John Bowlby: het belang van gehechtheid - hjk

John Bowlby:
het belang van gehechtheid
De gehechtheidstheorie is
niet meer weg te denken uit
de moderne psychologie. Dit
artikel vertelt kort iets over
John Bowlby en vanuit welke
achtergrond hij tot zijn
gehechtheidstheorie gekomen
is. Tevens wordt nagegaan
hoe het gedachtegoed
van Bowlby vandaag nog te
herkennen is. Wat zou
Bowlby voor de toekomst
nog kunnen betekenen in de
onderwijspraktijk
John Bowl
onderdei •• _~~~ __
gevolgen van een vroege scheiding en verlies
van de moeder. Als tweeëntwintigjarige
werkte Bowlby korte tijd op een
school voor sociaal-emotioneel onaangepaste
kinderen. Juist in deze periode heeft
hij kunnen waarnemen hoe schadelijk de
gevolgen zijn voor kinderen als zij hun
moeder moeten missen, zo vertelt hij
jaren later in een interview. In 1944 verschijnt
een klinische studie van Bowlby
naar de achtergronden van jeugdcriminaliteit.
Daarin heeft hij de levensgeschiedenis
van 44 'diefjes' in kaart gebracht. De
recidiverende kruimeldiefjes leken gevoelloos
te zijn: ze hadden geen last van
schuldgevoelens of gevoelens van meeleven
voor hun slachtoffers. Wat Bowlby
verder opviel was dat deze 'gevoelloze'
jongens allemaal scheidingservaringen
hadden meegemaakt in de eerste drie
jaren van hun leven. Bowlby kwam tot de
~~~0~~--------
Vk.uv 196 . iuni 2002
conclusie dat hier de oorzaak lag. Het
ontbreken van een gehechtheidsrelatie bij
deze jongens had tot een gevoelloos
karakter geleid. Scheidingservaringen in
de vroege jeugd konden volgens Bowlby
leiden tot latere gedragsproblemen of zelfs
criminaliteit. De diefjes waren namelijk
door de scheidingen niet in staat geweest
om een emotionele band op te bouwen
met hun opvoeders. Dergelijke kinderen
hadden alle vertrouwen in anderen verloren.
SAMENWERKING BOWLBY
EN AINSWORTH
In de oorlog gaat Bowlby werken bij
Tavistock Clinic in London, een kinderpsychiatrische
kliniek waar kinderen lange
tijd geobserveerd en behandeld worden.
Dat biedt hem de mogelijkheid om veel
observatiemateriaal te verzamelen. In
1950 komt Mary Ainsworth, een Amerikaanse
ontwikkelingspsychologe, het
onderzoeksteam van Bowlby versterken
op Tavistock. Ainsworth was met haar
echtgenoot naar London gekomen
wegens de werkzaamheden van haar man.
Bowlby krijgt in die periode opdracht van
de Wereldgezondheidsraad om de situatie
van kinderen in internaten te onderzoeken.
De internaatskinderen werden weliswaar
goed verzorgd, maar desondanks
leken ze soms letterlijk weg te kwijnen.
Bowlby ziet het plotselinge verbreken van
de band met de ouders als duidelijke oorzaak
van het kinderleed. Gehechtheid vervult
namelijk volgens Bowlby een sleutelrol
in de ontwikkeling van het jonge kind.
Wanneer een gehechtheidsrelatie - zoals
Bowlby de band met de eigen ouders
typeert - voor korte oflange tijd verbroken
wordt, is dat schadelijk voor het kind.
In de vier jaar dat Bowlby en Ainsworth
samen op Tavistock gewerkt hebben, verzamelden
zij veel bewijsmateriaal voor
deze stelling. Zo veronderstelden zij -
zeker als die scheiding tussen ouder (dat
was voor Bowlby vooral de moeder) en
kind in de eerste drie levensjaren plaatsvond,
dat die de verdere ontwikkeling van
het kind ernstig kon verstoren.
In 1954 verlaat Mary Ainsworth Tavistock
weer, om haar man te volgen naar Afrika.
Ainsworth houdt echter contact met
Bowlby. In Afrika begint Ainsworth een
intensieve observatiestudie naar gehechtheidsrelaties.
Bowlby verdiept zich in die
jaren uitgebreider in de evolutionaire biologie,
gedragsethologie en de systeemtheorie.
Van deze theorieën maakt Bowlby
gebruik in zijn gehechtheidstheorie zoals
door hem nauwkeurig uiteengezet in zijn
trilogie Attachment and Loss die tussen
1969 en 1980 gepubliceerd wordt.
Bowlby houdt tot zijn dood in 1990 contact
met Ainsworth en geregeld werken ze
samen. Het is Ainsworth die de gehechtheidstheorie
van John Bowlby voorziet
van de noodzakelijke empirische gegevens.
Terwijl Bowlby in later jaren zijn
aandacht richt op de toepassing van de
gehechtheidstheorie in de klinische praktijk,
geeft Ainsworth de aanzet tot een
omvangrijke empirische onderzoekstraditie.
De weduwe van Bowlby verklaarde bij
het sterven van Ainsworth in 1999 dat
haar man Mary Ainsworth juist hierom
waardeerde, omdat zij met haar gegevens
het bewijs leverde dat zijn theorie daadwerkelijk
klopte.
WAT IS GEHECHTHEID
Een gehechtheidsrelatie is een duurzame
affectieve relatie die het kind in het eerste
levensjaar met zijn opvoeders opbouwt.
Een pasgeboren baby heeft nog geen
voorkeur voor bepaalde personen, maar in
de loop van het eerste jaar wordt de baby

Ieder kind bouwt een gehechtheidsrelatie op
met vaste verzorgers
steeds kieskeuriger. Rond de leeftijd van
een jaar zullen de meeste kinderen zich
alleen door de vertrouwde opvoeder laten
troosten, en blijft het liefst in de buurt van
de vertrouwde persoon. Dit is de fase van
de eigenlijke gehechtheid waarbij het kind
door middel van bewegingen en signalen
de nabijheid tot een specifiek persoon
probeert de handhaven. Het kind beschikt
immers over een aantal natuurlijke gedragingen
waarmee hij of zij het contact met
de opvoeder kan bewerkstelligen (bijvoorbeeld
door te gaan huilen of naar de
opvoeder toe te kruipen) of waarmee het
kind het contact kan handhaven (zoals
glimlachen ofvastklampen). Na verloop
van tijd wordt de peuter zich bewust van
de eigen plannen en doelen van de opvoeder.
Het kind kan nu beseffen dat de
opvoeder blijft bestaan, ook al is hij of zij
uit het zicht verdwenen. Dit stadium
wordt rond het derde jaar bereikt. Voor
het kind is het nu niet altijd meer nodig
dat de opvoeder echt lichamelijk bij de
peuter aanwezig is. Het belang verschuift
nu naar psychologische beschikbaarheid.
Aanvankelijk veronderstelde Bowlby dat
de natuurlijke moeder een onmisbare
gehechtheidsfiguur was. Inmiddels gaat
men ervan uit dat kinderen opgroeien in
een netwerk van gehechtheidsrelaties.
Doorgaans zijn niet de eigen ouders, maar
ook een of meer professionele opvoeders
buiten het gezin belangrijke gehechtheidsfiguren.
Die verschillende relaties hoeven
niet sterk samen te hangen. Een kind kan
een veilige relatie hebben met zijn
moeder, maar onveilige gehecht zijn aan
de vader. Verondersteld wordt dat er
sprake is van een hiërarchie in het gehechtheidsnetwerk,
waarbij een van de ouders
meestal de belangrijkste gehechtheidspersoon
is. Hoe een kind deze verschillende
gehechtheidsrelaties integreert, is eigenlijk
nog niet duidelijk.
VERSCHIL IN KWALITEIT
leder kind bouwt een gehechtheidsrelatie
op met vaste verzorgers, maar niet ieder
kind ontwikkelt een optimale gehechtheidsrelatie.
Een optimale gehechtheidsrelatie
wordt aangeduid als 'veilig'. Dat is
een relatie waarbij het kind vertrouwen
heeft opgebouwd in de beschikbaarheid
van de opvoeder. In een onveilige relatie
ontbreekt dat vertrouwen. Met behulp
van onderzoek, de zogenaamde Vreemde
Situatie Procedure, kunnen verschillende
typen van gehechtheid onderscheiden
worden vastgesteld. Tijdens die Vreemde
Situatie Procedure is het jonge kind
(tussen één en twee jaar oud) in een nietvertrouwde
omgeving (een kamer met wat
speelgoed) en gaat de opvoeder twee keer
enkele minuten de kamer uit. Met name
de reactie van het kind op de terugkeer
van de opvoeder in de speelkamer is van
belang voor de classificatie van de
gehechtheidsrelatie. In het algemeen
geldt, dat kinderen die een veilige relatie
hebben behoorlijk van streek kunnen zijn
door het plotselinge vertrek van hun
opvoeder, maar in de regel snel getroost
zijn bij de terugkomst van de opvoeder en
hun spel weer hervatten. Onveilig
gehechte kinderen daarentegen blijven,
ook na terugkeer van de opvoeder in de
spel kamer, veel stress ervaren.
In het gehechtheidsonderzoek wordt
onderscheid gemaakt in vier verschillende
typen gehechtheidsrelaties, die aangeduid
worden met A,B, C en D . Drie daarvan
zijn onveilig (A,C, en D), alleen B verwijst
naar het veilige type. Het veilig gehechte
kind (type B) gaat meestal huilen tijdens
de Vreemde Situatie Procedure, maar
zoekt meteen troost bij zijn opvoeder als
die verschijnt en is snel gekalmeerd.
De onveilig-afwerende kinderen (C-type)
zijn behoorlijk overstuur als de opvoeder
weggaat en zullen net als de veilig
gehechte kinderen m eteen contact zoeken
zodra de opvoeder in de deuropening
staat. Typerend voor deze kinderen is
echter dat ze gestresst blijven, ondanks
pogingen van de opvoeder het kind te kalmeren.
Type-C kinderen reageren ambivalent
op de opvoeder: enerzijds willen ze
contact en nabijheid, anderzijds zijn ze
boos, huilerig en weren het contact af.
Meestal duurt het behoorlijk lang voordat
het kind gekalmeerd raakt en aan spelen
komt het nauwelijks nog toe.
Een tweede type onveilige gehechtheid
wordt aangeduid met de term 'onveiligvermijdende
gehechtheid' (type A) . Deze
kinderen tonen zich behoorlijk zelfstandig
tijdens de Vreemde Situatie Procedure. Ze
lijken niet echt onder de indruk van de
scheiding van de opvoeder. Ook bij de
terugkeer van de opvoeder besteedt het
kind doorgaans geen aandacht aan de
opvoeder, maar gaat door met spelen. Als
de opvoeder contact zoekt met het kind,
lijkt het kind direct contact uit de weg te
willen gaan door bijvoorbeeld de andere
kant uit te kijken. Hoewel ze dat niet laten
merken, ervaren ook de vermijdende kinderen
stress: hartslag en adrenaline
niveau's zijn hoog als de opvoeder de
kamer uitgaat. Maar het kind heeft op
basis van eerdere ervaringen geleerd geen
beroep te doen op de opvoeder. Net als
het afwerende kind, blijft ook het vermijdende
kind stress ervaren nadat de
opvoeder teruggekeerd is, ook al zal het
vermijdende kind die stress niet openlijk
tonen.
Het D-type staat voor een gedesorganiseerde
gehechtheidsrelatie. Typerend voor
deze kinderen is dat zij wel een bepaalde
strategie hebben ontwikkeld om met
gehechtheid om te gaan, maar bij de hereniging
in de Vreemde Situatie (dus zodra
de opvoeder de kamer weer binnenstapt
na kort te zijn weggeweest) lijkt die strategie
'uit elkaar te vallen' . De kinderen vertonen
juist bij het weerzien met hun
----"'
;uni 2002 - 297
.. =- ""'i~f,r:Jf--
Vk.w

oplossen. Bovendien biedt de positieve
interactie tussen het veilig gehechte kind
en zijn opvoeder de peuter volop de gelegenheid
om te leren van de opvoeder.
Ambivalente kinderen komen veel minder
toe aan exploratie en spel, juist omdat ze
meer angstig zijn. De vermijdende kinderen
zijn weliswaar heel zelfstandig, maar
ze kunnen in de regel nauwelijks coöperatief
samenwerken met hun opvoeder of
met leeftijdsgenootjes.
Een peuter reageert
enthousiast op de
opvoeder die contact
zoekt
gehechtheidsfiguur vreemd, onlogisch, en
atypisch gedrag. Bijvoorbeeld: het kind
zoekt met de rug toenadering tot de
opvoeder, ofhet kind maakt vreemde stereotype
bewegingen bij het weerzien, zoals
fladderen met de handen of met de
benen. Sommige D-kinderen laten tegenstrijdige
gedragingen zien, bijvoorbeeld
huilen en lachen tegelijk.
Uit onderzoek blijkt dat ongeveer tweederde
van alle kinderen (tussen één en
twee jaar oud) een veilige relatie opbouwt,
een derde deel zou onveilig gehecht zijn.
In principe kunnen gehechtheidsrelaties
veranderen wat de kwaliteit betreft, maar
de eerste drie jaar zijn wel de 'gevoelige
periode'. Daarna wordt een gehechtheidsrelatie
meer en meer stabiel en minder
makkelijk te veranderen.
BELANG VAN VEILIGE GEHECHTHEID
Een gehechtheidsrelatie vormt de blauwdruk
van alle andere relaties die het kind
zal opbouwen. Een veilig gehecht kind is
daarom op sociaal vlak beter af dan een
onveilig gehecht kind. Een kind met een
veilige gehechtheidsrelatie heeft namelijk
in principe een positief zelfbeeld en zal in
contacten met leeftijdsgenootjes en
andere opvoeders een zeker vertrouwen
aan de dag leggen. Onveilige kinderen
kunnen in de regel minder goed overweg
met leeftijdgenootjes. Vooral de vermij-
I.:~~cv,,---e, ----
Vk.uv 298 . iuni 2002
dende kinderen kunnen nogal eens agressief
zijn in het contact met anderen.
Onveilig gehechte kinderen zoeken ook
minder snel hulp of troost bij de leidster
in de crèche en de juf op school.
Hoe die vroege gehechtheidsrelatie doorwerkt
in de latere ontwikkeling, kan het
best uitgelegd wordt met behulp van het
begrip werkmodel. Het intern werkmodel
van gehechtheid bevat namelijk informatie
over de gehechtheidsfiguur en over de
eigen persoon. Het werkmodel zou je ook
kunnen opvatten als het geheel van
(on)bewuste regels voor de organisatie
van gehechtheidsrelevante informatie.
Hoe het kind over zichzelf en over anderen
denkt, wordt dus min of meer gereguleerd
door het werkmodel. Na een jaar
heeft een kind een eerste werkmodel ontwikkeld,
dat in principe een leven lang
meegaat en voortdurend bijgesteld wordt
op basis van actuele ervaringen.
Ook op cognitief vlak zouden de veilig
gehechte kinderen beter af zijn. Veilig
gehechte kleuters bleken - bij het oplossen
van taakjes samen met hun moeders -
sneller de aanwijzingen van hun moeder
op te volgen en waren enthousiaster over
de taakjes dan de onveilig gehechte kleuters.
Vanuit de veilige basis, die de
gehechtheidsrelatie voor deze kinderen is,
ontwikkelen de kleuters een gezonde
autonomie wanneer ze taakjes moeten
BETEKENIS VAN JOHN BOWLBY
VOOR VANDAAG
In het gehele oeuvre van John Bowlby is
de scheidingsproblematiek tussen moeder
en kind een centraal thema. Scheidingen
tussen moeder en kind op jonge leeftijd
hebben volgens Bowlby een ingrijpende
invloed op de latere persoonlijkheidsontwikkeling.
Met zijn gehechtheidstheorie
heeft Bowlby zijn eerste studies naar de
scheidingsproblematiek van een theoretisch
kader voorzien. Met name door toedoen
van Mary Ainsworth is de aandacht
van de gehechtheidstheorie verschoven
naar de individuele verschillen. In de
jaren zeventig en tachtig richtte het
onderzoek zich grotendeels op de vraag of
individuele verschillen verklaard kunnen
worden uit ouderlijk gedrag, en wat de rol
is van allerlei andere factoren in de
gehechtheidsontwikkeling. Meer recent
houden onderzoekers zich bezig met de
intergenerationele overdracht van
gehechtheid van ouders op kinderen.
Intergenerationele overdracht van
gehechtheid verwijst naar het verschijnsel
dat ouders hun 'werkmodel van gehechtheid'
(veilig of onveilig) op de een of
ander manier overdragen op hun kinderen.
Naast overdracht staan interventieprojecten
recent in de belangstelling.
Op verschillende terreinen is de invloed
van Bowlby inmiddels merkbaar. Om te
beginnen heeft men in ziekenhuizen het
belang van de nabijheid van de ouders
onderkend. De mogelijkheid om bij het
zieke kind te overnachten, en de wijze
waarop ouders van premature baby's aangemoedigd
worden lichamelijk contact te
maken met de baby, zijn enkele voorbeelden.
Verder zijn de inzichten van de
gehechtheidstheorie ook omarmd door de
consultatiebureaus. Het schriftelijk voorlichtingsmateriaal
zoals het groeiboekje

heeft de adviezen duidelijk afgestemd op
de gehechtheidstheorie. Zo worden
ouders sterk aangemoedigd zich open te
stellen voor de behoeften en signalen van
hun kind en een wijze van omgang te
vinden die voor zowel opvoeder als kind
prettig is. Tenslotte werken de ideeën van
de gehechtheidstheorie duidelijk door in
de kinderopvang. Juist de gehechtheidstheorie
heeft het belang van een consistente,
liefdevolle vaste verzorgster onderstreept.
Veel dagverblijven stellen pedagogische
beleidsplannen op waarin men
ernaar streeft het aantal vaste verzorgers
zo stabiel mogelijk te laten zijn. Verder
streeft men naar stabiele groepen door
een minimum aantal dagdelen verplicht te
stellen en worden op veel dagverblijven
kinderen die juist in de fase zitten van de
gehechtheid, dus tussen de één en twee
jaar, niet toegelaten. Natuurlijk is er
vanuit de gehechtheidstheorie veel meer
te zeggen over dagopvang, maar Nederlandse
studies hiernaar laten zien dat de
kwaliteit van de dagverblijven redelijk
goed is en dat de dagverblijfkinderen niet
vaker onveilig gehecht zijn.
DE ONDERWIJSPRAKTIJK
Hoewel de inzichten van de gehechtheidstheorie
inmiddels gemeengoed zijn
geworden, lijken leerkrachten, beleidsmedewerkers
in het onderwijs en mensen in
schoolbegeleidingsdiensten de theorie nog
betrekkelijk weinig te gebruiken. Problemen
van het kind worden soms als geïsoleerde
problemen bezien, terwijl er ook
een dieper probleem aan ten grondslag
kan liggen, zoals een onveilige gehechtheidsrelatie
met de ouders en/of een
moeilijke relatie met de leerkracht. Problemen
op het sociaal-emotionele en ook
op het cognitieve vlak zouden daarom
aangepakt kunnen worden door meer systematisch
aandacht te besteden aan de
ouder-kind relatie en/of de relatie tussen
kind en leerkracht. Bij agressieve kinderen
zou het bijvoorbeeld niet alleen zinvol zijn
duidelijke regels afte spreken voor thuis
en school, maar de leerkracht zou ook
met hulp van een schoolbegeleidingsdienst
aan de relatie met het agressieve
kind kunnen werken. Voor het speciaal
onderwijs zijn inmiddels allerlei methoden
in omloop waarmee de sociaal-emotionele
ontwikkeling van het kind gestimuleerd
en bijgestuurd wordt. Dergelijke
methodes zouden ook voor het reguliere
basisonderwijs ontwikkeld kunnen
worden. Een voorbeeld van zo'n methode
is het PAD-programma, waarbij PAD staat
voor Programma Alternatieve Denkstrategieën.
Het programma is erop gericht
sociale vaardigheden en sociaal inzicht bij
kinderen te versterken. In de onderbouw
leren de kinderen voornamelijk gevoelens
te benoemen en langzaam verschuift het
accent naar het praten over jezelf en anderen.
Het hoogste doel is problemen en
conflicten op een acceptabele manier te
leren oplossen.
In een tijd waarin veel ouders - om wat
voor reden dan ook - er niet in slagen een
veilige basis voor hun kinderen te bieden,
is het wenselijk dat in de onderbouw van
de basisschool meer systematisch aandacht
wordt besteed aan de sociaal-emotionele
ontwikkeling van jonge kinderen.
Vanuit de gehechtheidstheorie bezien, is
dat tenslotte een hele goede investering.
Literatuur
Bowlby, J. (1969/1984), Attachment and Loss.
Volume 1: Attachment. Revised Ed ition. Penguin
Books, London.
Juffer, F., M.G.C. Duyvesteyn, M .J. Bakermans-Kranenbu
rg, M.H. van IJzendoorn (1996), Kind van je
moeder, moeder van je kind : Ondersteuning van
moeders met een onveilige gehechtheidsrepresentatie.
In: A Harpman, L.W.C. Tavecchio (red.),
Opvoeding als evenwichtskunst. Samson Tjeenk
Willink, Alphen aan den Rijn.
Ruiter, c.. de (1993), De gehechtheidstheorie van
Bowlby-Ainsworth. In: De Psycholoog, 4.
IJzendoorn, M.H., van, L.W.C. Tavecchio, FA Goossens,
M.M. Vergeer, J. Zwaan (1985), Opvoeden
in geborgenheid. Een kritische analyse van Bow/­
by's attachmenttheorie. Loghum Slaterus, Deventer.
IJzendoorn, M.H., van (1995), Gehechtheid van
ouders en kinderen. Intergenerationele overdracht
van gehechtheid in theorie, (klinisch) onderzoek
en gevalsbeschri;ving. Bohn Stafleu, Houten.
IJzendoorn, M.H., van, M.l. van Kranenburg, H.A
Zwart-Woudstra, AM. van Busschbach, M.W.E.
Lambermon (1991), Gehechtheid over meer generaties
. De gehechtheid van de ouder, de gehechtheid
van het kind en diens sociaal-emotionele ontwikkeling.
In : Kind en Adolescent, 12.
IJzendoorn, M .H.,van, L.C.W. Tavecchio, M.H. Verhoeven,
E.J. Reiling, G.JJM. Stams (1996), De
kwaliteit van de Nederlandse kinderopvang. In:
Nederlands Ti;dschrift voor opvoeding, Vorming
en Onderwi;s, 12.
Een site over John Bowlby met complete bibliografie:
http://psychematters.com/bibliographies/bowlby.htm
Website met informatie over PAD:
http://www.zmlk.nl/overig.htm
Marianne de Wolf! is docent (algemene en
gezins-)pedagogiek aan de Universiteit van
Leiden.
De opvoeder dient zich open te stellen voor de behoeften en signalen van het kind
________ ~~-="",t.~~~~
;uni 2002 - 299 U~