusies ook aandacht voor het creëren van draagvlak
voor het thema en het versterken van de doelgroep.
Raadplegen
De opzet is afhankelijk van de vraagstelling en de doelgroep. Soms
wordt eerst literatuuronderzoek gedaan. Met relevante partijen in het
veld wordt contact gezocht en vaak vindt een combinatie plaats van
interviews met sleutelfiguren en groepsgesprekken met klanten.
In goed overleg met de opdrachtgever wordt de te volgen werkwijze
bepaald. Het eindproduct is meestal een rapport. Daarnaast kan ook
bijvoorbeeld een checklist of film worden gemaakt.
De totale doorlooptijd is twee tot zes maanden, afhankelijk van
doelstelling en opzet van de raadpleging.
Projectleider/ gespreksleider, assistent-begeleider/ notulist.
Een raadpleging kan plaatsvinden op het niveau van gemeente of
provincie, maar ook van één wijk of instelling. Het gaat in principe om
kwalitatief onderzoek, maar zo mogelijk kan een cijfermatige
component worden ingepast. Dit instrument is bij alle Wmocliëntgroepen
te gebruiken.
CliëntenBelang Utrecht, Kaap Hoorndreef 42, 3563 AV Utrecht, tel.
030-2628024, info@clientenbelangutrecht.nl.
www.clientenbelangutrecht.nl
23

Wijkschouw
Voorbeeld
Leusden
Leusden is opgedeeld in elf wijken, met elk een wijkplatform. De wijkplatforms
bestaan uit bewoners die inventariseren wat er in de wijk speelt, wat medebewoners
belangrijk vinden en onderhouden contact met de coördinator wijkbeheer van de
gemeente over knelpunten in de wijk. In elke wijk wordt jaarlijks een wijkschouw
georganiseerd.
In de wijk Leusden-zuid is in 2008 een avondwijkschouw georganiseerd. Deze
wijkschouw had ten doel de wijkveiligheid met betrekking tot verlichting en
overhangend groen onder de loep te nemen. Vier mensen van de gemeente,
waaronder iemand van de afdeling ruimtelijk beheer, en zes burgers zijn in de avond
in het donker op de fiets door de wijk gereden. Samen hebben zij donkere plekken
beoordeeld op hun veiligheid.
In deze wijk worden afwisselend dag en avondschouwen georganiseerd.
24

Wijkschouw
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Bewoners mee laten denken en praten over de omgeving. Het
instrument is daarnaast ook zeer geschikt om de betrokkenheid van
burgers op te sporen en te stimuleren.
Raadplegen
Bewoners lopen gezamenlijk door de wijk met bijvoorbeeld
gemeenteambtenaren, wethouders, en dergelijke. Bewoners kunnen
tijdens de schouw knelpunten aangeven, waardering uitspreken en
suggesties doen voor verbeteringen. De schouw kan ondersteund
worden door het maken van foto’s, film of tekeningen. Ook kunnen
vragenformulieren of beoordelingsinstrumenten gebruikt worden.
Een schouw kan georganiseerd plaatsvinden, maar men kan er ook
voor kiezen om bewoners te vragen individueel of in kleine groepjes
de buurt te laten schouwen. Zo kunnen mensen zelf bepalen wanneer
zij tijd en zin hebben om de wijk eens kritisch te bekijken. De foto’s,
film of tekeningen kunnen later in groepsgesprekken gebruikt worden
om nader op het onderwerp in te gaan. Ook kan men van de visuele
uitingen een collage maken die centraal wordt geplaatst, zodat alle
bewoners het resultaat kunnen zien.
De wijkschouw neemt ongeveer 2 uur in beslag. Het hele traject
inclusief de terugkoppeling duurt ongeveer 6 weken.
Projectbegeleider, assistent-begeleider.
Het is belangrijk dat alle doelgroepen die van belang zijn in de
betreffende buurt of wijk, worden aangesproken en betrokken. Het
kan nodig zijn meerdere wijkschouwen te organiseren.
Wmo-cliëntgroepen waarvoor dit instrument gebruikt kan worden zijn
o.a. chronisch zieken, jeugd, mensen met een fysieke beperking en
ouderen. De schouw brengt vaak kleine klachten naar voren die snel
kunnen worden verholpen. Het is verstandig een budget vrij te
houden om deze klachten snel te kunnen afhandelen.
Gemeente Leusden, coördinatie wijkbeheer, Postbus 150, 3830 AD
Leusden, tel. 033-4961611, www.leusden.nl .
25

Cliëntenpanel
Voorbeelden
Limburg
Het Cliëntenpanel Limburg is opgericht door het Huis voor de Zorg. Meerdere keren
per jaar worden de leden van het panel naar hun mening en/of ervaringen gevraagd
over een onderwerp dat verband houdt met de zorg. Het is een elektronisch
cliëntenpanel via internet. Via de website van het Huis voor de Zorg worden de
vragenlijsten ingevuld.
In het najaar van 2007 is onder het Cliëntenpanel Limburg een peiling gehouden over
de ervaringen met de huisartsenzorg overdag. Van de 324 personen die benaderd
zijn, heeft 71% (230 personen) de vragenlijst ingevuld. De resultaten zijn verwerkt in
een rapportage. Op basis van de uitkomsten van de peiling is er in elk van de 5
regio’s een focusgroep huisartsenzorg georganiseerd om dieper in te gaan op een
aantal bevindingen uit de peiling. Het Huis voor de Zorg heeft de bevindingen onder
de aandacht gebracht bij zorgverzekeraars en huisartsenkring
(www.huisvoordezorg.nl).
Overijssel
Het e-panel van Zorgbelang Overijssel telt ongeveer 250 deelnemers. Zo'n 5 à 6 keer
per jaar krijgen de deelnemers een vragenlijst toegestuurd over actuele thema's in de
zorg. In de zomer van 2007 hebben de panelleden een uitgebreide vragenlijst over
tandartsenzorg ontvangen. De uitkomst van deze e-panelraadpleging was dat veel
patiënten heel positief oordeelden over hun tandarts. Er werden echter wel een paar
knelpunten gesignaleerd met betrekking tot de kwaliteit, de bejegening en de
financiële aspecten. De conclusie was dat verbeteracties in de tandartsenzorg nodig
zijn. Het rapport is aangeboden aan Menzis, de sponsor van het onderzoek
(www.zorgbelang-overijssel.nl)
Utrecht
Het CliëntenPanel Utrecht is opgericht door CliëntenBelang Utrecht. De inmiddels 350
deelnemers zijn geworven onder alle inwoners van de Provincie Utrecht en gevraagd
of zij een bijdrage willen leveren door twee à driemaal per jaar een aantal vragen over
een actueel onderwerp te beantwoorden. Dit gebeurt schriftelijk, via de e-mail of
telefonisch. Onderdeel van het CliëntenPanel Utrecht zijn het Migrantenpanel en het
Jongerenpanel (www.clientenbelangutrecht.nl).
26

Cliëntenpanel
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Inzicht verkrijgen in de mening, ervaring of wensen van deelnemers.
Raadplegen
Voor een cliëntenpanel worden deelnemers geworven. De manier van
werving is afhankelijk van het soort panel. Dit kunnen bijvoorbeeld
bewoners van een bepaalde provincie zijn, maar ook specifiek GGzcliënten
of bewoners van een bepaalde buurt of wijk. Het gaat erom
dat deelnemers het leuk vinden hun mening te geven over een
bepaald onderwerp.
Het panel kan (semi-)permanent of tijdelijk zijn. In het eerste geval
kunnen de deelnemers op elk gewenst moment geraadpleegd worden
over hun mening, ervaring en wensen. Omdat het snel kan (bv. per e-
mail), kan een vast panel goed worden bevraagd over een actueel
onderwerp. Dit gebeurt met behulp van een schriftelijke vragenlijst,
een telefonisch interview, een gesprek of vragen per e-mail. De vorm
is afhankelijk van onderwerp en doelstelling van het onderzoek. Een
tijdelijk panel wordt speciaal voor een bepaalde raadpleging of enkele
raadplegingen geworven en wordt daarna weer opgeheven.
De resultaten van een panelraadpleging kunnen bijvoorbeeld
aanleiding zijn voor een debat, een bijdrage aan een conferentie of
de basis zijn voor het opstellen van een programma van eisen.
Terugkoppeling van de resultaten naar de deelnemers is belangrijk
om de motivatie te behouden.
Het opzetten van een nieuw cliëntenpanel kan een half jaar tot een
jaar in beslag nemen. Als het panel al bestaat kan een peiling
afhankelijk van de grootte binnen een maand uitgevoerd en verwerkt
zijn.
Wervingsmedewerker (en later een onderzoeker die gegevens kan
analyseren).
Het is belangrijk de privacy van de deelnemers te waarborgen;
publicaties op basis van de raadplegingen zijn bijvoorbeeld anoniem.
Dit instrument kan bij alle Wmo-cliëntgroepen worden toegepast.
CliëntenBelang Utrecht, Kaap Hoorndreef 42, 3563 AV Utrecht, tel.
030-2628024, info@clientenbelangutrecht.nl,
www.clientenbelangutrecht.nl
Huis voor de Zorg, postbus 5185, 6130 PD Sittard, tel. 046-4208159,
info@huisvoordezorg.nl, www.huisvoordezorg.nl.
Zorgbelang Gelderland, postbus 5310, 6802 EH in Arnhem, tel. 026-
3842822, info@zorgbelanggelderland.nl, www.zorgbelanggelderland.
nl.
27

Over Wonen van Ouderen Gesproken (OWOG)
Voorbeelden
Renswoude
In Renswoude heeft Quintis in 2008 het instrument OWOG gebruikt bij een
haalbaarheidsstudie voor een zorgboerderij voor senioren. Een zorgboerderij is een
agrarisch bedrijf dat ruimte biedt aan mensen die hulp, zorg, rust of begeleiding nodig
hebben.
In een werkgroep waarin de agrariër en een zorgaanbieder zitting hadden, is in eerste
instantie de visie verder uitgewerkt in doelgroep, omvang, functies en verbinding zorg
en boerderij. Dit heeft geresulteerd in een aantal basisuitgangspunten. Tevens is het
plan getoetst aan de ontwikkeling van de lokale en regionale markt wat betreft vraag
en aanbod van vergelijkbare voorzieningen.
Daarnaast is in een klantenpanel, ingericht volgens de OWOG-methode, nagegaan
wat potentiële klanten voor verwachtingen hebben bij een zorgboerderij en welke
elementen zij onmisbaar vinden. Onderwerpen als huiselijkheid, boerderijuitstraling,
rust, wonen en boerderijactiviteiten kwamen hierbij onder andere aan bod. De
klantpanels gaven belangrijke richtinggevers en een kader aan voor de ontwikkelende
organisatie. De elementen die uit de klantpanels zijn voortgekomen zijn door Quintis
verwerkt in het programma van eisen en wensen dat gebruikt is als basis voor de
eerste schetsen van de architect.
Uithoorn
In 2007 is in Uithoorn het instrument OWOG gebruikt bij de ontwikkeling van een
dienstenconcept voor senioren. In dit traject is begonnen met het vaststellen van
uitgangspunten van het dienstenconcept, zoals over de organisatie en de prijs.
Vervolgens heeft een marktonderzoek en behoefteonderzoek plaatsgevonden.
Onderdeel van het behoefteonderzoek waren twee klantenpanels met bewoners van
de beoogde complexen gebaseerd op de OWOG methode.
In twee bijeenkomsten hebben de aanwezige bewoners aangegeven welke producten
zij heel belangrijk vinden in een dienstenconcept en welke minder belangrijk. Tevens
zijn enkele randvoorwaarden benoemd, zoals de prijs en manier van levering. Uit de
klantpanels zijn concrete zaken naar voren gekomen, bijvoorbeeld over de
toegankelijkheid van de complexen, die zeker een plek krijgen in het te ontwikkelen
dienstenconcept.
Quintis heeft in dit traject de projectleiding en de marktonderzoeken inclusief de
klantpanels uitgevoerd.
28

Over Wonen van Ouderen Gesproken (OWOG)
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Specifieke wensen en motivaties inventariseren. De cliënt geeft in
een gesprek aan wat belangrijk is en de achterliggende motieven
worden helder. Uit deze gesprekken komen patronen voort die
worden gekwantificeerd en vertaald naar een advies voor specifieke
projecten of producten. OWOG is dus een vraaggerichte
onderzoeksmethode die kwalitatief en kwantitatief onderzoek
combineert.
Raadplegen
De methode heeft vier kernelementen die in overleg met de
opdrachtgever worden vormgegeven:
1. Cliënten krijgen beknopte informatie over aspecten van wonen,
welzijn, zorg, veiligheid of een specifiek project.
2. Voorkeuren en wensen worden geïnventariseerd met stellingen.
Deze stellingen betreffen afhankelijk van de vraag een aantal
thema’s (woning, woongebouw, woonomgeving, zorg, gemak,
voorzieningen, sfeer, sociale veiligheid en gebruiksveiligheid). De
klanten ordenen de stellingen en thema’s op prioriteit.
3. Op basis van de prioriteiten vraagt de gespreksleider verder en
komen de achterliggende motieven naar voren.
4. Quintis geeft een helder advies aan de uitvoerder van het project
in een bondig rapport en/of presentatie.
OWOG kan worden toegepast bij vele thema’s: woonwensen in
renovatie en nieuwbouw, wijkvoorzieningen, zorg en diensten aan
huis, dure huur, verhuiswensen, zorgboerderij, woonruimteverdeling
e.a.
Twee maanden voor het basistraject (twee bijeenkomsten). Meer
bijeenkomsten mogelijk afhankelijk van doelstelling en doelgroep.
Projectleider/gespreksleider en ondersteuner/notulist.
OWOG is opgezet door een landelijke welzijnsorganisatie en een
ouderenbond in de jaren tachtig. De methode is in 2004 aangepast
door Quintis voor kwalitatief onderzoek in één of meerdere groepen.
OWOG is voor verschillende doelgroepen inzetbaar: bijvoorbeeld
ouderen of bewoners van een bepaald wooncomplex (ggz-cliënten,
mensen met een verstandelijke beperking).
Quintis, Fultonbaan 30, 3439 NE, Nieuwegein. Postbus 350, 3430 AJ
Nieuwegein, tel. 030-6015555, quintis@quintis.nl, www.quintis.nl
(zoek op OWOG)
29

Spiegelbijeenkomst
Voorbeelden
Nederland
Eerstelijns gezondheidscentra door cliënten bekeken is een kwaliteitstraject waarbij
onderzoek onder cliënten leidt tot kwaliteitsverbeteringen in de dienstverlening van
het gezondheidscentrum. Het onderzoek is opgezet vanuit het perspectief van de
cliënt door de landelijke cliëntenorganisatie Nederlandse Patiënten/Consumenten
Federatie (NPCF) en onderzoeksbureau ARGO. Alle gezondheidscentra in Nederland
kunnen vanaf het begin van 2008 dit traject doorlopen.
Eerst worden vragenlijsten ingevuld door een groot aantal cliënten van het
gezondheidscentrum. Daarin zijn thema’s als privacy, bereikbaarheid,
informatievoorziening, wachttijden, contact met de medewerkers en samenwerking
aan bod gekomen. Om in te kunnen gaan op de resultaten en op eventuele
verbeterplannen wordt een cliëntengesprek gehouden in de vorm van een
spiegelgesprek. Daarbij komen in de eerste helft alleen de cliënten aan het woord; de
medewerkers van het centrum luisteren. Zo wordt hen als het ware een spiegel
voorgehouden. Onderwerp van gesprek zijn de dienstverlening van en samenwerking
in het gezondheidscentrum. Uit het gehouden vragenlijstonderzoek zijn sterke en
zwakke punten van het gezondheidscentrum naar voren gekomen en daar wordt in dit
gesprek dieper op ingegaan. In de tweede helft stellen eerst de medewerkers en
daarna de cliënten elkaar vragen ter verduidelijking. Met de verworven inzichten gaat
het gezondheidscentrum aan de slag om kwaliteitsverbeteringen tot stand te brengen.
Het gezondheidscentrum kan het traject met regelmatige tussenpozen herhalen om
de vinger aan de pols te houden en te zien wat de verbeteringen opleveren.
30

Spiegelbijeenkomst
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Inzicht verkrijgen in de ervaringen van cliënten en voor hulpverleners
inzicht in het eigen handelen. Meer kennis en begrip bij hulpverleners
voor cliënten en andersom door directe interactie.
Raadplegen
De spiegelbijeenkomst is een bijeenkomst van ongeveer tien cliënten
en ongeveer tien hulpverleners en duurt circa twee uur. Cliënten
vertellen tijdens de spiegelbijeenkomst hun ervaringen met de
dienstverlening. De toehoorders zijn hulpverleners die betrokken zijn
bij de dienstverlening. Belangrijk is een goede zaalopstelling te
kiezen: de gespreksleider praat het liefst in een besloten kring of rond
een tafel met de cliënten, de anderen zitten op enige afstand
daarbuiten. De hulpverleners kunnen vooraf onderwerpen of vragen
aandragen. Belangrijk is dat zij zich tijdens het gesprek van
commentaar onthouden. In de tweede helft van het gesprek kunnen
eerst zij en daarna de cliënten informatieve vragen stellen. Deze
vragen dienen ter verduidelijking. Er mogen geen nieuwe vragen
gesteld worden en er mag geen discussie ontstaan. Eindproduct kan
een rapport of een korter verslag zijn, een checklist of film kan ook.
Het is belangrijk om na afloop gelegenheid te bieden om nog even na
te praten.
De totale doorlooptijd is drie à vier maanden.
Projectleider/ gespreksleider en assistent-begeleider/ notulist
Spiegelbijeenkomsten kunnen zich richten op alle Wmo-cliëntgroepen
en kunnen over uiteenlopende onderwerpen gaan. Bij deze methode
horen hulpverleners direct van cliënten wat hun ervaringen zijn. Dit
levert betrokkenheid op, maar kan tevens confronterend zijn.
CliëntenBelang Utrecht, Kaap Hoorndreef 42, 3563 AV Utrecht, tel.
030-2628024, info@clientenbelangutrecht.nl
www.clientenbelangutrecht.nl
31

Opiniewijzer
Voorbeeld
Assen
Ruim 5000 inwoners van Assen hebben in 2006 een Opiniewijzer ingevuld over de
toestand en de toekomst van hun stad. Om een hoge respons te verkrijgen heeft de
gemeente de schriftelijke versie van de Opiniewijzer huis aan huis laten verspreiden;
één op de zes huishoudens in Assen heeft gereageerd. Honderden mensen hebben
vervolgens meegedaan aan een serie stadsgesprekken over deelonderwerpen.
Dit alles vormde de aanloop naar het Stadsdebat dat op 17 oktober 2006 gehouden
werd in een grote tent op het Koopmansplein in Assen. Inwoners en bestuurders
gingen met elkaar in discussie en de uitkomsten van de Opiniewijzer werden naast de
voornemens gelegd die in het recente collegeprogramma zijn opgenomen.
32

Opiniewijzer
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Opmerkingen
Informatie
De meningen van mensen peilen, en hen tegelijkertijd confronteren
met de vragen, keuzen en dilemma’s van een bepaald
beleidsonderwerp. Het resultaat van de Opiniewijzer dient daarnaast
vaak als start voor een inhoudelijke discussie, conferentie of als start
van een interactief beleidsvormingsproces
Raadplegen
Een Opiniewijzer is een vragenlijst die schriftelijk, op het internet of
mondeling, bijvoorbeeld telefonisch, aan een groep respondenten
wordt voorgelegd. Aan de hand van vragen en stellingen wordt
informatie over standpunten van respondenten en de keuzen die zij
maken met betrekking tot een beleidsthema verkregen. Als resultaat
laat een Opiniewijzer zien welke onderwerpen en beleidsdilemma’s
omstreden zijn en dus onderwerp kunnen zijn voor een publiek debat,
bijeenkomst of conferentie. Optioneel kunnen deelnemers hun
gegevens achterlaten, zodat de uitkomsten van het onderzoek
kunnen worden gesplitst naar leeftijd, sekse, woonplaats en
dergelijke. De Opiniewijzer is makkelijk in gebruik door toepassing
van meerkeuzevragen.
Een digitale Opiniewijzer biedt als voordeel dat in het eindscherm
bijvoorbeeld kan worden laten zien hoe de score van de individuele
respondent zich verhoudt tot de samengevoegde scores van alle
respondenten en die van bepaalde partijen of organisaties.
Gemiddeld duurt het 1 tot 2 maanden om dit instrument te gebruiken.
De totale doorlooptijd is echter afhankelijk van de onderzoeksvraag
en opzet. De Opiniewijzer wordt meestal voor een relatief korte tijd
ingezet, waarin mensen worden gestimuleerd voor een bepaalde
datum de Opiniewijzer in te vullen.
De Opiniewijzer is een product van het Instituut voor Publiek en
Politiek en kan in principe alleen worden gehuurd. Er is een vrij
neutrale basisvormgeving, die het mogelijk maakt de Opiniewijzer te
laten verschijnen binnen de site van de opdrachtgever.
Instituut voor Publiek en Politiek, Prinsengracht 911-915, 1017 KD
Amsterdam, tel. 020-5217600, info@publiek-politiek.nl,
www.publiek-politiek.nl
33

Gaan met die banaan
Voorbeeld
Amsterdam
Op woensdag 4 juni 2008 vond de feestelijke Amsterdamse Daklozendag plaats, een
jaarlijks evenement, waarop dak- en thuisloze Amsterdammers en hun niet-dakloze
stadsgenoten elkaar ontmoeten in een ontspannen sfeer.
Initiatiefgroep Amsterdam van het programma Lokale Versterking introduceerde de
actie: ‘Gaan met die banaan’. Een actie waarmee de groep liet zien dat op ludieke
wijze simpel ideeën ingezameld kunnen worden om de stad tot een fijnere leefplek te
maken.
Het publiek kreeg zakjes bananenschuim uitgereikt met een invulformulier waarop
men ideeën kwijt kon. De initiatiefgroep zamelde de ideeën in en heeft ze onder het
motto ‘gaan met die banaan!’ aangeboden aan wethouder Marijke Vos van
Amsterdam.
34

Gaan met die banaan
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Kosten
Begeleiding
Opmerkingen
Op een ludieke wijze ideeën verzamelen van moeilijk bereikbare
groepen als dak- en thuislozen, GGz-cliënten of verslaafden. Deze
ideeën worden verzameld en aangeboden aan beleidsmakers.
Raadplegen
Bij een evenement waar de doelgroep samenkomt, bijvoorbeeld een
daklozendag, worden zakjes met bananenschuimpjes uitgedeeld. Daarin
zit een invulformulier waar de mensen uit de doelgroep hun ideeën en
wensen op kwijt kunnen in het kader van maatschappelijke opvang. De
formulieren worden verzameld bij een stand, die herkenbaar is gemaakt
met bananenposters en zakken bananenschuim. Vervolgens worden de
formulieren, samen met een bloemlezing van geroepen en geschreven
wensen aan de betreffende beleidsmaker aangeboden onder het motto:
"gaan met die banaan". Ofwel: laat ambtenaren in actie komen om de
ideeën en wensen van de belangengroepen zélf in het beleid mee te
nemen.
De totale doorlooptijd bedraagt ongeveer twee dagen inclusief
voorbereiding.
Een standaardtraject kost ± € 50 (materiaalkosten). De eventuele
kosten voor het huren van een stand zijn niet inbegrepen.
Projectondersteuner.
De Initiatiefgroep Lokale Versterking zet zich in om een stem te
geven aan dak- en thuislozen, mensen met een verslaving en GGZcliënten
in het kader van de Wmo.
Informatie
Initiatiefgroep Lokale Versterking Amsterdam, Plantage Middenlaan
14 I, 1018 DD Amsterdam, tel. 020-7525100
initiatiefgroep-adam@lokaleversterking.nl
Contactpersoon: Gerda Baerveldt (projectondersteuner)
35

Wmo Watchers – Present Zijn
Voorbeeld
Utrecht
In het voorjaar 2007 is in Utrecht begonnen met het project Wmo Watchers – Present
Zijn. De projectvraag was: ‘Op welke manier kunnen allochtone vrouwen met
schoolgaande kinderen participeren in de Wmo?’ Om de vrouwen te bereiken zijn
buurthuizen bezocht; plekken waar allochtone vrouwen vaak samenkomen.
Vervolgens zijn vrouwen geselecteerd op culturele achtergrond en wel of niet
schoolgaande kinderen.
In de eerste fase van het project is er voor gekozen om de culturele groepen apart te
benaderen. Er is toen een Marokkaanse (uit Overvecht) en een Turkse groep (uit
Overvecht, Ondiep en Kanaleneiland) gevormd. Beide groepen zijn getraind. Na de
training hebben de vrouwen in hun eigen netwerk contact gelegd en gevraagd naar
knelpunten en signalen over onderwerpen die vallen onder de Wmo. De Wmo was bij
hen niet bekend. Dus in de training is ook veel aandacht besteed aan algemene
informatie over de Wmo. Het resultaat van de training is dat de vrouwen opgeleid zijn
tot Wmo Watchers.
In de tweede fase is er een groep gevormd van de zes nog over gebleven Wmo
Watchers. De knelpunten die uit de eerste fase naar voren kwamen waren gericht op:
gezondheid en mantelzorg. De resultaten zijn gepresenteerd bij de gemeente.
Daarnaast organiseerde de GG en GD een studiemiddag over welzijn en gezondheid.
De Wmo Watchers hebben in het programma geparticipeerd.
36

Wmo Watchers – Present Zijn
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Het doel van het instrument ‘Present Zijn’ is uit de eerste hand
signalen van allochtone burgers ontvangen en informele
beleidsparticipatie: een bijdrage leveren aan beleidsontwikkeling. De
Wmo Watchers leveren een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling
van beleid in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning
en Voor-vroegschoolse educatie.
Raadplegen
Allochtone Wmo Watchers bestaat uit vrouwen van een bepaalde
etnische doelgroep. Bijvoorbeeld moeders met een Marokkaanse/
Turkse achtergrond, met schoolgaande kinderen. Deze Wmo
Watchers moeten geworven en geselecteerd worden aan de hand van
een profiel. Vervolgens wordt hen een training aangeboden. Ze
worden getraind om informatie te kunnen verzamelen en signalen te
kunnen opvangen.
De leden van de groep leggen vragen die aan hen voorgelegd
worden, voor aan mensen uit hun netwerk. Bijvoorbeeld andere
moeders die zij spreken op het schoolplein. De antwoorden worden
verzameld en teruggekoppeld.
De totale doorlooptijd bedraagt 1,5 jaar
Projectleider, projectmedewerker (bij voorkeur iemand die de taal en
cultuur kent van de Wmo Watchers).
De methode is door zijn relatieve eenvoud snel en breed inzetbaar.
Duidelijkheid over de opdracht, een intermediair die over voldoende
vertrouwen beschikt en het borgen van de onafhankelijkheid van de
Wmo Watchers, ook ten opzichte van de eigen doelgroep, zijn wel
belangrijke randvoorwaarden. Daarnaast moeten Wmo Watchers
onder gebracht worden bij een organisatie als bijvoorbeeld
vrijwilligers of oproepkrachten.
Informatie Wmo Adviesgroep, Nieuwstraat 2, 1381 BD Weesp, tel: 0294-491402,
info@wmoadviesgroep.nl, www.wmoadviesgroep.nl
37

Nominale groepstechniek
Voorbeeld
Nijmegen
In Nijmegen kwamen in 2007 ouderen met een beperking bij elkaar om te praten over
vrije tijd. Oudere mensen hebben vaak veel vrije tijd. Als ze hun vrije tijd beter
besteden wordt hun leven prettiger. Voor ouderen met een beperking worden niet veel
activiteiten georganiseerd. Ze kunnen vaak niet terecht bij de activiteiten van de
ouderenbonden. Daardoor hebben zij weinig contact met de mensen uit de buurt.
Deze ouderen hebben wel behoefte aan activiteiten zoals familie bezoeken, naar de
schouwburg gaan of een museum bezoeken.
Deze ouderen hebben met behulp van de nominale groepstechniek hun wensen
geïnventariseerd. Ze hebben allen punten toegekend aan de ideeën en opmerkingen.
Daaruit zijn de belangrijkste wensen van deze groep mensen naar voren gekomen.
Deze wensen zijn vervolgens onder de aandacht gebracht van gemeenten en ouderen
organisaties.
38

Nominale groepstechniek
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Meningen of wensen achterhalen van mensen rondom een thema of
probleem. Cliënten worden gestimuleerd eigen ideeën te bedenken.
Raadplegen
Een groep deelnemers buigt zich onder leiding van een begeleider
over een vraag of vragen die de begeleider voorlegt. Die vragen
worden beantwoord volgens een vaste procedure:
1. Alle groepsleden geven individueel en schriftelijk antwoord. Alle
ideeën en opmerkingen worden op een flip-over geschreven.
2. Groepsleden lichten hun ideeën en opmerkingen toe. Daarna volgt
een discussie over ieders inbreng.
3. De ideeën worden via een bepaalde stemmingsprocedure in
volgorde gezet: bovenaan komt het idee dat door de groep als het
belangrijkste wordt beschouwd Dit kan bijvoorbeeld door het
toekennen van een aantal punten aan elk idee. Het idee met de
meeste punten is het meest belangrijk voor de deelnemers.
Essentieel is dat groepsleden eerst onafhankelijk van elkaar hun
opvattingen opschrijven en dat er een weging van alle ideeën
plaatsvindt.
De totale doorlooptijd is één maand.
Twee begeleiders bij de bijeenkomst.
Het instrument kan toegepast worden bij alle Wmo-cliëntgroepen.
Deze techniek is met name ook geschikt voor gebruik bij mensen met
een verstandelijke beperking. In dat geval wordt de vraag over het
thema aan de hand van een duidelijke tekening gesteld. De
aanbevolen groepsgrootte is tussen de zes en negen deelnemers.
Informatie Zorgbelang Gelderland, postbus 5310, 6802 EH in Arnhem, tel. 026-
3842822, info@zorgbelanggelderland.nl, www.zorgbelanggelderland.
nl.
39

Werken aan Wensen
Voorbeeld
Haren
In 2007 is in de gemeente Haren de methodiek Werken aan Wensen uitgevoerd om
de positie en ondersteuning van mantelzorgers in deze gemeente te verbeteren vanuit
de wensen en verwachtingen van de mantelzorgers zelf. Zorgbelang Groningen
voerde de groepsgesprekken op basis van de door haar ontwikkelde methode Werken
aan Wensen. Negen mantelzorgers hebben deelgenomen aan de groepsgesprekken.
Op de eerste bijeenkomst hebben de mantelzorgers verteld over hun situatie. Uit het
verslag dat van deze bijeenkomst werd gemaakt werden door het projectbureau
Werken aan Wensen 15 positief geformuleerde uitspraken op papier gezet en aan de
mantelzorgers voorgelegd op de tweede bijeenkomst. Door de deelnemers werd nog
een zestiende wens toegevoegd. Vervolgens werden aan de groepsleden de 16
wensen voorgelegd. Deze wensen werden door alle deelnemers kritisch bekeken en
daarna op persoonlijke volgorde van belangrijkheid gelegd.
Tussen de tweede en derde bijeenkomst werden de persoonlijke keuzes omgerekend
naar in volgorde van belangrijkheid geldende uitspraken voor de hele groep.
Tijdens de gesprekken van de derde bijeenkomst werden de belangrijkste wensen
besproken. Mantelzorgers vroegen naar aanleiding van de gesprekken aan
hulpverleners rekening te houden met hen, zodat ze mantelzorg kunnen blijven
bieden. Hierbij is een bijzondere rol weggelegd voor de gemeente Haren als
eindverantwoordelijke voor de Wmo waarbinnen de mantelzorgondersteuning een
belangrijke plaats inneemt.
40

Werken aan Wensen
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
De ervaringen van allerlei gebruikers van voorzieningen (patiënten,
cliënten) omzetten in duidelijk geformuleerde pluspunten en wensen
zodat een helder beeld ontstaat van de ervaren kwaliteit van de
(zorg)voorziening. Op basis daarvan kunnen concrete
verbetertrajecten worden afgesproken.
Raadplegen
De methode werkt met groepen van drie tot twaalf deelnemers. De
standaardopzet van Werken aan Wensen bestaat uit drie
bijeenkomsten:
1. Open groepsgesprek in het teken van uitgebreide kennismaking,
groepsvorming en het stimuleren van een goede sfeer. Daarnaast
ook het delen van positieve en negatieve ervaringen en het
verhelderen van vragen. Naar aanleiding hiervan worden
maximaal 15 pluspunten en 15 wensen op kaartjes geschreven.
2. De uitspraken op de kaartjes (in ik-vorm) worden besproken door
de deelnemers en zonodig bijgesteld. De deelnemers selecteren
daarna ieder voor zich de pluspunten en wensen die bij hen
passen. Vervolgens leggen ze de kaartjes op volgorde van
belang. De scores van de afzonderlijke pluspunten en wensen
worden berekend zodat duidelijk wordt welke het meest door de
groep gedragen worden (deze worden in wij-vorm gezet).
3. De wij-pluspunten en de wij-wensen worden in volgorde van
belang intensief doorgesproken. Bij de pluspunten lichten de
deelnemers zoveel mogelijk toe waarom het zo belangrijk is. Bij
de wensen worden zoveel mogelijk concrete voorstellen of
creatieve ideeën voor verbetering aangegeven.
Voor het naar buiten brengen en bespreken van de uitkomsten met de
(zorg)aanbieder kunnen na de drie bijeenkomsten één of meer
dialoogbijeenkomsten worden afgesproken.
De totale doorlooptijd is ongeveer 3 maanden.
De bijeenkomsten worden geleid door een gespreksleider en een
notulist/observator.
De Stichting Samenwerkende Patiënten/Consumentenorganisaties
Groningen (SPC) heeft het instrument ontwikkeld vanuit het
instrument OWOG.
Het instrument kan (in aangepaste vorm) gebruikt worden voor alle
Wmo-cliëntgroepen.
Informatie Zorgbelang Groningen, Hoendiep 95, 9718 TE Groningen, tel. 050-
5713999, info@zorgbelang-groningen.nl,
www.zorgbelang-groningen.nl
41

Leren van raadpleging
Voorbeeld
Veldhoven
In Veldhoven hebben maar liefst 80 leerlingen van het Sondervick College
deelgenomen aan het ‘Leren van Raadpleging’ project. Doordat de stage in
Veldhoven niet langer dan vijf uur mocht duren, zijn alleen de interviewtraining en het
interviewen aan bod gekomen. In totaal hebben de leerlingen 120 leeftijdgenoten
geïnterviewd. Daarmee is een grote hoeveelheid informatie verzameld. Naast de
resultaten van de gesloten vragen, is er ook input via open vragen verkregen.
Alle vragenlijsten zijn door Zorgbelang ingenomen en geanalyseerd. Na afloop is een
rapport met de belangrijkste conclusies opgestuurd naar de Wmo-raad en de
gemeente.
42

Leren van raadpleging
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Participatie van jongeren. Doordat jongeren andere jongeren
interviewen in het kader van hun maatschappelijke stage kunnen
meningen en adviezen van deze moeilijk bereikbare doelgroep
verzameld worden.
Raadplegen/adviseren
Jongeren interviewen jongeren in de leeftijd van 14 jaar tot 18 jaar.
Dit doen zij aan de hand van een vragenlijst met open en gesloten
vragen.
Daaraan voorafgaand biedt de Zorgbelangorganisatie de jongeren
een Wmo- cq. interviewtraining aan en begeleidt hen bij hun
stagewerkzaamheden. Tevens volgen de scholieren een gastles
waarin zij aan de hand van enkele dvd’s in gesprek gaan met
jongeren die ervaring hebben met hulpverlening. Er bestaat ook de
mogelijkheid om een bepaalde jeugdzorginstelling of welzijnsinstelling
te bezoeken, die zich bezighoudt met preventie jeugdzorg om de
beeldvorming over bepaalde jongeren (eventueel) bij te stellen.
Vervolgens gaan zij met een voorbereide semi-gestructureerde
vragenlijst, die gebaseerd is op de Wmo, op pad om leeftijdgenoten te
interviewen. De vragenlijst is zodanig opgesteld dat deze direct
aansluit bij de leefwereld van jongeren.
Alle vragenlijsten worden door Zorgbelang ingenomen en
geanalyseerd. Na afloop wordt een bondig rapport met de
belangrijkste conclusies opgestuurd naar alle Wmo-raden en
gemeenten die het op hun beurt vertalen naar beleid.
Op deze manier is de input vanuit jongeren voor het Wmo-beleid in
een bepaalde gemeente (tijdelijk) gewaarborgd en kan een Wmo-raad
ook adviseren op dit terrein, zonder een permanente
jeugdvertegenwoordiging in de Wmo-raad op te nemen.
De totale doorlooptijd is voor de leerlingen ongeveer 2 maanden.
Voor de Wmo-raad of gemeente gaat het om slechts 1 bijeenkomst
van 1 tot 2 uur. Daarna moeten zij de resultaten op hun werkagenda
zetten en moeten ze ermee aan de slag.
Projectleider, projectmedewerker die leerlingen begeleidt.
Het instrument maakt gebruik van de verplichte maatschappelijke
stage die leerlingen van alle middelbare scholen moeten doorlopen.
Informatie
Zorgbelang Brabant, Kronehoefstraat 21-29, 5612 HK in Eindhoven,
tel. 040-2125678. Contactpersoon: Eveline Monteiro.
43

Focusgroep
Voorbeelden
Amersfoort
Het Meander Medisch Centrum heeft begin 2008 een nieuwe visie, missie en
strategische uitgangspunten geformuleerd. Onderdeel daarvan zijn de klantwaarden:
klantvriendelijk, deskundig, betrouwbaar en steeds vernieuwend. Deze klantwaarden
en het nieuwe motto ‘Gewoon beter!’ wilden ze in een focusgroep gesprek aan
cliënten voorleggen.
In oktober 2008 werd deze focusgroep georganiseerd. Er waren acht cliënten
aanwezig uit het verzorgingsgebied van het Meander. De nieuwe klantwaarden
werden één voor één besproken. Op basis van hun eigen ervaringen gaven de
cliënten in het groepsgesprek aan wat zij vonden van de klantwaarden, wat zij
verwachtten van een ziekenhuis met zulke klantwaarden en hoe het ziekenhuis deze
het beste in de praktijk zou kunnen brengen. Het gesprek is opgenomen en er is een
verslag van gemaakt. Op basis van de resultaten worden binnen het Meander
Medisch Centrum afspraken gemaakt over hoe de klantwaarden in de praktijk worden
toegepast om te komen tot een betere kwaliteit van zorg vanuit cliëntenperspectief.
Nederland
Apotheken door cliënten bekeken is een kwaliteitstraject waarbij onderzoek onder
cliënten leidt tot kwaliteitsverbeteringen in de dienstverlening van de apotheek. Het
onderzoek is opgezet vanuit het perspectief van de cliënt door de landelijke
cliëntenorganisatie Nederlandse Patiënten/Consumenten Federatie (NPCF) en
onderzoeksbureau ARGO. Vanaf 2005 is de methode beschikbaar voor alle
apotheken in Nederland. Door een combinatie van kwantitatief en kwalitatief
onderzoek krijgt de apotheek een betrouwbaar en representatief beeld van de
ervaringen van cliënten.
Eerst worden vragenlijsten ingevuld door een groot aantal cliënten van de apotheek.
Daarin komen thema’s als privacy, bereikbaarheid, informatievoorziening, wachttijden
en contact met de medewerkers aan bod. Om in te kunnen gaan op de resultaten en
op eventuele verbeterplannen wordt een cliëntengesprek gehouden in de vorm van
een focusgroepgesprek. Onderwerp van gesprek is de dienstverlening van de
apotheek. Uit het gehouden vragenlijstonderzoek zijn sterke en zwakke punten van de
apotheek naar voren gekomen en daar wordt in dit gesprek met cliënten op basis van
hun ervaringen met de apotheek dieper op ingegaan. Van het gesprek wordt een
verslag gemaakt. Met de verworven inzichten gaat de apotheek aan de slag om
kwaliteitsverbeteringen tot stand te brengen.
De apotheek kan het traject met regelmatige tussenpozen herhalen om de vinger aan
de pols te houden en te zien wat de verbeteringen opleveren.
44

Focusgroep
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Patiënten actief laten meedenken over verbeteringen van de zorg of
een nieuw in te richten proces. De bedoeling is ervaringen van
deelnemers te herleiden tot standpunten en opvattingen over een
bepaalde aanpak of inhoudelijk thema.
Raadplegen/adviseren
Een focusgroep is een bijeenkomst met zes tot twaalf cliënten met
ervaring over hetzelfde (sub)thema. Zij voeren hierover een
gestructureerde (niet-gestuurde) discussie onder leiding van een
onafhankelijke gespreksleider met eventueel een assistent / notulist.
Een gesprek duurt ongeveer twee uur.
Voor maximaal resultaat kan de sessie vaker (drie á vijf keer)
georganiseerd worden. Van het gesprek wordt een verslag gemaakt
aan de hand van een opname met voice recorder of videorecorder.
De totale doorlooptijd is afhankelijk van de werving van de
panelleden. Bij een gemiddelde wervingsduur ongeveer twee
maanden inclusief verslaglegging. De focusgroep zelf duurt ongeveer
twee uur.
Gespreksleider en eventueel een notulist.
Dit instrument kan bij alle Wmo-cliëntgroepen toegepast worden.
CliëntenBelang Utrecht, Kaap Hoorndreef 42, 3563 AV in Utrecht, tel.
030-2628024, info@clientenbelangutrecht.nl
www.clientenbelangutrecht.nl.
45

Zeg het ons!
Voorbeelden
Zwolle
Bij Frion (professionele organisatie voor ondersteuning aan mensen met een
verstandelijke beperking in Zwolle) is Zeg het Ons! uitgevoerd in september/ oktober
2007. Er zijn in totaal 28 cliënten geïnterviewd. De onderwerpen die aan bod kwamen
waren: wonen, contacten buitenshuis, werk en dagbesteding, welbevinden, autonomie
en ontwikkelingsmogelijkheden. Er werd ook ingegaan op de verschillen in
tevredenheid tussen cliënten die op zichzelf wonen en cliënten die in een woonvorm
wonen. De uitkomsten van de interviews zijn in december 2007 besproken met de
cliënten die zijn geïnterviewd. Centraal daarbij stond de vraag: Welke tips hebben de
cliënten om knelpunten te verbeteren of op te lossen? Hieruit kwam een aantal
aanbevelingen. Vervolgens werden de uitkomsten van de interviews met de cliënten
en Zeg het Ons! medewerkers onder de aandacht gebracht en besproken. Het
eindrapport en de aanbevelingen werden aan de directie en regiomanagers van Frion
gepresenteerd.
Venlo
Vilans en Zeg het ons! ontwikkelen momenteel een ‘toolkit’ WMO Zeg het ons!.
Gemeenten kunnen met behulp van deze ‘instrumentenset’ zelfstandig een WMO Zeg
het ons!-traject (laten) uitvoeren. Met dit traject kunnen ze de behoeften en wensen
peilen van mensen met een verstandelijke beperking en daarnaast maatschappelijke
activering van deze Wmo-cliëntgroep in gang zetten. Begin 2008 is gestart met het
pilot-project in de gemeente Venlo. In april en mei zijn 28 mensen met een
verstandelijke beperking in de gemeente Venlo geïnterviewd. De uitkomsten van dit
zullen besproken worden met de respondenten. Tevens worden dan ook tips en
aanbevelingen bedacht om de knelpunten te verbeteren of op te lossen. Daarna
worden de uitkomsten en tips aan de gemeente Venlo gepresenteerd.
46

Zeg het ons!
Doel
Niveau
Bepalen van de kwaliteit van het bestaan van mensen met een
verstandelijke beperking door mensen met een verstandelijke
beperking.
Adviseren
Werkwijze Het instrument Zeg het ons! bestaat uit een vragenlijst met 48
gestructureerde vragen, die wordt afgenomen door twee mensen met
een verstandelijke beperking. De vragenlijst betreft de domeinen
wonen, werk, contacten buitenshuis, gevoel, zelf bepalen en leren
van nieuwe dingen.
Twee interviewers nemen samen de interviews af. De één stelt de
vragen en de ander schrijft de antwoorden op. Er is keuze uit drie
antwoorden, zowel in woorden als in pictogrammen.
Onderling Sterk bespreekt de resultaten met de interviewers en de
mensen die geïnterviewd zijn. Samen met hen worden aanbevelingen
bedacht. Het betreft drie soorten aanbevelingen waarmee
achtereenvolgens cliënten zelf, de organisatie en de organisatie
samen met de samenleving aan de slag kunnen. Cliënten spelen
hierin een centrale rol.
De uitkomsten en aanbevelingen komen in een rapport en worden
voorgelegd aan de cliëntenraad, het management en andere
geïnteresseerden van de instelling. Er worden afspraken gemaakt
over het verbeterproces en deze worden vastgelegd in een
convenant. Een jaar na het onderzoek checkt Onderling Sterk of de
aanbevelingen zijn opgevolgd.
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
De doorlooptijd is minimaal drie maanden.
Onder verantwoordelijkheid van Onderling Sterk wordt het Zeg het
ons!-team samengesteld. De interviewers volgen een training.
Zeg het ons! is afgeleid van de Amerikaanse methode Ask me en
ontwikkeld in samenwerking met Vilans (voorheen NIZW/Nederlands
Instituut voor Zorg en Welzijn). Sinds juli 2003 is Zeg het ons!
eigendom van de LFB Onderling Sterk en onderdeel van het service
bureau.
Informatie Zeg het Ons! Postbus 8224, 3503 RE Utrecht, tel. 06-53617393,
zeghetons@hetlsr.nl.
Landelijke Federatie van Belangenverenigingen Onderling Sterk,
Postbus 13117, 3507 LC Utrecht, tel. 030-2363761
47

Zo gek nog niet
Voorbeelden
Utrecht
Vanaf juli 2008 heeft Steunpunt GGZ Utrecht in samenwerking met Programma
Lokale Versterking GGz Wmo vijf bijeenkomsten georganiseerd waarin vijf groepen
kwetsbare burgers centraal stonden:
- familie/mantelzorgers (speciaal voor Marokkaanse mantelzorgers)
- verslaafden/hostelbewoners
- jongeren met een GGz-achtergrond
- dak- en thuislozen
- kwetsbare burgers, waaronder GGz cliënten
De eerste bijeenkomst, voor Marokkaanse mantelzorgers, vond plaats in juli 2008.
Organisatie Al Amal, Steunpunt Mantelzorg en Steunpunt GGz Utrecht organiseerden
de bijeenkomst. Er was speciale aandacht voor familieleden die zorgen voor iemand
met een psychische ziekte. De opkomst was groot: 25 Marokkaanse vrouwen die
vrijwel allemaal net een cursus over mantelzorg hadden gevolgd, drie
beleidsmedewerkers van de Gemeente Utrecht en een adviseur van het Wmo-loket
Kanaleneiland. De toneelgroep van Altrecht Talent “Uitgesproken” speelde vier
sketches, die veel gespreksstof opriepen. De sketches beeldden herkenbare situaties
uit: van het kastje naar de muur gestuurd worden bij het Wmo-loket, een nieuw
geleverde scootmobiel met een onvervangbare kapotte accu en een dochter die
steeds te laat op school komt omdat ze haar zieke moeder moet helpen. Aan de hand
van de sketches praatten de aanwezigen over de problemen en probeerden met
elkaar in een open sfeer oplossingen te bedenken. De bijeenkomst kreeg een
feestelijke afsluiting met een uitgebreide Marokkaanse lunch.
48

Zo gek nog niet
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Op een alternatieve manier kwetsbare burgers betrekken bij Wmobeleidsvorming:
participatie door middel van theater. Veel mensen
met (psychische) problemen zijn vooral met hun eigen problemen
bezig of, als mantelzorger/vrijwilliger, met de problemen van anderen.
Veel tijd en energie om beleidsmatig mee te denken is er niet en
deelnemen aan vergaderingen of officiële inspraakorganen spreekt
vaak niet aan. Een gemeente kan met dit instrument de behoeften,
knelpunten en wensen leren kennen van haar kwetsbare burgers.
Kernwoorden zijn: meedoen, meedenken, meebeslissen.
Adviseren
Verschillende groepen worden voor de theater-bijeenkomst
uitgenodigd: de mensen uit de kwetsbare doelgroepen zelf,
medewerkers van het wijkbureau, het Wmo-loket, de GGD, de politie
en/of de woningbouwvereniging en beleidsmedewerkers van Dienst
Maatschappelijke Ontwikkeling/ Welzijn van de desbetreffende
gemeente. Zij worden ook betrokken bij de voorbereiding en
uitvoering van de bijeenkomsten om zo ook de beleidsmatige inbreng
te garanderen. De bijeenkomsten worden gehouden op voor de
mensen bekende en veilige plekken.
De toneelgroep beeldt aan de hand van sketches herkenbare
situaties uit, aangepast aan de doelgroep. Naar aanleiding van de
sketches praten de deelnemers over de problemen en zoeken ze naar
oplossingen. Na de bijeenkomst wordt er met betrokken partijen een
evaluatie gehouden en wordt bekeken wie welke aandachtspunten
oppakt. Dit wordt teruggekoppeld aan de mensen van de
desbetreffende doelgroep.
De totale doorlooptijd is 1 jaar.
Projectleider en theatergroep.
Het instrument kan ingezet worden voor verschillende Wmo
cliëntgroepen zoals dak- en thuislozen, mensen uit de
maatschappelijke– en vrouwenopvang, GGz-cliënten, mantelzorgers
en verslaafden.
Landelijk Platform GGz / Programma Lokale Versterking, postbus
13223, 3507 LE Utrecht. Tel. 030-2363764, info@lokaleversterking.nl.
www.platformggz.nl, www.lokaleversterking.nl, informatie bij regio Utrecht
Midden West.
Steunpunt GGZ Utrecht, Mons. v.d. Weteringstraat 132 A, 3581 EN
Utrecht. Tel. 030-2369320, info@ggzutrecht.nl, www.ggzutrecht.nl,
49

Kan wél!
Voorbeelden
Breda
In de wijk Tuinzigt in Breda is in februari 2006 gestart met Kan wél!. Al meerdere
malen zijn door de lokale partners zonder succes pogingen gedaan om in deze wijk
de bewonersbetrokkenheid te vergroten.
De buurtcoach is begonnen met het verkennen van de wijk en is vooral veel met
bewoners gaan praten, op straat, in de speeltuin, in het buurthuis, overal waar
mensen samenkomen. Al vrij snel meldde de eerste initiatiefneemster, een meisje van
16 jaar, zich. Ze wilde dat de mensen elkaar beter leren begrijpen en heeft een aantal
multiculturele bijeenkomsten opgezet. Na deze bijeenkomsten was ze niet meer te
stuiten en is verder gegaan met een 2-wekelijkse kinderdisco en een jongerenfeest.
Toen de eerste resultaten binnen waren kwam de rest van de wijk ook los en meldden
steeds meer bewoners zich met plannen. In een periode van 20 maanden heeft dit
geleid tot 20 projecten met een enorme variatie. Er zijn pleinfeesten geweest,
tuinhekken vervangen, kerstpakketten uitgedeeld, armoedebestrijding is opgestart, er
is een afdak bij de speeltuin gemaakt en nog veel meer. De relatie tussen bewoners
en woningcorporatie en gemeente is enorm verbeterd. Aan het eind van het project
Kan wél! hebben bewoners een vereniging opgericht die zelf het werk van Kan wél!
kan voortzetten. Ze worden hierbij ondersteund door de woningcorporatie en de
gemeente. Ze hebben een eigen budget en een eigen website; www.verenigingvlot.nl.
Arnhem
In Arnhem is Kan wél! in februari 2006 gestart in de wijk Malburgen. Dit was een
dermate groot succes dat na 15 maanden het project is uitgebreid naar de wijken
Presikhaaf, Arnhemse Broek, Geitenkamp, Klarendal, St. Marten en De Laar. In de
wijk De Laar is een traject gestart dat speciaal op jongeren is gericht.
Een voorbeeld van hoe creatief en betrokken mensen kunnen zijn is het project Pimp
my Goal uit Malburgen. De initiatiefnemer zag steeds meer jongens op straat hangen,
rotzooi trappen en van school gaan. Hij is met ze gaan praten en kwam er zo achter
dat ze een gezamenlijke interesse hebben: Voetbal. Dit heeft hij gebruikt om samen
met de buurtcoach een traject voor jongens op te zetten: voetbaltraining in combinatie
met huiswerkbegeleiding. Een groep van 16 jongens komt elke vrijdagmiddag bij
elkaar. Als eerste gaan ze huiswerk maken onder begeleiding van een leraar van het
lokale ROC. Als ze dit af hebben, gaan ze gezamenlijk eten en afwassen. Na het eten
wordt er getraind, als ze al hun werk afhebben tenminste. Na de training worden de
kleedkamers gezamenlijk schoongemaakt. Regelmatig komt een profspeler van
Vitesse de training geven wat het voor de jongens extra aantrekkelijk maakt. Op deze
manier leren ze discipline, maken ze hun huiswerk en zijn ze samen sportief bezig.
Inmiddels is het project voor de komende drie jaar zeker van gemeentelijke subsidie.
Andere steden
Kan wél! is in februari 2006 als pilot gestart in 11 steden/wijken voor een periode van
15 maanden. Het blijkt zo goed aan te slaan dat het project is uitgebreid naar 16
steden met in totaal 23 projectgebieden. Tevens is een pilot voor Kan wél! jongeren
gestart.
50

Kan wél!
Doel
Niveau
Werkwijze
Tijdsbestek
Begeleiding
Opmerkingen
Informatie
Verbetering van de leefbaarheid van wijken. Uitgangspunt is dat als
bewoners de kans krijgen hun eigen projecten in de wijk uit te voeren,
de sociale samenhang en daarmee de leefbaarheid in een wijk
versterkt wordt.
Meebeslissen
Een buurtcoach gaat in de wijk actief op zoek naar bewoners die ‘iets’
willen in hun wijk. Vervolgens wordt de bewoner gecoacht bij het
voorbereiden, plannen en uitvoeren van zijn/haar idee. De buurtcoach
heeft de beschikking over een eigen budget en kan zeer snel
handelen. Hierbij wordt een aantal uitgangspunten gehanteerd:
1. Het idee moet nieuw zijn in de wijk, dus geen extra geld voor de
jaarlijkse barbecue.
2. Het idee moet voor iedereen toegankelijk zijn, dus niet gericht op
één enkele groep.
3. Uitgangspunt is een budget per activiteit van € 2.500,-.
4. Het idee moet haalbaar zijn. Hierbij wordt gekeken naar diverse
soorten haalbaarheid: financieel, fysiek (is er ruimte, gaat het
tegen bestemmingsplannen in, etc.) en persoonlijk (is de
initiatiefnemer in staat het project uit te voeren).
5. De initiatiefnemer moet het plan zelf uitvoeren. Is er hulp van
andere bewoners nodig, dan zoekt de initiatiefnemer deze ook zelf
bij elkaar.
6. De initiatiefnemer blijft eigenaar van het idee. De buurtcoach
neemt niets over, maar geeft advies en ondersteunt waar nodig.
Minimaal één jaar: per wijk wordt een maatwerkafspraak gemaakt.
Centraal projectbureau voor ondersteuning van de buurtcoaches.
Centrale (financiële) administratie projecten.
Kan wél! is laagdrempelig en werkt met een persoonlijke benadering.
De methode kan worden ingezet in elk soort wijk. Met name bij de
start in een wijk is tijd nodig om de buurtcoach te laten ‘proeven’ aan
de wijk en de wijk te laten wennen aan de aanwezigheid van de
buurtcoach. Kan wél! Is gebaseerd op het Engelse instrument Can
Do.
Vereniging Landelijk Samenwerkingsverband Aandachtswijken (LSA),
Oudkerkhof 13b, 3512 GH Utrecht, tel. 030-2317511, info@kanwel.nl,
www.kanwel.nl, www.kanweljongeren.nl, www.lsabewoners.nl
Literatuur: Wijkontwikkeling op eigen kracht, Wat Kan wél! kan, te
bestellen bij het LSA.
51

Alle beschreven instrumenten kunnen ingezet worden in het contact met cliënten over
zaken aangaande de Wmo. Daarnaast zijn ze geschikt om elkaar te leren kennen en
om op lokaal niveau het contact te verbeteren tussen cliënten en gemeenten of Wmoraden.
Nu is het de bedoeling dat een gemeente of Wmo-raad een instrument kiest dat helpt
de beoogde doelen te bereiken. In het volgende hoofdstuk (hoofdstuk 5) wordt
daarom een stappenplan beschreven dat bij de selectie van het juiste instrument kan
helpen.
52

5. Stappenplan informele cliëntenparticipatie
Het is niet mogelijk een blauwdruk te geven voor de vormgeving van informele
cliëntenparticipatie in de lokale situatie. Elke situatie is weer anders: er zijn andere
belanghebbenden, er spelen andere vragen en er zijn andere oplossingen nodig.
Zoals in het vorige hoofdstuk te lezen was zijn er veel verschillende en leuke
instrumenten om cliënten op een informele wijze te betrekken bij beleidsvorming
omtrent de Wmo. Het stappenplan cliëntenparticipatie kan gebruikt worden om meer
zicht te krijgen op de lokale situatie en een keuze te maken voor een bepaald
instrument.
Het plan bestaat uit de volgende stappen:
1. bepaal het doel van cliëntenparticipatie
2. bepaal de doelgroepen
3. bepaal de mate van invloed van de cliënten
4. bepaal het budget
5. bepaal hoeveel tijd beschikbaar is
6. kies een instrument
7. pas het instrument toe
8. aan de slag met de resultaten
Stap 1. Bepaal het doel van cliëntenparticipatie
Cliëntenparticipatie kan de volgende doelen hebben:
- Inzicht krijgen in specifieke wensen en behoeften van cliënten.
- Krachten van cliënten versterken.
- Ontwikkeling en betrokkenheid van individuele cliënten versterken.
- Kennis en ervaring van cliënten gebruiken.
- Vraag en aanbod op elkaar afstemmen.
- Betere en snellere besluitvorming.
- Draagvlak bij cliënten creëren.
- Tevreden burgers.
Cliëntenparticipatie heeft als het goed is alle bovenstaande doelen in zich, maar aan
bepaalde doelen kan meer prioriteit gegeven worden. Cliëntenparticipatie mag echter
nooit een doel op zich zijn, maar altijd een middel om iets te bereiken.
Stap 2. Bepaal de cliëntgroepen
Het is verstandig om de verschillende cliëntgroepen te benoemen. Enerzijds om zicht
te krijgen op welke cliënten gaan participeren, anderzijds om ervoor te zorgen dat
niemand ‘vergeten’ wordt. Hieronder staan de Wmo-cliëntgroepen nogmaals
genoemd:
- Allochtonen
- Chronisch zieken
- Dak- en thuislozen
- GGz-cliënten
- Jeugd
- Mensen met een fysieke beperking
- Mantelzorgers en vrijwilligers
- Ouderen
- Sociale minima
- Verslaafden
- Mensen met een verstandelijke beperking
53

Stap 3. Bepaal de mate van invloed van cliënten
Bij het begin van het proces is het belangrijk de mate van invloed en betrokkenheid
van cliënten te bepalen. Dit wordt bepaald door het participatieniveau van informeren,
raadplegen, adviseren, coproduceren tot meebeslissen en door het moment waarop
cliënten worden betrokken in het beleidsproces. Per beleidsfase kunnen verschillende
participatieniveaus van cliëntenparticipatie gekozen worden.
Het is, onafhankelijk van voor welke participatiegraad in elke fase wordt gekozen,
verstandig cliënten in ieder geval altijd te informeren. Daarnaast is het aan te raden
cliënten vroeg in het proces te betrekken om al in een vroeg stadium wensen en
behoeften te koppelen aan het beleid dat ten grondslag ligt. Dit vergroot het draagvlak
en kan eventuele acties van cliënten tegen het beleid voorkomen.
Stap 4. Bepaal het budget
Ook het budget is richtinggevend voor de keuze voor een instrument. Het is dus van
belang vast te stellen hoeveel budget beschikbaar is voor cliëntenparticipatie.
- 45.000
Het is hierbij van belang rekening te houden met de kosten die de uitkomsten van
cliëntenparticipatie met zich mee brengen. Het is daarom verstandig een budget te
reserveren voor activiteiten die aan de wensen en behoeften van de cliënten
beantwoorden.
Stap 5. Bepaal hoeveel tijd beschikbaar is
Cliëntenparticipatie kost tijd. Sommige instrumenten kosten weinig tijd en geven een
globaal beeld van wensen en behoeften van cliënten. Andere instrumenten kosten
meer tijd, maar daarbij is de betrokkenheid en inzet van cliënten groter. De
hoeveelheid beschikbare tijd is dus medebepalend bij de keuze voor een bepaald
instrument. Er wordt bij de instrumenten in de volgende paragraaf onderscheid
gemaakt tussen de volgende tijdsbestekken:
- 1 maand
- 2-4 maanden
- 4-6 maanden
- langer dan 6 maanden
Stap 6. Kies een instrument
Op basis van bovenstaande stappen kan nu een instrument gekozen worden dat
tegemoet komt aan de doelen en kan worden uitgevoerd met de beschikbare
middelen. Hierbij kan het overzicht van de instrumenten voor informele
cliëntenparticipatie ( pag. ) gebruikt worden.
Stap 7. Pas het instrument toe
De cliëntenparticipatie kan nu in de praktijk worden uitgevoerd met behulp van het
gekozen instrument. Het is hierbij van belang cliënten te motiveren en te stimuleren
hun inzet te geven. Hieronder staan een aantal tips hiervoor:
54

- Formuleer duidelijk het doel van cliëntenparticipatie. Cliënten geven veel goede
adviezen, maar niet alles is financieel haalbaar. Communiceer duidelijk wat de
mogelijkheden zijn om teleurstelling achteraf te voorkomen.
- Informeer cliënten in elke fase op een juiste manier: afgestemd op de cliëntgroep
en juist gedoseerd.
- Maak cliënten mede-eigenaar en stimuleer de medeverantwoordelijkheid. Spreek
hen aan op hun sterke kanten.
- Houd rekening met het feit dat sommige cliënten meer ondersteuning nodig
hebben dan anderen om op een zinvolle manier te kunnen participeren.
- Houd rekening met de beperkingen van mensen. Zorg dat bijeenkomsten worden
gehouden op toegankelijke plaatsen en geschikte tijden.
- Zet voor minder mobiele cliënten een zogenaamde haal- en brengservice in. Op
die manier kunnen deze mensen ook naar een bijeenkomst komen. Is dit niet
mogelijk, benader hen dan bijvoorbeeld voor het afnemen van interviews aan huis.
Stap 8. Aan de slag met de resultaten
Wanneer er een instrument in de praktijk is uitgevoerd zijn de wensen van de cliënten
in meer of mindere mate in beeld gebracht. Een valkuil van elk project is dat er na
afloop niets met de resultaten gedaan wordt. Om te voorkomen dat de bekende
wensen van cliënten in de la verdwijnen of in de waan van alledag ten onder gaan,
volgt hieronder een aantal tips:
- Communiceer over de resultaten, bijvoorbeeld in de plaatselijke media of een
extra nieuwsbrief.
- Zorg dat er een groep mensen blijft toezien op de voortgang van de resultaten.
Lokale cliëntenorganisaties kunnen hierin een belangrijke rol vervullen.
- Zorg dat de wensen op de agenda komen én blijven te staan, maak iemand van
bijvoorbeeld een lokale cliëntenorganisatie hiervoor verantwoordelijk.
- Stel overeenkomsten of convenanten op, waarin partijen rechten en verplichtingen
afspreken.
Tot slot heel veel succes en plezier bij het gebruik van de instrumenten voor informele
cliëntenparticipatie.
55

Bronnen:
Boer, A. H. de (2006). Rapportage ouderen 2006. Veranderingen in de leefsituatie en
levensloop. Den Haag: SCP.
Huibers, L. (2007). Factsheet cliëntenparticipatie. Utrecht: Vilans.
Koedoot, P.J. (2001). Wat is een verstandelijke handicap? In: Volksgezondheid
Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2006). Wmo, iedereen moet
kunnen meedoen. Den Haag.
Oudenampsen, D., Nederland, T., Dogan, G. & Lammerts, R. (2006). Adviseren over
maatschappelijke ondersteuning. Cliëntenparticipatie bij gemeenten. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Oudenampsen, D., Lammerts, R., Nederland, T. & Dogan, G. (2008). Ondersteuning.
Cliëntenparticipatie Wmo. Tussenevaluatie van twee programma’s. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Portegijs, W., Hermans, B. & Lalta, V. (2006). Emancipatiemonitor 2006.
Veranderingen in de leefsituatie en levensloop. Den Haag: SCP en CBS.
Royers, T., Ree, L. de & Stephan, C. (2001). Beleving in beeld. Bewoners van
verzorgingshuizen fotograferen hun wereld . Utrecht: NIZW.
Sturm, P. (2002). Interactieve beleidsvorming: begrippen en leidraad. In: J. Edelenbos
& R. Monnikhof (red.), Spanning en interactie. Een analyse van interactief beleid in
lokale democratie. Amsterdam: Instituut voor Publiek en Politiek.
Tonkens, E (2008). Presentatie Lokaal Centraal. ppp.
Thesaurus Zorg en Welzijn: www.thesauruszorgenwelzijn.nl
Visserman, E. (2006). Mijn voordeur is mijn voordeur! Inventariserend onderzoek naar
de visie van somatische cliënten op kleinschalig zelfstandig wonen. Weesp: PP/CP
Utrecht en Blaauwbroek Bureau voor Vraaggestuurde Zorg.
56

Bijlage 1 – Artikel 11 en 12 van de Wet maatschappelijke ondersteuning
Artikel 11
1. Het college van burgemeester en wethouders betrekt de ingezetenen van de gemeente en
in de gemeente een belang hebbende natuurlijke en rechtspersonen bij de voorbereiding van
het beleid betreffende maatschappelijke ondersteuning, op de wijze voorzien in de krachtens
artikel 150 van de Gemeentewet vastgestelde verordening.
2. Het college van burgemeester en wethouders stelt ingezetenen van de gemeente en in de
gemeente belang hebbende natuurlijke en rechtspersonen vroegtijdig in de gelegenheid
zelfstandig voorstellen voor het beleid inzake maatschappelijke ondersteuning te doen.
3. Het college van burgemeester en wethouders verschaft informatie die nodig is ter
uitvoering van het bepaalde in het eerste en tweede lid.
4. Onverminderd het eerste lid vergewist het college van burgemeester en wethouders zich
bij de voorbereiding van het beleid tevens van de belangen en behoeften van ingezetenen
die hun belangen en behoeften niet goed kenbaar kunnen maken.
Artikel 12
1. Alvorens een voordracht tot vaststelling door de gemeenteraad te doen, vraagt het college
van burgemeester en wethouders over het ontwerpplan advies aan de gezamenlijke
vertegenwoordigers van representatieve organisaties van de kant van vragers op het gebied
van maatschappelijke ondersteuning.
2. Het college van burgemeester en wethouders voegt bij de voordracht tot vaststelling door
de gemeenteraad tevens een motivering hoe het de belangen en behoeften van personen
als bedoeld in artikel 11, tweede lid, heeft gewogen.
57

Bijlage 2 – Prestatievelden van de Wet maatschappelijke ondersteuning
Prestatieveld 1
Leefbaarheid en sociale samenhang
“De gemeente zorgt voor aantrekkelijke plekken in dorpen, wijken en buurten. En voor
plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Niet alleen voor ouderen, maar ook
voor jongeren. Bijvoorbeeld een wijkcentrum, of een plek waar mensen kunnen
sporten” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet kunnen meedoen’, 2006).
Prestatieveld 2
Jongeren en ouders ondersteunen
“De gemeente probeert te voorkomen dat jongeren problemen krijgen en op het
slechte pad raken. Daarnaast ondersteunt de gemeente ouders die hulp nodig hebben
bij het opvoeden van hun kinderen” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet kunnen
meedoen’, 2006).
Het gaat hierbij om jongeren die het risico lopen op problemen bij hun ontwikkeling,
schooluitval of criminaliteit.
Prestatieveld 3
Informatie, advies en cliëntondersteuning geven
“De gemeente geeft alle inwoners informatie en advies over de hulp en ondersteuning
die ze in hun gemeente kunnen krijgen. Er is bijvoorbeeld een ‘loket’ waar mensen
terecht kunnen voor informatie. Een loket kan een balie zijn in het gemeentehuis,
maar ook een telefoonnummer of een website” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet
kunnen meedoen’, 2006).
Prestatieveld 4
Ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers
“De gemeente ondersteunt het werk van vrijwilligers en mantelzorgers. Bijvoorbeeld
door mantelzorgers met elkaar in contact te brengen en door vrijwilligers te trainen.
Ook kan de gemeente helpen om tijdelijke ondersteuning te regelen als een
mantelzorger ziek wordt of met vakantie wil” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet
kunnen meedoen’, 2006).
Prestatieveld 5
Zorgen dat mensen met een beperking mee kunnen doen
“De gemeente zorgt dat mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychische
beperking mee kunnen doen in de samenleving. Zo kan de gemeente de
woonomgeving en de openbare ruimten toegankelijk maken voor mensen met een
beperking” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet kunnen meedoen’, 2006).
Prestatieveld 6
Voorzieningen voor mensen met een beperking
“Mensen met een psychische, lichamelijke, of verstandelijke beperking krijgen hulp en
ondersteuning van de gemeente. Bijvoorbeeld doordat er een woning wordt
aangepast. Ook kan de gemeente zorgen voor vervoer, een rolstoel of hulp bij het
doen van het huishouden” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet kunnen meedoen’,
2006).
58

Prestatieveld 7
Opvang voor mensen met problemen
“De gemeente moet zorgen dat er opvang is voor mensen die door problemen tijdelijk
niet meer thuis kunnen wonen. Bijvoorbeeld een opvanghuis van vrouwen die te
maken hebben met huiselijk geweld.”
Prestatieveld 8
Het bevorderen van de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz)
“De gemeente zorgt er ook voor dat kwetsbare personen en mensen met psychische
problemen begeleiding krijgen en geen ernstige overlast veroorzaken.”
Prestatieveld 9
Het bevorderen van verslavingsbeleid
“De gemeente zorgt ervoor dat mensen met een verslaving goede hulp, opvang en
begeleiding krijgen. De gemeente probeert ook te voorkomen dat verslaafden ernstige
overlast veroorzaken” (VWS brochure: ‘Wmo, iedereen moet kunnen meedoen’,
2006).
59

Bijlage 3 – interessante websites
Organisaties Wmo-cliëntgroepen :
www.ggzutrecht.nl
www.platformggz.nl
www.lokaleversterking.nl
www.mee-utrecht.nl
www.lva-nederland.nl
www.vrijwilligerscentrale.nl
www.jeugdraad.nl
www.thuisloos.net
www.cg-raad.nl
www.npcf.nl
www.onderling-sterk.nl
www.alleato.nl
www.mezzo.nl
www.anbo.nl
www.pcob.nl
www.uniekbo.nl
www.loc.nl
www.programmavcp.nl
Steunpunt GGZ Utrecht
Vereniging van cliënten, ex-cliënten, hun
naastbetrokkenen en hun organisaties
(cliëntenraden en –verenigingen) in de geestelijke
gezondheidszorg
Het Programma Lokale Versterking GGz Wmo
MEE Utrecht
Landelijke Vereniging van Arbeidsongeschikten
Vrijwilligerscentrale
De nationale Jeugdraad
De Landelijke Vereniging voor Thuislozen (LVT)
Chronisch zieken en Gehandicapten Raad
De Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie
(NPCF) is een samenwerkingsverband van
(koepels van) patiënten.
Landelijke Federatie Belangenverenigingen
Onderling Sterk, belangenverenigingen van en
voor mensen met een verstandelijke beperking
Centrum voor maatschappelijke ontwikkeling
Utrecht (voorheen MIU en Schakels)
Landelijke vereniging voor Mantelzorgers en
Vrijwilligerszorg.
ANBO de bond voor vijftigplussers
Protestants Christelijke Ouderenbond
Katholieke Bonden van Ouderen
Landelijke Organisatie Cliëntenraden
Programma Versterking CliëntenPositie stimuleert
op lokaal niveau de belangenbehartiging van
60

mensen met een handicap of een chronische
ziekte.
www.perspectief.org
www.forum.nl
www.lsabewoners.nl
Perspectief is een onafhankelijke organisatie die
zich richt op verbeteringen in het leven van
mensen met beperkingen.
Instituut voor multiculturele ontwikkeling
Het bewonersplatform is een
samenwerkingsverband van stadsmensen die
actief betrokken zijn bij het verbeteren van de
woon- en leefomstandigheden in hun wijk.
Instrumenten en methodieken:
www.instrumentenwijzer.nl
www.toolkitparticipation.nl
www.communityplanning.org
Bevat veel voorbeelden en instrumenten voor
Stedelijke Vernieuwing
De toolkit biedt informatie over instrumenten voor
burgerparticipatie in lokale overheden.
Praktische site met informatie over participatieinstrumenten,
praktijkvoorbeelden, tips,
stappenplan, literatuurlijst en lijst met
contactpersonen
www.interactievebeleidsvorming.nl Interactieve instrumenten door middel van internet
www.kanwel.nl
www.bus1202.nl
www.verenigingvlot.nl
Instrument van het LSA om met elkaar te gaan
samenwerken om maatschappelijke binding te
stimuleren.
Instrument Bus 1202 met als doel het meer
vanzelfsprekend te maken dat iedereen kan
meedoen.
Website van een project in het kader van het
instrument Kan wél!
Kennis- en informatie:
www.invoeringwmo.nl
www.vws.nl
Website van het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (VWS) en de Vereniging van
Nederlandse Gemeenten (VNG) met informatie
over de Wmo
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
61

www.vilans.nl
www.movisie.nl
www.nederlandsjeugdinstituut.nl
www.lkng.nl
www.verwey-jonker.nl
www.kenniscentrum-ouderen.nl
www.icv.nl
Kenniscentrum voor langdurende zorg (voorheen
onderdeel van NIZW)
Kennis en advies voor maatschappelijke
ontwikkeling (voorheen onderdeel van NIZW)
Hét expertisecentrum over jeugd en opvoeding,
voor en met professionals in de jeugdsector
(voorheen onderdeel van NIZW)
Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg
Het Verwey-Jonker Instituut
Kenniscentrum ouderen, informatie over ouderen,
onderzoek, projecten, publicaties
Innovatiecentrum vraagsturing. Het
innovatiecentrum verzamelt ervaringskennis,
organiseert debatten en publiceert over
onderwerpen gerelateerd aan vraagsturing.
www.kenniscentrumwonenzorg.nl Veel kennis en informatie over wonen en zorg, met
nieuws, achtergronden, voorbeelden, publicaties
en links
www.wonenzorgwelzijn.nl
www.devraagaanbod.nl
www.kanaalsociaal.nl
www.kansenatlas.nl
www.quintis.nl
Portal voor informatie op het beleidsterrein van
wonen met zorg en welzijn
De Provincie Noord-Brabant stimuleert met dit
project vraagsturing in zorg, welzijn en lokaal
sociaal beleid. Onder andere databank
instrumenten en methodieken, deskundigheid,
literatuur, kenniscentra, ondersteuning, praktijk en
theorie.
Kanaal Sociaal is een samenwerkingsverband
waar één landelijke en meerdere provinciale
kennisplatformen hun handen ineen slaan om
zoveel mogelijk kennis te verzamelen en aan te
bieden op het terrein van sociaal beleid.
De grote kleine-kansen atlas laat ter inspiratie een
aantal voorbeelden zien van initiatieven van
burgers: een betere woonomgeving, zorg voor
anderen, uitdragen van een idee, een ideëel
bedrijf, enzovoort.
Quintis, innovatief in wonen, zorg en welzijn
62

www.publiek-politiek.nl
Instituut voor Publiek en Politiek (IPP), een
landelijke, niet-partijgebonden organisatie die zich
ten doel stelt politieke en maatschappelijke
participatie te bevorderen
Zorgbelang:
www.zorgbelang-nederland.nl
www.clientenbelangutrecht.nl
www.zorgbelang-groningen.nl
www.zorgbelang-fryslan.nl
www.zorgbelang-drenthe.nl
www.zorgbelang-noordholland.nl
www.apcp.nl
www.zorgbelang-flevoland.nl
www.zorgbelanggelderland.nl
www.zorgbelang-overijssel.nl
www.zorgbelang-zuidholland.nl
www.klaverbladzeeland.nl
www.zorgbelang-brabant.nl
www.huisvoordezorg.nl
In Nederland zijn 13 Zorgbelangorganisaties, die
elk in hun eigen regio actief zijn. Zij behartigen de
belangen van zorgvragers in de regio, geven
informatie en zetten zich in voor de kwaliteit van
de zorg. Zorgbelang Nederland (voorheen LOREP)
is de brancheorganisatie van de regionale
Zorgbelangorganisaties.
Zorgbelangorganisatie van de provincie Utrecht.
Zorgbelang Groningen
Zorgbelang Fryslan
Zorgbelang Drenthe
Zorgbelang Noord-Holland
Cliëntenbelang Amsterdam
Zorgbelang Flevoland
Zorgbelang Gelderland
Zorgbelang Overijssel
Zorgbelang Zuid-Holland
Zorgbelangorganisatie van de provincie Zeeland
Zorgbelang Brabant
Zorgbelangorganisatie van de provincie Limburg
63

Bijlage 4 Relevante literatuur
Cliëntenparticipatie
Albeda, H.D. (2002). Vraagsturing op drie fronten. Implementatie van vraagsturing.
Amsterdam: Innovatiecentrum Vraagsturing.
Buinink, A.L., Albeda, H.D. (2002). Elf bouwstenen voor vraagsturing. Vraagsturing vanuit
het perspectief van de klant. Amsterdam: Innovatiecentrum Vraagsturing.
Galesloot, H. (2001). Vraag ’t ze persoonlijk. Inspiratiebronnen voor veelkleurige
bewonersparticipatie. Amsterdam: Aedes/IPP.
Haaster, H.P.M. van. (2001). Cliëntenparticipatie. Bussum: Coutinho.
Huibers, L. (2007). Factsheet cliëntenparticipatie. Utrecht: Vilans.
Hurenkamp M., E. Tonkens en J.W. Duyvendak (2006). Wat burgers bezielt. Den Haag:
Nicis.
Koster-Dreese, Y. (2007). Part nog deel. 12 korte beschouwingen over participatie.
Nieuwegein: Quintis.
Lenos, S., Sturm, P., Vis, R. (2006). Burgerparticipatie in gemeenteland. Quick scan van 34
coalitieaccoorden en raadsprogramma’s voor de periode 2006 – 2010. Amsterdam: Instituut
voor Publiek en Politiek.
Loog, A. (2004). Techniek van het ondersteunen. Utrecht: NIZW.
Nienhuis, T., Sluijs, L.M., (2002). Cliëntenparticipatie. Participatiemogelijkheden voor lokale
platforms gehandicaptenbeleid. Voorburg: Tympaan Instituut.
Oudenampsen, D., Nederland, T., Dogan, G. & Lammerts, R. (2006). Adviseren over
maatschappelijke ondersteuning. Cliëntenparticipatie bij gemeenten. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Oudenampsen, D., Lammerts, R., Nederland, T. & Dogan, G. (2008). Ondersteuning.
Cliëntenparticipatie Wmo. Tussenevaluatie van twee programma’s. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Pamfil, C. (2002). The process of participatory governance: an analysis of 40 cases.
http://www.gdl.ro/studies.html
Schie-Kuyt, C.J. van (redactie) (2007). Adresboek gehandicaptenorganisaties in Nederland
2008. Capelle aan den IJssel.
Sterk, J.C.M. (2002). Het model vraaggericht werken van de stichting Zorg en Wonen Velp.
Beuningen: Van Loveren & Partners BV.
64

Storm, I, Blaauwbroek, H. (2003). Regionale Patiënten/Consumenten Platforms en
gemeentelijk beleid op het gebied van de zorg. Weesp: Blaauwbroek Bureau voor
Vraaggestuurde Zorg.
Sturm, P. (2002). Interactieve beleidsvorming: begrippen en leidraad. In: J. Edelenbos
& R. Monnikhof (red.), Spanning en interactie Een analyse van interactief beleid in
lokale democratie, Amsterdam: Instituut voor Publiek en Politiek.
Tjalma- den Oudsten, H., Bleijenberg, C., Kaspers, F., Boom, N. (2006). Handreiking
Burgerparticipatie in de Wmo. Den Haag: SGBO.
Wanders, M. (2002). Diensten op abonnement. Een behoeftepeiling onder ouderen in
Driebergen. Utrecht: Netwerk Verpleging & Verzorging Provincie Utrecht.
Weekers, S., Meulmeester, M. Driest, P. (2003). Heft in eigen hand. Cliënten als
doehetzelvers in woon-zorg-welzijn-land. Rotterdam: NIZW, SEV.
Methoden en instrumenten
Avoort, C. J. van der (2007). Instrumenten voor patiëntenparticipatie in ketenzorg. Een
toolbox. Utrecht: CBO: kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg.
Harweg, S., Wiekamp, L., Stoffelen, J. (2008). Meedoen! In gesprek met mensen met een
verstandelijke beperking over meedoen in de samenleving. Arnhem: Zorgbelang Gelderland.
Kersten, M.C.O., Douma, J. (2001). Instrumenten en methoden voor het bepalen van
kwaliteit van bestaan. Utrecht: LKNG.
Langenberg, G. van, Schans, A. van der, (2002). Beeldend Verwoord. Uitvoering van de
visuele prikkelmethode in twee Tilburgse wijken. Tilburg.
Libbers, J., Pols, B. en Tjalsma, D. (2002). Achterbanraadpleging. Theorie en praktijk voor
snelle achterbanraadpleging met behulp van panels focusgroepmethode. Utrecht:
PCL/NPCF.
Royers, Th. (1996). Een eigen stem, werken met ouderenpanels: een veelzeggende
methode. Utrecht: NIZW.
Royers, T., Ree, L. de & Stephan, C. (2001). Beleving in beeld. Bewoners van
verzorgingshuizen fotograferen hun wereld NIZW (2001) Utrecht.
Visserman, E. (2006). Mijn voordeur is mijn voordeur! Inventariserend onderzoek naar
de visie van somatische cliënten op kleinschalig zelfstandig wonen. Weesp: PP/CP
Utrecht en Blaauwbroek Bureau voor Vraaggestuurde Zorg.
Wezenberg, E.J., (2003). De vraag in beeld: Een handleiding om met de Arconfocusmethode
de kwalitatieve vraag naar zorg en diensten vanuit gebruikersperspectief in beeld te brengen.
Hengelo: Arcon belangenbehartigers.
65

Wmo
Blauw, W., Brink, C., Bergen, A. van (2007). Specifieke doelgroepen van de Wmo. Van
meepraten naar meedoen en meehelpen. Utrecht / Den Haag.
Hortulanus, R. (2004). Het belang van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo).
Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie. Tijdschrift Sociale Interventie; 2004-4.
Houten, G. van, Tuynman, M., Gilsing, R. (2008). Eerste tussenrapportage. Wmo evaluatie.
De invoering van de Wmo: gemeentelijk beleid in 2007. Den Haag, Sociaal en Cultureel
Planbureau.
Oudenampsen, D., Vliet, K., van. (2007). Vrijwillige inzet in de zorg en maatschappelijke
ondersteuning. Bijdrage aan de toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015. SCP. Utrecht:
Verwey-Jonker instituut.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2006). Wmo, iedereen moet
kunnen meedoen. Den Haag.
Oudenampsen, D., Nederland, T., Dogan, G. & Lammerts, R. (2006). Adviseren over
maatschappelijke ondersteuning. Cliëntenparticipatie bij gemeenten. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Oudenampsen, D., Lammerts, R., Nederland, T. & Dogan, G. (2008). Ondersteuning.
Cliëntenparticipatie Wmo. Tussenevaluatie van twee programma’s. Utrecht: Verwey-
Jonker Instituut.
Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2006). Nieuwe regels betreffende
maatschappelijke ondersteuning (Wet maatschappelijke ondersteuning). Wettekst. ’s-
Gravenhage: Sdu Uitgevers.
66