Wenger_Coenders_artikel-uit-Canon-vh-Leren

9
Etienne Wenger
Community
of Practice
1998
– 125 –

9
Door Marc Coenders

community of practice
Inleiding
Mijn ontmoeting met Etienne Wenger kwam tot stand via het web. Eind jaren
negentig van de vorige eeuw werkte ik voor een bureau voor kennismanagement
en was verantwoordelijk voor de ‘lerende organisatie’. Tja, dat kon toen nog. De
internetbusiness draaide op volle toeren. Er kon van alles en ik experimenteerde
met uiteenlopende aanpakken en werkvormen: systeemdenken, teamleren, improvisatie
en collegiale coaching. Wenger bood een onlineworkshop aan over de
fundamenten van Communities of Practice. Een workshop met een doorlooptijd van
vier weken. Ik schreef me in en een paar weken later ontving ik een uitnodiging
om de onlineleeromgeving te verkennen en kennis te maken met de andere deelnemers.
Het waren ongelofelijk intensieve weken en ik had het gevoel iets te leren
over leren wat enerzijds heel nieuw was, maar anderzijds zo vanzelfsprekend dat
ik het zelf op had kunnen schrijven. Ik ervoer een gedeeld perspectief op leren en
maakte een heuse klik met Wenger.
Jaren later ontmoette ik zijn leermeester, Jean Lave, tijdens een conferentie in Durham.
Samen schreven ze het boekje Situated Learning waarin ze de term ‘community
of practice’ introduceerden en theoretisch fundeerden. Ik heb deze studie destijds
met de grootste moeite gelezen. Door de ontmoeting met Lave begreep ik dat het
niet alleen aan mij lag. Situated learning oogstte weliswaar veel lof, maar dat was
ondanks de slechte leesbaarheid. Als reden daarvoor gaf Lave dat ze de term ‘participatie’
consequent vanuit twee invalshoeken probeerden te beschrijven, vanuit
het individu én vanuit de praktijk. Een individu leert door te participeren in
de praktijk en schuift daarin steeds meer op naar de kern van die praktijk, maar
de praktijk participeert ook in het individu, omdat deze invloed uitoefent op het
denken en doen van het individu. Dit steeds wisselen van perspectief maakte
vooral de sociale dynamiek duidelijk van leren, opgevat als onderdeel van het alledaagse
leven en niet als iets wat zich louter in het hoofd van mensen afspeelt. De
notie ‘community of practice’ vormt de kern van de sociale theorie over leren, maar
meteen daaraan gekoppeld is ‘legitimate peripheral participation’, het toegestaan
worden op te schuiven naar de kern van een praktijkgemeenschap.
Biografie van Etienne Wenger
Theorie
Etienne Wenger is geboren in 1952 in Zwitserland. Hij studeerde computerwetenschappen
in Genève en vervolgde zijn opleiding in Californië. Daar studeerde
hij informatie- en computerwetenschappen en promoveerde er in 1990 met zijn
Etienne Wenger
– 127 –

community of practice
proefschrift Toward a theory of cultural transparency: Elements of a social discourse of the visible
en the invisible.
Wenger gaat er in zijn onderzoek vanuit dat het leerproces niet los gezien kan worden
van de sociale context waarin dit plaatsvindt. Hij werkt samen met Jean Lave
en publiceert samen met haar in 1991 het boek Situated Learning: Legitimate Peripheral
Participation. Hierin wordt de basis gelegd voor het concept van de ‘community of
practice’.
Het Institute for Research on Learning
Hoewel Etienne Wenger wordt gezien als grondlegger van het concept ‘community
of practice’, gaat de eer in feite naar een groep mensen die werkten bij of verbonden
waren met het Institute for Research on Learning (IRL).
De oprichting van dit instituut vond plaats in 1987 na een genereuze schenking
van de Xerox Foundation. De directe aanleiding vormde een aantal alarmerende
rapporten over de toestand van het onderwijs in de Verenigde Staten. Het IRL
besteedde in het begin veel aandacht aan de rol die nieuwe informatie- en communicatietechnologieën
konden spelen bij het ondersteunen en verbeteren van
leerprocessen. Toen de resultaten uitbleven, kwam de vraag naar wat leren eigenlijk
is, meer centraal te staan. Op dat moment werd de antropologische inbreng
groter, met name door Jean Lave. De onderzoekers van het IRL ontdekten dat het
meester-gezelleren en met name het leerlingschap (apprenticeship) in alle soorten
en vormen voorkwam, breed verspreid was en meestal uitermate succesvol was. In
hun ontdekking waarom dit type leren zo goed werkte, lag de kiem van community
of practice als theoretisch concept.
Als lerende is het nodig om lid te worden van een met elkaar verbonden, informele
gemeenschap, die veel verdergaat en intensiever is dan de relatie met een docent of
mentor. Het ‘een van hen worden’ en ‘zich opgenomen voelen in de gemeenschap’
vormen een integraal onderdeel van het leren.
Inmiddels werd het IRL opgeheven. De onderzoekers werden ondergebracht bij
bestaande faculteiten of begonnen voor zichzelf. Wenger maakte van zijn proefschrift
een handelseditie en zette daarmee het concept van community of practice
definitief op de kaart. In de tien daarop volgende jaren nam het gebruik van de
term exponentieel toe.
De monteurs van kopieermachines
Er is nog een naam die onlosmakelijk verbonden is met de notie van communities
of practice. Julian Orr, zelf een voormalig monteur van kopieermachines, verrichtte
later etnografisch onderzoek onder monteurs. In zijn boek Talking About
Machines beschrijft Orr wat deze monteurs werkelijk deden, niet wat ze zeiden dat
– 128 –

community of practice
ze deden of wat hun managers dachten ze de deden. Zijn bevindingen waren opvallend
en verbazingwekkend.
Orr ontdekte al snel dat de monteurs regelmatig met elkaar afspraken in een
restaurant in plaats van naar hun klanten te gaan. De gemiddelde manager zou
wellicht een prachtige kostenbesparing bespeuren, Orr concludeerde precies het
tegenovergestelde: de monteurs liepen niet de kantjes ervan af, maar waren juist
bezig met een van hun meest waardevolle activiteiten. Ze wisselden kennis en
ervaringen uit door elkaar anekdotes en verhalen (waarin elk van de kopieermachines
een eigen identiteit heeft) te vertellen en ze hielpen elkaar met de problemen
die ze tegenkwamen. Als een van hen een probleem op tafel legde waarvan de
oorzaken onduidelijk waren, passeerde al snel een scala aan verhalen over eerdere,
mogelijk vergelijkbare problemen de revue. De verhalen bevatten hints waar de
oplossing mogelijk gevonden kon worden, sloten oorzaken uit en waarschuwden
voor bepaalde paden. Voor Orr waren deze conversaties, de beschikbare informatie,
hun werk en de praktijk onlosmakelijk met elkaar verbonden.
De gesprekken tussen de monteurs beperken zich niet tot louter technische details,
maar omvatten ook klanten (‘hoe moet je omgaan met ongeduldige beheerders’),
de plaats waar de machines staan (‘daar heb je een pasje voor nodig van...’)
en de gebruikers (‘hoe zorg je dat de gebruikers die je niet ziet de machine goed gebruiken’).
Opvallend genoeg beschouwen de monteurs de uitgebreide technische
handboeken die bij elke machine horen als geheel opzichzelfstaande en over het
algemeen als weinig bruikbare objecten. Ze maken er slechts selectief gebruik van,
als een van de informatiebronnen om zich een beeld te vormen van wat er met een
falende machine aan de hand kan zijn. De (technische en sociale) complexiteit van
hun werk is vele malen groter dan de (technische) handboeken veronderstellen.
Vooral ook omdat de monteurs nauwelijks carrière kunnen maken, concludeert
Orr dat ‘the combination of individual, challenging work with a supportive community may be
the key to the attraction this job has for the technician’.
Xerox is op een dubbele manier verbonden met het ontstaan van het begrip ‘community
of practice’: het bedrijf was hoofdsponsor van het Institute for Research on
Learning en zijn monteurs fungeerden in het werk van Orr als belangrijke casus.
De community of practice als leerkader
Leren is meer dan het verwerven van kennis en omvat ook interactie met anderen
om kennis uit te wisselen en samen te werken. Leren is fundamenteel sociaal en
vindt ergens plaats, het is gesitueerd. Omdat tijdens sociale processen van kennisuitwisseling
een gezamenlijke identiteit groeit, is dit proces zowel uitdagend als
krachtig. Als mensen waarden, perspectieven, praktijken van handelen delen en
ontwikkelen, ontstaan communities of practice. Men voelt zich meer of minder
deelgenoot van deze gemeenschappen en kennis vormt een integraal onderdeel
Etienne Wenger
– 129 –

community of practice
van deze gemeenschap. Participatie maakt wie we zijn, wat we doen en hoe we
interpreteren wat we doen.
De sociale leertheorie is geen grootse leertheorie die andere leertheorieën overbodig
maakt. Integendeel, ze draagt bij aan het analyseren en ondersteunen van
informeel leren, collegiale ondersteuning en leren in netwerkverband. Het voorbeeld
van de monteurs van kopieermachines laat zien dat professionals voor zichzelf
al leeromgevingen creëren. De notie van community of practice is op de eerste
plaats een perspectief op leren dat tot voorzichtigheid maant. Informele leerprocessen
en de spontane ontwikkeling van communities of practice laten zich niet
verbeteren door ze te instrumentaliseren. In dat opzicht verschilt deze benadering
van leertheorieën waarin de kennisoverdracht en de acquisitie van kennis
centraal staan.
Wenger gaat in zijn theorie uit van vier vooronderstellingen:
1 Mensen zijn sociale wezens.
2 Kennis is een zaak van competentie met betrekking tot een bepaalde klus of
bezigheid, zoals toon houden, een fiets repareren, onderwijs geven, enzovoort.
3 Kennis is een zaak van participeren in de beoefening van dergelijke klussen of
bezigheden, dat wil zeggen actieve betrokkenheid in de wereld.
4 Zingeving _het vermogen om de wereld en onze betrokkenheid als zinvol te
ervaren_ is uiteindelijk waar leren over gaat.
Vanuit deze vier uitgangspunten ontwikkelt Wenger een theorie die op haar beurt
weer steunt op uiteenlopende theorieën over sociale structuur, praktijken, ontwikkeling,
menselijke activiteit, identiteit, subjectiviteit, collectiviteit, macht en
zingeving. Het concept ‘community of practice’ raakt al deze zaken. Het is daarbij
vooral bedoeld als een kader om leren in organisaties te kunnen onderzoeken en
te verbeteren.
Gedachtegang achter het concept
Mensen leren van en met elkaar. We leren als we met anderen praten over wat ons
bezighoudt, over ons werk of over een passie die we delen. Soms zijn we ons ervan
bewust dat we samen leren, veel vaker nog gaat het gaandeweg en ongemerkt. Als
we met enkele anderen rond de tafel gaan zitten en letterlijk onze koppen bij elkaar
steken, blijken we vaak in staat om lastige problemen te kraken en innovatieve
oplossingen te bedenken. Praten we niet alleen, maar gaan we echt samen
aan het werk, dan kan ons leren in een stroomversnelling terechtkomen. Overigens
gaat dit niet vanzelf, daarvoor hoeven we maar naar de vele matte en weinig
inspirerende bijeenkomsten en samenwerkingsverbanden om ons heen te kijken.
Als we samen met anderen iets willen leren, moeten we daar wel wat voor over
– 130 –

community of practice
hebben. Niet alleen door onze kennis en ervaring in te brengen, maar vooral ook
om te investeren in de onderlinge relaties en voort te bouwen op de inzet van anderen.
Als mensen elkaar de tijd en ruimte gunnen (en krijgen!) om samen te leren
en te experimenteren, kunnen ze elkaar inspireren en blijken ze maar al te vaak
tot bijzondere dingen in staat.
‘Communities of Practice’ (CoP’s) zijn groepen mensen (Lave spreekt consequent
van social places) die hun kennis en ervaringen rond een bepaald thema of vakgebied
delen en met elkaar leren om beter met de problemen en uitdagingen in de
praktijk om te gaan. Mensen vormen communities of practice om uiteenlopende
redenen, maar nagenoeg altijd willen ze hun vermogen om in de praktijk te handelen
verbeteren. Sommigen willen vooral elkaar helpen en bijstaan bij de problemen
en knelpunten die ze in de praktijk tegenkomen, of elkaar informeren over
nieuwe methoden en technieken.
Dé ‘community of practice’ als zodanig bestaat niet. Leren is een dimensie van de
praktijk (intrinsiek verbonden met menselijke activiteit) en het vormgeven van
die dimensie is een belangrijke, professionele opgave. Het vormgeven van leren
dichtbij de praktijk lukt het beste met denken vanuit de mogelijkheden van de
toekomst: noties en visies op hoe het beter kan en de ambitie daar iets mee te
doen. Uitwisseling van kennis en ervaring is zonder meer nuttig, maar niet voldoende.
Door met z’n allen te kijken naar wat men feitelijk doet en de effecten van
dat handelen trachten te doorzien, wordt de complexiteit van de praktijk duidelijker.
Vanuit een weloverwogen omgang met die complexiteit kan een nieuwe,
gemeenschappelijke praktijk ontstaan.
Participatie in communities of practice wordt door vier componenten gekarakteriseerd:
▪▪
Zingeving: een manier van praten over het vermogen (individueel en collectief )
om het leven en de wereld als zinvol te kunnen ervaren. Leren als ervaren.
▪▪
Praktijk: een manier van praten over de gemeenschappelijk gecreëerde aanpakken,
kaders en perspectieven die de onderlinge verplichtingen ondersteunen
▪▪
▪▪
in de praktijk. Leren als doen.
Gemeenschap: een manier van praten over de sociale configuraties waarin de gemeenschappelijke
ondernemingen als waardevol zijn bepaald en de participatie
herkenbaar wordt als competentie. Leren als horen bij.
Identiteit: een manier van praten over hoe leren ons leven verandert en hoe we
persoonlijkheden worden in de context van de gemeenschappen waaraan we
deelnemen. Leren als worden (wie je bent).
In communities of practice zijn bovengenoemde componenten aanwezig in een
bepaalde onderlinge samenhang. Het gaat daarbij niet om schools leren met
Etienne Wenger
– 131 –

community of practice
het accent op kennisoverdracht. Het ondersteunen van communities of practice
vraagt om andere aanpakken dan instructie en training. Leren is een zaak van
deelnemen en bijdragen aan praktijken en de daarmee verbonden gemeenschappen.
Het legitimeren of toestaan van mensen om deel te nemen en communities
of practice te vormen, raakt de kern van het concept. Dit wordt gevangen in het
begrip ‘legitimate peripheral participation’ (LPP), hetgeen te beschouwen is als
een vernieuwing van apprenticeship. Bij apprenticeship is er sprake van een hiërarchische
relatie tussen de meester en de gezel, LPP heeft betrekking op de horizontale,
peer-to-peernetwerkvorming en beïnvloeding. Waar vroeger de meester een
leerling al of niet accepteerde, is er nu een gemeenschap van professionals die een
nieuwkomer toestaat deel te nemen, dan wel uitsluit.
Een persoon participeert altijd in meerdere communities of practice en het leren
in en over deze communities of practice brengt een unieke identiteit voort. De
voortdurende, onderlinge afstemming vraagt van mensen een enorme toewijding.
Wierdsma en Swieringa (2002) definiëren de ‘plek der moeite’ als een stuiten
op een werkelijkheid die mensen verschillend interpreteren, terwijl er tegelijkertijd
de behoefte bestaat aan eenduidige betekenis om tot gezamenlijk handelen
over te gaan. Het vraagt interactie om die gedeelde betekenis te creëren. Maar dit
is tevens het moeilijkste onderdeel van lerend organiseren, omdat in die betekeniscreatie
uitsluiting van personen en zelfcensuur op de loer liggen. Het streven is
om te komen tot de ‘plek der ontmoeting’, daar waar dit cocreatief proces slaagt.
Verwante concepten
Er zijn diverse aanduidingen in zwang voor groepen mensen die samen leren:
kenniskringen, professionele leergemeenschappen, leernetwerken, praktijkgemeenschappen
et cetera. Het betreft hier verwante leervormen die vooral in de
uitvoering verschillen. In feite liggen die verschillen opgesloten in het concept
‘community of practice’ dat vooral een perspectief op leren is en geen instrument.
Dit wordt het beste uitgedrukt door te stellen dat elke community uniek is, qua
omvang, proces, inhoudelijke focus, intensiteit et cetera.
In de context van werk is men de laatste jaren steeds vaker het woord kennis actief
gaan gebruiken in relatie tot het uitvoeren van een beroep. Men spreekt van de
kenniseconomie. Dit geeft eens te meer aan dat leren en werken meer gekoppeld
zijn in plaats van gescheiden, zoals kenmerkend was in het industriële tijdperk.
Belangrijke redenen voor professionals om te leren met anderen zijn: om kunnen
gaan met nieuwe problemen en situaties, beter hanteren van de complexiteit van
veel situaties, de behoefte aan integrale aanpakken, ref lecteren op experimenten
en proeftuinen. Mede door de verstrengeling van leren en werken is gaandeweg
ook meer erkenning gekomen voor de waarde van de werkplek als leerplek. Die
waarde komt echter pas tot zijn recht, als er met anderen op geref lecteerd wordt.
– 132 –

community of practice
Praktijk en kritische reflectie
Enigszins tot verrassing van de mensen bij het Institute for Research on Learning,
kwamen de ‘early adopters’ van het community-of-practiceconcept vooral uit het
bedrijfsleven en niet uit het onderwijs waarop zij zich richtten. Kennismanagers
in grote organisaties zagen (en zien) communities of practice als waardevol ‘instrument’
om de kennisuitwisseling te vergroten en nieuwe kennis te genereren.
Ondernemingen als Xerox, Shell en IBM, maar ook een instituut als de Wereldbank,
experimenteren al sinds het midden van de jaren negentig van de twintigste
eeuw met het initiëren en faciliteren van communities of practice. Veel van
hun ervaringen met CoP’s zijn vrij beschikbaar op het Internet. Ook ontstonden
er allerlei toolkits met werkvormen en checklists.
De CoP-methodiek heeft praktische waarde, omdat het ons in staat stelt een leerproces
vorm te geven, waarbij het natuurlijke en informele karakter de ruggengraat
vormt en waarbij de verbinding met de dagelijkse praktijk vooropstaat. Dat kan
door drie dimensies in samenhang te ontwikkelen en aandacht te blijven geven:
▪▪
De praktijk. Hiermee wordt bedoeld de praktijk die mensen in een netwerk
delen. Een praktijk hoeft niet samen te vallen met een discipline. Bij stadsvernieuwing
bijvoorbeeld komen een heleboel disciplines samen, omdat beleidsmakers,
architecten, kunstenaars, projectontwikkelaars, onderzoekers et
▪▪
▪▪
cetera daarin met elkaar samenwerken.
Het domein. Dit is het geheel van thema’s die van belang zijn in de praktijk en
met name bij het verbeteren van een praktijk. Het zijn spannende vragen, die
niet één-twee-drie oplosbaar zijn, maar vooral energie genereren om mee aan
de slag te gaan, omdat ze direct gekoppeld zijn aan de praktijk. Deze vragen
behoeven een grondige verkenning om ermee verder te komen.
De gemeenschap. De gemeenschap is het netwerk van mensen die bereid zijn met
elkaar op te trekken, zich te verdiepen in elkaars context en die met elkaar een
open en veilige leerruimte weten te creëren. Voorwaarde is dat zij zich kwetsbaar
durven op te stellen, maar ook dat zij goed kunnen doorvragen. Met andere
woorden, het gaat om kritische reflectie, maar tevens om het vermogen om
op een waarderende manier naar uiteenlopende onderwijsvormen te kijken.
De samenhang tussen deze dimensies is weergegeven in figuur 9.1. De dimensies
zijn te beschouwen als de assen van een driedimensionale leerruimte. Het is deze
leerruimte die tot stand komt door uiteenlopende leeractiviteiten te organiseren
en door steeds nieuwe mensen erbij te betrekken.
De waarde van de CoP-methodiek schuilt in het ontstaan van een leertraject vanuit
de intrinsieke betrokkenheid van mensen. Opstarten, uitvoeren en transformeren
zijn geen fasen, maar schakels in het leertraject. In elke leeractiviteit zijn
Etienne Wenger
– 133 –

community of practice
figuur 9.1 Leerruimte volgens de CoP-methodiek met de drie dimensies
Community
Opstarten
Intrigerende
vragen
Transformeren
Praktijk
Uitvoeren
Domein
deze drie schakels opnieuw aan de orde. De sturing vanuit een organisatie bij de
totstandkoming van de CoP’s en hun activiteiten, lijkt in tegenspraak met de eerdergenoemde
uitgangspunten. Indien echter de facilitatie gericht is op het creëren
van ruimte voor de uitwisseling van kennis en ervaring, dan worden mensen verleid
tot leren. Gaandeweg kan dan dat leren worden versterkt door te ontwerpen
en te begeleiden in lijn met het traject dat mensen met elkaar voor ogen hebben.
Vooral in het begin is terughoudendheid in de facilitering gewenst, omdat deelnemers
nog onvoldoende op elkaar zijn afgestemd.
Voorbeelden
Een paar voorbeelden van CoP’s om aan te geven hoe dit concept in de praktijk
werkt.
▪▪
Projectleiders en beleidsmedewerkers van overheden met ruimtelijke ambities,
zoals in de regio Venlo, gemeente Haarlemmermeer en gemeente Almere,
waren de deelnemers aan CoP ‘Duurzame Gebiedsontwikkeling’.
▪▪
Er is onlangs een CoP gestart voor ambtenaren van het ministerie van VROM
over Cradle2Cradle in beleid, beleidsuitvoering en bedrijfsvoering.
▪▪
In de bouwsector zijn CoP’s aan de orde van de dag: CoP ‘Virtuele Bouwprocessen’,
CoP ‘Eigen Initiatief ’, CoP ‘Eindgebruikersparticipatie’.
▪▪
In 2005 startte de CoP ‘Creatieve Economie’. Deze CoP bestond uit projectontwikkelaars,
gebiedsontwikkelaars, gemeenten, financiers en woningcorporaties
uit heel Nederland. Eind 2008 sloten ze hun leertraject af met een mooi
boek over nieuwe ideeën voor oude gebouwen.
– 134 –

community of practice
▪▪
▪▪
▪▪
Het Platform Beroepsonderwijs is op zoek naar samenwerkingsverbanden in
de driehoek student-bedrijven-opleiding en wil daarvoor verschillende CoP’s
opzetten.
Het Beacon-project van Heineken is een CoP die speciaal is opgericht voor marketingmanagers
die worstelen met modetrends bij jongeren.
Het stimuleren van ondernemerschap in het hoger kunstonderwijs kreeg vorm
in het programma Creative Co-Makership dat met een lerende aanpak werkt
waarin regionale CoP’s centraal stonden.
Gevaar voor romantiseren
‘Communities of practice’ en ‘legitimate peripheral participation’ (LPP) zijn geen
geïsoleerde concepten, maar maken onderdeel uit van een sociale theorie over
leren. Leren wordt geplaatst in een alledaagse context van het leven, zoals het zich
voltrekt en waar mensen onderdeel van uitmaken. Leren speelt zich dus niet alleen
af in de hoofden van mensen. We leven in een sociaal geconstitueerde wereld
met zijn geschiedenissen, instituties, identiteiten, generaties, machtsrelaties en
de processen van productie en reproductie die zich voltrekken in communities
of practice. Een persoon maakt altijd onderdeel uit van meerdere communities of
practice en ontwikkelt een unieke identiteit dwars door die communities heen.
Instrumentalisering lijkt in tegenspraak met het zelfgestuurde karakter van
communities of practice. In de context van organisaties is er echter wel vraag naar
nieuwe methodieken die gebruikmaken van deze theoretische inzichten. Dit levert
een spanningsveld op waar leermanagers, facilitators en ontwerpers van leerprocessen
zich bewust van dienen te zijn. Werken vanuit communities of practice
begint met oog hebben voor spontane en informele leerprocessen, het individuele
eigenaarschap over leren en de moeite die het vraagt om tot collectieve leerprocessen
te komen. Zelfs met alle goede bedoelingen ontstaan er tegenstrijdigheden,
fricties en spraakverwarringen die in het ergste geval tot conf licten leiden.
Communities of practice zijn geen doel op zich, maar een middel om praktijksituaties
te verbeteren, ervaringskennis beter te benutten of vakmanschap te ontwikkelen
en daarmee ook de eigen identiteit vorm te geven. Daarbij dient het uitgangspunt
niet te zijn het kopiëren van goede praktijken of rolmodellen. Men kan
wel leren van de fouten die anderen al hebben gemaakt. Wie wil dat niet Maar
in veel gevallen zal het toch zo zijn wat Chris Argyris al beaamde: leren is ervoor
zorgen dat je fouten die je moet maken zo snel mogelijk maakt. Vernieuwing is
namelijk elke keer anders. Een lerende aanpak waarin communities of practice
een centrale rol spelen, is geen romantische, eerder een logische keuze.
Etienne Wenger
– 135 –

community of practice
Referenties
Literatuur (volledige literatuurlijst: pagina 637)
Argyris, C. & D.A. Schön (1978). Organizational learning: A theory of action perspective.
Reading, MA: Addison-Wesley.
Bood, R. & M. Coenders (2004). Communities of practice: bronnen van inspiratie. Utrecht:
Lemma.
Lave, J. & E. Wenger (1991). Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation.
Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Wenger, E. (1998). Communities of Practice: Learning, meaning, and identity. Cambridge,
UK: Cambridge University Press.
Wierdsma, A.F.M. & J. Swieringa (2002). Lerend organiseren: als meer van hetzelfde niet
meer helpt. Groningen: Noordhoff Uitgevers.
Websites
www.cpsquare.org
socialmedia.wikispaces.com
du.onderwijsontwikkeling.net/set-730-nl.html
– 136 –