November 2010 - Faculteit der Letteren, Vrije Universiteit Amsterdam

NIEUWSBRIEF
voor afgestudeerden van de opleiding Nederlands
van de Vrije Universiteit Amsterdam
nummer 35
november 2010
REDACTIE:
Guido Leerdam
Jan Noordegraaf
Bettine Siertsema
Klarijn Verkaart
Roel Zemel
REDACTIEADRES:
Faculteit der Letteren
Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur
Roel Zemel
Kamer 11A-20
De Boelelaan 1105
1081 HV Amsterdam
e-mail: rmth.zemel@let.vu.nl

Inhoud
3 Anne de Vries jr.: Een zondagskind
9 Afscheid van Joke
15 Alumnus aan het woord: Arie Zevenhuijzen
20 Jan Noordegraaf: Schuim en asch. Nederlands wat verdween
28 Anne-Fleur van der Meer: De ontdekking van de hemel als ‘Abcdarium’
31 Michiel Zwiers: Een onbekend handschrift in de VU-bibliotheek
37 Afgestudeerden
38 Nina Geerdink: Congres op de VU
40 Verschenen

Een zondagskind
Anne de Vries jr.
Anne de Vries (1904-1964) was zestig jaar geleden de meest gelezen schrijver
van Nederland. Hij was een zondagskind: geboren op pinksterzondag, op de
verjaardag van zijn moeder. Hij voelde zich ook een zondagskind, zei hij vaak:
hij had het mooiste werk van de wereld, een schat van een vrouw, een prachtig
stel kinderen. Soms is de opsomming langer, maar zijn werk staat altijd voorop.
Dat was echt een lot uit de loterij.
Op zijn twaalfde, bijna dertien, moest hij gaan werken. Twee jaar later kreeg
hij toch de kans om door te leren. Op zijn negentiende was hij onderwijzer, op
zijn zesentwintigste publiceerde hij zijn eerste kinderboek, vijf jaar later zijn
eerste roman, Bartje. Die kreeg veel aandacht, ook buiten de eigen kring, hoewel
de literatuur sterk verzuild was.
Een biografie van je vader: kán dat wel?
Het gebeurt niet vaak dat iemand een biografie schrijft van zijn vader. Je kunt je
zelfs afvragen of dat wel kán, of een zoon niet per definitie een gekleurd beeld
heeft van zijn vader. Om het nog een beetje erger te maken, begin ik met een
van mijn eerste herinneringen. We zijn aan het strand, mijn vader zwemt de zee
in en ik zit op zijn rug. Het is een groot avontuur, maar ik hoef niet bang te zijn:
mijn vader is groot en sterk, hij kan alles.
Dat moet in juli 1947 geweest zijn, toen we in Noordwijk waren, in pension
Mikedejo; ik was bijna drie. Later is het beeld bijgesteld: ik zag dat mijn vader
maar een klein mannetje was en niet zo heel sterk. Ik zag ook dat hij niet zo
goed kon zwemmen en begreep dat we maar een klein eindje de zee in waren
gegaan: zo ver als hij op zijn handen kon lopen. In de loop der jaren zijn er meer
beelden gesneuveld, maar ik heb altijd een sterke band met hem gehouden.
3

Daarom heb ik lang gedacht dat ik het schrijven van een biografie aan een
buitenstaander moest overlaten: ik had te weinig distantie.
Een paar elementen uit zijn leven bleven wel aan me trekken. Vooral zijn
jeugd: een begaafde jongen die op zijn twaalfde, bijna dertien, van school werd
gehaald om te gaan werken, maar twee jaar later toch de kans kreeg om door te
leren. Misschien moest ik dáár toch eens iets mee doen. Een kinderboek?
Ik was ook nieuwsgierig naar zijn activiteiten in de bezettingsjaren. Ik wist dat
hij had meegedaan aan het verzet, kende wel een paar verhalen, maar er waren
veel witte plekken. Zelf had hij me wel eens gezegd dat hij niet zoveel had
gedaan: hij was geen held geweest, hij wilde zijn gezin niet in gevaar brengen.
Maar ik vermoedde dat het meer was geweest dan hij deed voorkomen. Door
vragen van onderzoekers moest ik me tien jaar geleden een paar keer in die tijd
verdiepen, waardoor ik meer te weten kwam. En bij vragen over dingen waar ik
niets over kon vinden, noemde ik soms intuïtief een naam die achteraf bleek te
kloppen. Blijkbaar had ik als jongetje op de achterbank van de auto meer
opgeslagen van de gesprekken tussen mijn ouders dan ik me bewust was.
Die ervaring wakkerde mijn nieuwsgierigheid verder aan. Nadat ik het archief
van mijn vader had geordend, mijn laatste klus als medewerker van het
Letterkundig Museum, ging ik alsnog voor de bijl. Toen al die brieven door mijn
handen waren gegaan, meer dan vier meter archief, ging het wel heel sterk voor
me leven. Eigenlijk ging ik vervroegd met pensioen om andere boeken te maken,
over kinderpoëzie en kinderrijmen, maar dit kon ik niet tegenhouden.
Er is me wel eens gevraagd of ik wel objectief kan zijn. Nee, natuurlijk niet,
maar dat mag ook niet. Een biograaf moet zich kunnen inleven en kan dus nooit
objectief zijn: het gaat erom een balans te vinden tussen inleving en distantie. Met
het eerste zat het wel goed en ik dacht inmiddels ook voldoende distantie te
hebben. We hebben maar twintig jaar van ons leven gedeeld. Na zijn dood ben ik
vijfenveertig jaar mijn eigen weg gegaan, als leraar, criticus en onderzoeker. In
die tijd is de wereld veranderd en ik ben meegegroeid. Over veel dingen denk ik
anders dan hij, ik heb mijn eigen visie op literatuur. En de eerste veertig jaar van
zijn leven kende ik alleen uit verhalen: ik kwam veel dingen tegen die nieuw voor
me waren. Voor de eerste tien jaar van mijn leven gold dat eigenlijk ook nog: als
kleine jongen zie je maar een stukje van je vader.
Toen ik mensen ging interviewen, kreeg ik weer twijfels: ze vertelden zulke
aardige dingen dat ik me wel eens afvroeg of ze de rest soms verzwegen.
Gelukkig kwam er zo nu en dan iets anders boven tafel. Vaak ging dat over mijn
moeder. Iemand noemde haar ‘een beetje terughoudend’. Coba Gerding, die in
1944 bij mijn ouders kwam als meisje voor dag en nacht, zei het iets duidelijker:
Je moeder was altijd zo’n dame, hè! Een beetje deftig. Je vader was veel
gewoner, die had altijd met iedereen contact, zelfs met mijn vader! Dat was
een hele norse man, niemand kon met hem opschieten. Maar je vader had
4

hem zo aan de praat. ‘’t Is zo’n aardig mannechien! Zo’n klein kereltien,
maar een aardig mannechien!’ Dat zei mijn moeder altijd.
Mijn moeder was inderdaad niet erg spontaan. En omdat ze ‘Hollands’ sprak,
vond Coba haar deftig. Mijn vader sprak Drents met de Drenten, maar over hem
had Coba ook wel iets te vertellen:
Je vader was zo’n beste man, altijd goedlachs, altijd gekheid. En hij had
altijd plezier, je vader, hij zag altijd de mooie kant van het leven… Maar
als hij kwaad werd, dan wás hij kwaad! Ik weet nog dat hij eens ruzie had;
ik weet niet meer met wie het was, of waarom… Toen was hij eerst aan het
bekvechten, maar later… hij kon hem haast niet afblieven! […]
Je vader heeft er ook eens één de deur uutmieterd. Dat was de man van ’t
elektrisch licht […] Die wou hem afsnijden, omdat hij te veel stroom had
gebruikt. Toen heeft je vader hem de stoep afmieterd. Ja, ik zeg het een
beetje raar, maar zo was ’t wel.
Zo waren er meer interviews waarin bleek dat de mensen geen blad voor de
mond namen. Soms had ik zelfs de indruk dat ze vertrouwelijker waren omdat ik
zijn zoon was.
Ook verder heeft de familierelatie consequenties voor het boek. Ik weet dat ik
kritisch bekeken zal worden: is het geen hagiografie? Het beeld dat uit documenten
en interviews naar voren komt, is overwegend positief. Dat was een extra
handicap: ik was blij als ik iets tegenkwam waarbij sommigen vraagtekens zullen
zetten. Ik moet me dus extra zorgvuldig verantwoorden; de lezer heeft daar geen
last van: de noten staan achterin.
De familierelatie heeft ook voordelen: ik weet meer dan een buitenstaander,
daardoor herken ik soms gegevens die een ander niet zou kunnen plaatsen. Dat
gold met name voor de lezing ‘Levensgeschiedenis’, die een belangrijke bron
was. Zijn aantekeningen bestaan uit trefwoorden: ‘Dokter – sociëteit, 1e lucht
jenever (Wij leven maar eens)’. Zo gaat het drie bladzijden door. Voor een
buitenstaander is het abracadabra, voor mij was bijna ieder woord een verhaal dat
ik kende (al bleven er een paar vraagtekens).
In het algemeen probeer ik dezelfde distantie te houden als elke andere
biograaf, maar in een cursieve laag verwerk ik soms persoonlijke herinneringen:
meestal verhalen die ik als kind gehoord heb. Het resultaat is mijn visie: een
biografie, niet de biografie. Het is een bescheiden visie: ik heb gestreefd naar een
biografie die wetenschappelijk verantwoord is, dus controleerbaar: ieder detail
moet kloppen.
Ik wilde ook niet psychologiseren: psychologische verklaringen in een
biografie zijn per definitie speculatief. En ik ben zuinig met oordelen: ik presenteer
de gegevens uit de documenten en de interviews; de lezer kan zelf zijn
5

literaire en morele oordeel vellen. Die keuze was mogelijk doordat er veel
gegevens zijn: ik hoefde geen gaten te dichten met eigen interpretaties.
Door de overvloed aan gegevens zijn sommige hoofdstukken niet alleen een
portret van mijn vader, maar ook een beeld van zijn tijd. Omdat er zoveel
materiaal is, heb ik keuzes moeten maken. Mijn vader had meer dan 500
publicaties op zijn naam. Daarvan heb ik alleen de belangrijkste besproken. Ook
wat het leven betreft, heb ik niet naar volledigheid gestreefd. Maar ik heb nooit
iets weggelaten dat het beeld op wezenlijke punten zou aanvullen of corrigeren.
Van tuindersknechtje tot schrijver
Om een eerste indruk te geven, vertel ik iets over zijn jeugd en het begin van
zijn carrière: een van de dingen die steeds aan me bleven trekken.
Zijn grootvader van vaderskant was turfsteker. Dat beroep was generaties
lang overgegaan van vader op zoon. Zijn vader, Hendrik de Vries, had als eerste
bijna de hele lagere school doorlopen, tot en met de vijfde klas; na de derde klas
ging hij alleen ’s winters naar school, ’s zomers moest hij op het land werken.
Hendrik werd boerenarbeider en later stoker bij de gasfabriek in Assen. Een
mooie positie: vast werk, zomer en winter; elf gulden in de week.
Als je de lijn doortrekt, kon Anne met een beetje geluk een echt vak leren. Hij
maakte niet alleen de lagere school af, hij mocht zelfs het zevende leerjaar
volgen: een topklas voor goede leerlingen. Maar in maart zei zijn vader op een
avond: ‘Zeg maar tegen de meester dat je volgende week niet weer komt. Ik heb
je verhuurd als tuindersknechtje.’ Hij kon de zevende klas dus niet afmaken. Dat
zou nog twee maanden duren, het schooljaar begon toen op 1 mei, maar nu deed
zich een mogelijkheid voor; je wist maar nooit. Het was 1917, het laatste jaar
van de Eerste Wereldoorlog, toen er grote armoede heerste.
Hij verdiende een rijksdaalder in de week. Een jaar later kwam hij als leerling
bij de zetterij van de Drentsche en Asser Courant. Het loon was lager, ƒ 1,75 per
week, maar hij had er betere vooruitzichten: een letterzettersknechtje kon
opklimmen tot gezel en meesterzetter. Zo ver kwam hij niet: na een paar
maanden werd hij ziek van de loodlucht. Toen hij opgeknapt was, ging hij weer
buiten aan het werk. Hij had allerlei tijdelijke baantjes: hij hielp bij het kappen
van bomen, werkte bij boeren en ventte met groente in de straten van Assen. Ten
slotte ging hij terug naar de tuinderij, voor vier gulden in de week.
Intussen ging hij eenmaal per week naar de avondschool. Tijdens een
voorjaarsstorm in maart 1919 – hij was bijna vijftien – was hij de enige die
kwam opdagen. De school wilde hij niet missen!
Meester Leeuwerke zette hem bij de kachel om op te drogen en begon een
praatje. Wist hij al wat hij wilde worden? Zou hij niet verder willen leren?
Hij wilde niets liever, maar daar was geen geld voor.
6

‘Geen geld?’ zei de meester. ‘Weet je wel hoeveel je vader op de bank heeft
staan?’
Leeuwerke was niet alleen hoofd van de lagere school en meester op de
landbouwavondschool, hij zat ook in het bestuur van de Boerenleenbank en wist
dat er genoeg geld was om Anne te laten doorleren. Met die boodschap stuurde
hij hem naar huis. En zijn vader vond het goed, op één voorwaarde: als Anne
klaar was, moest hij alles terugbetalen. Zoals veel arbeiders spaarde zijn vader
voor een eigen huisje; in die tijd de beste oudedagsvoorziening. Dat ging hem
boven alles: in het laatste jaar van de oorlog had hij zijn gezin honger laten
lijden terwijl hij geld op de bank had; door de opleiding van zijn zoon mocht dat
huis niet in gevaar komen.
De studierichting stond bij voorbaat vast: een onderwijzersopleiding, de
universiteit van de armen. In Assen ging je dan naar de ‘normaalschool’. Je had
ook ‘kweekscholen’, die stonden hoger aangeschreven, maar daarvoor moest hij
naar Groningen; daar was geen denken aan. Meester Leeuwerke had het precies
uitgelegd. Over een week was er toelatingsexamen, dat lukte niet meer. Hij
moest maar vragen of hij de eerste klas als ‘bijzitter’ mocht doen. Die mogelijkheid
bleek niet meer te bestaan: hij moest toch toelatingsexamen doen. Terug
naar meester Leeuwerke, die hem een paar boeken leende: een schoolgrammatica,
een jaartallenboekje, een atlas. Hij slaagde met de hakken over de
sloot. Een jaar later was hij de beste van de klas.
Op zijn negentiende slaagde hij voor het onderwijzersexamen. ‘Jong, wat
mooi,’ zei een buurman, ‘nou huuf ie nooit meer te warken!’ Want werken deed
je met een schop. Uit Bartje weten we wat dat betekende: ‘’t Is warken in de
grond, totdat een mense zich de grond in ’warkt hef, jong. De éne wat vrogger,
de ander wat later, wat doet een jaar d’r toe…’
Drie dagen na zijn examen had hij een baan. Hij had niet gesolliciteerd: een
afvaardiging van het schoolbestuur kwam hem vragen: er was gebrek aan
onderwijzers. Zo kwam hij op de school met den bijbel in Tweede Exloërmond:
een driemansschool: het hoofd had klas vijf en zes; er was een onderwijzeres
voor de onderbouw; Anne kreeg de middenklassen, die al een tijd vacant waren.
Hij genoot van het nieuwe leven. Zelf nog een halve kwajongen was hij kind
met de kinderen: hij negentien, zij acht en negen jaar. Ze hadden ook ongeveer
dezelfde achtergrond: kinderen van veenarbeiders en keuterboeren; hij had hun
oudere broer kunnen zijn.
Intussen studeerde hij verder. In drie jaar haalde hij twee diploma’s: de
hoofdakte en de ‘na-akte’. Dat was een diploma voor het christelijk onderwijs,
met zes vakken: bijbelse geschiedenis, bijbelse aardrijkskunde, bijbelse oudheidkunde,
kerkgeschiedenis, vaderlandse geschiedenis en christelijke opvoedkunde.
Een pittige opleiding: in de jaren vijftig had de NCRV een quiz over bijbelkennis,
‘Tot ziens in Jeruzalem’, die steevast werd gewonnen door een christelijke
hoofdonderwijzer.
7

Een deel van de nieuwe kennis kon hij meteen toepassen bij het vertellen van de
bijbelse geschiedenis, waarmee elke schooldag begon. Hij deed het met overgave:
voor de klas ontdekte hij zijn verteltalent, zijn ‘eerste grote liefde’ noemde
hij het later. Daarbij vond hij ook een ‘andere liefde’, in zijn aantekeningen
geformuleerd als een vraag: ‘ook een kind van God?’ Dat is opvallend: drie
weken voor zijn vertrek naar Exloërmond had hij belijdenis gedaan in de gereformeerde
kerk van Assen. Maar nu werd hij veel indringender met die vraag
geconfronteerd, elke dag weer: ‘ben ik óók een kind van God?’ Het vertellen uit
de bijbel was op de christelijke school meer dan kennisoverdracht: het ging om
de opvoeding in het geloof. Dat werkte blijkbaar als een boemerang: dat zeg je
nu wel zo mooi, maar geloof je het zelf? De kinderlijke formulering, ‘ook een
kind van God?’, die past bij de bijbelse geschiedenis op de lagere school, is
kenmerkend voor de manier waarop hij zijn geloof beleefde.
Na drie jaar ging hij naar Zeist, waar hij onderwijzer werd aan het christelijke
blindeninstituut Bartimeus. De overgang naar dat ‘deftige dorp’ viel hem tegen:
uit heimwee naar Drente begon hij te schrijven. Daaruit ontstond een paar jaar
later zijn eerste kinderboek, Evert in Turfland, geënt op de situatie in Tweede
Exloërmond.
Hij had het ‘in stilte en met een bevend hart’ geschreven, vertelde hij later: hij
was er zo onzeker over, dat hij het niet aan de grote klok wilde hangen. Toen hij
het eindelijk aan een uitgever zou sturen, vertelde hij het aan zijn moeder, met
wie hij een sterke band had, veel meer dan met zijn vader.
‘Wat denkt u dat haar antwoord was?’ vroeg hij dertig jaar later in een lezing.
‘Een antwoord van grote vreugde en trots om de toekomstige roem die haar
zoon misschien wachtte? Neen. Ze zei – en ik hoor het nog –: “Och jongen, zou
je dat nu wel doen? Tracht niet naar de hoge dingen, maar houdt u bij het
nederige. Dat staat er in de Schrift.” [Romeinen 12: 16]’
Zij was trots op haar zoon die onderwijzer was geworden. Dat was meer dan
ze ooit had kunnen dromen. Maar schrijver? Dat lag ver achter haar horizon!
[Anne de Vries jr. was onder meer conservator bij het Letterkundig Museum en docent jeugdliteratuur
aan de Vrije Universiteit. Hij promoveerde op een proefschrift over de beoordeling
van kinderboeken in Nederland, Wat heten goede kinderboeken? (1989), en publiceerde de
bloemlezing Van Alphen tot Zonderland; de Nederlandse kinderpoëzie van alle tijden (2000).]
Anne de Vries jr., Een zondagskind. Biografie van mijn vader. Kampen: Kok, 2010. 432 blz.
Prijs: € 29,90. ISBN 978 90435 1787 4.
8

Afscheid van Joke
Op vrijdag 4 december 2009 nam de opleiding afscheid van onze zeer geliefde
studiecoördinator, Joke Putters. Bij die gelegenheid hield Joke een indrukwekkende
rede, waarvan hieronder een bekorte versie.
Dag allemaal,
Ik heb wel eens beweerd dat ik hier zo lang ben blijven werken omdat ik een
hekel heb aan afscheid nemen. Dat was half een grapje: natuurlijk waren er
andere, veel positievere redenen om 32 jaar op deze plaats te blijven. Maar het
was zeker waar dat ik tegen een afscheid opzag. Dat beschouwde ik, net als de
dood, als iets waar je maar niet te veel over moet nadenken, maar waarvan je
beseft dat het onvermijdelijk een keer komt.
Voor mij is dat moment van afscheid dan nu aangebroken, eerder en meer
abrupt dan ik gewild had.
Dat zoveel mensen verbaasd waren toen ik vertelde waarom ik overhaast moest
stoppen met werken, heeft me een beetje trots gemaakt. Kennelijk was het hier
op de VU niet aan mij te merken dat ik, nu al ruim 10 jaar, te kampen heb met
chronische vermoeidheid. Maar misschien was de VU ook wel de slechtste plek
voor zo’n observatie: hier was het altijd druk, had ik altijd haast en leefde ik dan
ook een beetje over de ongemakken heen. Maar eenmaal thuis kon ik weinig
anders dan uitrusten en opladen voor de volgende twee werkdagen. Een sociaal
leven heb ik de laatste jaren dan ook nauwelijks gehad, uitgaan deed ik
sporadisch. Dat was geen leuk leven maar ik had het graag voor mijn werk over
en het ging, nét. Tot het niet meer ging, ik op woensdagochtend al doodmoe in
de trein zat op weg naar de VU, allerlei verontrustende fysieke verschijnselen
kreeg, en uiteindelijk afgelopen zomer het bevel van de huisarts kreeg om zo
snel mogelijk mijn dienstverband te beëindigen. Ik heb het nog tot 1 oktober
uitgehouden, maar toen was het echt gebeurd. De faculteit ben ik erg erkentelijk
dat ik vervolgens nog twee maanden de gelegenheid gekregen heb om in mijn
eigen tempo mijn rommel op te ruimen en alles goed over te dragen.
Weggaan is een beetje doodgaan, een veelgebruikt cliché, maar zoals elk cliché
bevat het een kern van waarheid. En dan doel ik niet alleen op de zojuist
genoemde onvermijdelijkheid van allebei, maar ook op het feit dat alles gewoon
doorgaat zonder jou – wat een lesje in bescheidenheid is maar ook een
geruststelling – én dat je afscheid moet nemen van zoveel mensen tegelijk die
dierbaar zijn.
9

Een aantal van hen wil ik hier noemen, in het vervelende besef dat ik heel veel
mensen onvermeld moet laten.
De eerste die ik noem is degene die aan het begin van mijn loopbaan stond,
prof. Margaretha Schenkeveld. Ik had haar na afloop van een tentamen verteld
dat ik in een financieel moeilijke periode zat – ik was gescheiden en had de zorg
voor een peuterdochtertje – en dat ik werk zocht. Een paar maanden later belde
zij om me te vragen te solliciteren naar de nieuwe functie van studiecoördinator
bij Nederlands, wat ik uiteraard gedaan heb. Ik werd aangenomen en ben dus
nooit meer weggegaan. Je kunt met recht zeggen dat dit de baan van mijn leven
geweest is. Nu, aan het eind van mijn loopbaan wil ik haar nogmaals van harte
bedanken voor het vertrouwen dat zij destijds had in mij. Ik kan me er totaal
geen voorstelling van maken hoe mijn leven verlopen zou zijn zonder dat
welkome telefoontje. Ik weet dat ik haar vertrouwen niet beschaamd heb.
De volgende die ik wil noemen is wat ongebruikelijk op deze plek, aangezien de
partner meestal helemaal achteraan komt. Maar zonder mijn toenmalige vriend
Jaap had ik destijds helemaal niet aan deze baan kunnen beginnen. Dit kon
alleen omdat hij aanbood een ochtend in de week op Eva te passen tot zij een
jaar later naar de kleuterschool zou gaan. Niet alleen was Jaap toen een lieve
oppas, ook is hij in de jaren erna, naast heel veel wat ik hier niet vermeld (hij is
nu al meer dan 30 jaar mijn echtgenoot en heeft me en passant een prachtzoon
geschonken), mijn vraagbaak, raadgever en vooral luisterend oor geweest. Voor
zijn ook in moeilijke tijden nooit aflatende liefdevolle steun, wil ik hem hier
openlijk dankzeggen.
Toen was alles geregeld, was het 1 september 1977, had ik een bureau en een
naambordje, en begon ik aan mijn eerste en enige echte baan.
Sinds die datum is zo ongeveer alles veranderd in mijn functie en wijze van
werken. Sommige veranderingen verliepen stapsgewijs, andere met een flinke
schok.
Eigenlijk heb ik hier twee banen gehad. Ik begon als studiecoördinator, wat
inhield dat ik voor Nederlands deed wat een deel van het onderwijsbureau nu
voor de hele faculteit doet, nl. het organiseren van het onderwijs. Met studenten
had ik aanvankelijk weinig te doen, ik kende alleen die studenten die in dezelfde
commissies zaten als ik. Nadat ik dat ongeveer tien jaar gedaan had besloot de
faculteit dat er voor elke opleiding een studiebegeleider moest komen, en dat ik
dat voor Nederlands moest zijn. Dat was een hele overgang en ik zag er behoorlijk
tegenop, want er was geen sprake van een opleiding in die richting of zelfs
maar een cursus. Hoe moest ik reageren als er iemand kwam met studeerproblemen
of persoonlijke problemen? Gelukkig kwamen de studenten niet met
drommen tegelijk, en bleek ik met gewoon gezond verstand een heel eind te
kunnen komen. Tegelijk moest het organisatorische werk vanaf dat moment
10

door de studierichtingscommissie gedaan worden. Maar omdat die uit steeds
wisselende leden bestond die geen ervaring hadden met dit werk, ging dat niet
vanzelf goed. Ik vond ik het dan ook moeilijk om mijn coördinatiewerk los te
laten, en bleef me er nog mee bemoeien tot ik het te druk kreeg en de organisatie
van het onderwijs steeds centraler werd.
“Joke is niet meer van ons”, zei Dick van Halsema in zijn ‘State of the Union’
bij een openingscollege, ergens begin jaren ’90. Ik was met de andere studiebegeleiders
ondergebracht bij het nieuwe Onderwijsbureau van de faculteit.
Aanvankelijk zag ik daar weinig in, vond het erg jammer losgeweekt te raken
van Nederlands. Maar er bleken voordelen: bij Nederlands opereerde ik als
eenling, nu kon er overlegd worden met collega’s en konden er zaken afgestemd
worden en problemen besproken. Later kwamen er vanuit het bureau andere
taken bij, zoals een paar jaar lang de tentamenroostering en studiebegeleiding
binnen andere opleidingen, wat een welkome verbreding van gezichtsveld betekende.
Elseline Vester heeft het bureau van de grond af opgebouwd en er op zeer
persoonlijke wijze vele jaren leiding aan gegeven. Zij had hart voor de zaak, we
konden altijd bij haar terecht als we iets moesten weten of als er iets niet goed
liep. Voor mij persoonlijk is zij een heel fijne leidinggevende geweest. En na
haar heeft Marianne Hamstra het in een lastige tijd met heel veel veranderingen
voortvarend overgenomen. Beiden ben ik veel dank verschuldigd.
Een enorme verandering in de uitvoering van alle werkzaamheden werd
veroorzaakt door de komst van de computer. Wie deze komst heeft meegemaakt
weet hoe ingrijpend dat was; aan wie de wereld zonder computer niét heeft
meegemaakt valt dat in dit bestek ook niet uit te leggen.
Waar ik wel iets over wil zeggen is over de nieuwe communicatievorm die
het gevolg was van de komst van de computer, de e-mail.
Wat een zegen was dat, en dat vind ik ook nu nog. Maar zoals bij zoveel
nieuwe technologieën is er ook een andere kant, en is de mail voor velen geworden
tot een vloek. Mailen is in de loop van de tijd te laagdrempelig geworden,
via de mail kan elk probleempje of iedere vraag bij iemand anders neergelegd
worden, en dat gebeurt dan ook. Er wordt over van alles gemaild en de
studieadviseur is nu eenmaal voor de meesten het eerste aanspreekpunt.
- Ha Joke, Ik heb vorige week mijn sjaal in de tentamenzaal laten liggen. Wil je
even kijken of die er nog ligt? Het is in het wiskundegebouw, zaal … Veel dank.
- Beste mw. Putters, Ik voldoe niet aan de ingangseisen voor college X. Kunt u
daar wat aan doen?
11

- Hallo Mw. Putters, ik heb gehoord dat u tot half augustus vakantie hebt, maar
ik zou toch graag op korte termijn een afspraak met u willen maken. Ik ben a.s.
maandag op de VU, en hoop u dan te spreken.
Ik denk dat de overvloed aan mails, in drukke tijden soms tussen de 30 en 50 per
dag, mij uiteindelijk de das heeft omgedaan. Ik moést ze ook thuis beantwoorden,
anders had ik op mijn werkdagen zoveel mails gehad dat ik aan niets
anders meer toegekomen zou zijn. Nooit was er thuis dus echt rust, nooit kon ik
de VU achter me laten. Voor mij is dat niet goed geweest, en dat is een aspect
van mijn werk dat ik absoluut niet zal missen.
Missen zal ik vooral de mensen hier. Dat geldt zeker voor degene die in de loop
van de jaren een heel goede vriendin geworden is, Marjolein van Tooren. Wij
hebben jarenlang elke woensdag ’s avonds in de mensa gegeten, iets waarvoor
Marjolein soms speciaal naar de VU kwam als ze hier niet al moest zijn. En dan
namen we de faculteit door, ons en het leven en de laatste roddels. Ik weet zeker
dat Marjolein en ik elkaar niet uit het oog zullen verliezen.
Maar ook vele anderen zal ik missen, zoals de stafleden van Nederlands van
wie ik sommigen al vanaf 1971 ken, zoals jaargenote Margreet en studiegenoten
Roel en Ton en Dick Schram; de mensen die er al zijn vanaf of sinds heel kort
na mijn aanstelling: Saskia en Jan, de enige twee overgeblevenen van een grote
afdeling Taalkunde. Dan de betrekkelijke nieuwkomers: Wilbert en zijn taalbeheersingsgroep
van wie ik met name de vrolijke Marca wil noemen; bij
letterkunde de warmhartige Jacqueline, en zeker ook Ena met wie het al klikte
vanaf het moment dat wij via de mail in contact kwamen, zij nog in Zuid-Afrika
in afwachting van haar verblijfs- of werkvergunning voor Nederland. Ena is een
van de liefste mensen gebleken die hier rondlopen. En tenslotte Johan, voor wie
ik veel bewondering heb vanwege zijn werkkracht, zijn takt als afdelingshoofd,
zijn lakonieke optreden en gevoel voor humor, en die ik heel hartelijk wil
bedanken voor zijn warme woorden zojuist. Ik ben niet goed in het ontvangen
van complimenten, maar zal trachten deze te aanvaarden als uitdrukking van de
manier waarop jullie mij kennelijk gezien hebben.
Hoewel ik me vanzelfsprekend het meest verbonden voel met de neerlandici,
zal ik me zeker ook de hartelijke staf van Gltc, van Literatuurwetenschap en
Duits blijvend herinneren, mijn lieve collega-studieadviseurs Evelien, Suzan,
Ilse en Inger, en alle andere mensen van het onderwijsbureau. We hebben altijd
fijn samengewerkt.
Tenslotte vind ik het ’t moeilijkst om mijn studenten achter te laten. Zij
maakten de gang naar de VU echt de moeite waard, een VU-dag zonder
studenten voelde als een verloren dag.
Ik heb het altijd als mijn taak gezien er in de eerste plaats te zijn voor hen. Als
studieadviseur heb je twee petten op: die van begeleider van studenten én die
van politieagent die ervoor moet zorgen dat de facultaire regels bekend raken en
12

nageleefd worden, en die twee taken botsen soms. Maar voor mij stond het
belang van de studenten voorop. Als dus een student bij me langskwam met een
vraag over een extra stage, een verblijf in het buitenland of een jaar bestuur van
een studentenvereniging, dan kon ik niet anders dan dat van harte stimuleren,
ondanks dat zo’n uitstapje de studieduur van die student onvermijdelijk zou
verlengen. En dat studierendement, zo heb ik bij het opruimen gezien, is al een
facultaire zorg vanaf het begin van de jaren ’90.
Ik heb ook altijd meer gezien in bemoediging en aanmoediging dan in strengheid
en dreigen, en dat heeft wel eens tot stevige discussies geleid binnen het
onderwijsbureau. Ik kon niet goed anders, maar heb daardoor ook wel eens flink
mijn neus gestoten.
Ik kom aan het eind van mijn verhaal.
Ik wens de faculteit als geheel veel harmonie toe, grote bloei en gestage groei. Ik
hoop van harte dat de studenten nooit uitsluitend beschouwd zullen worden als
brokjes massaproduct die, onderworpen aan regels en rendementsdenken, zo
snel mogelijk afgestudeerd en wel dit pand weer dienen te verlaten, maar dat zij
gezien zullen blijven worden als unieke mensen die zich vrijwillig (ze hoéven
hier niet te zijn!) tot deze faculteit hebben gewend voor scholing en ontwikkeling.
Zij brengen ieder hun eigen geschiedenis mee en hebben elk hun verhaal,
en dat vraagt soms om soepelheid van de kant van de faculteit, om meedenken,
om een uitzondering, iets extra’s en coulance. Hopelijk blijft daar ruimte voor.
Laat deze faculteit toch, mét alle strengheid die zeker ook noodzakelijk is, de
vriendelijke faculteit blijven die ze altijd was!
Jullie allemaal dank ik voor je komst hier, voor alle hartelijke en ontroerende
reacties die ik kreeg n.a.v. mijn “vervelende bericht’’, voor de lieve attenties die
ik van collega’s en studenten al in september mocht ontvangen, voor alle warme
woorden vandaag en het overweldigende cadeau dat ik zojuist heb mogen
ontvangen!
Afscheid nemen, weggaan, het is een beetje doodgaan. Ik hoop maar dat er voor
mij ooit weer een beetje leven voor terugkomt.
Het ga jullie allen goed.
Dag allemaal!
13

Alumnus aan het woord: Arie Zevenhuijzen
Een stukje geschiedenis
Augustus 1961 stapte ik, 15-jarige jongeling, vol verwachting de plaatselijke
boekhandel in Vlaardingen binnen met een mulo-diploma onder de arm en werd
er na een kort onderhoud met de eigenaar, de heer Den Draak, aangesteld tot
assistent-boekverkoper met een salaris van ƒ90,- per maand. Als telg uit een
kinderrijk gezin moest er geld verdiend worden. Na een jaar had ik mijn culturele
horizon behoorlijk verbreed en besloot ik avondgymnasium te gaan doen.
Het schoolgebouw stond in Rotterdam en daarom solliciteerde ik bij uitgeverij
Nijgh & Van Ditmar, die toen een bijkantoor had in Rotterdam. Van die tijd af
begon mijn liefde voor het werk van Vestdijk, dat voor een groot deel door
Nijgh & Van Ditmar werd uitgegeven. Na me vier jaar lang ’s avonds in de
teksten van Homerus, Herodotus, Vergilius en Livius en andere schrijvers
verdiept te hebben, volgde ik nog een door het vaderland verplicht gestelde,
anderhalf jaar durende cursus in gevechtshandelingen.
En toen, eindelijk, mocht ik gaan studeren. Dat was een sensatie: op kamers in
Amsterdam! En heel veel vrije tijd! De staat heeft mijn studie bekostigd tot ik de
laatste twee jaar zelf geld ging verdienen als docent Nederlands. In die tijd kon
je van een volledige studiebeurs goed rondkomen. En ook mocht je heel lang
over je studie doen. Ik stond ingeschreven van 1967 tot halverwege 1975. Ik heb
nooit een goed antwoord kunnen geven op de vraag waarom ik Nederlands ben
gaan studeren. Wel kan ik de keuze voor de Vrije Universiteit verantwoorden.
Op het harmonium bij ons thuis stond een busje van de VU.
In de eerste jaren van de studie fietsten we naar de Van Eeghenstraat, waar de
letterenfaculteit was gehuisvest. De hoogleraren Caron en Kuiper waren er de
gezaghebbende personen en wij, 13 in getal, stonden altijd bedremmeld op als ze
het collegevertrek binnenstapten. We begrepen dat we niet hoefden op te staan
voor de andere docenten als mevrouw dr. Schenkeveld en dr. Bosch en al
helemaal niet voor de student-assistenten Jan Knol en Dick van Halsema. Na
drie jaar verhuisden we naar de De Boelaan, waar de opleiding een wat moderner
maar ook grijzer aanzien kreeg.
Ik studeerde af met een scriptie over een stuk uit het handschrift van
Huygens’ Hofwijck en op een scriptie over het gedicht Mei. In die laatste scriptie
legde ik de nadruk op het metapoëtische karakter van dit gedicht en later, toen ik
al weer jaren lesgaf, heb ik er nog eens een studie over gepubliceerd in Spiegel
der Letteren.
15

Onderzoek
De receptie van het gedicht ‘Mei’
Toen ik zo’n 36 jaar in het onderwijs werkzaam was en uitzicht kreeg op een
redelijk pensioen, bedacht ik me dat ik de vrije tijd zinvol kon vullen met een
literatuuronderzoek. Ik moest voor mezelf kiezen tussen het 4381 regels tellende
gedicht Mei van Gorter of het proza van Vestdijk. Ik had over de roman De
onmogelijke moord van Vestdijk destijds een artikel geschreven. Dat bleek een
metaroman te zijn, een roman over het schrijven van een roman, in de vorm van
een redelijk spannende detective. Deze roman is ook interessant vanwege de
onbetrouwbare verteller, die tot dan toe door geen enkele commentator was
ontmaskerd.
Ik besloot toch Mei te doen en Ben Peperkamp bracht me op het idee om de
receptie van dit gedicht te gaan onderzoeken. Dat leek me heel boeiend. Maar
voor ik me op dat onderzoek kon storten, moest ik een heel grote studieachterstand
inhalen: allerlei theorieën over canonvorming, en over de receptie van
literair werk, van Jauss tot Bourdieu, van Ibsch tot Verdaasdonk, en uiteraard
veel studies in de vorm van artikelen en dissertaties. En ook veel over de Tachtigers
en hun achtergronden.
Nu ben ik dan eindelijk bezig met het onderzoek zelf: in hoeverre werd en
wordt dit reusachtige gedicht in Nederland gewaardeerd? Ik besloot eerst de
academische literatuurgeschiedenissen te onderzoeken. Jan ten Brink schreef de
eerste literatuurgeschiedenis die voor mijn onderzoek in aanmerking kwam en
daarna volgden nog zo’n 25 academische literatuurgeschiedenissen. Vragen
hierbij zijn natuurlijk: Hoe oordelen zij over de dichter Gorter en in het bijzonder
over het gedicht Mei? Hoe interpreteren zij het gedicht? Zijn er grote verschillen?
Hoe groot was hun invloed? Dat laatste kan gemeten worden aan het
aantal herdrukken. Het Handboek van Knuvelder is of was heel bekend. En juist
deze literatuurgeschiedenis doet nogal neerbuigend over het gedicht Mei. Het
merkwaardige is dat Knuvelder in zijn schoolboeken een andere mening heeft
over het gedicht Mei dan in zijn Handboek.
De receptie van het gedicht Mei in bloemlezingen en schoolboeken
Het onderzoek waar ik nu mee bezig ben, is voor mij als ex-schoolmeester
fascinerend: de waardering van de Beweging van Tachtig en het gedicht Mei in
bloemlezingen en schoolboeken. De oudste bloemlezing met werk van Tachtigers
is vanaf het eerste jaar van publicatie heel wat keren herdrukt: Dichters
van deze tijd. Mr. J.N. van Hall was de eerste redacteur. Van Hall was de man
die het gedicht Mei bij zijn eerste publicatie in 1889 in De Gids kritisch besprak.
De teneur van zijn bespreking was dat de jeugdige dichter, Herman Gorter,
onbetwist talent had maar dat het gedicht als geheel toch slecht in elkaar stak.
16

Toen hij echter zijn bloemlezing in 1894 samenstelde, was hij al een heel andere
mening toegedaan. Hij werd een warm pleitbezorger van de poëzie van Tachtig
en ook van het gedicht Mei en nam een mooi fragment uit het gedicht in zijn
bloemlezing op en ook enkele gedichten uit de toen nog vaak verguisde bundel
Verzen van 1890.
Het lastige van dit onderzoek naar schoolboeken en bloemlezingen is dat je
steeds de herdrukken moet napluizen op veranderingen. De Historische Schets
van De Vooys (1908 1 ) wordt vanaf 1958 geheel zelfstandig geredigeerd door
Stuiveling. Die verandert het artikel over Herman Gorter en over het gedicht
Mei radicaal en laat ook de interpretatie achterwege, die De Vooys van Verwey
had overgenomen. Stuiveling is natuurlijk bij uitstek een fan van Gorter. Hij had
het VW van Gorter uitgegeven en ook het gedicht Mei in een aparte Ooievaareditie.
Een ander voorbeeld is de schoolpoëtica Woordkunst van Poelhekke. In
de eerste druk van 1909 neemt Poelhekke niets uit de Mei over. In de 2 e druk 3
citaten. Vanaf de 14 e druk wordt dit veel gebruikte schoolboekje door J.J.Gielen
bewerkt met nog veel meer citaten uit Mei.
De vragen die ik mezelf stel bij dit schoolboekenonderzoek zijn: Hoe is de
waardering van de dichter Gorter, in het bijzonder van zijn gedicht Mei? Zijn de
verschillen in waardering terug te voeren op didactische opvattingen, op confessionele
of op ethische overwegingen? Zijn er grote verschillen in interpretaties
van het gedicht? Hebben de academische literatuurgeschiedenissen invloed
gehad op de interpretatie of de waardering in schoolboeken? Is er sprake van
enige vorm van orkestratie? Welke schoolboeken behaalden veel herdrukken en
hadden dus veel invloed? Antwoorden op deze vragen kunnen in een synchronisch
onderzoek gevonden worden, maar even interessant zijn de antwoorden in
een diachronisch onderzoek. In het tweede onderzoek kan ik een antwoord
krijgen op de vraag hoe lang het duurde voordat het gedicht Mei algemeen als
literatuur en daarna als gecanoniseerde literatuurtekst in het onderwijswereld
werd erkend. Het gedicht Mei lijkt mij een mooi voorbeeld van een literaire tekst
die eens in het centrum van de onderwijscanon heeft gestaan en nu anno 2010 er
buiten is gevallen. Ik vermoed dat zelfs studenten Nederlands het gedicht niet
meer lezen.
Beeldje van Gorter in Balk, waar hij inspiratie vond voor Mei
17

Historische kranten
De school is een belangrijke instelling die zorg draagt voor gestructureerde
cultuuroverdracht. Maar lang niet de enige. Ben Peperkamp, bij wie ik hoop te
promoveren, wees mij op de internetsite Historische kranten van de Koninklijke
Bibliotheek, waar vier kranten geraadpleegd kunnen worden. En op 1 juli van dit
jaar heeft de KB een site geopend met een miljoen krantenpagina’s. De krant is
een belangrijke bron voor het opsporen van actoren en instituties in het literaire
veld om de terminologie van Bourdieu te gebruiken. Zo kom je te weten dat er
declamatie-avonden werden georganiseerd, waarop bijvoorbeeld de voordrachtskunstenares
mevrouw Titia van Looy-van Gelder een fragment uit Mei
voordraagt. In de krant werden uitvoerige verslagen gegeven van lezingen
bijvoorbeeld door M. Nijhoff voor de Rotterdamsche Kunstkring over “Moderne
Nederlandsche Poëzie”. En daaruit blijkt dat Nijhoff het gedicht Mei een
schitterend gedicht vond.
Er zijn besprekingen van exposities, waarin zomaar opeens een dichtregel uit
Mei wordt geciteerd: een kalfje, dat traag zich op z’n weke pootjes laat. In de
rubriek ‘Tijdschriften’ worden de belangrijkste artikelen vaak weer samengevat
met soms ook weer een verwijzing naar Mei. Columnisten herinneren zich regels
of woorden uit de Mei: dit kind was louter, niets dan lieflijkheid, of de klanken
schudden in de lucht zoo rijp als jonge kersen. Er zijn tal van rubrieken waarin
aan de Mei wordt gerefereerd: recensies, feuilletons, in memoria, interviews.
Ook in de Sportrubriek. Gorter was immers een verwoed cricketspeler en voetballer.
Hij stond aan de basis van de KNVB. De combinatie “de Mei van Gorter”
wordt zo vaak gebruikt dat ook wel ironiserend gesproken wordt van “de Gort
van Meier”. En dat ontlokte een middenstander het volgende rijm: De Mei van
Gorter is wel vorstelijk, maar de gort van Meier is ook kostelijk.
De eerste regel van het gedicht klinkt lekker energiek: Een nieuwe lente en
een nieuw geluid. Hij werd en wordt nogal eens gevarieerd in de reclame. Een
nieuwe lente en een nieuwe mode. In de twintiger jaren gebruikte C&A deze
reclameslogan nog al eens. Maar die eerste regel komt ook voor in een verslag
van motorraces op het circuit in Zandvoort, in de bespreking van een nieuw
nationaal voetbalelftal en in de aankondiging van een nieuw tijdschrift. Hij komt
zelfs voor in een gedicht van Annie M.G. Schmidt.
Er zijn prachtige anekdotes in de kranten te vinden, zoals die over de toneelspeler
Willem Royaards, die dweepte met de gedichten van de Tachtigers. Hij
werd na een toneelvoorstelling in Doetinchem uitgenodigd nog even wat na te
praten op de sociëteit. Het gesprek kwam op de Nieuwe Gids en Royaards vroeg
of hij nog wat gedichten mocht voordragen. Hij haalde toen Gorter’s Mei uit
zijn koffertje en ‘las de ene bladzijde na de andere met zijn daver-zingende
stem’. Hij bleef maar doorgaan, urenlang, tot hij ’s nachts om drie uur de klok
hoorde slaan en even omkijkend, merkte dat vrijwel iedereen vertrokken was.
18

Het doorzoeken van de historische kranten kan een helder inzicht geven in het
proces van canonformatie. Ook kan er een link gelegd worden met het schoolboekenonderzoek.
Loopt het proces van canonisering en decanonisering in de
schoolboeken parallel aan dat in de kranten?
19

Schuim en asch. Nederlands wat verdween
Jan Noordegraaf
Een meisje uit Aalsmeer
Ik heb gewoon pech gehad.
Jacob van Loon (‘Jake’, zoals de Amerikanen zeggen) was vanuit New York
State naar zijn zus Tina gereisd en die woont in Nieuw-Mexico, vlakbij de
Mexicaanse grens. Afgelopen maart is hij er gestorven. Pas onlangs ging Tina de
oude auto van Jake eens uitmesten. En daar, achter in de achterbak, onder een
hoop troep, lag een urn. Een urn met de as van hun moeder, de Nederlandse
Grietje Prins, die al in 1983 overleden was. Jake had die urn nooit naar een
kerkhof gebracht.
Grietje Prins was op 25 augustus 1932 in Aalsmeer getrouwd met Lawrence
Gwyn van Loon (1903-1982). Deze Amerikaanse arts zou zich eind jaren dertig
profileren als veel geciteerd beschrijver van de laatste resten post-koloniaal
Nederlands in New York State en New Jersey. In Van Loons tijd leefden er nog
mensen die dat in hun jeugd geleerd hadden, en hij zocht er een paar op. Over de
enigmatische Gwyn Van Loon – ‘Doc’, zoals hij door heel oude kennissen nog
steeds genoemd wordt –, en zijn studie van het zogeheten Leeg Duits (‘Low
Dutch’) zal ik straks meer vertellen. Dan wordt duidelijk waarom ik het jammer
vind dat ik zijn zoon op de valreep niet meer een paar prangende vragen heb
kunnen voorleggen. Was ik toch maar eerder naar New York gegaan, denk ik
nu. Nu rest niet meer dan ‘schuim en asch’, om het met de letterkundigen te
zeggen.
Leeg Duits
2010 is een jubileumjaar. Want in 1910 verscheen de allereerste studie over het
‘Jersey Dutch dialect’. Die was geschreven door John Prince, een hoogleraar uit
New York. Zijn artikel bevat een spraakkunst en een woordenlijst van het
Nederlands ‘dat een klein aantal afstammelingen van de zeventiende-eeuwse
kolonisten nog heden ten dage aan de rechteroever van de Hudson als hun
moedertaal gebruiken’, vatte in 1913 een Nederlands taalkundige het bondig
samen. Zo had Prince uit de mond van een bejaarde informante, ‘old Mrs.
Bartholf’, opgetekend: dä prâte âr däuts än di têx däuts.
Een Nederlandse historicus, Jacob van Hinte, die in de jaren twintig van de
vorige eeuw in de USA onderzoek deed, was nauwelijks verbaasd over het feit
20

dat Prince in New Jersey een groep van een paar honderd senioren had
aangetroffen die ‘onze taal’ spraken. Hij wees erop dat ook in de Mohawk
Valley, upstate New York, ten westen van Albany, nog ‘oud-Nederlandsch’
werd gesproken, het zogenoemde Mohawk Dutch. Deze twee varianten van het
Nederlands worden samen wel ‘Leeg Duits’ of ‘Laag Duits’ (‘Low Dutch’)
genoemd.
Van dat Leeg Duits weten we weinig af. Het lijkt vooral gebaseerd te zijn op
het Hollands van zeventiende-eeuwse kolonisten en het heeft zich drie eeuwen
lang zelfstandig verder ontwikkeld. Van talige of taalkundige invloed vanuit het
moederland is nauwelijks sprake geweest. In 1973 verscheen het proefschrift
van Charles Gehring, waarin een tweehonderd in het ‘New York Dutch’
geschreven documenten uit de zeventiende en achttiende eeuw taalkundig
worden geanalyseerd. Maar het Leeg Duits is een taal geworden die alleen maar
gesproken werd. En in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw is er veel
werk verricht om een Leeg Duits woordenboek samen te stellen – taalkundigen
als Jo Daan en Willem Pée werden daarbij geraadpleegd –, maar het project is
nooit tot een afronding gekomen. Ik ken zelf nog maar één persoon in Noord-
Amerika die anno 2010 een eigentijdse variant van het Leeg Duits kan spreken.
In de jaren negentig van de vorige eeuw ontstond nieuwe belangstelling voor het
Leeg Duits; er verschenen diverse publicaties. Daarin werd ook de invloed van
het Engels bestudeerd. Bovendien zijn er suggesties gedaan om een uitvoerige
vergelijkende studie te maken van het Leeg Duits en het Afrikaans, twee
koloniale variëteiten van het Nederlands, maar zover is het nog steeds niet
gekomen. En in het Hudsonjaar 2009 is uiteraard ook aandacht aan het Leeg
Duits besteed. Nicoline van der Sijs schreef er uitvoerig over in haar Yankees,
cookies en dollars. Ook aan de Vrije Universiteit en aan een aantal VUstudenten
Nederlandse taalkunde is het Hudsonjaar niet onopgemerkt voorbijgegaan.
Een stukje Leeg Duits nu, in de Jersey Dutch variant opgetekend door
professor Prince in 1913. VU-alumni herkennen ongetwijfeld het verhaal van De
verloren zoon (Lucas 15: 11-32). Zoveel jaar na Peter Stuyvesant is de Leeg
Duitse versie nog goed te volgen.
En kääd’l had twî jòngers; de êne blêv täus; de andere xöng vôrt f’n häus f’en stât. H
ît tevrêde täus en dârkîs tû râkni gti ôm dâders pläk. Tû
âne. Mâder hät plänti. En tû de vâder zâ g
xöng äut en mûten’m en boste z’n zön en tû brot’m in h’m häus. Tû
z
ân en û nâ dân en nôd de büre en komme
îst häbbe. Môre wôm täus. N
ûje dâr t
Tû de ên nît zô för mêf täus bôu t mâkte xîn
ôrt en spandêrde al z’n xält. Nôm
mâkt je en fîst – en x’rôte super – ôut dên för mû de vâder z
âr dêft en äz täus in xjezo
21

De ‘Dutch tradition’ in de Amerikaanse letterkunde
Bij de studie van het Leeg Duits zijn we overigens flink gehandicapt. Alom
wordt geklaagd over het gebrek aan betrouwbaar bronnenmateriaal, zeker uit de
laatste, negentiende-eeuwse fase van deze taalvariëteit. Gehring heeft zich in
zijn dissertatie geconcentreerd op schriftelijke bronnen uit de zeventiende- en
achttiende eeuw, officiële stukken, aktes en brieven. Geschreven taal dus, uit
een bepaalde bovenlaag. Zouden er dan in Amerikaanse historische romans geen
Leeg Duits sprekende gewone mensen voorkomen, vroeg ik me af. Het is
immers uit de Nederlandse literatuur bekend dat schrijvers hun personages soms
laten spreken in hun eigen dialect. Zo gaf Multatuli ooit een proeve van plat-
Amsterdams.
In een historische roman uit 1890 over de Mohawk Valley, waar veel Leeg
Duitsers woonden – het verhaal speelt in het laatste kwart van de achttiende
eeuw –, mijmert de verteller Douw Mauverensen als oude man van Leeg Duitse
afkomst over zijn moedertaal: ‘This language, which I have lived to see almost
entirely fade away from use, was even then [ca. 1760] thought to be most
probably the tongue of the future of the colony’ (mijn cursivering). Het boek, In
The Valley van Harold Frederic, bevat echter bijna geen voorbeelden van het
door de gewone boeren en winkeliers indertijd gesproken Low Dutch.
In The Dutch Dominie of the Catskills, or the Times of The Bloody Brant, een
historische roman van de predikant James Murdoch (1861), spreekt omstreeks
1778 de slimme en vrome Elsie Schuyler nog steeds ‘the vernacular Low Dutch
of the region where she lived’. In de tekst worden redelijk wat voorbeelden van
dat gesproken ‘vernacular’ gegeven, maar er is vaak herhaling van dezelfde
woorden. Wel vinden we veel citaten uit de Statenvertaling.
Afgezien van de vraag hoe betrouwbaar de weergave van het gesproken
achttiende-eeuwse Leeg Duits in deze overigens historisch goed gedocumenteerde
romans is, moet ik constateren dat de oogst van veel lezen betrekkelijk
gering is geweest. Ook over interessante syntactische structuren komt men
weinig te weten. Hetzelfde probleem doet zich overigens ook voor in andere
Amerikaanse romans uit de ‘Dutch tradition’. Maar dat er in de Mohawk Valley
in de achttiende eeuw nog alom Leeg Duits werd gesproken, dat stond voor de
genoemde auteurs wel vast.
Het Notebook van Walter Hill. Een gouden vondst?
Eind maart. Een grauwe maandagochtend. Hier en daar ligt zelfs nog sneeuw. Ik
loop het pad op naar de fraai aan het Otsego meer gelegen Research Library in
Cooperstown, NY. Een man in gekleurd regenjack en met een muts op komt me
tegemoet. ‘Dr. Noordegraaf, I presume?’. De adjunct-bibliothecaris. Het Notebook
ligt ter inzage, de voorbereidende e-mails blijken niet voor niets geweest.
22

Eindelijk kon ik het veel besproken document inzien dat daar dertig jaar geleden
door Dr. L.G. van Loon was gedeponeerd.
Het verhaal is als volgt. In het midden van de jaren zestig van de vorige eeuw
kwam opzienbarend nieuw materiaal over het Leeg Duits boven tafel. De
echtgenoot van Grietje Prins, Gwyn van Loon, keerde uit Hawaii terug naar de
oostkust van de Verenigde Staten. Voor het Leeg Duits woordenboekproject
haalde hij naar eigen zeggen bij een van zijn nichten in Glenville, NY, het
Notebook van hun ‘oatie’ op. Deze grootvader, Walter Hill (1856-1925), was
ooit schoolmeester in de Mohawk Valley geweest en had in de jaren tot
omstreeks 1890 in een groot formaat schrift in het Engels allerlei observaties
genoteerd over het Leeg Duits dat daar toen nog alom gesproken werd. Het
manuscript, meer dan honderd vol beschreven bladzijden, bevat onder meer een
spraakkunst, een woordenlijst en op bijgevoegde ‘loose leaves’ vinden we ook
een spannend indianenverhaal. De ‘wilden’ overvallen de boerderij van de
grootvader van een informant, ene Henry Fonda. Dat verhaal speelt rond 1776
en kan zo een scène zijn uit de bekende film Drums along the Mohawk uit 1939,
waarin acteur Henry Fonda (1905-1982) een achttiende-eeuwse heldenrol speelt
in de vrijheidsstrijd strijd tegen perfide Engelsen en bloeddorstige indianen. Ik
geef nu een stukje uit dat verhaal, in voorlopige transscriptie; voor de
begrijpelijkheid ervan is het goed om de tekst gewoon hardop te lezen. In
sommige zinnen is een Engelse woordvolgorde te herkennen.
Too zag Bärt end teffenz vawder oak dat de päedde [=paarden] stonge awlle twie mät
gespetsd oare, nen baytse schauin kyke naw de gestrauik dat groeid by de boame van de
boz ongevier twie honderd yads awf. Myn oatie docht dut het vraymd waz end ieven
oftie gayn bosloaper waz, het mawkt’n hem nen scheutye verzechtig want awltegawder
23

unwoost were zokke melse [=mensen] oak niet op de krippelbos. Het ez mouilik te
bedäncke zokke denge hayde dawg, denk ye oak niet? My gosye! De awllaynste welde
[=indianen] dat ek hev oyt gezien were layde van nen femmilie in nen wawge op wäg
naw Syracuse – end dat waz sästig yawr glayden. De melse zägge dat de welde woone
nou – by onz – awlle haar op spesyal landstucke.
Het valt te begrijpen dat een rijke bron als het Notebook een hoeksteen werd van
het Leeg Duits woordenboek-in-wording, een initiatief van de Amerikaanse
historicus dr. Van Cleaf Bachman (*1939), die net als Van Loon in de ban was
geraakt van het bijzondere karakter van de Leeg Duitsers, hun taal en hun
geschiedenis.
Van Loon had in 1938 een boekje over het Mohawk Dutch gepubliceerd (bij
uitgeverij Martinus Nijhoff) en hij had daarna ook twee artikelen over het
twintigste-eeuwse Leeg Duits in Nederlandse wetenschappelijke tijdschriften
weten te plaatsen. In een ervan staat een tekst afgedrukt die nadrukkelijk wordt
gepresenteerd als resultaat van een interview met een bejaarde Leeg Duitse
native speaker, van wie Van Loon later de juiste naam niet meer wist te noemen.
‘It is conceivable that it represents van Loon’s conception of typical Jersey
Dutch speech rather than the words of a particular speaker’, noteert Bachman
daarom in de jaren zeventig in zijn inleiding op het woordenboek. Van Loon had
overigens als jongen behoorlijk Leeg Duits van zijn grootvader geleerd en hij
beschouwde zich als de laatste spreker van de ‘tawl’.
Er past hier nu een welgemeend caveat lector. Van Loon heeft niet alleen
over het negentiende- en twintigste-eeuwse Leeg Duits geschreven. Enkele jaren
na zijn overlijden werd door Gehring e.a. aangetoond dat Van Loons publicaties
van enkele zeventiende-eeuwse, door Nederlandse kolonisten over indianenzaken
geschreven teksten weliswaar hoogst interessant leken, maar naar alle
waarschijnlijkheid door de dokter zelf waren vervaardigd. Na dit demasqué
kwamen, met terugwerkende kracht, ook Van Loons taalkundige publicaties uit
de jaren dertig over het Leeg Duits in een geur van onechtheid te staan: ze
werden voortaan zeer kritisch bekeken. In 1995 oordeelde Buccini op basis van
zuiver taalkundige criteria dat de authenticiteit van Van Loons vroege werk zeer
dubieus is. En vijf jaar later merkte dezelfde Amerikaanse taalkundige op dat
Van Loon’s brochure uit 1938 niet alleen linguïstisch amateurwerk is, maar
waarschijnlijk ook vervalste data bevat. Een en ander zou kunnen betekenen dat
geleerde tijdschriftredacteuren als Jac. van Ginneken en P.J. Meertens, maar ook
uitgeverij Nijhoff en haar adviseurs zich indertijd door de Amerikaanse amateurtaalkundige
flink hebben laten beetnemen. Maar in welke mate? Bij het WNT
kent men het verschijnsel van de ‘poëemen’: was er bij het maken van een
lemma niet direct een geschikt citaat te vinden, dan vervaardigde de betreffende
redacteur zelf een passend voorbeeld. Het poëemgehalte van Van Loons
vooroorlogse publicaties over het Leeg Duits is overigens tot nu toe nog nooit
empirisch vastgesteld. Vanzelfsprekend deed zich nu de vraag voor of het Notebook
ook niet een mystificatie van de hand van Van Loon zelf zou kunnen zijn.
24

Feit of fictie
Doc would have loved all this new attention (Locaal
historicus Donald Keefer, Amsterdam/Glenville,
USA, mei 2010)
In 1965 had Van Loon vanuit Hawaii, waar hij toen als arts werkte, schriftelijk
gereageerd op een oproep van de historicus Ven Bachman. Die was erg
geïnteresseerd geraakt in het Leeg Duits en wilde nog zoveel mogelijk gegevens
over die taal verzamelen. Bachman vertelde me dat hij indertijd verbaasd was
over Van Loons in het Leeg Duits geschreven brief: dat er nog iemand leefde die
tamelijk ingewikkelde gedachten in het Leeg Duits kon vatten, laat staan op
papier zetten. Hij beantwoordde Van Loons brief in een op oudere Leeg Duitse
woordenlijsten en Nederlands gebaseerd Leeg Duits. Toen Van Loon een paar
jaar later terug was gekeerd naar het Oosten van de Verenigde Staten, besloten
ze samen een Leeg Duits woordenboek te gaan maken. Ondanks veel huiselijke
problemen – onder meer was hij gescheiden van Grietje, die in een inrichting
was opgenomen, en hertrouwd met een Hawaïaanse – kon Van Loon na zijn
terugkeer aan Bachman een fotokopie bezorgen van het Notebook.
Een paar jaar terug heeft oud-VU-collega Van Marle krachtig betoogd dat het
Notebook niet van de hand van Walter Hill is, maar een twintigste-eeuws
product is, vervaardigd door Van Loon. Maar Bachman gelooft Van Marle’s
betoog niet en is nog steeds op zoek naar argumenten pro echtheid. Maar hoe is
de ene of de andere veronderstelling te bewijzen?
Inhoudelijke toetsing van het in het Notebook gepresenteerde Leeg Duitse
materiaal is problematisch. Er is immers geen ander contemporain taalmateriaal
beschikbaar waarmee de door Hill verstrekte gegevens vergeleken kunnen
worden. Pogingen om inkt en papier van het Notebook aan een laboratoriumtest
te laten onderwerpen, hebben indertijd geen succes gehad.
Op zoek naar andere gegevens over de authenticiteit van het manuscript bleek
me dat Van Loons hang tot mystificeren bij zijn familieleden algemeen bekend
was. Tegenover de neef van zijn Nederlandse echtgenote, die lange tijd bij hen
in huis heeft gewoond, was hij heel open over die zelfgemaakte zeventiendeeeuwse
teksten die hij had gepubliceerd. Ze hebben daar samen heel hartelijk
om moeten lachen. Ook Van Loons dochter Tina vertelde desgevraagd dat ze
van de vervalsingen van haar vader op de hoogte was. Maar van het Notebook
wist ze niets af. Indien het manuscript door Van Loon pas in de jaren 1965-1968
is vervaardigd, na het eerste contact met Bachman in 1965, dan is dit verklaarbaar.
Deze ‘oral history’ geeft dus wel een algemene indicatie, maar geen nog
levend familielid heeft Van Loon het Notebook zien schrijven.
In zijn uitvoerige correspondentie met de Vlaamse dialectoloog Willem Pée
(1903-1986) komt Van Loon niet alleen over het Notebook te spreken, maar ook
verwijst hij in een brief van 31 december 1968 naar een Amerikaans historisch
25

werk uit 1845 waarin een verhaal te vinden is ‘wat nen erry oud man beschreef
van nen welde aonval op hullies plantaogie in de tijd van de Revolutionary War
1776-1780. Nen bend welde kwaom end hullie zette de boerehuis in brand (...)’.
Van Loon geeft het verhaal niet nauwkeurig weer, maar het is moeilijk om niet
een verband te leggen met de ‘fascinating recounting of an Indian raid during
the Revolution’ (Bachman), het lange indianenverhaal over gebeurtenissen in
1776 dat we als ‘insert’ in het Notebook aantreffen.
Het is waarschijnlijk zo gegaan. Gwyn van Loon was ‘a gifted man’, zoals
zijn neef eens zei. Een artistiek aangelegd mens, die ooit voor zijn kinderen een
aantal verhalen schreef in ‘so gek taol’, in het Leeg Duits – ze zijn bewaard
gebleven en zelfs opgenomen op de band. Ik heb die opnamen aan mijn
studenten laten horen. Ze vonden dat Van Loon gewoon een Amerikaan was die
Nederlands probeerde te praten.
Van Loon correspondeerde in de Tweede Wereldoorlog over die verhalen met
de Nederlandse schrijver Jan Greshoff (1888-1971), die toen in New York
woonde. En Bachman merkt over de verhalen op: ‘He [Van Loon] took the
skeletons of stories which he had heard [of gelezen?] at one time or another and
embroidered on them to create a literary product’; ze vormen de ‘first attempt to
use Low Dutch for literary purposes’.
Het lijkt me niet uitgesloten dat het indianenverhaal uit het Notebook het
resultaat is van eenzelfde procédé en eenzelfde ambitie. Als dat inderdaad zo is,
dan pleit dat uiteraard ook tegen de authenticiteit van Hills manuscript als
geheel. Ik vraag me ook af wat Van Loons ‘briefvrint’ professor Willem Pée van
dit alles gevonden heeft. Maar dat is iets voor een andere gelegenheid, evenals
een beschrijving van het Leeg Duits in Walter Hills Notebook.
Slotopmerking
De genoemde literaire werken waarin Leeg Duits taalmateriaal wordt aangetroffen,
hebben voor een taalkundige analyse betrekkelijk weinig nut. Wel
bieden ze de noodzakelijke achtergrond voor het duiden van het ‘indianenverhaal’
uit Hills Notebook, dat mogelijk door Van Loon als proeve van Leeg
Duits literair proza is opgezet. Dat verhaal kan dan als specimen van
idiosyncratisch twintigste-eeuws Leeg Duits worden bijgeboekt, maar aan onze
kennis van authentiek negentiende-eeuwse taalgebruik in de Mohawk Valley
heeft het dan in feite geen bijdrage geleverd.
De as van Grietje Prins wordt in het najaar van 2010 bijgezet op het kerkhof
in Glenville, NY. Je kunt het kerkhof via Street View zonder al te veel moeite
vinden.
Leeg Duits: Nederlands wat verdween. ‘Wat’, want zo hoort het in het Leeg
Duits.
26

Beknopte literatuurlijst
Bachman, Van Cleaf z.j. [ca. 1980.]. Introduction to Low Dutch Dictionary. Unpubl. ms.
(New York State Historical Association Research Library, Cooperstown, NY; kopie
Meertens Instituut Amsterdam).
Frederic, Harold. (1890). In the Valley. New York: Scribner.
Gehring, Charles. 1973. The Dutch Language in Colonial New York: An Investigation of a
Language and Its Decline and Its Relationship to Social Change. Ph.D. diss., Indiana
University.
Hill, Walter Ferdinando. z.j. [ca. 1890]. Notebook. Unpubl. ms. (New York State Historical
Association Research Library, Cooperstown, NY.)
Loon, L.G. van. 1938. Crumbs from an old Dutch Closet. The Dutch dialect of old New York.
The Hague: Martinus Nijhoff.
Loon, L.G. van. 1939. ‘Hedendaagsche Nederduitsche cultuursporen uit de XVIIe eeuw in
New York en New Jersey’. Eigen Volk 11, 337-344.
Loon, L.G. van. 1939. ‘Ave atque vale -Jersey lag Duits verdwijnt’. Onze Taaltuin 8, 91-95,
107-119. (Ook op www.dbnl.org).
Marle, J. van. 2003. ‘Vervalsing of echt? Het Notebook van Walter Hill’. Locus, tijdschrift
voor studenten en docenten cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit 12, 21-26.
Marle, Jaap van. 2008. ‘Myths and Forgeries Relating to American ‘Low Dutch’, with special
Reference to Walter Hill’s Notebook’. From De Halve Maen to KLM. 400 Years of Dutch
American Exchange. Ed. by Margriet Bruyn Lacy, Charles Gehring & Jenneke Oosterhoff.
Münster: Nodus Publikationen, 321-329.
Murdoch, David. 1861. The Dutch Dominie or the Times of The Bloody Brant. New York:
Derby & Jackson.
Noordegraaf, Jan. 2009. ‘Vreemde woorden, valse vrienden. Over het woordenboek van het
Leeg Duits (Low Dutch)’. Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.M.F.J. (Fons)
Moerdijk aangeboden door vrienden en collega’s bij zijn afscheid van het Instituut voor
Nederlandse Lexicologie. Onder redactie van Egbert Beijk e.a. Amsterdam: Gopher, 73-83.
Noordegraaf, Jan. 2010. ‘Waar komt Leeg Duits vandaan?’. Trefwoord, tijdschrift voor lexicografie.
Jaargang 2010, juni, 1-10. .
Prince, J. Dyneley. 1910. ‘The Jersey Dutch dialect’. Dialect Notes 3, 459-484.
Prince, J. Dyneley. 1913. ‘A text in Jersey Dutch’. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde 32, 306-312. (ook op www.dbnl.org).
[Bewerking van een gedeelte van mijn lezing over ‘Koloniale linguïstiek en de geschiedenis
van het Nederlands’ op het congres ‘Vielheit und Einheit in der Germanistik’ van de
Internationale Vereinigung für Germanistik, Warschau 30 juli -7 augustus 2010. Met veel
dank aan Clara van Beek, Jefferson, NY, voor haar onwaardeerlijke medewerking.]
27

De Ontdekking van de Hemel als ‘Abcdarium’
Anne-Fleur van der Meer
In februari 2010 nam een groep derdejaars studenten
Moderne Nederlandse Letterkunde deel aan een
bijzondere collegereeks die in het teken stond van De
Ontdekking van de Hemel [1992] van Harry Mulisch.
In de colleges dachten de studenten mee over de te
verschijnen populairwetenschappelijke toelichting bij
De Ontdekking. Deze wordt geschreven door
Willemijn van der Linden, M.Phil, en Prof. Dr. Ben
Peperkamp, in opdracht van uitgeverij de Bezige Bij.
Hieronder volgt een verslag van de colleges en een
voorbeeld van een verkennend onderzoek dat een van
de studenten deed naar intertekstualiteit in de roman.
De Ontdekking van de Hemel wordt door velen beschouwd als het belangrijkste
werk van de twintigste-eeuwse Nederlandse letterkunde. Hoewel de roman
veelvuldig is besproken, is zij – naar alle waarschijnlijkheid – veel minder vaak
(uit)gelezen. Mogelijk heeft dat iets te maken met haar omvang (ruim 900
bladzijden), maar wellicht nog veel meer met het feit dat de roman pas goed
begrepen kan worden als men nadenkt over de betekenis van de ontelbare in het
boek aanwezige, intertekstuele verwijzingen naar onder meer de wetenschap, de
godgeleerdheid, de politiek en de cultuurgeschiedenis. De toelichting waar Van
der Linden en Peperkamp aan werken, beoogt de roman begrijpelijker en
toegankelijker te maken. In de vorm van een zogenaamd 'Abcdarium' zullen de
verschillende verwijzingen van een annotatie worden voorzien en in een breder
perspectief worden geplaatst.
In de colleges werden de studenten uitgedaagd mee te denken over de
vormgeving en de inhoud van de publicatie. Zo gingen zij bijvoorbeeld in
discussie met Wil Hansen, de non-fictie redacteur van de Bezige Bij. Daarbij
werd in de eerste plaats het plan zelf, ‘De Ontdekking in Abc-formaat’, kritisch
bevraagd. Welke aspecten van de roman zijn het toelichten waard? Als men
besluit een selectie te maken, hoe maakt men dan een verantwoorde en interessante
keuze? Als men de verwijzingen naar, bijvoorbeeld, de geschiedenis van
het communisme toelicht, welke accenten legt men dan?
Naast de kritische, wat algemene vragen over het plan ‘op zich’, kwamen
concrete kwesties aan de orde die betrekking hadden op de aantrekkelijkheid en
verkoopbaarheid van de publicatie. Welke vormgeving is geschikt en voor welk
28

publiek? Is het een optie om afbeeldingen bij de toelichting te voegen,
bijvoorbeeld van de schilderijen, kunstwerken en architectuur waarover Mulisch
het heeft? Is het zelfs denkbaar om een cd samen te stellen met alle muziek
waarover in de roman geschreven wordt? Hoe verhoudt zich dit alles tot de
verkoopprijs van het werk? Nadenken over deze vragen gaf een interessant
kijkje in de keuken van het uitgevers- en redacteurenbestaan, waarbinnen het
plan nu verder ontwikkeld wordt.
Naast het meedenken over de inhoud en vormgeving van de publicatie, deden de
studenten een eigen onderzoek naar één van de verwijzingen uit de roman. Vele
bleken het bestuderen waard, maar de studenten kozen voor onder meer de
atonale muziek van Schönberg, de literaire werken van Kafka en de architectuur
van Rome. Ook de verwijzingen naar verschillende wetenschapsdomeinen die in
de roman aan bod komen, waaronder de natuurwetenschap, de taalwetenschap,
de medische wetenschap, de sterrenkunde en de psychologie, bleken interessant
onderzoeksmateriaal. Zij maken namelijk dat de roman bestudeerd kan worden
in het licht van (internationaal) lopende onderzoeken naar de complexe en
dynamische relatie tussen literatuur en wetenschap. Verschillende studenten
stelden deze relatie aan de orde, waarbij bijvoorbeeld aandacht werd besteed aan
de representatie van de wiskunde van Pythagoras en de psychoanalyse van
Freud.
Telkens hield het onderzoek een verkenning in van de aard, functie en
betekenis van de verwijzingen en telkens bestond de verslaglegging enerzijds uit
een toelichting bij de termen en objecten waarnaar in de roman verwezen wordt,
en anderzijds uit een cultuurwetenschappelijke inbedding daarvan. Voor de
psychoanalyse van Freud leidde dat bijvoorbeeld, kort
samengevat, tot het volgende. Een passage waarin
expliciet gerefereerd wordt aan de Freudiaanse
wetenschap is die waarin de twee hoofdpersonages
van de roman, Onno en Max, een wandeling naspelen
die Freud en Mahler in de zomer van 1908 door
Leiden maakten. Onno, in de rol van Freud,
onderwerpt Max’ psyche hierbij aan een analyse. De
personages passen in hun spel technieken toe die
komen uit de dagelijkse psychoanalytische praktijk en
refereren aan termen van het Freudiaanse begrippenapparaat.
In hun spel is echter geen sprake van een
‘neutrale’ weergave hiervan, maar van een komische, spottende verbuiging.
Duidelijk werd dat de passage beschouwd moet worden als parodie: een literaire
strategie die een bron op humoristische wijze imiteert. De literaire strategie van
de parodie (ook elders in de roman veelvuldig toegepast) staat bekend om zijn
polemische karakter; parodie verraadt een kritische houding ten aanzien van de
bron die zij gebruikt. Dit bleek ook het geval binnen de imitatie van Onno en
29

Max. De wijze waarop zij de psychoanalytische praktijk representeren, maakt
dat de passage ingebed kon worden in kritische houdingen ten aanzien van de
Freudiaanse wetenschap, zoals deze reeds in de cultuur gevestigd zijn.
Het verkennende onderzoek naar de representatie van Freud suggereert aldus dat
niet enkel een uitleg bij de P van Psychoanalyse in het ‘Abcdarium’ boeiend zou
zijn, maar dat ook een verhandeling onder de P van Parodie de betekenis van de
roman in een breder perspectief zou kunnen plaatsen. Ook de resultaten van
andere onderzoeken voorspellen dat het niet moeilijk is de publicatie ‘vol te
krijgen’. Materiaal en inspiratie genoeg: het prozawerk en de toelichting zullen,
voor wat betreft hun omvang, niet voor elkaar onder doen.
30

Een onbekend handschrift in de VU-bibliotheek
Michiel Zwiers
In de bibliotheek van de Vrije Universiteit bevindt zich een gevarieerd aantal
handgeschreven literaire teksten uit voornamelijk de zeventiende en achttiende
eeuw. Sommige van deze handschriften hebben al de nodige aandacht gekregen,
anderen zijn echter nog nooit nader bestudeerd. Een van de teksten waarover
nog niets geschreven is, is het vermoedelijk in de tweede helft van de
zeventiende eeuw in België geschreven Cluchtigh Dicht Behelsende de
Triomphante Wilde-swijnen-jacht uijtghevoert Door den jaght-kundighen
Lieutenant van sijne keijserlijcke Majestijts warande Signior Gallé. 1
Dit kluchtige dicht is in de bibliotheek van de Vrije Universiteit te vinden op
de afdeling Oude Drukken onder signatuur XV.10242.- Deze handgeschreven
tekst is sinds 1971 in het bezit van de VU, toen
zij de gehele bibliotheek van mr. H Bos. Kzn
geschonken kreeg na diens overlijden. 2 Hoe Mr.
Bos aan deze tekst is gekomen is verder niet
bekend.
Toen ik het handschrift – of beter gezegd:
wat er nog van over is – onder ogen kreeg was
mijn interesse direct gewekt. Het papier is opgevouwen
geweest en dientengevolge is er in het
Afb. 1: titel van het handschrift
midden van de inmiddels weer uitgevouwen tekst een gat zichtbaar. Het grootste
gedeelte is gelukkig nog leesbaar, des te meer reden om dit ‘kluchtige dicht’
1 Deze schatting heb ik overgenomen uit de Catalogus van de handschriften in de Universiteitsbibliotheek
Vrije Universiteit Amsterdam, samenstelling en redactie Willem Heijting, Eon
Pers, Amsterdam, 2007. Ik kom hier later nog op terug.
2 Mr. H. Bos Kzn. (21 maart 1881 – 3 september 1971) was een gedreven bibliofiel. Toen hij
nog begin twintig was, is hij al begonnen met het verzamelen van boeken. Naar alle waarschijnlijkheid
is dit met het verstrijken van de jaren alleen maar toegenomen. Het grootste
gedeelte van de bibliotheek bestaat uit reformatorische werken, ook al doet het staatsrechtelijke
deel er niet voor onder. Daarnaast heeft Bos allerlei werken verzameld die op de
een of andere manier te maken hebben met de Nederlandse geschiedenis en geografie.
Hoeveel titels er precies binnen zijn gebracht in de VU-bibliotheek is niet bekend, maar het
transport van de gehele mr. H. Bos-bibliotheek nam twee weken in beslag. (Informatie uit:
Willem Heijting, ‘Mr. H. Bos Kzn. Dynamisch collectioneur en gentlemen dealer’, in: Willem
Heijting, Profijtelijke boekskens. Boekcultuur, geloof en gewin. Historisch studies. Verloren,
Hilversum, 2007, p. 299-313.
31

nader te bestuderen voor er nog meer verloren gaat. Want wat valt er eigenlijk
allemaal op te maken uit zo’n tekst?
Als de tekst voor je ligt, zie je een tekst die met donkere – waarschijnlijk
zwarte – inkt geschreven is op papier van 30,5 bij 18,5 cm. De tekst telt in totaal
vijf folia. 3 Wie de tekst onder ogen krijgt ziet direct de vouwlijnen in het papier.
Waar in het midden van het papier de horizontale en de verticale vouwlijn elkaar
kruisen, is het papier zeer aangetast. 4 Gelukkig is het grootste gedeelte van de
tekst nog niet vergaan en wat leesbaar is, is prima te lezen. Vrijwel nergens
bestaat onduidelijkheid over wat er geschreven staat. Het handschrift zelf wordt
wel slordiger naarmate de tekst vordert. Het handschrift blijft leesbaar, maar de
verdeling van de tekst over de bladspiegel is minder zorgvuldig dan in het begin.
Lege plekken worden opgevuld met grote halen en krullen, zoals onderaan de
rectozijde van folium 5, te zien op de volgende afbeelding.
Afb. 2: r.317-320, fol.5r.
Van dit 324 verzen tellende handschrift 5 is geen ander overgeleverd exemplaar
bekend. Alle informatie die er is of die te achterhalen valt moeten we dus
destilleren uit dit ene handschrift.
3 Het eerste folium zit los van de andere folia. De overige folia zijn eigenlijk bifolia, waarbij
folium 2 en folium 5 samen een bifolium vormen en evenzo folium 3 en 4. De twee bifolia
zijn nog aan elkaar gehecht door middel van een speldje dat zich op een kwart van de
bovenrand van de pagina bevindt. Het is door een roestvlekje overduidelijk dat er aan de
onderkant ook zo’n speldje heeft gezeten. Door de afdruk van het speldje in het papier is
tevens te zien dat folium 1 ooit een bifolium is geweest en dat dit bifolium ook aan de andere
bifolia gehecht zat. Folium 6 heeft dus ooit deel uitgemaakt van dit geheel. Er is weliswaar
geen tekst verloren gegaan, toch valt het te betreuren dat folium 6 verwijderd is. Folium 1, dat
ingevouwen was in de andere folia, is het minst beschadigd. Folium 5 heeft de meeste
beschadigingen opgelopen. Had folium 6 nog aan de tekst gezeten, dan was er van de
voorgaande pagina’s hoogstwaarschijnlijk meer bewaard gebleven.
4 Of het papier is vergaan uit ouderdom of dat het aangevreten is door papiervisjes (of een
combinatie van beide?) is voor een leek ik als niet te zeggen
5 Zoals op afbeelding 2 ook te zien is, bevat het handschrift geen regelnummers. De
nummering is dan ook geheel afkomstig uit mijn eigen afschrift dat ik heb gemaakt. Ook dat
32

Het handschrift maakt geen melding van een auteur. In de tekst zelf heb je wel
met een verteller te maken. De verteller lijkt zelf aanwezig te zijn geweest bij de
gebeurtenissen waarover in de tekst gesproken wordt. Dit lijkt zo door de
levendige vertelwijze, maar vooral de laatste zin van het gedicht wijst in die
richting:
maer soo lanck ick leven sal
sal ghedencken dit gheval.
Wel kan door zowel tekstuele als taalkundige kenmerken met zekerheid gesteld
worden dat de auteur uit Vlaanderen afkomstig is en gezien de in de tekst
genoemde twee plaatsnamen – te weten: Brussel en Leuven – kan aangenomen
worden dat de auteur afkomstig is uit de Belgische provincie Brabant. Ook de
plaats van ontstaan kan gezien de feiten en de plaats van handeling in de tekst
hier gesitueerd worden.
In de Catalogus van de handschriften in de Universiteitsbibliotheek Vrije
Universiteit Amsterdam valt te lezen dat de tekst ontstaan is in België ca.1650 –
ca. 1700. Gezien het taalgebruik en het duidelijk aanwezige metrum 6 is dit best
mogelijk. Ook is er enige invloed van de rederijkers merkbaar; zo wordt de tekst
bijvoorbeeld ingeleid door middel van een aantal klassieke elementen.
Als je aanneemt dat de auteur zelf bij het voorval aanwezig is geweest, dan heb
je te maken met een waar gebeurd verhaal. Logischerwijs zouden bepaalde
namen uit de tekst dan terug te vinden moeten zijn. In de tekst komen verscheidene
namen voor. Naast de wat algemenere namen, zouden alleen de namen van
signior Gallé en prins Rubempré een aanknopingspunt kunnen zijn. Een
zoektocht naar Gallé levert echter niets op, Rubempré daarentegen wel. Deze
naam is wel bekend in de geschiedenis.
De familie de Rubempré is afkomstig uit Picardië in Frankrijk. De familie
had haar kasteel te Everberg (nu deelgemeente van Kortenberg in België) en
verschillende logementen in Brussel en Leuven. Van 1581 tot 1743 waren de
Rubemprés opperjachtmeesters (of ‘grand-veneurs’) van Brabant. Er zijn drie
prinsen de Rubempré geweest, maar gezien het verhaal is het niet aannemelijk
dat we hier te maken hebben met de derde Prins de Rubempré. Dan houden we
de eerste en de tweede prins over en zo kan de tekst min of meer gedateerd
was namelijk een belangrijk onderdeel van het college: het maken van een diplomatisch en/of
kritisch afschrift en wat daar bij komt kijken.
6 Door vrijwel de gehele tekst is de trochee duidelijk aanwezig. Ter illustratie de eerste twee
versregels:
- v - v - v - v
Wat voor cluchten, wat voor maeren,
- v - v - v - v
comt den tijt ons al te baeren
33

worden. Aangezien de eerste prins in 1686 aan de macht kwam en de tweede
prins in 1742 overleden is, moet het ontstaan van de tekst tussen deze twee
jaartallen geplaatst worden. De tijdspanne waarin de tekst ontstaan moet zijn op
basis van deze informatie is niet zozeer korter dan de schatting in de catalogus,
maar wel preciezer en gebaseerd op feiten.
Zoals gezegd ziet de tekst er op de gaten na nog prima uit. Er zijn geen
opvallende kenmerken die wijzen op hoe de tekst gebruikt is. Er is zo op het
blote oog nog geen vingerafdruk te zien. Je kunt dus vaststellen dat de tekst in
ieder geval niet van hand tot hand is gegaan. Wel zijn er in de tekst
aanwijzingen te vinden dat de tekst is overgeschreven. In het handschrift is
namelijk tot tweemaal toe een verbetering te vinden. Eerst in r.166 waar we nu
lezen:
trotsigh door soo
een victorie
Afb. 3
Als je goed naar het handschrift kijkt, dan zie je echter dat onder de tweede ‘o’
van soo een ‘v’ staat. Alsof de schrijver eerst soveel victorie had willen
schrijven.
Een tweede verbetering die mijn bewering nog beter onderstreept vinden we
in r.300. Daar staat nu
Die veel seght hem veel
ontsnapt
Afb. 4
Onder de hoofdletter ‘d’ staat echter een ‘s’. Dat lijkt misschien een rare
verschrijving, totdat je naar r.301 kijkt:
siet nu comt hij vande reijse
Als eerste letter van de zin zien we daar de ‘s’ die de schrijver al had opgeschreven
in de vorige regel. Hij heeft dit verbeterd door van de ‘s’ een
hoofdletter ‘d’ te maken. Ook is de naam Rubempré eenmaal verkeerd geschreven:
Rupembré (r.275).
Dit alles betekent dus dat de tekst die zich in de bibliotheek van de VU
bevindt niet de originele tekst is, maar een overgeschreven exemplaar. Naar de
reden blijft het vooralsnog gissen.
De titel van de tekst laat weinig te raden over wat de inhoud betreft: we hebben
hier te maken met een kluchtig dicht. Zoals net gebleken is, zelfs een kluchtig
34

dicht dat op waarheid is gebaseerd. Nu blijft er nog een grote vraag onbeantwoord:
binnen welk genre is deze tekst te plaatsen?
Eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat dit voor mij ook nog een grote vraag is.
Een collegereeks van twee periodes bleek helaas niet voldoende om alle vragen
te beantwoorden. Zo heb ik op het genrevraagstuk nog steeds geen bevredigend
antwoord. Uiteindelijk kwam ik niet verder dan de volgende omschrijving die
slechts een poging is enigszins in de buurt te komen van een mogelijk antwoord:
mijns inziens hebben we hier te maken met een gelegenheidsgedicht dat al dan
niet bewust beïnvloed is door allerlei (sub)genres die al langere tijd bestonden.
De auteur ging in eerste instantie voor een ‘leuke’ tekst die (voor)gelezen kon
worden bij een bepaalde gelegenheid. Daarbij heeft hij minder gelet op bepaalde
conventies van welk genre dan ook. Wel heeft hij zijn best gedaan om goed voor
de dag te komen en heeft hij daarom aansluiting gezocht bij klassieke, volkse
elementen. Hiermee plaatst hij zijn tekst binnen een weloverwogen literair
kader.
Nogmaals: dit is slechts een voorzichtige poging de vraag te beantwoorden.
Ik kan alleen met zekerheid stellen dat dit handschrift bij lange na niet de aandacht
heeft gekregen die nodig is om de tekst helemaal te kunnen doorgronden.
Hoe langer ik met deze tekst bezig was, hoe meer ik ontdekte. Vele vragen
werden beantwoord, andere bleven onbeantwoord 7 en er kwamen net zoveel
nieuwe vragen bij. Wat mij betreft is het hoog tijd dat de tekst bekend wordt
onder een breder publiek en zo de aandacht zal krijgen die in mijn ogen meer
dan verdiend is. Als ik zie wat allemaal aan het licht is gekomen tijdens deze
relatief korte periode, wie weet dan wat er nog meer boven komt? En wie weet
waar het verschijnen van dit verslag nog toe kan leiden?
In dit verslag heb ik tot nu toe alleen nog maar gesproken over de tekst zelf en
het onderzoek dat ik daarnaar gedaan heb. Het college ging echter nog verder:
van begin af aan was duidelijk dat we zouden werken aan een zogenaamde
webexpositie. We (mijn vijf medestudenten en ik) begonnen bij een handgeschreven
tekst die we – vooral op basis van interesse en een eerste indruk – zelf
gekozen hebben. Daarna onderzochten we deze onbekende tekst en door middel
van een nog te creëren webomgeving zou alles gepresenteerd worden aan het
grote publiek. 8
7 Ik kan het toch niet laten te vermelden dat er in de tekst veelvuldig gesproken wordt van een
bossu(ken), wat erg doet denken aan het Franse bossu (‘gebochelde’), het Latijnse bos
(‘rund’) of het Griekse bous (‘rund’) of in ieder geval een woord dat daarmee verband houdt.
Uit de tekst wordt duidelijk dat het om een soort varken moet gaan, maar de precieze herkomst
heb ik echter niet kunnen achterhalen.
8 Zoals het Rijksmuseum dat bijvoorbeeld gedaan heeft met haar webexposities Accessorize!
(deze is nog steeds te bezichtigen op http://www.rijksmuseum.nl/formats/accessoires/) of het
Vincent van Gogh Museum met 902 brieven van Vincent (http://www.vangoghletters.org/vg/).
35

Tijdens het college hebben we gekeken naar verschillende webexposities. Deze
hebben we kritisch beoordeeld met het doel te achterhalen wat voor ons
materiaal nu de meest geschikte vorm zou zijn. We kwamen uit op een website
met voldoende beeldmateriaal en ‘daarachter’ informatie met daarin diverse
links verwerkt, zodat de geïnteresseerde lezer/websitebezoeker eindeloos door
kan klikken, al naar gelang de interesse. Deze wensen hebben we kenbaar
gemaakt bij de UBVU, die hier hopelijk iets mee gaat doen. 9
Inderdaad: hopelijk. De webexpositie is er tijdens het college niet meer
gekomen en ook nu is de publicatie ervan nog niet in zicht. Maar laten we de
moed niet opgeven en blijven hopen op een mooie webexpositie waarin
uiteindelijk dit handschrift en vele andere nog relatief onbekende teksten aan het
licht zullen komen.
[Deze bijdrage is een bewerkte versie van mijn eindwerkstuk voor het college Vroegmoderne
handschriften in de VU-bibliotheek dat ik van februari tot en met mei 2010 gevolgd heb bij
Nelleke Moser. Tevens heb ik hierover gesproken tijdens de Graduate Seminar van 31 mei
2010. Mijn presentatie van toen komt in grote lijnen overeen met dit schrijven.]
9 Het uiteindelijke ideaalbeeld van onze webexpositie is te vergelijken met de webexpositie
Accessorize! van het Rijksmuseum. Ook de voorkeur van de UBVU zelf (in de persoon van
Sebastien Valkenberg) ging hiernaar uit.
36

Afgestudeerden
In de afgelopen maanden hebben de volgende studenten hun master behaald.
Achter de namen staat de titel van de scriptie vermeld.
2010
Jasmijn Hofman
Pauline Hogerheijde
Femke de Jong
Marianne Pasterkamp
Marlieke van der Sijde
Saskia Terpstra
‘Punt één’: Rita Verdonk praat in lijstjes. Een
conversatie-analytisch onderzoek naar hoe een politica
zich presenteert in nieuwsinterviews (bij
Joyce Lamerichs)
“Ik snap d’r helemaal niets van ...” Een onderzoek
naar de effecten van visuele en verbale implicietheid
in overheidsaffiches
De terminologische verschillen tussen de Nederlandse
en Vlaamse medicijnbijsluiter
‘Tot krabbels!’ Explorerend onderzoek naar de rol
van Hyves als geheel in de sociale netwerken van
Nederlanders en naar de tekstkenmerken van de
Hyveskrabbels
Scoren met woorden. Adviessequenties in evaluatiegesprekken
tussen trainers/coaches en topsporters
in het jeugdvoetbal en -volleybal (bij
Joyce Lamerichs)
Representatie van personages in slavernijromans
van het Caribische gebied. ‘De stem’ van zwart en
wit (bij Ena Jansen en Jacqueline Bel)
37

Congres op de VU: ‘Loopbaan en carrière in de Gouden Eeuw’
Nina Geerdink
Ik loop ondertussen al enkele jaren op de VU rond, maar pas deze zomer
ontdekte ik dat het hoofdgebouw behalve uniforme, ietwat saaie en kleurloze
collegezalen ook een aantal zalen heeft met een voor de VU ongekende allure.
Deze zalen, op de eerste verdieping links van het hoofdgebouw, ontdekte ik
omdat ik er een congres organiseerde. Samen met Johan Koppenol, Ton van
Strien en twee collega’s van andere universiteiten (Inge Broekman van de
Universiteit van Amsterdam en Marco van Leeuwen van de Universiteit
Utrecht) was ik verantwoordelijk voor het jaarlijkse congres van de werkgroep
Zeventiende Eeuw dat op 28 augustus aan de VU gehouden werd.
We kozen voor dit congres het thema ‘Loopbaan en carrière in de Gouden
Eeuw’. Sociale mobiliteit hangt in de vroegmoderne tijd nog sterk samen met afkomst,
maar tegelijkertijd lijkt het individu een steeds actievere rol te kunnen
spelen in het vormgeven van de eigen loopbaan en carrière. Wat waren de mogelijkheden
en beperkingen van dat individu? Welke strategieën werden gevolgd
en wat waren – voor verschillende beroepsgroepen – de parameters voor succes?
Welke rol speelden zelfpresentatie, netwerken, patronage of de markt?
Deze vragen wilden wij graag bediscussiëren met onderzoekers uit verschillende
disciplines. Dat bleek een schot in de roos. Rond de jaarwisseling deden
we een call for papers uitgaan waarop zoveel reacties kwamen dat we een
programma moesten samenstellen met parallelsessies. Dat leverde op de dag zelf
weliswaar enige lastige afwegingen op – en vast niet alleen bij ondergetekende
– maar het zorgde ook voor een brede en uitdagende programmering, die een
groot publiek aantrok.
De dag begon met een plenaire inleiding door Maarten Prak, hoogleraar
Sociale en economische geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, die ons
allemaal op pad stuurde met de opdracht steeds een viertal opposities in
gedachten te houden die van grote betekenis geweest moeten zijn voor de
carrièremogelijkheden in de Gouden Eeuw: stad tegenover platteland; carrières
38

ovenin de arbeidsmarkt versus carrières onderin de arbeidsmarkt; man tegenover
vrouw; en begin versus eind van de eeuw.
Om een voorbeeld te geven: in de eerste twee sessies waren de meeste
opposities direct al goed terug te vinden. In de sessie ‘Ontwikkelingen op de
arbeidsmarkt’ ging het over de carrièremogelijkheden van vroedvrouwen, ambachtslieden
en boekhandelaren – relatief ‘lage’ beroepsgroepen waar zowel
mannen als vrouwen deel van uitmaakten – maar de beroepsgroep van de vroedvrouwen
ontwikkelde zich in de loop van de eeuw in opwaartse richting, terwijl
voor de boekhandelaren misschien wel het tegenovergestelde te constateren valt.
In de parallelsessie ‘Priesters en predikanten’ stonden de loopbaankansen van de
in de titel genoemde, iets ‘hogere’ beroepsgroepen centraal. Het ging concreet
om priesters in de Hollandse zending, Hugenootse predikanten en de remonstrantse
predikant Geeraerdt Brandt. Voor de laatste geldt dat hij een individuele
opwaartse beweging maakte, doordat hij van horlogemaker predikant werd –
volgens de overlevering omdat zijn toekomstige vrouw Susanna van Baerle dat
van hem eiste. Ook de andere priesters en predikanten waren bezig om van laag
naar hoog te komen.
Waren de eerste twee sessies heel verschillend, in het tweede blok waren twee
inhoudelijk verwante sessies geprogrammeerd over de carrièrekansen van
kunstenaars. Een hot topic onder kunsthistorici, zo bleek, want de presentatoren
maakten bijna allemaal deel uit van een aantal onderzoeksgroepen waarin
loopbaan en carrière centrale begrippen zijn. In het laatste blok liepen de onderwerpen
opnieuw meer uiteen. In één sessie werd bijzondere aandacht besteed
aan patronage, terwijl in de parallelsessie Swammerdam en Blaeu – de bekende
wetenschapper en boekdrukker – figureerden naast renegaten in Noord-
Nederlandse dienst voor wie bekering tot de islam een carrièrestap kon zijn.
Het was al met al een zeer divers programma. Van de ‘opposities van Prak’ is
alleen ‘stad-platteland’ er wat bekaaid afgekomen. Voor de overige opposities
geldt dat vooral gebleken is dat er behalve verschillen ook juist veel overeenkomsten
tussen de twee polen bestonden. Man-vrouw, hoog-laag en begin-eind
van de eeuw – de mechanismen waarmee loopbaan en carrière vorm kregen
lijken veelal dezelfde: netwerken, patronage, zelfprofilering en marktwerking
waren veel gehoorde termen. Om de daad bij het woord te voegen sloten we de
dag af met een borrel in de Basket op het binnenplein achter het hoofdgebouw.
Dat daar niet enkel genetwerkt werd, blijkt wel uit het feit dat we er uiteindelijk
uitgezet moesten worden – zo gezellig was het. De VU is een perfecte congreslocatie!
Het programma van het congres staat nog op:
http://www.let.uu.nl/nederlands/nlren/werkgroep17/congres.html
Een deel van de bijdragen aan het congres zal gepubliceerd worden in een themanummer van
het tijdschrift De Zeventiende Eeuw
(http://www.let.uu.nl/nederlands/nlren/werkgroep17/tijdschrift.html)
39

Verschenen
Onlangs is deel 27 verschenen van Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek.
De inhoud is als volgt:
Simon Smith, Ware minnaars en valse vrijers. Over de liefdesthematiek in Die
Riddere metter Mouwen
Ludo Jongen, Wanneer het God behaagt. Kritische editie met hertaling en
inleiding van Vander vernieuwingh des sepulturen vander helegher
moedere, zuster Coletten, zoet oec breeder bescreven staet inden anderen
bouc voeren gheteekent aldus: Eene memorie ofte cronike vanden conventen
van Sinte Colette met meer ander zaken (Gent, Monasterium
Bethlehem/Zusters arme clarissen-coletienen, handschrift 70)
Bettine Siertsema, De dichter, de historicus en de profeet. Intertekstuele elementen
in ‘Voor dag en dauw’
Luc Renders, De onmogelijkheid van troost. Memorandum van Marlene van
Niekerk en Adriaan van Zyl
Kees de Graaf, Ironie, een pragmatisch-linguïstische benadering en omschrijving
Els Ruijsendaal, Grammatikographie in den Niederlanden bis zum 20. Jahrhundert.
Ein Aufriß
Els Elffers, Semantiek en Linguïstisch Relativisme. Een vergelijking tussen
Saussureaans Structuralisme en Cognitieve Linguïstiek
Voortgang 27 telt 200 bladzijden en kost voor particulieren € 22,50 (excl.
verzendkosten). Het boek is te bestellen bij de Stichting Neerlandistiek VU
Amsterdam, De Boelelaan 1105, NL-1081 HV Amsterdam (ISBN 978-90-8880-
014-6 ) of bij Nodus Publikationen, Postfach 5725, D-48031 Münster, BRD
(ISBN 978-3-89323-727-2; http://elverdissen.dyndns.org/~nodus/katalog.htm).
40