Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen ... - murielnorde.com

Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen:
Het Harvardsysteem
1 Inleiding
H
et Harvardsysteem, ook wel de Auteur-Datum Methode genoemd, is
binnen de taalwetenschap het meest gebruikte systeem om naar secundaire
literatuur te verwijzen. Literatuurverwijzingen worden niet in noten
gegeven, maar in de lopende tekst, onder vermelding van auteur, jaar van uitgave en
paginanummer(s). De volledige bibliografische informatie wordt in een afzonderlijke
bibliografie aan het einde van het artikel of boek vermeld. Deze methode heeft voor
de lezer als voordeel dat zij/hij zich niet door een excessief notenapparaat heen hoeft
te worstelen, en voor de auteur dat zij/hij niet telkens opnieuw de bibliografische
gegevens van een geciteerd werk hoeft uit te typen.
Deze handleiding bevat zowel aanwijzingen voor citaties (hoofdstuk 2) als voor het
opstellen van een bibliografie (hoofdstuk 3). Voor beide bestaan binnen het
Harvardsysteem verschillende varianten, maar om verwarring te voorkomen zal hier
slechts één variant behandeld worden. Het kan dus voorkomen dat je in artikelen een
iets andere wijze van citeren of verwijzen aantreft.
2 Verwijzingen en citaten in lopende tekst
2.1 Algemeen
Wanneer en waarom moet je verwijzen naar secundaire literatuur Dat is niet altijd
makkelijk aan te geven. Het is duidelijk dat je bij uitspraken als “In Zweden worden
verschillende dialecten gesproken” of “Het Zweedse woord få kan zowel een
werkwoord als een bijvoeglijk naamwoord zijn” geen bronvermelding hoeft te geven.
Dit zijn zaken die iedere Scandinavist weet, die op geen enkele manier omstreden
zijn, en het is voor de lezer van geen belang waar en wanneer je deze wijsheid hebt
opgedaan (en waarschijnlijk weet je dat zelf niet eens meer). Anders ligt het met
uitspraken die minder algemeen, en meer feitelijk zijn, zoals: “De Zweedse dialecten
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 1

kunnen in zes grotere groepen worden ingedeeld” of “Het werkwoord få en het
bijvoeglijk naamwoord få hebben niet dezelfde etymologische oorsprong”. Hierbij is
het wel van belang om te weten waar je dit gevonden hebt, opdat de lezer de feiten
kan controleren of er meer over kan lezen. Dit geldt zeker ook voor uitspraken die
controversieel kunnen zijn, zoals “Er zijn geen Zweden meer die enkel nog dialect
spreken”. Vermijd tenslotte ook gemeenplaatsen als “Veel Zweden vinden skånska
lelijk klinken”. Een dergelijke uitspraak moet gebaseerd zijn op attitudeonderzoek
t.a.v. dialecten en dialectsprekers.
2.2 Verwijzingen
2.2.1 Verwijzingen naar gedrukte bronnen
Voor verwijzingen naar secundaire literatuur gelden de volgende richtlijnen:
Als de naam van de auteur(s) op natuurlijke wijze voorkomt in de zin, wordt het
jaartal en eventueel het paginanummer tussen haakjes gegeven. In het eerste
voorbeeld hieronder wordt een specifiek punt aangehaald, en moet het paginanummer
worden toegevoegd; het tweede voorbeeld zegt iets over het werk als geheel – hier is
het dus niet mogelijk naar (een) specifieke pagina(‘s) te verwijzen:
Voorbeeld 1
Volgens Hopper & Traugott (2003:132) is het
unidirectionaliteitsprincipe niet absoluut.
Voorbeeld 2
In het meest gebruikte handboek over grammaticalisering (Hopper &
Traugott 2003) wordt de grens tussen grammaticalisering en
lexicalisering niet altijd duidelijk getrokken.
Wanneer de naam van de auteur(s) niet op natuurlijk wijze in de tekst voorkomt,
wordt tevens de naam tussen haakjes geplaatst:
Voorbeeld
Pragmatische factoren spelen in het beginstadium van
grammaticalisering een belangrijke rol (Hopper & Tragott 2003:71).
Bij werken met twee auteurs, zoals in de voorbeelden hierboven, worden beide namen
genoemd. Zijn er meer dan twee, dan wordt alleen de eerste naam genoemd, met
toevoeging van “et al”. (

Gebruik voor het jaartal dezelfde notatie als in de bibliografie (zie hoofdstuk 3): als je
van één en dezelfde auteur twee of meer werken uit één en hetzelfde jaar gebruikt,
voeg je aan het jaartal een letter toe (a,b,c, etc.), en bij een herdruk geef je zowel het
oorspronkelijke jaar van uitgave als het huidige.
Voorbeeld
Heine (2003a) geeft een ruimere invulling aan het berip
degrammatikalisering dan Lehmann 1995 [1982].
Als je wilt verwijzen naar een passage van meerdere pagina’s, gebruik je de notatie
“f.” (folio) wanneer alleen de volgende pagina van belang is, en “ff.” als de passage
meer dan twee pagina’s beslaat, bijvoorbeeld “Hopper & Traugott 2003:67f.” (=
pagina’s 67 en 68) of “Hopper & Traugott 2003: 124ff.” (= bv. pagina’s 124-128).
2.2.2 Verwijzingen naar bronnen op internet
Verwijzingen naar websites zijn alleen toegestaan wanneer het sites betreft van
personen of instanties die als autoriteit op het betreffende vakgebied bekend zijn. Dit
kunnen taalwetenschappelijke instituten zijn, of online grammatica’s of
woordenboeken die verbonden zijn aan een universiteit of bestaande uitgeverij. Sites
waar weinig of geen controle op is (dit geldt ook voor Wikipedia!!) zijn dus geen
betrouwbare bronnen van informatie! Ze zijn hooguit nuttig om verwijzingen te
vinden naar bronnen die wel betrouwbaar zijn (bijvoorbeeld boeken of artikelen). Het
is gebruikelijk om bij verwijzing naar een website alleen de naam van de site in de
tekst te vermelden, met de URL in een noot. Zet er ook de datum bij waarop je de site
geraadpleegd hebt, omdat sites doorgaans regelmatig gewijzigd worden.
Voorbeeld
Volgens de website van Språkrådet 1 is het gebruik van een apostrof
in bedrijfsnamen als Anna’s kafé een anglicisme en derhalve niet
toegestaan.
1: http://www.sprakradet.se/servlet/GetDocmeta_id=2113#item100000
geraadpleegd op 20 mei 2007.
Als je verwijst naar een artikel dat op internet staat (waarvan de auteur bekend is),
gebruik je dezelfde methode als bij verwijzingen naar gedrukte bronnen, dat wil
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 3

zeggen dat je auteur en jaartal noemt (wanneer er geen jaartal bijstaat schrijf je “ms.”
(

Voorbeeld
Modale partikels in het Nederlands, zoals toch, wel, nou etc.,
vormen een bekend struikelblok voor volwassen taalleerders en hun
docenten. “Het is vaak bijzonder moeilijk om de nuancerende
bijdrage van een partikel weer te geven” (Hoeksema 2006:59).
Soms echter wil je een citaat iets wijzigen, bijvoorbeeld omdat het citaat midden in
een zin staat, en dus niet met een hoofdletter mag beginnen. Je lost dit als volgt op:
Voorbeelden
Modale partikels in het Nederlands, zoals toch, wel, nou etc.,
vormen een bekend struikelblok voor volwassen taalleerders en hun
docenten, want “[h]et is vaak bijzonder moeilijk om de nuancerende
bijdrage van een partikel weer te geven” (Hoeksema 2006:59).
Langere citaten worden als aparte alinea weergegeven in een zogenaamd blokcitaat.
Een blokcitaat wordt voorafgegaan en gevolgd door een witregel, en de tekst springt
aan beide kanten in. Aanhalingstekens worden niet gebruikt. Vaak is het gebruikte
lettertype in citaten 1 punt kleiner dan in lopende tekst en is de regelafstand 1, ook als
die in de lopende tekst groter dan 1 is.
Voorbeeld
Nieuwenhuijsen meent zelfs dat de wereld er zonder taal heel
anders uitgezien zou hebben:
Het aanzien van deze planeet wordt bepaald door het feit dat mensen
over taal beschikken. Voor de mens is taal haast alomtegenwoordig.
Daar komt nog bij dat mensen zich nauwelijks los kunnen maken van de
taal die in henzelf rondspookt: er is duidelijk een verband tussen
taal en denken […] Mensen worden bij voortduring en door alles om
hen heen geconfronteerd met het verschijnsel taal.
(Nieuwenhuisen 2005:13)
Het mag daarom op zijn minst opmerkelijk heten dat taalwetenschap
geen schoolvak is.
Zoals uit bovenstaand voorbeeld al blijkt, kun je langere citaten inkorten door minder
relevante passages weg te laten. Deze passages vervang je door “[…]”.
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 5

3 Het maken van een bibliografie
3.1 Algemeen
De literatuurlijst of bibliografie verschijnt helemaal aan het einde van het werkstuk.
De bibliografie draagt geen hoofdstuknummer, maar heeft enkel de rubriek Literatuur
in Nederlandstalige werkstukken, Litteratur in Deens-/Noors-/Zweedstalige
werkstukken en References in Engelstalige werkstukken. Hierin staan alle werken die
in de tekst (inclusief eventuele voet- of eindnoten) van het werkstuk aangehaald
worden, maar ook niet meer dan dat. Werken die je bij het schrijven van het werkstuk
misschien wel geraadpleegd hebt, maar waar je in de tekst niet naar verwijst, horen
dus niet in de bibliografie te staan!
De secundaire literatuur wordt gerangschikt op achternaam van de auteurs.
Worden er van één en dezelfde auteur meerdere werken geciteerd, dan worden deze
op chronologische volgorde genoemd; zijn er meer werken uit één jaar, dan worden
aan het betreffende jaartal letters toegevoegd (a,b etc.). Werken die de auteur samen
met anderen heeft geschreven, komen ná de werken die zij/hij alleen geschreven
heeft.
Bibliografieën kunnen op verschillende manieren opgemaakt worden: de
voornaam van de auteur wordt voluit geschreven of niet, het jaartal kan tussen puntjes
of tussen haakjes staan etc. Je hebt dus wel enige vrijheid, zolang de opmaak maar
consequent is.
In de volgende paragrafen worden voorbeelden gegeven van bibliografische
opmaak zoals die op dit moment in de algemene taalwetenschap het meest
gebruikelijk is. Om de leesbaarheid te vergroten worden alinea’s opgemaakt met
“verkeerd-om inspringen” (hanging indent) van 0,5 cm.
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 6

3.2 Boek
Opmaak:
. . . :
.
N.B.: Veel uitgeverijen zijn in meerdere plaatsen gevestigd. Zijn dat er slechts twee,
dan worden die beide genoemd, maar zijn het er meer, noem dan slechts de plaats van
de hoofdvestiging (bijvoorbeeld Oxford voor Oxford University Press).
Voorbeeld
Bybee, Joan. 1985. Morphology. A study of the relation between
meaning and form. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins.
Bij meerdere auteurs worden alle auteurs voluit vermeld, waarbij de tweede (en
eventuele volgende) auteurs weergegeven worden als :
Voorbeeld
Bybee, Joan, Revere Perkins & William Pagliuca. 1994. The
evolution of grammar. Tense, aspect and modality in the
languages of the world. Chicago & London: The University of
Chicago Press.
Een eventuele volgende editie, die (gedeeltelijk) herschreven is, wordt in de titel
opgenomen:
Voorbeeld
Hopper, Paul. J. & Elizabeth Closs Traugott. 2003.
Grammaticalization. Second edition. Cambridge: Cambridge
University Press.
Bij een (onbewerkte) herdruk wordt het oorspronkelijke jaar van uitgave tussen
vierkante haken geplaatst:
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 7

Voorbeeld
Lehmann, Christian. 1995 [1982]. Thoughts on grammaticalization.
München / Newcastle: Lincom Europa.
3.3 Artikel in boek
Opmaak:
. . . In , . :
.
Voorbeeld
Plank, Frans 1992. From cases to adpositions. In Pantaleo, Nicola
(ed.) Aspects of English diachronic linguistics. Papers read at
the second national conference of history of English, 19-61.
Fasano: Schena.
Bij Nederlandstalige stukken kun je “ed.” natuurlijk vervangen door “red.” (redactie),
in Zweedstalige stukken door “utg.” (utgivare) etc.
Bij meerdere editors wordt / worden de volgende editor(s) genoemd als .
Voorbeeld
Källström, Roger. 1996. On gender assignment in Swedish. In
Ottóson, Kjartan G., Ruth V. Fjeld & Arne Torp (eds), The Nordic
languages and modern linguistics 9, 151-167. Oslo: Novus Forlag.
3.4 Artikel in tijdschrift
Opmaak:
. . . , .
Voorbeeld
Norde, Muriel. 2006a. Demarcating degrammaticalization: the
Swedish s-genitive revisited. Nordic Journal of Linguistics
29:2, 201-238.
Norde, Muriel. 2006b. Van suffix tot telwoord tot bijwoord:
degrammaticalisering en (re)grammaticalisering van tig. TABU
35:1/2, 33-60.
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 8

3.5 Artikel op internet
Opmaak:
. . .
In deze categorie vallen artikelen die door de auteur zelf op internet zijn gezet,
doorgaans op haar / zijn huispagina. Voor artikelen die (ook) in elektronische
tijdschriften verschijnen wordt (voorlopig) nog de informatie van het gedrukte
tijdschrift gegeven. Deze elektronische tijdschriften zijn meestal identieke pdf-versies
van het gedrukte tijdschrift, met dezelfde paginanummering.
Soms wordt op een website geen jaartaal vermeld. Schrijf dan i.p.v. jaartal “ms.”
(

4 Tot slot
Het opstellen van een bibliografie is geen sinecure, maar oefening baart kunst! Maak
je geen zorgen als je sommige informatie niet hebt – in (vaak oudere) werken wordt
bijvoorbeeld de voornaam van de auteur niet altijd vermeld, of is de uitgever
onbekend. In zulke gevallen kun je die informatie gewoon weglaten. Het belangrijkste
is, nogmaals, dat je je bibliografie consequent en systematisch opstelt.
Tenslotte is de uitgeverij van wetenschappelijke literatuur op dit moment
volop in beweging – elektronische bronnen zullen de gedrukte werken steeds meer
gaan verdringen, en dat heeft ook gevolgen voor citaties en bibliografieën. Het is
bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat in de toekomst bij verwijzingen geen
paginanummers meer gegeven worden, wanneer een bron elektronisch beschikbaar is
en dus automatisch doorzocht kan worden. Ook zullen elektronische bronnen een
steeds groter aandeel in bibliografieën in gaan nemen, waardoor de opmaak daarvan
misschien ook zal gaan veranderen. Deze handleiding zal daarom met enige regelmaat
bijgewerkt worden.
Groningen, juni 2007
Muriel Norde
Met dank aan Tette Hofstra voor aanvullingen en commentaar
Literatuur
Heine, Bernd. 2003a. On degrammaticalization. In Blake, Barry J. & Kate Burridge
(eds) Historical Linguistics 2001, 163-179. Amsterdam / Philadelphia: John
Benjamins.
Heine, Bernd. 2003b. Grammaticalization. In Joseph, Brian D. & Richard D. Janda
(eds) The handbook of historical linguistics, 575-601. Oxford: Blackwell.
Hoeksema, Jack. 2006. De ontwikkelingsgang van het partikel best. TABU 35:1/2, 59-
78.
Hopper, Paul. J. & Elizabeth Closs Traugott. 2003. Grammaticalization. Second
edition. Cambridge: Cambridge University Press.
Kuiken, Folkert. 2002. Taalverwerving. Appel, René, Anne Baker, Kees Hengeveld,
Folkert Kuiken & Pieter Muysken (red.) Taal en taalwetenschap, 48-67. Oxford:
Blackwell Publishers.
Lehmann, Christian. 1995 [1982]. Thoughts on grammaticalization. München /
Newcastle: Lincom Europa.
Lennep, Jacob van. 1985 [1865]. De vermakelijke spraakkunst, bevattende de meest
noodige regels en voorschriften om de Nederduitsche taal, gelijk die uit den mond
van beschaafde lieden gehoord wordt, te leeren spreken en schrijven, en zelfs om
daarin te dichten. Samengesteld ten gevalle van oud en jong, zonder geleerde
verwijzingen naar het Sanskriet, Hebreeuwsch, Grieksch, Latijn, IJslandsch,
Mesogotisch, Angelsaksisch, Arabisch en Perzisch, door een lid van de Akademie.
Herdruk 1985. ‘s-Gravenhage: Nijgh en Van Ditmar.
Citeren en verwijzen in taalkundige opstellen 10