Vaktaal, een eigen taal PODIUM COLUMN En hoe zeggen ... - NVON

FORUM
24
PODIUM
Vaktaal, een eigen taal
Beste dio’s en lio’s van Nederland,
Hoera, we bestaan 1 jaar! We dronken er
met Nieuwjaar al een borrel op, maar nu
is Podium dan ook ter perse. Dank aan
iedereen voor alle medewerking in 2009.
We hopen in het nieuwe jaar jullie bijdrages
weer te mogen ontvangen via podium
@nvon.nl met een cc naar
redactie@nvon.nl.
Podium nummer 1 van 2010 is er weer,
speciaal voor de beginnende docent. In
NVOX nummer 8 besteedden we reeds
En hoe zeggen we dat nu in
het biologisch?
Waarom zou ik als vakdocent ook aandacht
moeten besteden aan taalonderwijs?
Dat is toch voor de docent
Nederlands? Het antwoord op de voorgaande
vraag is niet met ‘ja’ of ‘nee’ te
beantwoorden. Natuurlijk kan bij het vak
Nederlands enorm veel gedaan worden
aan goed taalonderwijs. Maar een docent
Nederlands kent niet alle conventies van
het taalgebruik van alle (soms wel tien)
verschillende vakken die op school worden
gegeven, want er bestaan grote verschillen
tussen het taalgebruik in verschillende
disciplines. Hoe verder vakken
uit elkaar liggen, hoe groter die verschillen
zijn.
aandacht aan taal, Gerard Stout gaf menige
taaltip. Nu is Henriette de Bruijn (geïnterviewd
in NVOX nummer 8) aan de
beurt. Zij vertelt over aandacht voor vaktaal.
Is taal niet ‘zeg maar echt jouw ding’?
Kijk dan gelijk bij de handige tips voor in
de klas.
Meer info voor de (beginnende) docent
staat verderop in het blad, waar de rubriek
Digitaal deze keer handelt over websites
met meer info over AD(H)D en natuurlijk
hoe hiermee om te gaan in de klas.
■ Bob Lefeber en Menno de Waal`
COLUMN
Als lerarenopleider biologie heb ik bij
schoolbezoeken en in discussies met studenten
gemerkt, dat het begrijpen van
lastige kernbegrippen van het vak sterk
samenhangt met het schooltaalniveau
van hun leerlingen. Ik ontdekte dat een
docent ook iets kan doen aan die ontwikkeling
van vaktaal en schooltaal en dat
het ertoe leidt dat leerlingen een vak
beter gaan begrijpen en beheersen. In dit
stuk geef ik het belang van ‘taalonderwijs’
in het eigen vak aan. In het kader bij
dit artikel zijn praktische tips te vinden
voor in de klas.
Het belang van taal
Om te kunnen denken zijn er woorden,
grammatica en begrippen nodig. Om te
kunnen communiceren over een vakonderwerp
of een vakconcept (en om een
vak te leren moet je erover communiceren)
moet een leerling dus kunnen
beschikken over de juiste woorden met de
correcte grammatica.
Dat er aandacht moet worden besteed aan
vakjargon begrijpt iedere docent, maar bij
een vak als biologie en aardrijkskunde is
het aantal vakbegrippen per les drie tot vier
maal zo groot als bij natuur- of scheikunde.
Bovendien zijn de begrippen in de biologie
vaak sterk hiërarchisch gerangschikt, in
tegenstelling tot vakken als wiskunde en
natuurkunde waar ze veel meer van gelijke
waarde zijn. Verder hebben sommige
begrippen in de verschillende vakken een
verschillende betekenis:
Oplossen bij wiskunde is iets anders dan oplossen bij scheikunde
Oplossen bij wiskunde is iets anders dan
oplossen bij scheikunde, functie betekent in
de wiskunde ook iets heel anders dan in
de biologie en impuls bij natuurkunde is
massa maal snelheid terwijl in de biologie
daar stroomstootjes door een zenuw mee
worden bedoeld.
En omdat deze begrippen vaak ook nog
uiterlijk gewoon Nederlandse woorden
Wat in de klas nu met vaktaal te doen?
Wil je weten hoe je hiermee aan de slag
kunt gaan in je eigen lessen?
De belangrijkste dingen om rekening mee
te houden zijn de volgende:
1. Breng veel context aan.
2. Zorg voor interactie in de klas (laat de
kinderen over het onderwerp praten
middels uitdagende opdrachten).
3. Organiseer taalproductie van de leerlingen
(laat ze erover schrijven, maar
behandel wel hoe dat schrijfproduct
eruit hoort te zien wat betreft taalgebruik).
4. Geef leerlingen taalsteun. Laat het ze in
eigen woorden zeggen, maar leg de
moeilijke dingen uit en geef dan als
feedback: “Goed, en hoe zeggen we dat
nu eens als een bioloog/natuurkundige/
chemicus?”
Kijk vooral eens voor voorbeeldlessen op
de website van het Platform Taalgericht
Vakonderwijs www.taalgerichtvakonder
wijs.nl of lees het boek van Hajer en
Meestringa (zie literatuurlijst) waarin
bovenstaande wordt uitgewerkt. Op de
website staan veel aardige publicaties
waarmee je aan de slag kunt. Het platform
heeft ook onlangs 13 taalgerichte lesbrieven
uitgebracht in verschillende vakken
die je kunt downloaden via alturl.com/jnfo
(oorspronkelijk adres: www.taalgerichtvak
onderwijs.nl/producten/00005/00007). In
de bijbehorende docentenhandleidingen
wordt ook aangegeven wat deze lesbrieven
nu speciaal taalgericht maakt.
Of vraag een collega die hier al mee aan
de slag is om samen verder te werken aan
het inwijden in taal en cultuur van je vak.
Mijn ervaring is dat de resultaten voor alle
betrokkenen zeer bevredigend zijn.
NVOX januari 2010

FORUM
betreffen, leveren ze voor leerlingen vaak
extra verwarring op.
Maar ook de vakeigen denkwijzen hebben
invloed op het taalgebruik. In de schoolnatuurkunde
is een wet een wet en die
geldt altijd totdat de relativiteitstheorie
wordt bereikt. Dat een wet een wet is,
beinvloedt de taal. Zaken worden met een
grote mate van stelligheid weergegeven.
Daarentegen kent de biologie weinig wetten.
Eerder zijn er ‘regels’ en op veel regels
zijn uitzonderingen. Beweringen in de
biologie zijn daardoor minder stellig.
Scheikunde hangt daar tussenin. Bij biologie
wordt bijna elk fenomeen verklaard
vanuit een evolutionair gezichtspunt en
de mens is net zo’n (on)belangrijk schakeltje
in de biosfeer als een aardbeiplant
of een korstmosje. Beide denkwijzen beinvloeden
het taalgebruik.
Taalverschil tussen natuur en
maatschappij
Het verschil in taal tussen de natuurvakken
enerzijds en de maatschappijvakken
anderzijds is nog veel groter dan het verschil
in denkwijze daartussen. Het leren
van natuurwetenschap betekent het ontwikkelen
van nieuwe manieren van denken
over de wereld om ons heen door het
doen van onderzoek dat natuurlijke fenomenen
voorspelt en controleert.
Als docenten met leerlingen of leerlingen
onderling over een thema praten en lezen
gaat het in de natuurwetenschappen over
analyses van verschijnselen en logisch redeneren.
Veel van de daar gebruikte taal is
daarom gestructureerd op basis van die
begrippen zodat relaties en logische verbanden
in abstracte termen kunnen worden
uitgedrukt.
Daar komen bepaalde grammaticale
eigenschappen nog bij. Zo wordt een proces
vaak weergegeven door een zelfstandig
naamwoord.
De taal in boeken van de natuurwetenschappelijke
vakken wordt compacter,
lastiger te begrijpen en gedepersonaliseerd
(‘we’ is weggevallen). Wel wordt de
taal heel expliciet. En dat is belangrijk in
de natuurwetenschappen.
Bij geschiedenis daarentegen zijn teksten
verhalender. Het gaat om het verklaren en
interpreteren van verschillende bronnen.
Hierin gelden geen wetten. Nee, het is
juist van belang dat de leerling multiperspectiviteit
gaat zien, waarmee ik bedoel
dat een historische tekst altijd geschreven
is met een bepaalde bril op. De auteur is
moslim of christen bij teksten over de val
van of de inname van Constantinopel. De
auteur behoort tot een onderdrukte minderheidsgroepering
of tot de overheersende
macht. De auteur heeft geprobeerd een
Bij geschiedenis zijn teksten verhalender en geschreven
met een bepaalde bril op
Dagelijkse taal:
X zal uiteenvallen in Y
en Z doordat we het
gaan verhitten.
- Twaalf woorden.
- Doordat geeft een
(voorbarig?) causaal
verband aan.
- Het persoonlijk
voornaamwoord we
maakt het tot een
dagelijkse gebeurtenis.
- Processen
weergegeven door
werkwoordsvormen.
Natuurwetenschappelijke
taal:
Bij verhitting: splitsing van
X in Y en Z.
- Negen woorden.
- Causaal verband tussen
verhitting en splitsing is
vermeden.
- Geen persoonlijk
voornaamwoord.
- Processen weergegeven
door zelfstandig
naamwoorden.
situatie vrij neutraal te beschrijven of een
schotschrift om anderen te overtuigen
van zijn zienswijze. Dat bepaalt de woordkeuze
en omzichtigheid of stelligheid
waarmee teksten zijn geschreven.
Grammaticaal zijn de teksten ook anders.
De taal in de maatschappijvakken wordt
veel meer gebruikt om relaties
van tijd, plaats, manieren en
acties rondom werkelijke of
bedachte personen en gebeurtenissen
uit te drukken.
Naast de teksten is er ook een
verschil tussende schrijftaken
binnen de natuurvakken enerzijds
en de maatschappijvakken
anderzijds. Een verslag van een
practicum heeft een heel specifieke
vorm en kent specifiek
woordgebruik. Een betoog voor
maatschappijleer vereist een
geheel ander woordgebruik en
andere zinsconstructies. Ook daarin kan
een vakdocent zijn leerlingen duidelijke
en herhaaldelijke instructies geven om
het schrijfproduct te ondersteunen in de
vereiste vaktaal. Liever niet de opdracht:
“Zeg het in je eigen woorden”, wees duidelijk.
Want als de leerling het dan echt in
eigen woorden opschrijft, vinden docenten
het maar een zwak verslag! Waarbij ik
natuurlijk niet pleit voor copy & paste.
Het inwijden van leerlingen in de cultuur
en taal van het eigen vak is in mijn ogen
juist één van die geweldige rollen van het
docentschap.
Succes!
■ Henriette de Bruijn
Gebruikte literatuur
Bruijn, Henriette de (2009). De taal van natuurwetenschappen.
Impuls 16:3, 17-19.
Eerde, Dolly van & Corine van den Boer (2005).
Taalontwikkeling in de vakles. Taalgericht
rekenwiskundeonderwijs. Vernieuwing 64 (3/4).
Gibbons, Pauline (2002). Scaffolding language,
scaffolding learning. Heinemann Portsmouth.
Hajer, Maaike & Theun Meestringa (2009).
Handboek Taalgericht Vakonderwijs. Coutinho
Bussum, 2 e druk.
Schleppegrell, Mary (2004). The language of
schooling. Lawrence Erlbaum associates,
Publishers Mahwah.
Henriette de
Bruijn is bijna 25
jaar als leraren -
opleider biologie
verbonden aan
het instituut
Archimedes van
de Hogeschool
Utrecht. Gedurende zeven jaar is zij
voorzitter geweest van de vaksectie biologie
vmbo van de CEVO. Sinds een paar
jaar houdt zij zich steeds intensiever
bezig met het belang van vaktaalontwikkeling
via het lectoraat Lesgeven in
de Multiculturele School en is uit dien
hoofde ook lid van het Platform taalgericht
Vakonderwijs.
henriette.debruijn@hu.nl.
25
januari 2010 NVOX