Spelenderwijs wijs - ThiemeMeulenhoff

Serie: Kleuters in de basisschool
Spelenderwijs wijs
Bea Pompert
Iedereen weet dat jonge kinderen graag spelen. Alle
leerkrachten in de onderbouw doen daar iets mee. In dit
artikel staan wij stil bij het belang van spelen voor de ontwikkeling
van jonge kinderen. Om welke spelactiviteiten
gaat het dan vooral en welke rol is er weggelegd voor de leerkracht.
Jonge kinderen spelen vanaf hun geboorte. Het is hun
manier om de wereld te leren kennen en de mensen in
hun omgeving te ontmoeten.
Kijk maar eens als Teun van 6 maanden kiekeboe speelt
met zijn vader. Als vader verschijnt, lacht Teun, trappelt
met zijn benen en gooit zijn armen in de lucht. Als vader
verdwijnt, stopt hij daarmee en draait zijn hoofd naar de
deur en wacht tot het spel opnieuw begint.
Of Karim van 2½ jaar die op visite is in een peutergroep
en kijkt hoe leidster Rian koffi edrinken speelt met drie
van haar peuters. Karim loopt na enkele minuten naar
Rian en vraagt of hij ook mag drinken. Hij loopt naar het
keukenkastje, pakt een beker en houdt deze bij de koffi
epot waaruit Nienke iedereen koffi e inschenkt. Als Nienke
de koffi epot wegneemt, zet Karim het glaasje aan zijn
mond en drinkt mee.
Of zie eens hoe Basra en Jessica met grote blokken en
allerlei wereldspelmateriaal een kasteel in een sprookjesbos
maken en verhalen verzinnen over de prinses die
verdwaalt.
Of kijk eens in groep 3 van leerkracht Louisa, waar de
kinderen met hun zelfgemaakte vliegers op het plein
met rode wangen proberen ze in de lucht te houden.
De spanning is groot en er wordt druk geëxperimenteerd
met het verzwaren van staarten en het verbeteren van
het papier aan de vliegers.
• Fotografi e Hanneke Verkleij
Karim wil ook koffiedrinken spelen
10 HJK november 2009

Spelen raakt aan wat voor jonge kinderen noodzaak is:
een brede ontwikkeling. In spelactiviteiten creëren kinderen
een situatie voor zichzelf waarin zij optimaal aan
hun trekken komen. Ze verleggen hun grenzen, worden
nieuwsgierig en verkennen met vertrouwen hun wereld.
Spel is hun belangrijkste activiteit. Zij ontwikkelen zich erin
en kunnen er alles in kwijt: hun affectieve behoeften,
hun motorische handelingen, hun verbeeldingskracht en
hun cognitieve mogelijkheden.
Spelactiviteiten door alles heen
In de kleutergroep van leerkracht Linda heeft een aantal
kinderen een broertje of zusje gekregen. Ze vertellen
erover aan de andere kinderen, die ook met vragen komen.
Vragen over de kleertjes van de baby, over borstvoeding,
over hoe de baby gewassen wordt en hoe het
gaat met de luier omdoen. In de huishoek van de klas
gaan de kinderen direct met de poppen en knuffels
spelen. Linda voegt wat lege blikken babyvoeding en
maatbekers toe aan de keukeninventaris en ziet dat enkele
kinderen ze gaan gebruiken. Sommige kinderen
gaan babymelk maken en vullen een fl esje voor de
baby. Anderen doen de baby in bed of spelen met de
baby. De leerkracht komt op kraamvisite met een cadeautje
voor de baby en een bosje bloemen voor de
moeder. In de kring vertelt zij over haar kraambezoek. In
de volgende speeltijd gaan enkele kinderen cadeautjes
maken voor de baby en ook op bezoek.
Niet iedereen doet mee; in de bouwhoek zijn Jeroen en
Timo bezig een kasteel te bouwen. Ze willen kantelen op
hun kasteel maken. Het lukt niet zo goed. Ze hebben te
weinig vierkante blokken. De leerkracht helpt hen door
suggesties te doen over het wisselen van deze blokken
met die op andere plaatsen in hun bouwwerk.
In de zandtafel wordt enthousiast gespeeld door Inge
en Gabriëlle. Ze hebben de beschikking over allerlei materialen.
Ook mandjes met dennenappels, eikels, steentjes,
schelpjes e.d. Leerkracht Linda belt hen vanuit de
huishoek op, met de vraag of zij taartjes voor het kraamfeest
willen maken. Nou dat willen de meiden maar wat
graag. Heel precies kiezen ze uit de mandjes de materialen
voor de verschillende taartjes.
Dit kijkje in de kleutergroep van Linda laat zien op welke
wijze spel de sfeer in de groep bepaalt. De groepsruimte
geeft letterlijk ruimte om te experimenteren en te verkennen.
Een gevarieerd scala aan materialen is beschikbaar
en kan met de dag veranderen en worden aangevuld.
De echte wereld waaraan jonge kinderen zo
graag meedoen, komt de klas in door verhalen van de
kinderen en de juf. De kinderen kunnen kiezen uit tal van
Zo geef je een baby de fles!
activiteiten en mogen daarin volledig opgaan. Het taarten
bakken in de zandtafel gaat dagenlang door, ook
als er al lang geen kraamfeesten meer gevierd worden
in de huishoek. Kinderen spelen samen, veranderen hun
plannen, wisselen af of volharden in wat zij ondernemen.
Kortom zij krijgen veel kans om in een veilige omgeving
de wereld naar hun hand te zetten.
Spelen is leren
De spelsfeer in de groep nodigt de kinderen uit om veilig
te exploreren. Hun zelfvertrouwen groeit doordat de activiteiten
toegankelijk zijn en veel ruimte geven voor een
eigen invulling. Als je wilt dat de kinderen in deze activiteiten
belangrijke leerervaringen opdoen, is het nodig
dat je als leerkracht ook echt mee gaat doen. Je gaat
spelactiviteiten doelbewust plannen en begeleiden. Je
neemt de regie over een beredeneerd spelaanbod.
In de groep van leerkracht Linda is een cadeauwinkel
ingericht. Eerst kon je er alleen babycadeautjes kopen,
maar inmiddels is er veel meer te koop. Je kunt er terecht
voor boeketjes, felicitatiekaarten, cadeautjes voor
broertjes en zusjes en vaders en moeders. Veel van de
cadeautjes maken de kinderen zelf. Ook het inpakpapier
en de versiering voor de pakjes hebben ze zelf gemaakt.
Voordat de kinderen naar de cadeauwinkel en op
kraambezoek gaan, kunnen zij bedenken wie zij zijn: opa
of oma, tante of buurjongen. Op een kledingrek naast
de huishoek vinden zij passende kleren en attributen:
een wandelstok voor een oude opa of een stoere pet
voor de buurjongen. In een krat naast het rek zitten de
tassen en portemonnees, geld en pasjes. Er is een wandelwagen
en een autostoeltje, zodat de baby mee kan
in de auto en uit wandelen.
HJK november 2009
11

Imma wandelt met haar baby door de klas
De kinderen spelen met elkaar allerlei situaties uit. Nieuwe
cadeautjes worden voorzien van prijskaartjes, er
wordt verkocht, ingepakt, opgeruimd en opnieuw ingericht.
Vanuit de huishoek vertrekken kinderen en gaan
winkelen, nadat zij kleding en attributen gekozen hebben.
Er worden boodschappenlijstjes gemaakt en er
wordt gepraat over welke cadeautjes voor wie gekocht
gaan worden.
Spelen is meespelen en samen spelen in sociaal-culturele
activiteiten, die voor een belangrijk deel vastliggen:
cadeautjes kopen gaat zó, als je op kraamvisite gaat,
houd je je aan bepaalde regels. Spel en spelontwikkeling
vindt dus plaats in een wisselwerking van initiatieven
van kinderen en de inbreng van hun omgeving.
In spel zie je een bepaalde ontwikkeling. Peuters en jonge
kleuters zullen vooral bewegend en manipulerend bezig
zijn. Voorwerpen nodigen uit tot handelen en benoemen.
Imma loopt bijvoorbeeld veel met de baby in de kinderwagen
rond en neemt steeds een andere route door de
klas. De baby gaat telkens in en uit de wagen. Gaandeweg
worden dit soort handelingen uitgebouwd doordat
kinderen elkaar vinden en de voorwerpen andere betekenissen
gaan krijgen. In de zandtafel zien wij bijvoorbeeld
dat de kinderen niet alleen zandballen maken
maar ook versierde taartjes en beschuiten met muisjes.
Eenvoudig rollenspel komt op gang als de taartjes verkocht
gaan worden of als moeder de beschuitjes smeert
en die vervolgens uitdeelt aan de visite.
Meer en meer gaan de kinderen nu gebeurtenissen en
situaties in rollen uitspelen vanuit voorstellingen die zij
opbouwen uit ervaringen met de wereld om hun heen.
Dan wordt thematisch rollenspel interessant, met de
daarbij behorende taal en verhalen. In de cadeauwinkel
komen opa en oma een cadeautje kopen voor hun
kleinkind, een meisje. De winkeliers laten van alles zien,
de klanten kiezen, er wordt gepraat over de prijs, de
kleur van het papier en er wordt ingepakt en afgerekend.
Allerlei specifi eke woordbetekenissen en begrippen
worden hierbij gebruikt en er komt schrijven en rekenen
aan te pas.
Als leerkracht houd je deze ontwikkelingsmogelijkheden
goed in het oog en je verbindt ze aan de inbreng van
de kinderen. Zo kun je bevorderen dat kinderen hun creativiteit
en probleemoplossend vermogen ontwikkelen,
belangrijke sociale vaardigheden en taal leren, en specifi
eke kennis en vaardigheden inzetten.
Het gaat niet vanzelf
Spelactiviteiten zijn dus rijke bronnen voor jonge kinderen
om de wereld te leren kennen en om zich te ontwikkelen.
Elk kind kan dat, maar niet alléén. Interactie met
de omgeving en met name met volwassenen zorgt ervoor
dat een spelsfeer tot stand komt en spelen ontwikkelingsbevorderend
wordt. De rol van de leerkracht is
dan ook van groot belang.
Eerst iets over het tot stand brengen van een goede
spelsfeer. De leerkracht is degene die daarvoor kan zorgen
door een aantal voorwaarden te creëren in haar
groep. In de eerste plaats zorgt zij voor een speelleeromgeving
die rijk is en de kinderen veel mogelijkheden biedt
tot divers spel. Denk aan (Nellestijn en Janssen-Vos, 2005):
• ongevormde materialen: zand, water, natuurlijke
materialen (binnen én buiten);
• beeldende en restmaterialen;
• speelgoed, wereldspelmaterialen, poppen;
• constructieve materialen, bouwmaterialen;
• speelgoed bij prentenboeken, handpoppen;
• rolondersteunende spullen (kleding, spullen van thuis,
werkplaats, winkel of fabriek);
• materialen voor bewegingsspel en buitenspel.
12 HJK november 2009

De kinderen krijgen de ruimte om zelf te handelen, veel
met concrete voorwerpen om te gaan en zelf betekenis
te geven aan de dingen. De leerkracht zorgt ook voor
gezamenlijkheid en nabijheid door veel afwisseling aan te
brengen in individueel spel, spel in groepjes en spel in de
grote groep. Je geeft ruimte en tijd voor spel dat bij de
kinderen opkomt en je doet mee met hun spelideeën.
Daarnaast ontwerp je ook doelgerichte spelactiviteiten
die je begeleidt. Dat zijn bij uitstek dé activiteiten om
leerprocessen op te bouwen en ontwikkeling te signaleren.
Je ontwerpt verschillende typen spelactiviteiten zodat
alle facetten van het spel aan bod kunnen komen
(Janssen-Vos, 2004):
• bewegingsspel en spel met
materialen;
• rollenspel;
• constructiespel;
• thematisch spel.
In alle spelactiviteiten benut je de mogelijkheden om
taal en sociale vaardigheden te bevorderen. Wij zagen
al eerder dat de rol van de leerkracht ook na het ontwerpen
van de activiteit sturend blijft. Sturing die is afgestemd
op de inbreng van de kinderen. Je hebt hierbij
heel veel mogelijkheden:
Voorafgaand aan het spel
• samen de spelsituaties opbouwen, materialen inbrengen,
de omgeving ordenen;
• input verzorgen door spelsuggesties te doen en verhalen
te gebruiken;
• inhoud geven door dramatiseren en voorspelen;
• een interessante kwestie of probleem inbrengen.
Tijdens het spel
• meespelen door zelf een rol te nemen, door te regisseren
en te souffl eren.
Na het spel
• samen refl ecteren en evalueren;
• samen noteren in de vorm van tekeningen en teksten.
kracht Linda, die met de kinderen werkt aan tijdsbesef
bij het babyspel. Aan de orde komen daarbij de bezoektijden
voor de kraamvisite, de openingstijden van
het consultatiebureau, kledingmaten voor baby’s (ze
groeien uit hun kleertjes) en de relaties binnen families
(wie is de oudste).
In haar begeleiding let de leerkracht dus zowel op de
betekenisverlening van de kinderen (is er betrokkenheid,
worden er initiatieven genomen, worden de kinderen
zeker van hun zaak) als op de vakinhoudelijke
aspecten van, in dit geval, reken-wiskunde.
Ten slotte zorgt de leerkracht er ook voor dat kinderen
goed met elkaar kunnen spelen. Je bemoeit je met de
samenstelling van de speelgroepjes en bedenkt welke
kinderen elkaar wat te bieden hebben. Soms zijn het kinderen
met dezelfde interesses, die elkaar op nieuwe
ideeën kunnen brengen. Dikwijls zal de leerkracht het
taalniveau en de sociale mogelijkheden van de kinderen
meenemen in haar overwegingen om tot het groeperen
van speelgroepjes over te gaan.
Hoe speelgroepjes precies worden samengesteld of door
de kinderen zelf worden bepaald, hangt af van de bedoelingen
van de leerkracht. Leerkracht Linda bijvoorbeeld
is van plan om de functie van de weegschaal te
introduceren in het spel in het consultatiebureau. Ze heeft
gezien dat enkele meisjes de baby in hun armen zogenaamd
wegen. Deze meisjes nodigt zij uit voor het spel in
het consultatiebureau. Zij neemt ook twee jongens mee,
van wie zij weet dat zij goede rekenaars zijn en die de
weegschaal vast interessant zullen vinden.
De andere kinderen van de groep gaan zelf kiezen
waarmee zij aan de slag gaan: de huishoek, de cadeauwinkel,
zandtafel, atelier en tekentafel, bouwhoek
en allerlei spelmaterialen uit de kast. Enkele kinderen lezen
een boek. Ze hebben met de leerkracht afgesproken
daarover te tekenen en te vertellen in de evaluatiekring
aan het einde van de ochtend.
De leerkracht zorgt voor afwisseling in het spelen in kleinere
groepjes (soms ook alleen) en het spelen met de
hele groep. Door dat te doen ontstaat een dynamiek
van laten spelen en leren spelen waar iedereen van
profi teert.
Als leerkracht let je goed op; je kijkt en luistert goed om
je interventies te laten aansluiten bij de richting die de
kinderen kiezen. Tegelijkertijd weet je dat je ook je kansen
moet pakken om inhouden en kennis en vaardigheden
toe te voegen. Van Oers geeft aan dat een van de
voornaamste kwaliteiten van leerkrachten in de onderbouw
is dat zij ‘teaching opportunities’ in spel zien en die
zelf vormgeven (Van Oers, 1999). Je ziet dat bij leer-
Literatuur
Janssen-Vos, F, (2004), Spel en ontwikkeling. Van Gorcum,
Assen.
Nellestijn, B. en Janssen-Vos, F. (2005), Het Materialenboek.
Van Gorcum, Assen.
Oers, B. van (1999), Teaching opportunities in play. In: J.
Lompscher en M. Hedegaard (eds) Learning Activity and
Development. Aarhus University Press.
Bea Pompert is onderwijspedagoog en als nascholer/ontwikkelaar verbonden
aan De Activiteit - Landelijk Centrum voor Ontwikkelingsgericht Onderwijs
HJK november 2009
13