Investeren in woordenschat - hjk

Taallijn VVE
Investeren in woordenschat
Dorien Stolwijk en Sylvia Peters
De huidige ontwikkelingen op
het gebied van taal zijn in het
bijzonder gericht op het verbeteren
van de positie van taalzwakke
kinderen. De Taallijn
VVE wil het effect van de taalstimulering
in peuterspeelzalen
en kleutergroepen vergroten.
Een kleinschalige
studie naar het effect van het
investeren in woordenschatonderwijs
volgens deze uitgangspunten
lijkt aan te
tonen dat er sprake is van
een positief effect.
Als kinderen starten op de basisschool
verschillen zij enorm in hun taalvaardigheid.
Bij veel kleuters met een taalachterstand,
ten opzichte van leeftijdgenootjes,
werkt deze achterstand hun
gehele schoolloopbaan door. Uiteindelijk
wordt ook de latere maatschappelijke
positie hierdoor beïnvloed, met schooluitval
als reëel risico. Daarom is het
bestrijden van taalachterstanden door
Voor- en Vroegschoolse Educatie belangrijk.
In dit kader gaat het dan om woordenschatstimulering.
Om goed van het
onderwijs te kunnen profiteren is woordkennis
van groot belang.
De Taallijn VVE
Het Expertisecentrum Nederlands en
Sardes hebben de afgelopen jaren in
opdracht van het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen de
Taallijn VVE ontwikkeld. De Taallijn VVE
staat voor interactieve taalstimulering en
heeft tot doel het effect van de taalstimulering
van leidsters en leerkrachten te
vergroten (Stoep en Van Elsäcker, 2005).
Ze wordt landelijk ingevoerd op peuterspeelzalen
en sinds afgelopen schooljaar
ook in groep 1 en 2 van de basisschool.
De Taallijn VVE in
stimuleringsprogramma’s
De Taallijn beschrijft activiteiten rond de
vijf speerpunten:
• Gesprekken met kinderen
• Werken aan woordenschat
• Interactief voorlezen van prentenboeken
• Peuters en ICT
• Ouderbetrokkenheid.
Het is de bedoeling dat leidsters en leerkrachten
de activiteiten die de Taallijn
biedt, integreren in hun onderwijspraktijk.
Door training van vaardigheden en
gebruik van nieuwe aanvullende materialen
bij de VVE-programma’s die op peuterspeelzalen
en basisscholen worden
gebruikt (Piramide, Kaleidoscoop,
Startblokken, Ko-totaal, Doe meer met
Bas), leren leidsters en leerkrachten op
welke wijze zij de taalstimulerende
activiteiten van de Taallijn VVE kunnen
toepassen. Hierdoor realiseren zij een
effectieve taalstimulering en leveren een
daadwerkelijke bijdrage aan de bestrijding
van taalachterstanden.
Investeren in woordenschat
Zoals gezegd, is woordkennis de kern
van taalvaardigheid. Voor het overbrengen
en begrijpen van talige boodschappen
zijn woorden essentieel. De meeste
leerstof ligt in woorden besloten en deze
vormen in feite de basis van kennisover-
De wereld van oktober 2006 51

dracht en kennisopname. Een goede
woordkennis is voor kinderen noodzakelijk
om te kunnen profiteren van het
onderwijsaanbod (Kienstra, 2003). Zoals
ook Debbie Duijkers (2005) in De wereld
van het jonge kind veronderstelde en
aantoonde is een rijke woordenschat
een voorwaarde voor een succesvolle
schoolloopbaan.
De Taallijn VVE investeert hier dan ook
nadrukkelijk in.
Spel en woordenschatuitbreiding
Jonge kinderen ontdekken spelenderwijs
de wereld om hen heen. Ze gaan op
onderzoek uit, stellen vragen en experimenteren
met materialen. De
belangrijkste activiteit hierbij
is het spel. Daarin kunnen
voor kleuters leeractiviteiten
ingebed worden.
Wanneer taalgebruik
binnen
spelactiviteiten
functioneel wordt
ingezet, breiden
kinderen spelenderwijs
hun taalvaardigheid
en
woordenschat uit.
Kinderen leren op
deze wijze nieuwe
woorden omdat ze
ergens voor dienen en
in een bepaalde spelsituatie
nodig zijn. In een
thema over de bakkerij
gebruiken kinderen bijvoorbeeld
steeds de kernwoorden van
het thema als zij in de bakkershoek in
de klas spelen of als zij aan een baktafel
zelf brood mogen bakken. De kinderen
komen door de spelsituatie voortdurend
in aanraking met de te leren woorden.
Debbie Duijkers deed onderzoek naar de
processen van woordenschatontwikkeling
(Duijkers, 2005). Kinderen op een
ontwikkelingsgerichte school bleken in
speel/leertijd meer woorden te leren dan
de kinderen op een programmagerichte
school. Dit was toe te schrijven aan het
feit dat op de ontwikkelingsgerichte
school bijna alle activiteiten uitgaan van
een spelsituatie en dat de woorden die
de kinderen gebruiken een functie hebben
binnen de onderlinge communicatie
tussen de kinderen en de leerkracht.
Fukkink, Veen en van Gelderen (2005)
hebben de eerste effecten van de Taallijn
onderzocht. Peuterleidsters zien als
opbrengst vooral dat kinderen op het
terrein van boekoriëntatie en verhaalbegrip
beter presteren. Bovendien ontwikkelen
zij een grotere woordenschat en
een betere luister- en spreekvaardigheid.
Echter, er werden geen leerlingresultaten
bij de kinderen vastgesteld. Er vonden
interviews plaats. Dorien Stolwijk deed
een kleinschalig onderzoek naar de
effecten
van de
Taallijn VVE op de woordenschatuitbreiding
van kinderen in groep 2 van een
basisschool die ook een VVE-programma
gebruikte. Hieruit bleek dat de integratie
van de Taallijn in een VVE-programma
een positief effect heeft op de woordenschatuitbreiding
van jonge kinderen.
Taallijn geïntegreerd
Voor de studie van Dorien Stolwijk
namen twee groepen kinderen van groep
2 van een basisschool deel aan verschillende
versies van een VVE-stimuleringsprogramma:
de gewone (oude) versie en
de (nieuwe) versie waarin de Taallijn VVE
is geïntegreerd. Het aanbod van de oude
versie bestond uit een boek met één
praatplaat van het thema Bibliotheek en
een handleiding waarin een bijbehorend
verhaaltje staat, een aantal vragen over
het verhaal, twee taalspelletjes en een
versje. In de vernieuwde versie zijn meer
activiteiten opgenomen: het voorlezen
van het verhaal bij de praatplaat, voorlezen
van twee extra prentenboeken waarin
de kernwoorden van de bibliotheek
nogmaals centraal staan, het maken en
bekijken van een eigen leenpas, boekenlegger
en uitleenbriefjes, het inrichten
van een bibliotheek in de klas en het
afleggen van een bezoek aan een
echte bibliotheek. Bij het
vernieuwde thema zijn dus
meer (woordenschat)activiteiten
opgenomen, is
gebruikgemaakt van
aanvullende materialen
bij het thema en is veel
aandacht besteed aan
de inrichting van de
leeromgeving. De
leerkrachten hebben
ook gerichte begeleiding
gekregen in het
toepassen van vaardigheden
voor goed
woordenschatonderwijs
die binnen de
Taallijn centraal staan.
Beide groepen kinderen
hebben gedurende twee
weken hetzelfde thema aangeboden
gekregen, de ene groep volgens
de oude versie en de andere groep
volgens de vernieuwde versie. Voor het
onderzoek is een woordenschattoets ontwikkeld,
waarin de kinderen zowel voor
als na het thema zijn getest op hun passieve
en actieve woordenschat met
betrekking tot de themawoorden (behorende
bij de bibliotheek). Uit het onderzoek
is gebleken, dat de kinderen die het
vernieuwde programma volgden zowel
passief als actief significant meer woorden
van het aangeboden thema beheersten
dan de kinderen die het oude programma
volgden (Stolwijk, 2005).
De passieve en actieve woordenschat van
kinderen lijkt zich dus sterker uit te breiden
wanneer meer wordt geïnvesteerd in
52 oktober 2006
De wereld van

woordenschatonderwijs. Dit is onder
andere te wijten aan het aantal activiteiten
dat werd opgenomen in het
vernieuwde programma, de inrichting
van de leeromgeving waarin kinderen
spelenderwijs in aanraking komen met
de themawoorden en de trainingen van
de Taallijn waarin gerichte aandacht is
voor woordenschatdidactiek.
Nieuwe woorden
In de aanpak van de Taallijn is het woordaanbod
van de volwassene van groot
belang.
• Hoeveelheid en kwaliteit van de woorden
• Steun van de context of omgeving
• Niveau van de interactie
Binnen het bibliotheekthema zijn dit bijvoorbeeld
de gesprekken rondom voorwerpen
van de bibliotheek, zoals een
gesprek over de leenpas en het uitstapje
naar de bibliotheek.
Om de woordenschat van kinderen uit te
breiden, moeten zij veel woorden aangeboden
krijgen. Alle woorden die rondom
het thema van belang zijn, komen spelenderwijs
herhaaldelijk aan bod.
Daarnaast speelt de kwaliteit van deze
woorden een rol, omdat kinderen dan
minder frequente en moeilijker woorden
horen en deze spelenderwijs leren begrijpen
en gebruiken. Tijdens het spelen in
de bibliotheek komen ze bijvoorbeeld in
aanraking met de leestafel en leren zij dit
begrip zowel passief te herkennen als
actief te gebruiken.
Bij het leren van woorden wordt gebruik
gemaakt van contextuele steun om de
betekenis van woorden te achterhalen.
Dit zijn bijvoorbeeld echte materialen die
in de bibliotheek van de klas zijn (een
boek, tijdschrift, leenpas, boekenlegger
of boekenwagen). Hieronder vallen
bijvoorbeeld ook illustraties van de bibliotheek
of speelsituaties. Het meest
bepalend voor het leren van woorden is
een goede interactie: kinderen moeten
veel gelegenheid krijgen om actief deel
te nemen aan gesprekken, waarin de
(nieuwe) woorden centraal staan. De leidster
of leerkracht stimuleert kinderen de
woorden te gebruiken door uitdagende
en prikkelende opmerkingen te maken
die uitnodigen tot taalproductie.
Kinderen onthouden nieuwe woorden
beter in samenhang en de methodiek van
de Taallijn VVE pleit voor een thematisch
aanbod. Dit bevordert het leggen van
relaties tussen woorden en het aanbieden
van materialen en activiteiten waarin
de woorden van het thema naar voren
komen. De woordenschatstimulering van
de Taallijn is systematisch en
doelgericht, ondanks dat er tijdens het
thema nieuwe woorden toegevoegd kunnen
worden. Ook dit is binnen de training
van de Taallijn en de vernieuwde versie
van het woordenschatprogramma duidelijk
uitgewerkt. Om dit op de juiste wijze
te doen, moeten vier stappen doorlopen
worden.
1 In de eerste stap worden bekende en
nieuwe woorden geselecteerd rondom
een thema. Dit zijn frequente woorden,
die met elkaar samenhangen en passen
bij het thema en de activiteiten. Deze
woorden worden aangeboden in een
betekenisvolle context.
2 In de tweede stap worden de betekenissen
duidelijk gemaakt door ze uit te
beelden, uit te leggen of uit te breiden.
Dit gebeurt bijvoorbeeld door gesprekken
met de kinderen, door materialen,
boeken of afbeeldingen te laten zien of
door het uit te beelden.
3 In de derde stap worden de woorden
herhaald en geoefend. Er moeten kansen
(spelsituaties) gecreëerd worden, zodat
de kinderen de woorden zelf kunnen
gaan gebruiken in verschillende situaties
of activiteiten. De kans op complete
woordbetekenis wordt groter door: liedjes,
versjes, gesprekken, voorlezen, taalspelletjes
of een rollenspel.
4 Als laatste stap dienen de woorden
gecontroleerd te worden. Door gesprekken
en woordspelletjes kan de leidster of
leerkracht spelenderwijs nagaan of de
kinderen de nieuwe woorden begrijpen
en kunnen gebruiken. Het is echter niet
in elke situatie mogelijk om gestructureerd
het gehele stappenplan te doorlopen.
Dit plan is dan ook bedoeld als een
leidraad die structuur kan bieden.
Een eerste resultaat
Bovengenoemde uitgangspunten van de
Taallijn, voor wat betreft de
woordenschatdidactiek, zijn toegepast in
de vernieuwde versie. Hoewel verder
onderzoek gewenst is, lijkt de woordenschatstimulering
zoals de Taallijn VVE die
voorstaat, op grond van de kleine studie
effectief. De vermoedens van de peuterleidsters
(Fukkink, Veen en Van Gelderen,
2005) worden hiermee bevestigd. Met de
verankering van de Taallijn in de VVEprogramma’s
is een ontwikkeling ingezet
naar een gerichte en geplande taalstimulering.
Zoals ook Duijkers al aangeeft, is
spel voor jonge kinderen de context van
het leerproces. Dit vergt echter vaardigheden
van leidsters en leerkrachten. De
ontwikkeling van deze vaardigheden
staat centraal binnen de Taallijn. De
speelse wijze waarop kinderen worden
uitgedaagd roept ook enthousiasme bij
leidsters en leerkrachten op en brengt
positieve resultaten naar voren. Dit jaar
worden in totaal ruim 750 peuterspeelzalen
en basisscholen geschoold in de
Taallijn door onderwijsadviseurs en
bibliothecarissen.
Dorien Stolwijk (D.Stolwijk@taalonderwijs.nl)
en Sylvia Peters (S.Peters@taalonderwijs.nl)
zijn werkzaam bij het Expertisecentrum
Nederlands te Nijmegen.
Literatuur
Duijkers, D. (2005), Spelenderwijs naar
een rijke woordenschat. In: De wereld
van het jonge kind, jrg. 32, juninummer.
Fukkink, R., A. Veen, A. van Gelderen
(2005). De Taallijn-VVE in de praktijk.
Inhoudsanalyse van de materialen en
een veldstudie met interviews en observaties.
SCO-Kohnstamm Instituut,
Amsterdam.
Kienstra, M. (2003), Woordenschatontwikkeling:
werkwijzen voor groep 1-4
van de basisschool. Expertisecentrum
Nederlands, Nijmegen.
Stoep, J., W. van Elsäcker (2005),
Peuters Interactief met Taal. De Taallijn
VVE: Taalstimulering voor jonge kinderen.
Expertisecentrum Nederlands,
Nijmegen.
Stolwijk, D. (2005), Effectiviteit van Bas.
Onderzoek naar de effectiviteit van de
woordenschatdidactiek in onderwijsmethode
Bas na aanpassing aan de
Taallijn VVE. Doctoraalscriptie,
Radboud Universiteit Nijmegen.
De wereld van oktober 2006 53