Op verkenning 3 - Thema 'De zon' handleiding voor de leerkracht

Handleiding
DE ZON
Sofie Seghers
Jef Pazmany
Naam: .................................................................................................
Klas: ...............................................
1

Op verkenning – De zon - bestaat uit:
• Een themaschrift
• Een handleiding
• Een Bordboek Plus
Een volledig productoverzicht vind je op www.opverkenning.be.
Auteur:
Sofie Seghers
Conceptcoördinator:
Jef Pazmany
Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden.
Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De
vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop
van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van die mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit
zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hun dus een stuk van
die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren
buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking
tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.
Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij
vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden.
© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2015
De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.
Eerste druk 2015
ISBN 978-90-306-7199-2
D/2015/0078/46
Art. 562327/01
NUR 193
Cover en lay-outconcept: HarderBetterFasterStronger
Opmaak: B.AD
Verhaal: Rien Broere
Tekeningen: Jonas Van de Vyver
2
DE ZON

inhoud
INHOUD
Lessenoverzicht 4
LES 1 Ga je mee op verkenning 6
LES 2 De zon als warmtebron 14
LES 3 De seizoenen 20
LES 4 Planten hebben de zon nodig! 28
LES 5 Nachtdieren 36
LES 6 Energie van de zon 44
LES 7 De mens past zich aan. 52
LES 8 Een zonnewijzer maken 60
LES 9 De zon kan gevaarlijk zijn. 68
LES 10 Terugblik 72
 inhoud 3

Lessenoverzicht
Dit overzicht geeft kort de kern van alle lessen weer. Het laat je toe snel te beoordelen of je de door
de auteurs gekozen volgorde van de lessen wilt aanhouden of een andere volgorde verkiest.
LES 1 – Ga je mee op verkenning
Wat weten de leerlingen al over de zon en de maan Wat willen ze nog meer te weten komen Via een
verhaal en een tekening wordt de eerste stap in het thema ‘De zon’ gezet.
LES 2 – De zon als warmtebron
De zon geeft warmte en licht. De leerlingen beleven en voelen die warmte. Ze ervaren
proefondervindelijk dat de zon een warmtebron is. Ze gaan in groepjes aan de slag.
LES 3 – De seizoenen
Hoe ontstaan dag en nacht Wat zijn de dagen van de week Hoeveel maanden zijn er in een jaar
Welke seizoenen zijn er We maken kennis met het cyclische verloop van een jaar. De leerlingen
beleven het jaar aan de hand van ervaringsgerichte opdrachten.
LES 4 – Planten hebben zonlicht nodig.
Als planten geen zonlicht krijgen, dan gaan ze dood. De leerlingen worden echte wetenschappers en
gaan dit aantonen aan de hand van allerlei proefjes.
LES 5 – Nachtdieren
De zon is onder. Het is nacht. De leerlingen ervaren wat het is om niets te zien. Welke zintuigen nemen
het van onze ogen over Ze maken ook kennis met enkele nachtdieren. Die hebben geen zon nodig.
VERHAAL – Prins Jandorie (Rien Broere)
Midden in het themaschrift zit een boeiend kortverhaal. Verhalen brengen een onderwerp tot leven
en zorgen ervoor dat de leerlingen zich kunnen inleven in de wereld van de personages. Hoe en
wanneer je het verhaal een rol laat spelen tijdens dit thema, staat je vrij. Laat je de leerlingen het
vooraf thuis lezen Lees je het in de klas Bij het begin van het thema, tussendoor of achteraf Je kiest
zelf het gepaste moment en de geschikte plaats. Je kunt er ook een drama-activiteit of een creatieve
schrijfopdracht aan koppelen.
4
DE ZON

LES 6 – Energie van de zon
De zon geeft warmte en licht. Maar de zon zorgt ook voor energie. Het is groene energie, die raakt nooit
uitgeput. De leerlingen doen allerlei proefjes om aan te tonen dat de zon een bron van energie is.
LES 7 – De mens past zich aan.
De leerlingen ontdekken in deze activiteit dat mensen zich op verschillende manieren aan het weer
aanpassen. Zo bepaalt het weer welke kledij de mensen aantrekken. Bij sommige weertypes hebben
we ook bepaalde attributen nodig.
LES 8 – Een zonnewijzer maken
We keren terug in de tijd … De leerlingen ontdekken de geschiedenis van de tijdmeting. Vroeger
bepaalden de mensen de tijd met behulp van een zonnewijzer. De leerlingen maken zelf een
zonnewijzer.
LES 9 – De zon kan gevaarlijk zijn.
Het is zalig om in de zon te spelen. Maar … de zon kan ook gevaarlijk zijn. Door middel van het verhaal
Tamme Tijger ontdekken de leerlingen de gevaren van de zon. Ze leren hun huidtype te bepalen en
maken een affiche om andere mensen te waarschuwen voor de gevaren van de zon.
LES 10 – Terugblik
We blikken terug op wat we in dit thema geleerd hebben. De mindmap in het themaschrift wordt
ingevuld.
Leren leren
De laatste bladzijde van het themaschrift biedt de leerlingen ondersteuning bij het leren leren. Tegelijk
helpen de tips bij de reflectie over hun eigen leerproces. Er is ook ruimte voor goede raad van de
leerkracht.
 Lessenoverzicht 5

LES 1
Ga je mee op verkenning
Domein(en): techniek / natuur
Onderwerp: verkenningsactiviteit
Lesduur: 25 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 2-3
Voor de leerkracht
• prentenset: prent 1
(mindmap)
• verhaal p. 9-10
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 1
• wereldkaart
Vooraf
In deze eerste les ga je met de leerlingen op verkenning naar de zon.
• Wat weet je al over de zon
• Wat wil je nog te weten komen
Start
In deze eerste les van een lessenreeks over de zon ga je met de leerlingen op
verkenning naar de zon.
• Wat weet je al over de zon
• Wat wil je nog te weten komen
Je vertelt de leerlingen dat je hen een verhaal uit Rusland zult voorlezen. Een
verhaal over de zon en de maan.
• Ga op zoek naar Rusland op de wereldkaart. Wie vindt Rusland het eerst
Lees het verhaal voor met de nodige intonatie, zodat je sfeer brengt in de klas
en de interesse van de leerlingen opwekt.
Geef de leerlingen de kans om af en toe een vraag te stellen als ze een woord
niet begrijpen.
Stop het verhaal af en toe en laat de leerlingen het navertellen in hun eigen
woorden.
Tijdens die pauzes vraag je de leerlingen om het verdere verloop van het
verhaal te voorspellen:
• Wat zal er nog gebeuren Hoe gaat dit nu aflopen
• Wat hebben jullie onthouden uit het verhaal
• Zou dit verhaal echt gebeurd zijn Waarom wel/niet Het is een volksverhaal.
Het is niet echt gebeurd. Draken hebben ook nooit bestaan.
• Kan het dan niet dat de zon en de maan plots verdwijnen Waar zouden ze dan
zijn
• Waarom bedachten mensen volksverhalen Mensen dachten vroeger wel
eens dat de dingen in de natuur veroorzaakt werden door monsters of
natuurgoden. Zo probeerden ze sommige dingen te verklaren.
6
DE ZON

Kern
Opdracht 1 Een tekening bij het verhaal
Maak een tekening bij het verhaal ‘Hoe de zon en de maan werden ontvoerd en
teruggehaald’.
De tekening moet het thema van het verhaal samenvatten: de zon en de maan
die verdwenen zijn.
Opdracht 2 Zon en maan herkennen
Bespreek met de leerlingen de twee afbeeldingen van de zon in het
themaschrift op p. 2.
Projecteer de afbeeldingen op het smartboard.
• Wat zie je op deze afbeeldingen foto’s van de zon
• Hoe weet je dat Het is een grote vuurbol. De zon heeft stralen.
• Waaraan herken je de zon aan de kleur / aan het zwart van het heelal / aan
de wolkjes rond de zon
Toon de kindertekening van de zon op p. 3.
• Wat stelt deze tekening voor Het is een kindertekening van de zon.
• Waarom tekenen leerlingen/mensen de zon meestal op die manier De
zonnestralen stellen de zonne-uitbarstingen voor.
• Wanneer zie je de zon overdag / als er geen wolken zijn
• Toch zie je ook op een zwaarbewolkte dag nog dat de zon er is. Hoe Er is licht.
Ook al is de (vorm van de) zon niet te zien.
Bespreek met de leerlingen de afbeeldingen van de maan in het themaschrift
op p. 2.
Projecteer de afbeeldingen op het smartboard.
• Wat zie je op deze afbeeldingen foto’s van de maan
• Hoe weet je dat Het is een grote, zilverkleurige bol.
• Waaraan herken je de maan aan de kleur / aan het zwart van het heelal /
aan het donker van de nacht
Toon de kindertekening van de maan op p. 3.
• Wat stelt deze tekening voor Het is een kindertekening van de maan.
• Waarom tekenen leerlingen/mensen de maan meestal op die manier De maan
wordt vaak in een banaanvorm voorgesteld, het is één van de verschijningen
van de maan.
• Wanneer zie je de maan ’s nachts, als het donker is / als er geen wolken zijn
De leerlingen vullen in het themaschrift op p. 2 bij opdracht 2 in wat ze zien.
LES 1 Ga je mee op verkenning 7

Verwerking
Opdracht 3 Wat weet je al over de zon en wat wil je nog meer weten
De leerlingen schrijven in het themaschrift op p. 3 rond de zon en rond de
maan in het groen wat ze er al over weten. In het rood noteren ze wat ze nog
graag willen weten.
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon prent 1 uit de prentenset.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
Afronding
Als afsluiter van deze verkennende les kijk je met de leerlingen naar een
informatieve film over het heelal.
Op je tocht door het heelal kom je de aarde, de zon, de maan, de sterren en de
Melkweg tegen.
In de volgende lessen leren we meer over de zon.
8
DE ZON

Het verhaal over de zon en de maan
Hoe de zon en de maan werden ontvoerd en teruggehaald
Verder dan het verste bos, verder dan de diepste zee, verder dan de hoogste berg huisde een monsterlijke draak
– de Oerdraak. Hij was de stamvader van alle draken, een kwaadaardige vuurspuwer, een rotsenkrabber, een
kronkelstaart, een bruller die de bladeren van de bomen brulde en met zijn hete adem rivieren drooglegde. Op
een dag werd deze Oerdraak een mensenhater. Hij brulde woedend, ging op zijn achterpoten staan en plukte, om
de mensen te treiteren, de zon en de maan van de hemel. Over de aarde viel een grote duisternis en de mensen
werden bang.
De Oerdraak hapte in het duister om zich heen en slokte alle mensen op, hij spaarde er geen. Dat wil zeggen: hij
zag een klein jongetje en zijn veulentje over het hoofd. En in een uitgestrekt bos zat nog een tweede jongetje met
zijn veulentje verborgen. Terwijl in een bergspelonk een derde jongetje zich met zijn veulentje verstopt had.
De Oerdraak nam de zon en de maan mee naar zijn hol. Dat was gelegen achter het verste bos, achter de diepste
zee, achter de hoogste berg.
De drie jongetjes en hun veulentjes werden drie grote mannen met ieder een vurig paard. De eerste noemde zich
Aardvuist, de tweede noemde zich Bosvuist, de derde noemde zich Bergvuist.
Op een dag liep Aardvuist met zijn zwaard in de hand over de steppe. Hij vroeg zich af: Waarom is het altijd zo
donker om ons heen Waar is het licht van zon en maan gebleven Waarom kan ik mijn paard alleen horen en
voelen, maar nooit eens zien wat voor kleur het dier heeft Aardvuist nam toen en daar een dapper besluit: ‘Ik ben
de eerste ridder op de aarde en ik zal niet rusten voor mijn paard en ik de zon gevonden hebben, want zonder licht
is het leven niet veel beter dan de dood.’
Terwijl hij op zijn paard verder reed, merkte hij dat zich iets in het duister bewoog. Dat was Bosvuist, die in het
donker stond te spelen met een boom die hij uit de grond had gerukt; zo sterk was hij geworden. Hij gooide de
boom met de ene hand in de lucht en ving hem dan met de andere hand weer op. Hij had zijn paard naast zich
staan en was verbaasd de tred van een tweede paard te horen, zodat hij riep: ‘Wie gaat daar en waarheen gaat hij’
‘Ik ben Aardvuist’, klonk het antwoord onbevreesd. ‘Ik ben op weg om de zon en de maan terug te halen.’
‘Laten we dan samen gaan. Ik heb een takje in mijn hand dat ons daarbij goed van pas kan komen.’
Bosvuist besteeg zijn paard – dat sneeuwwit was, al zag hij dat niet – en als broers trokken de twee helden verder.
Ze bereikten de bergen en merkten dat daar iets bewoog. Dat was de derde held: Bergvuist, die op een rotspiek
zat te spelen met een enorm rotsblok. Hij gooide het met de ene hand in de lucht en ving het met de andere hand
weer op. ‘Wie gaan daar’, riep hij. ‘Waarheen gaan zij’
‘We zijn Aardvuist en Bosvuist en we zijn op weg om de zon en de maan terug te halen.’
‘Dan ga ik met jullie mee. Ik heb een steentje in mijn hand dat ons daarbij van pas kan komen.’
Ze trokken verder. Bosvuist op zijn paard dat zo grauw was als een rotswand in de regen – trouwens, die kleur
had het dier als veulentje al gehad. Na lang gereden te hebben kwamen ze op een uitgestrekt veld. Door dat veld
kronkelde een lichtende rivier. Over die rivier was een zilveren brug en naast die rivier stond een zilveren huis.
De drie helden sprongen van hun paarden en gingen het zilveren huis in. Wat een pracht vonden ze daar! Langs de
wanden blonken zilveren sterren, op de vloer lagen tapijten van zilverdraad, op de tafels stonden zilveren schalen
vol heerlijke gerechten. Alleen ontbrak de eigenaar van het huis. De drie helden aten en dronken naar hartenlust,
waarna ze op de zilveren tapijten gingen liggen – die waren zo zacht als engelenhaar – en insliepen.
In het donkerste deel van de nacht schrok Bosvuist wakker. Hij hoorde zijn paard buiten hinniken en onrustig
snuiven. Bosvuist sprong op, greep zijn takje (dat was een hele boom) en liep snel naar buiten. Hij zag dat de
lichtende rivier hevig kolkte en golfde. Negen manshoge golven gleden achter elkaar naderbij. De negende golf
droeg een zilveren troon. Op die zilveren troon zat een negenkoppige en negenvoudig gekroonde draak. Hij brulde:
‘Luister naar mij! Ik ben de zoon van de Oerdraak. Ik daag jullie uit! Ik zal jullie verpulveren!’
‘Wees daar niet te zeker van’, antwoordde Bosvuist rustig. Hij liet zijn takje neerdalen op de negen drakenkoppen
en verpletterde in één klap alle negen. De negen zilveren kronen rolden als hoepels door het gras. Het ondier
bloedde leeg; het teerzwarte bloed stonk naar brandend rubber.
Bosvuist ging terug het zilveren huis in en wekte de andere twee helden. Nu reden ze verder tot ze een donker
smeulende rivier bereikten waarover een gouden brug was en naast die brug stond een gouden huis. De drie
LES 1 Ga je mee op verkenning 9

helden stegen van hun paarden, gingen het gouden huis binnen en vonden daar een ongekende pracht: langs de
wanden fonkelden gouden sterren, op de grond lagen tapijten van gouddraad met gouden franje, op een gouden
tafel stonden gouden schalen vol goudgeel gebraad en goudrenetten. Alleen de eigenaar van het huis ontbrak.
Dat weerhield de drie helden er niet van naar hartenlust te eten en daarna in te slapen op de gouden tapijten, die
zacht waren als de zachtste zijde.
In het donkerste deel van de nacht werd Bergvuist gewekt door het hinniken van zijn paard. Hij sprong op, nam zijn
steentje in de hand en ging naar buiten. Daar zag hij dat de zwarte smeulende rivier in wilde beweging was. Twaalf
manshoge golven rolden naderbij. De twaalfde golf droeg een gouden troon en op die troon zat een twaalfkoppige
draak met op iedere kop een gouden kroon, luid brullend: ‘Ik ben de oudste zoon van de Oerdraak. Ik heb voor
jullie niets dan hoon, ik zal jullie verpletteren!’
‘Ik heb genoeg van dit schetteren!’, riep Bergvuist en hij slingerde zijn steentje (een machtig rotsblok) zo goed
gemikt naar de oudste zoon van de Oerdraak dat in één worp alle twaalf koppen werden verpletterd, op één na.
Die ene kop keek Bergvuist smekend aan en zei op heel wat bescheidener toon: ‘Maak me niet helemaal dood,
Bergvuist, spaar mijn laatste kop. Als je het doet, zal ik jullie de zon en de maan terugbezorgen.’
‘Waar zijn de zon en de maan dan’, vroeg Bergvuist.
‘Hier heb ik ze’, zei de zoon van de Oerdraak en hij haalde uit het rechteroor van zijn twaalfde kop de zon en uit het
linkeroor de maan.
Bergvuist nam ze van hem in ontvangst. Hij stopte de zon in zijn rechterzadeltas en de maan in zijn linkerzadeltas.
Daarna verpletterde hij toch nog de twaalfde drakenschedel. Het was tegen de afspraak, maar Bergvuist dacht: de
enige goede draak is een dode draak. Vuur en zwavel ontsnapten uit het stervende drakenlichaam.
Juichend ging Bergvuist de andere twee helden wekken. ‘Sta op! Ik heb de zon en de maan bij me! Nu kunnen we
ze terugbrengen naar de landen waar we als kleine jongens leefden!’
De helden sprongen in het zadel en gaven hun paarden de sporen. Nu pas merkten ze hoe ver ze gereden hadden
voor ze de zon en de maan hadden teruggevonden; er leek geen einde te komen aan de terugweg. Door de lange
reis vermoeid sliepen de helden op een bergtop.
Plotseling verscheen de Oerdraak in eigen persoon. Zonder de drie slapende helden te wekken, sloop de Oerdraak
naderbij en legde zijn enorme staart in een cirkel om hen heen, zodat de drie slapers als het ware binnen de muren
van een gepantserde gevangenis werden opgesloten. Nu siste de draak vals en hij lachte boosaardig: ‘Jullie zitten
als ratten in de val! Jullie hebben de zon en de maan geroofd en het leven van mijn oudste zoon gedoofd! Hoor wat
de Oerdraak nu belooft!’ En hij liet al zijn tanden blikkeren.
De drie helden schrokken wakker, sprongen op hun paarden, maar het lukte geen van de drie paarden over de
hoge hindernis van de drakenstaart te springen. Het grauwe paard van Bergvuist sprong, struikelde en tuimelde in
de open muil van de draak. Het witte paard van Bosvuist sprong, struikelde en tuimelde in dezelfde opening. Nu
was alleen Aardvuist nog over. Zijn paard leek van dapperheid vleugels te hebben gekregen. Het edele dier sprong
zo snel van de ene naar de andere kant dat het de drakenmuil te vlug af was. Aardvuist bracht met zijn zwaard
het monster diepe verwondingen toe, kerfde zijn staart, ja wist een gat te hakken in de buik van de draak, zodat
Bosvuist en Bergvuist weer naar buiten konden galopperen om Aardvuist te helpen de draak verder in stukken te
hakken.
Toen het ondier in moten en parten op de bergtop lag uitgestald, kwamen uit het dode karkas ook alle mensen
te voorschijn die, nadat de grote duisternis was gevallen, waren opgeslokt. Aardvuist nam nu de zon uit de
rechterzadeltas en gooide hem hoog de lucht in. De zon bleef eventjes stilstaan aan de hemel en vervolgde toen
zijn weg naar het westen alsof hij nooit was weggeweest.
Pas toen de zon bijna was ondergegaan, nam Aardvuist de maan uit de linkerzadeltas en hij gooide haar hoog in de
lucht. Eventjes bleef de maan verwonderd stilstaan, dan zette ze zich in beweging en reisde door de nacht alsof er
nooit van een ontvoering sprake was geweest.
De mensen zagen dat de nacht nu niet meer vol eindeloze duisternis was en ze gingen rustig slapen. De drie helden
hielden de wacht tot de maan was ondergegaan en het eerste morgenrood de terugkomst van de zon aankondigde.
BRON: ‘Sprookjes en vertellingen uit Rusland’ vertaald en bewerkt door Hans Werner. Deltos Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1972.
ISBN: 90-10-30122-2
10
DE ZON

LES 1 Ga je mee op verkenning 11

LES 1
Ga je mee op verkenning
Na deze les ...
weet ik meer over de zon.
kan ik zeggen wat ik nog over de zon wil weten.
1
Luister naar het verhaal. Maak een tekening die samenvat waarover het verhaal gaat.
Hoe de zon en de maan werden ontvoerd en teruggehaald
2
Wat herken je op de foto’s Schrijf kernwoorden op.
de zon, door
een telescoop
bekeken
de zon, gezien
vanaf de aarde
de maan, door
een telescoop
bekeken
de maan, gezien
vanaf de aarde
2
DE ZON
12
DE ZON

3
Wat weet je al over de zon en de maan Wat wil je nog meer weten
a Schrijf rond de tekening met groen wat je al weet.
b Schrijf rond de tekening met rood wat je nog wilt weten.
LES 1 Ga je mee op verkenning 3
LES 1 Ga je mee op verkenning 13

LES 2
De zon als warmtebron
Domein(en): levende en niet-levende natuur
Onderwerp: de zon als energiebron
Lesduur: 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 4-5
• een zwart en een wit
T-shirt (of doek)
• lijm en een schaar
Voor de leerkracht
• kopieerblad p. 1-2
(op leerlingaantal)
• prentenset: prent 1
Voor de klas
• bordboek
• rode en blauwe post-its
Vooraf
Deze les kun je alleen geven op een warme en zonnige dag. De leerlingen
moeten de warmte van de zon kunnen voelen/beleven.
Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige les.
• Wat weet je over de zon uit de vorige les Je ziet de zon als het mooi weer is
en er weinig tot geen wolken zijn. De zon zorgt overdag voor licht. ’s Nachts
zie je de zon niet, maar wel de maan (bij mooi weer).
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 4 en maken opdracht 1 per twee.
Zorg voor heterogene duo’s, zodat de leerlingen optimaal van elkaar leren. Na
de opdracht volgt een korte bespreking.
• Welke voorwerpen kleurde je rood waterkoker, bureaulamp, kookplaat,
radiator, koffiezetapparaat en haardroger
Welke kleurde je blauw trui, appel, voetbal, paraplu, boek en balpen
• Waarom worden sommige voorwerpen warm Sommige voorwerpen worden
warm doordat ze gebruikmaken van elektriciteit, ze werken op stroom.
Wanneer we ze aanzetten, worden ze warm.
De leerlingen nemen kopieerblad p. 1-2 en maken dezelfde oefening: ze
knippen de voorwerpen uit kopieerblad 1 en kleven ze op de juiste plaats in
de tabel op kopieerblad 2. Alternatieve oefening: geef de leerlingen vooraf de
opdracht om in tijdschriften foto’s van allerlei voorwerpen te zoeken. Ze kleven
ook die voorwerpen op kopieerblad 2 in de juiste tabel.
Kern
De zon is een energiebron
Je laat de leerlingen opnieuw per twee werken. Of het dezelfde groepjes zijn
als bij de inleidende opdracht of net niet, dat beslis je zelf.
Opdracht 2 speelt zich in twee delen af: eerst in en daarna buiten de klas. Je
hebt een warme en zonnige dag nodig om de opdrachten uit te voeren.
Deel roze en blauwe post-its uit. Vraag hen om op voorwerpen in de klas
en daarna buiten de klas een roze post-it te kleven als ze warm zijn (of zo
aanvoelen) en een blauwe als ze koud zijn (of zo aanvoelen). Als er op een
voorwerp al een post-it van een ander groepje hangt, dan mag er geen meer
worden bij gehangen. Er kunnen dus post-its overblijven.
14
DE ZON

Maak duidelijk dat de gekozen voorwerpen een roze of blauwe post-it krijgen
naargelang ze echt warm of koud aanvoelen. Bijvoorbeeld: de verwarming in
de klas krijgt een blauwe post-it, want ze staat uit en voelt dus koud aan.
Na het eerste deel van de opdracht volgt een korte bespreking:
• Welke voorwerpen in de klas voelden warm/koud aan Waarom De
voorwerpen die in het zonnetje staan, voelen warm aan. Voorwerpen die in
de schaduw (niet in de zon) staan voelen koud aan.
• Wat zorgt dus voor die warmte/kou de zon (warmte) / het ontbreken van de
zon (kou)
Voor het tweede deel van de opdracht ga je naar buiten.
Ook daar kleven de leerlingen roze post-its op de voorwerpen die warm
aanvoelen en blauwe op de voorwerpen die koud aanvoelen.
Als alle post-its gekleefd zijn, herhaal je de korte nabespreking.
Voor de volgende opdracht blijf je buiten met je leerlingen. Laat hen de witte
T-shirts aantrekken die ze meebrachten.
Je vertelt hen vooraf niet dat je met witte en zwarte kledij gaat uittesten wat
het warmst aanvoelt. Dat moeten ze zelf ontdekken.
Geef de leerlingen de opdracht om in de schaduw te gaan staan. Pas wanneer
jij een teken geeft, komen ze terug bij jou.
Laat hen ongeveer twee minuten in de schaduw staan en vraag hen om zich
rustig te houden (vermijden van lichaamswarmte door inspanningen).
Daarna geef je dezelfde opdracht, maar deze keer staan ze twee minuten in de
zon.
Na de opdracht volgt een korte bespreking:
• Wat was het verschil tussen de schaduwplek en de zonrijke plek In de
schaduw is het frisser dan in de zon.
• Wat zorgt voor die warmte/koude Als we in de zon staan, voelen we de
warmte die de zon geeft. In de schaduw is er geen zon, de zon kan ons daar
dus niet opwarmen, het voelt er frisser aan.
De leerlingen trekken nu het zwarte T-shirt aan (of bedekken zich met een
zwarte doek). Vraag hen om in de schaduw te gaan staan. Pas wanneer je een
teken geeft, komen ze terug bij jou.
Laat hen ongeveer twee minuten in de schaduw staan en vraag hen om zich
rustig te houden (vermijden van lichaamswarmte door inspanningen).
Daarna geef je dezelfde opdracht, maar deze keer staan ze twee minuten in de
zon.
Na de opdracht volgt dezelfde korte bespreking als toen de leerlingen de witte
T-shirts droegen.
LES 2 De zon als warmtebron 15

Bron:
www.vandezonkrijgjeenergie.nl
Je concludeert:
• Was er een verschil tussen het zwarte en het witte T-shirt Met het zwarte
T-shirt was het veel warmer dan met het witte T-shirt.
• Hoe zou dat komen, denk je Een donkere kleur neemt de warmte van de zon
op. Een witte kleur reflecteert het zonlicht in plaats van de warmte op te
nemen.
Algemeen besluit:
--
De zon zorgt voor warmte.
--
De zon geeft warmte-energie.
--
De zon is een energiebron.
De groepjes brengen verslag uit van hun bevindingen.
• Wat heb je ontdekt door de opdrachten met warme en koude voorwerpen in en
buiten de klas
- Een voorwerp kan opwarmen zonder dat het op elektriciteit werkt.
- De zon zorgt voor die warmte.
- In de schaduw warmt een voorwerp niet op.
• Wat heb je ontdekt door het proefje met de zwarte en witte T-shirts
- Als je een wit T-shirt draagt, warmt je lichaam niet zo snel op.
- De zonnewarmte versterkt als je donkere kledij draagt.
• Wat kun je zeggen van de zon
- De zon geeft veel warmte.
- De mens kan die warmte goed gebruiken.
De zon is dus een energiebron: een natuurlijke energiebron die goed is voor
het milieu. We noemen dat: groene energie. Groene energiebronnen zijn
onuitputtelijk, ze raken nooit op. Dat is een voordeel.
Verwerking & afronding
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 4-5 en vullen zelfstandig de
opdrachten in. Als ze klaar zijn, bespreek je de resultaten.
Bij opdracht 3 gaan de leerlingen in tijdschriften op zoek naar witte kledij of
zwarte/donkere kledij. Ze kleven de kledingstukken op de figuren.
Opmerking: het is logisch dat je op een warme en zonnige dag eerder een T-shirt
met korte mouwen en een short draagt en op een koude dag eerder lange
mouwen en een lange broek.
16
DE ZON

Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon prent 1 van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
LES 2 De zon als warmtebron 17

LES 2
De zon als warmtebron
Na deze les ...
weet ik dat de zon warmte geeft.
kan ik onderzoeken dat de zon warmte geeft.
1
Welke voorwerpen kunnen warm worden Welke niet
a Kleur rood wat warm kan worden.
b Kleur blauw wat koud blijft.
c Waarom kunnen sommige voorwerpen warm worden Vul aan.
Sommige voorwerpen kunnen warm
worden omdat ze elektriciteit
verbruiken. Ze werken op stroom . Wanneer we ze aanzetten, worden ze warm .
2
Wat voelt warm aan en wat voelt koud aan
a Kleef een roze post-it op wat warm aanvoelt.
b Kleef een blauwe post-it op wat koud aanvoelt.
c Vul de antwoorden aan in de tekst.
Deze voorwerpen voelen warm aan. De zon warmde ze op
Deze voorwerpen voelen koud aan. Ze stonden in de schaduw
.
.
merk op:
Ook voorwerpen die niet op elektriciteit werken, kunnen opwarmen.
De zon zorgt voor die warmte. In de schaduw warmt een voorwerp niet op.
4
DE ZON
18
DE ZON

3
Kleed de kinderen aan. Kies de juiste kleur.
a Deze jongen gaat op een zonnige, warme dag naar zee. Welke kleur draagt hij het best om het
niet te warm te hebben wit
b Dit meisje gaat op een frisse, winderige dag naar zee. Welke kleur draagt zij het best om
het niet te koud te hebben
zwart / een donkere kleur
merk op:
De zon geeft licht en warmte. Mensen, dieren en planten voelen die warmte.
LES 2 De zon als warmtebron 5
LES 2 De zon als warmtebron 19

LES 3
De seizoenen
Domein(en): dagelijkse tijd
Onderwerp: cyclische tijd
Lesduur: 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 6-7
• kopieerblad p. 3
(leerlingaantal)
• lijm en een schaar
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1 en
prent 2
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 2-3
• audio-cd 1 nr. 1-4
• kopieerblad p. 4-5 (1x)
• een wereldbol
• plasticine (huisje)
• een zaklamp
• touw
• vier grote vellen papier
Vooraf
Een tweetal weken voor deze les geef je de leerlingen een zoekopdracht: ze
zoeken foto’s waarop de verschillende seizoenen te zien zijn, bijvoorbeeld
van een sneeuwlandschap, een boom met herfstkleuren, lentebloemen ... en
brengen die mee naar de klas. Je kunt ook de afbeeldingen uit het bordboek
projecteren.
Maak vooraf een keuze of je met de astrologische of meteorologische
weerkalender werkt.
Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen.
Dit weet je over de zon uit de vorige les:
De zon is een ster die dicht bij de aarde staat.
De zon zorgt overdag voor licht.
De zon zorgt voor warmte.
Kern
Dag en nacht
Je deelt kopieerblad 3 uit met de foto’s van de dag en de nacht. De leerlingen
werken individueel.
Knip de foto’s uit en orden ze in twee groepen.
De leerlingen ontdekken zelf de juiste ordening in dag en nacht. Dat kan snel
gaan. Daarna verzamelen ze zich rond de tafel waarop jij alle foto’s hebt gelegd
met een blad waarop je twee kolommen hebt voorzien.
• Welke foto’s legde je bij elkaar De leerlingen antwoorden mondeling.
• Welke benaming kun je bij elke groep schrijven groep 1 = dag / groep 2 = nacht
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 6 en kleven bij opdracht 1 twee
foto’s op de juiste plaats. Boven de foto schrijven ze de juiste titel: dag / nacht.
• Hoe komt het dat er een dag is en een nacht Er zijn meerdere antwoorden
mogelijk, filosofeer er samen over. Na het gesprek toon je het filmpje over
het fenomeen van dag en nacht (nr. 2).
Alternatief: je gaat samen met je leerlingen op zoek naar het ontstaan van
dag en nacht. Met behulp van een wereldbol, een huisje van plasticine en een
zaklamp kun je zelf in de klas demonstreren wat in het filmpje wordt getoond.
20
DE ZON

Nadat je het filmpje bekeek of de alternatieve proef uitvoerde, bespreek je dit:
• Hoe zou het komen dat er een dag is en een nacht Als de zon opkomt, is het
dag, we hebben dan zonlicht. Als de zon ondergaat, wordt het donker. Er is
geen zonlicht meer, het wordt nacht. Het moment dat het nog niet helemaal
donker is (vlak voor zonsopkomst en zonsondergang), noemen we schemer.
De aarde draait om zijn as. Zo komt het dat er steeds een deel van de aarde
naar de zon is gericht. Op dat moment ontvangt het zonlicht (het is er dag).
Op hetzelfde moment ontvangt een deel van de aarde geen zonlicht (het is er
nacht).
De dagen van de week
• Hoelang duurt het voor de aarde één keer heeft rondgedraaid precies 1 dag
(24 uur)
• Hoeveel dagen gaan er in een week zeven / maandag, dinsdag, woensdag,
donderdag, vrijdag, zaterdag, zondag
Je vertelt de leerlingen dat er in een jaar 365 dagen zijn. Maar in een
schrikkeljaar zijn er 366.
Je leert de leerlingen de dagen van de week in het Frans. Een liedje kan daarbij
helpen. In het bordboek en bij het onlinelesmateriaal vind je een link naar het
lied ‘Les sept jours de la semaine’.
De maanden van het jaar
Je knipt vooraf kopieerbladen 4 en 5 met de maanden van het jaar uit. Twaalf
leerlingen krijgen een kaartje. De rest van de klas beslist in welke volgorde de
twaalf moeten staan zodat ze het verloop van een jaar uitbeelden.
Je bespreekt de oefening met de leerlingen:
• Welke maand komt als eerste januari
• En daarna februari, maart, april, mei, juni, juli, augustus, september,
oktober, november en december
• Wat komt er na de maand december Opnieuw de maand januari. Dan begint
er een nieuw jaar.
Je hangt de kaarten in de juiste volgorde aan een stuk touw. Je sluit het stuk
touw en zo zien de leerlingen dat na december het nieuwe jaar begint.
Bespreek:
• Wat is de eerste maand van het kalenderjaar januari
• Wat is de eerste maand van het schooljaar september
ALGEMENE TIPS
Andere seizoenen
Leg in deze les ook de link
naar de leefwereld van de
leerlingen.
Laat hen ‘andere seizoenen’
benoemen: voetbalseizoen,
wielrennerseizoen …
Denk bijvoorbeeld
ook aan je tanden: elk
seizoen neem je een …
nieuwe tandenborstel
(lichaamshygiëne).
Frans
Deze les leent zich
uitstekend voor het
aanleren van de dagen,
de maanden en de
seizoenen in het Frans.
De teksten vind je bij de
achtergrondinformatie.
Je kunt deze liedjes
aanbrengen:
• Les sept jours de la
semaine
• Les mois de l’ année
• Les saisons
Het is interessant om
dagelijks de dagen van de
week, de maanden en de
seizoenen te herhalen in het
Frans.
Het is nuttig om (aanvullend
bij de klastaken)
per week iemand de
kalenderverantwoordelijke
te laten zijn.
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 7 en maken opdracht 4.
Daarna leer je de leerlingen de maanden van het jaar in het Frans. Een liedje
kan daarbij helpen. In het bordboek en bij het onlinelesmateriaal vind je een
link naar het lied ‘Les mois de l’année’.
LES 3 De seizoenen 21

De seizoenen
• Welke verdelingen van de tijd hebben we in deze les al besproken de dagen
en de maanden
• Ken je nog andere verdelingen van het kalenderjaar de seizoenen
Antwoorden als ‘trimester, semester, kwartaal’ reken je ook goed.
Zet de leerlingen per twee. Zorg voor heterogene duo’s, zodat de leerlingen
optimaal van elkaar kunnen leren. Hang vier grote vellen papier naast
elkaar aan het bord. De leerlingen ordenen de foto’s van de seizoenen die ze
meebrachten en letten daarbij goed op wat er in/met de natuur gebeurt.
• Hoe zijn jullie te werk gegaan om vier groepen te vormen Waarop hebben
jullie gelet op het weertype: sneeuw, zon …
• Wat zie je zoal op de foto’s van elke groep Je ziet dat er iets in de natuur
gebeurt: de bladeren van de bomen kunnen groen zijn of geel, bruin, rood.
Soms zijn de bomen kaal. De natuur kan er mooi groen uitzien of dor en ijzig.
Deze opdracht geeft aanleiding tot een gesprek/discussie. Sommige
afbeeldingen lijken namelijk in meer dan een groep thuis te horen.
Probeer tot een overeenkomst te komen door goed op de aanwezige natuur
te letten. Waar zet je bijvoorbeeld regenweer met groene bomen op de
achtergrond of regenweer met kale bomen op de achtergrond
Een stralende zonnige dag met bomen in hun herfstkleuren of een stralende
zonnige dag met een sneeuwlaag op de velden
Er zijn veel elementen die bepalen in welke groep de afbeelding thuishoort.
Wanneer iedereen het eens is is en de vier groepen gevormd zijn, mogen de
afbeeldingen op de grote vellen papier gekleefd worden. Zorg ervoor dat de
vellen papier niet in de juiste chronologische volgorde hangen.
• Welke titels kunnen we bij de vier groepen noteren lente, zomer, herfst,
winter
• Hangen de papieren in de juiste volgorde Waarom niet De lente komt voor
de zomer, de zomer voor de herfst, de herfst voor de winter.
Als je de papieren opnieuw aan een touw hangt en het touw sluit, kunnen de
leerlingen vaststellen dat de tijd cyclisch is. Het ene seizoen volgt het andere
op.
Je bekijkt met de leerlingen prent 2 van de eik door de seizoenen heen.
• Hoe verandert de eik in elk seizoen In de lente is hij eerst kaal, maar dan
komen er lichtgroene blaadjes aan. In de zomer staan alle donkergroene
bladeren aan de boom. In de herfst krijgen de bladeren hun herfstkleuren en
ze vallen af. In de winter is de boom helemaal kaal. Je ziet z’n takken.
22
DE ZON

Verwerking
Je bekijkt met de leerlingen het filmpje over de seizoenen (nr. 3).
• Hoe komt het dat er seizoenen zijn Doordat de aarde rond de zon draait. Om
de drie maanden krijgen we een ander seizoen.
Je bespreekt met de leerlingen het verschil tussen de begindata van de
seizoenen: de astronomische of meteorologische.
Als je kiest voor het astronomische seizoen, dan laat je de leerlingen de juiste
begindatum opzoeken. De begindatum verschilt immers van jaar tot jaar.
Opzoeken kan via de computer (internet) of door het weerbericht te volgen.
• Begin astronomisch seizoen (raadpleeg de astronomische kalender voor de
juiste begindatum!):
rond 21 juni: begin zomer
rond 21 september: begin herfst
rond 21 december: begin winter
rond 21 maart: begin lente
• Begin meteorologisch seizoen:
1 juni: begin zomer
1 september: begin herfst
1 december: begin winter
1 maart: begin lente
De seizoenen volgen het kalenderjaar niet.
Bij de meteorologische seizoenen zijn data vastgesteld aan het begin van de
maand. Dat is gemakkelijker bij te houden.
Je leert de leerlingen de namen van de seizoenen in het Frans. Een liedje kan
daarbij helpen. In het bordboek en bij het onlinelesmateriaal vind je een link
naar het lied ‘Les saisons’.
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 7 en voeren opdracht 5 uit,
eventueel klassikaal.
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon prent 1.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon. Die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten aangevuld worden.
LES 3 De seizoenen 23

De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
Vraag de leerlingen de mindmap zelfstandig in te vullen. Ze mogen het
themaschrift als informatiebron gebruiken. Nadien vergelijken ze hun
oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Daarna houd je een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
Afronding
Laat de leerlingen experimenteren met beweging, beeld en muziek.
Neem de audio-cd en laat per seizoen een fragment uit ‘De vier jaargetijden’
horen.
• Antonio Vivaldi schreef voor elk seizoen een muziekstuk. Kunnen jullie afleiden
om welk seizoen het gaat
• Hoe herken je het juiste seizoen door te luisteren naar de
tempoveranderingen / door de sfeer te beluisteren: somber, vrolijk …
Laat de leerlingen bewegingen bedenken bij elk seizoen.
Met verf kunnen ze op grote vellen papier het gevoel uitdrukken dat ze per
seizoen ervaren. Ze kunnen gebruikmaken van kleuren en van grote en kleine
bewegingen om uitdrukking te geven aan hun gevoel.
Bespreek de werken klassikaal.
• Herken je het seizoen
• Waarom heb je gekozen voor deze kleuren/bewegingen
24
DE ZON

LES 3 De seizoenen 25

LES 3
De seizoenen
Na deze les ...
ken ik de dagen van de week in de juiste volgorde.
ken ik de maanden van het kalenderjaar in de juiste volgorde.
ken ik de volgorde van de seizoenen.
1
Bekijk de foto’s op het extra blad.
a Kies twee foto’s: eentje van de dag en eentje van de nacht. Kleef ze in het vakje hieronder.
b Schrijf een passende titel boven elke foto.
dag
nacht
2
Schrijf op de juiste plaats: dag – nacht – aarde – zon.
zon
aarde
dag
nacht
3
Vul de ontbrekende woorden aan in de tekst.
De aarde heeft precies 24 uur nodig om rond haar eigen as te draaien. Er zijn 7 dagen in
een week, namelijk: maandag, dinsdag, woensdag, donderdag, vrijdag,
zaterdag en zondag .
In een jaar zijn er 365 dagen. Maar in een schrikkeljaar zijn er 366 dagen.
6
DE ZON
26
DE ZON

4
Ken je de maanden van een jaar
a Schrijf het juiste jaartal in de vakjes.
b Schrijf de maanden van het jaar in de slinger.
c Het begin van het kalenderjaar omcirkel je met rood.
d Het begin van het schooljaar omcirkel je met blauw.
Vorig jaar:
Dit jaar:
Volgend jaar:
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
5
Ken je de vier seizoenen
a Schrijf op de schrijflijn: lente – zomer – herfst – winter.
b Teken bij elk seizoen een boom.
c Noteer onderaan in het vak de begindatum van het seizoen.
d Kleur de vlaggetjes bij opdracht 4: de lente groen, de zomer geel, de herfst bruin en de winter
blauw.
lente
zomer
rond 1 of 21 maart
rond 1 of 21 juni
herfst
winter
rond 1 of 21 september
rond 1 of 21 december
LES 3 De seizoenen 7
LES 3 De seizoenen 27

LES 4
Planten hebben de zon nodig.
Domein(en): levende en niet-levende natuur
Onderwerp: proefondervindelijk aantonen dat (groene) planten de zon nodig hebben
Lesduur: De experimenten lopen over verschillende dagen.
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 8-9
• badges
• een glazen pot
• zaden (bonen)
• papieren zakdoeken
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1
• kopieerblad p.6
(op aantal groepjes)
• kopieerblad p. 7-13
(op aantal groepjes)
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 4-6
Vooraf
We gaan met experimenten aantonen dat planten zich naar de zon toe
bewegen. We proberen ook te weten te komen waarom een plant het zonlicht
volgt. Je overloopt samen met de leerlingen de verschillende experimenten. Zo
weten ze welke experimenten ze allemaal moeten uitvoeren. Vertel er ook bij
dat de resultaten niet meteen zichtbaar zullen zijn. Er is tijd en geduld nodig.
Voorbereiding voor de experimenten
Je verdeelt de klas in groepjes van vier leerlingen. Als het aantal leerlingen in
je klas geen veelvoud is van vier, maak dan enkele groepjes van drie; één kind
neemt dan twee taken voor zijn/haar rekening. Zorg voor heterogene groepen,
zodat de leerlingen optimaal van elkaar kunnen leren.
De groepen blijven gedurende de hele lessenreeks samenwerken. De taken
die de leerlingen krijgen toegewezen, schuiven per les door. Zo krijgt iedereen
de kans om een andere taak uit te voeren. De taken zijn: materiaalmeester,
verslaggever, tijdsbewaker en verkenner.
Materiaalmeester: zorgt ervoor dat al het nodige materiaal klaar ligt voor het
uitvoeren van de proefjes. Daarna ruimt de hij/zij het materiaal terug op.
Tijdsbewaker: houdt de tijd in de gaten en spoort de leerlingen in het groepje
aan om door te werken en niet te spelen.
Verslaggever: leest de opdracht voor aan het onderzoeksgroepje en vertelt na
de proefjes aan de klasgroep wat er precies werd ontdekt.
Verkenner: organiseert het hele gebeuren. Wie moet wat doen Hoe zullen we
het aanpakken
Je richt tafels in als onderzoekstafels. Op de tafels leg je:
--
de experimentenkaarten,
--
materialen die nodig zijn voor het experiment,
--
het themaschrift.
Houd er rekening mee dat de experimenten over verschillende dagen lopen:
de bonen moeten de tijd krijgen om te kiemen en bij het experiment met het
omdraaien van de pot moet de plant de tijd krijgen naar het licht te groeien.
De leerlingen leggen de bonen de dag voordien in het water, zodat ze 24 uur
kunnen weken. Door het weken nemen de bonen niet alleen water op, hun
zaadhuid wordt ook week en zacht waardoor ze vlotter kunnen kiemen. Zo
stellen de leerlingen zelf vast dat de geweekte bonen na hun waterbad tot twee
keer zo groot geworden zijn.
Ofwel geef je iedereen in de klas dezelfde bonen, ofwel deel je verschillende
bonen uit. Deze soorten zijn bruikbaar voor dit experiment: tuinbonen,
nierbonen, bruine bonen, witte bonen, kousenbanden …
28
DE ZON

Start
Je herneemt kort de hoofdzaken van de vorige lessen.
Dit weet je over de zon uit de vorige les:
De zon zorgt overdag voor licht.
De zon zorgt voor warmte.
In het begin van de les denken leerlingen na over planten in beweging. Zo kun
je de link leggen naar planten in beweging onder invloed van het zonlicht.
De leerlingen werken per vier in een groepje. Elke leerling krijgt een taak
toebedeeld.
Je deelt de verkennerkaarten uit aan de verkenners in elk groepje.
Ze lezen de vragen op de kaarten hardop. De groep zoekt samen naar
antwoorden.
De tijdsbewaker houdt de tijd (vijf minuten) in de gaten.
De leerlingen bespreken in hun groepje de mogelijke antwoorden.
Na een vijftal minuutjes roep je de leerlingen terug samen.
De verslaggevers formuleren de antwoorden.
• Kunnen planten bewegen
• Waarom kan het nuttig zijn voor een plant om te bewegen
• Als planten kunnen bewegen, hoe gaat dat dan in zijn werk
Alle mogelijke antwoorden zijn oké. De leerlingen noteren ze in het
themaschrift op p. 8.
Opmerking bij de antwoorden.
De vragen zijn een filosofisch vertrekpunt, de gegeven antwoorden hoeven niet
wetenschappelijk correct te zijn. Je hoeft de leerlingen niet te verbeteren. Het
gaat om een denkoefening.
Kern
Planten op zoek naar de zon
Op het eerste gezicht zou je denken dat planten niet kunnen bewegen. Ze zitten
met hun wortels stevig vast in de bodem en lijken wel onbeweeglijk.
Maar planten bewegen meer dan je denkt. Kijk maar naar het filmpje (nr.4).
• Wat zag je precies gebeuren De planten bewogen.
• Hoe konden de planten bewegen Doordat ze aangeraakt werden door een
grassprietje of door een vinger.
• Hoe kunnen planten nog bewegen Wanneer er een insect of een vlinder op
de plant gaat zitten.
• Hoe bewegen de bloemen en het graan Ze bewegen in de wind.
• Wat zie je op het einde van het filmpje De zaden van de paardenbloem
vliegen weg door de wind (of omdat iemand ze wegblaast).
Als je zelf paardenbloemen (met vruchtpluis) kunt meebrengen voor een
kleine demonstratie, is dat uiteraard nog beter. Planten kunnen zich ook
voortbewegen. Niet letterlijk, maar ze gebruiken allerlei hulpmiddelen om
hun zaden te verspreiden, waardoor nakomelingen kilometers verder kunnen
ontkiemen. Kijk maar naar de pluisjes van de paardenbloem.
LES 4 Planten hebben de zon nodig. 29

De kleine zaadjes van de
paardenbloem hangen aan
een vederlicht vruchtpluis,
waardoor ze gemakkelijk
worden meegedragen door
de wind. Kokosnoten, de
vruchten van de kokospalm,
drijven op het water en
kunnen zo duizenden
kilometers afleggen. Veel
planten rekenen op dieren
voor hun verspreiding.
Sommige laten hun zaden
op de buitenkant van
een dier meeliften, zoals
kleefkruid, dat vol met
harige haakjes staat. Andere
planten hebben dan weer
lekkere vruchten met zaden
die bestand zijn tegen
de verteringssappen van
dieren, waardoor ze via
hun uitwerpselen verspreid
kunnen worden.
Planten kunnen ook nog op een andere manier bewegen. Kijk maar naar het
filmpje (nr. 5).
• Wat zag je gebeuren Hoe bewegen de bloemen Ze gaan open in de zon.
Bloemen gaan verder open naarmate de zonnestralen warmer worden. Hoe meer
zon, hoe meer de bloemblaadjes zich openen. Als de zon ondergaat, sluiten de
bloemen. Ze bewegen om van de zonnestralen te genieten. De zonnebloem is
daar een mooi voorbeeld van. De zonnebloem volgt de zon van oost naar west,
om zo het best van de zonnestralen te genieten.
Besluit
Planten kunnen op verschillende manieren ‘bewegen’. De leerlingen vullen
hun antwoorden in het themaschrift op p. 8 aan: planten bewegen doordat ze
reageren op een aanraking of op de wind. Het verspreiden van zaden/stuifmeel
is ook een soort beweging. Planten bewegen ook in de richting van de zon.
• Waarom zouden planten mee bewegen met het zonlicht
De leerlingen sommen hun vermoedens/ideeën op.
Verwerking
Neem experimentenkaart 1: Boven of onder
Volg de stappen en laat de leerlingen de vragen beantwoorden.
• Wat zie je na een paar dagen tevoorschijn komen
Na een paar dagen zie je wortels uitkomen.
• Wat zie je na een paar dagen verschijnen
Je ziet nu ook stengels en blaadjes verschijnen.
• In welke richting groeien de wortels En de stengels
De stengels groeien naar boven en de wortels naar beneden.
Neem experimentenkaart 2: In welke richting groeien de plantendelen
• In welke richting groeien de plantendelen nu De stengels groeien naar boven
en de wortels naar beneden, omdat planten zo geprogrammeerd zijn. Je
kunt ze nooit ondersteboven doen groeien.
• Wat zorgt ervoor dat de plantenstengel opnieuw naar boven groeit
De stengel groeit naar het zonlicht.
Doordenkertje: Weet je nu waarom bananen krom zijn
Alle planten, ook bananenplanten, groeien omhoog. Wanneer er kleine
bananen aan de plant verschijnen, groeien ze recht naar omhoog. Maar
bananen groeien in een tros, en die tros wordt al snel veel te zwaar: de tak
begint door te hangen. De bananen willen nog steeds omhoog groeien.
Daarvoor moeten ze een bocht maken: de bananen groeien krom!
Bekijk na dit experiment ook het filmpje over de groeirichting van de planten
(nr. 6).
30
DE ZON

Een derde experiment bedenken de leerlingen zelf. Je geeft hen deze stelling
en ze bewijzen met hun experiment of ze juist of fout is: Planten hebben de
zon nodig om te groeien.
Daarbij is van belang dat ze twee proefopstellingen vergelijken, waarbij
slechts één eigenschap verschilt, namelijk de hoeveelheid zonlicht. De verdere
verzorging moet volledig gelijk verlopen. Ze nemen per proefopstelling het best
meerdere gekiemde planten, die op exact dezelfde manier verzorgd worden.
Na de opstelling van de proef gaat er een hele tijd voorbij, de planten worden
ondertussen verzorgd.
Afhankelijk van de opstelling is er soms weinig tot geen effect zichtbaar.
Elke groep probeert een andere proefopstelling uit. Daarna worden de
resultaten van de groepjes bekeken en kun je tot een conclusie komen.
Heel belangrijk bij deze experimenten is de evaluatie achteraf. Laat de
leerlingen zelf conclusies trekken uit wat ze waarnemen.
Met deze experimentkaarten help je hen op weg.
Experimentenkaart 3a: Plant in het licht en plant in het donker
• Wat zie je als je de planten met elkaar gaat vergelijken
De plant die in de donkere ruimte stond, krijgt na verloop van tijd een
lichtere kleur. De plant uit de donkere ruimte sterft uiteindelijk af. Planten
hebben de zon nodig.
Experimentenkaart 3b: Plant op een koude en een warme plaats
• Wat zie je als je de planten met elkaar gaat vergelijken
De plant die in de koude ruimte stond, groeit trager. De plant die in de
warme ruimte stond, groeit sneller. Planten hebben de zon nodig.
Experimentenkaart 3c: Plant in het zonlicht of onder een lamp
• Wat zie je als je de planten met elkaar gaat vergelijken
De plant die onder de lamp stond, groeit trager. De plant in het zonlicht
groeit sneller. Planten hebben de zon nodig.
Experimentenkaart 3d: Plant in de klas of in de schooltuin
• Wat zie je als je de planten met elkaar gaat vergelijken
De plant die in de klas stond, groeit trager. De plant uit de schooltuin groeit
sneller. Planten hebben de zon nodig.
Experimentenkaart 3e: Plant zoekt het licht
• Wat gebeurde er met de plant
Het plantje zal alle bochten nemen tijdens de groei, om zo door het gaatje
het zonlicht te kunnen opvangen. Planten hebben de zon nodig.
De groepjes brengen verslag uit van hun bevindingen.
• Wat heb je ontdekt bij de experimenten Wortels groeien naar beneden en de
rest van de plant naar boven. Als je een plant van richting verandert door
hem bijvoorbeeld neer te leggen, dan gaat de stengel opnieuw naar boven
groeien. Planten hebben de zon nodig, ze gaan dood in te koude en donkere
ruimtes.
Experiment 3a
De proef kan zowel in een
donkere als in een lichte
ruimte plaatsvinden.
Afhankelijk van de afstand
tot het raam zullen de
plantjes ook sneller of
trager groeien.
Bonen
Bonen zijn zaden en die
zitten vol met al het voedsel
dat een plant nodig heeft
om te beginnen groeien.
Door zaadjes in een donkere
kast te zetten, moedig
je ze aan om licht op te
zoeken en te ontkiemen. Er
verschijnen witte wortels
en een groene stengel. Als
de babyplantjes eenmaal
blaadjes hebben, zijn de
voedselreserves uit de boon
opgebruikt en beginnen de
planten licht te gebruiken
als energiebron.
Geotropie
Stengels groeien naar
boven en wortels naar
beneden, omdat planten
zo geprogrammeerd
zijn. Je kunt ze nooit
ondersteboven doen
groeien. Dat heet geotropie:
de wortels zoeken vanzelf
het middelpunt van de
aarde op. (Geotropie komt
uit het Grieks: geo = aarde
en tropos = richting).
Bekijk samen het filmpje: ‘Planten groeien naar boven in de richting van het
licht’.
LES 4 Planten hebben de zon nodig. 31

Afronding
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
32
DE ZON

LES 4 Planten hebben de zon nodig. 33

LES 4
Planten hebben de zon nodig.
Na deze les ...
weet ik dat planten de zon nodig hebben om te leven.
weet ik dat planten naar de zon groeien.
kan ik met experimenten aantonen dat planten naar de zon groeien.
1
Kunnen planten bewegen Schrijf op wat je denkt.
Planten kunnen bewegen in de wind, of als je ze aanraakt.
Ze groeien naar het licht, ze verspreiden zich via zaden,
ze kunnen draaien naar de zon.
2
Ga je mee op onderzoek
Experiment 1: Boven of onder
a Volg het verhaal van de boon tot ze kiemt.
b Teken de gekiemde boon die op de vensterbank staat.
c Schrijf op wat je hebt ontdekt.
De wortels van de kiemende boon groeien naar beneden en de stengel groeit
naar boven.
8
DE ZON
34
DE ZON

Experiment 2: In welke richting groeien de plantendelen
a Teken hoe de plant groeit nadat je hem op zijn zijkant legde.
b Schrijf op wat je hebt ontdekt.
Dat stengels naar boven groeien en wortels naar beneden.
Je kunt ze nooit ondersteboven doen groeien.
Experiment 3: Hebben planten de zon nodig
Dit was jouw proef:
Deze materialen gebruikte je:
Zo voerde je de proef uit:
Schrijf op wat je hebt ontdekt.
Planten hebben de zon nodig om te groeien en te leven.
LES 4 Planten hebben de zon nodig. 9
LES 4 Planten hebben de zon nodig. 35

LES 5
Nachtdieren
Domein(en): levende en niet-levende natuur
Onderwerp: dieren in de nacht
Lesduur: 2 x 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 10-11
Voor de leerkracht
• kopieerblad p. 14
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1 en 3
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 7-9
• blinddoek
• enkele voorwerpen uit
het dagelijks leven
• appel (zoet/zuur)
Vooraf en Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen.
• De seizoenen: lente – zomer – herfst – winter
De mens past zich aan door: kledij, activiteiten en gedrag.
• Dag en nacht: dageraad – dag – schemering – nacht
De mens past zich aan door: overdag te leven (natuurlijke lichtbron = de zon)
en bij donker of schemer een lamp te gebruiken.
• Planten hebben ook zonlicht nodig.
De mens in de nacht: belevingsopdracht
Je voorziet een aantal voorwerpen, bijvoorbeeld een (woorden)boek, een
pepermolen, een (rode) doos, een flacon met parfum enz. Je blinddoekt de
leerlingen en vraagt welk voorwerp ze in de hand houden.
• Welk voorwerp heb je in je hand Je mag het raden door eraan te voelen, te
schudden, te ruiken ...
• Welke kleur heeft het voorwerp Dat kun je niet weten, want daarvoor heb je
je ogen nodig.
Dit zijn eventuele ondersteunende vragen.
• Heeft het een bepaalde geur waaraan je het kunt herkennen
• Herken je bepaalde vormen Dat is niet gemakkelijk omdat je niets kunt zien.
Bespreek ook de werkwijze.
• Hoe ben je te werk gegaan om te weten te komen welk voorwerp het is Ruiken
en/of voelen kan helpen.
• Vond je dit een gemakkelijke opdracht Waarom wel/niet
Je geeft de leerlingen een stukje appel en vraagt hen om te raden wat ze in hun
handen houden. Ze mogen het onderzoeken, maar niet bekijken.
• Wat houd je in je hand een stukje appel
• Welke smaak heeft de appel zuur / zoet
• Hoe ben je dat te weten gekomen Door eraan te ruiken of ervan te proeven.
• Welke kleur heeft de appel De kleur kun je niet zien.
• Is het belangrijk om de kleur te weten Waarom wel/niet
• Hoe kan het dat je weet wat het is en hoe het smaakt
• Was het eenvoudig te weten te komen wat het voorwerp is en hoe het smaakt
Nee, je kon niets zien.
36
DE ZON

Deze denkopdracht is filosofisch. Laat de leerlingen zoeken naar antwoorden.
Het is niet belangrijk of die antwoorden wetenschappelijk correct zijn. De
denkoefening achter de vragen primeert: stel je voor dat je niet kunt zien,
geen smaak- of tastzin hebt, niet kunt ruiken en bovendien ook doof bent. In die
toestand krijg je iets van iemand.
• Hoe kun je weten wat je kreeg Weet je dat het eetbaar is Waarom wel/niet
Doordat al je zintuigen zijn uitgeschakeld, kun je moeilijk weten wat je kreeg.
Als je niet weet wat je vasthoudt, kun je ook niet weten of het eetbaar is.
• Stel je voor dat je het dan toch opeet. Wat kan er dan gebeuren Stel dat het
giftig is, dan sterf je misschien.
• Wat kun je daaruit besluiten Zintuigen zijn levensbelangrijk.
Je hebt al je zintuigen nodig om in leven te blijven. Als het ene zintuig minder
goed functioneert, gaat een ander zintuig beter werken.
• Welke hulpmiddelen kan de mens gebruiken als het donker is en hij toch wil
zien een lamp / een zaklamp.
• Welke hulpmiddelen gebruikte de mens toen er nog geen elektrische
verlichting bestond de zon of de maan (natuurlijke verlichting) / een fakkel /
een toorts / een kaars ...
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 10 en vullen opdracht 1, a en b in:
Als je ogen wegvallen, dan nemen je oren, mond, huid en neus het over.
Kern
ALGEMENE TIPS
Kijken in de nacht
De mens kan goed zien bij
daglicht. Zo kunnen onze
ogen heel goed kleuren
waarnemen.
Maar als de nacht valt,
worden de kleuren
onduidelijk en heeft het
‘kleurenzicht’ nog maar
weinig nut. De mens is niet
aangepast aan het leven
in het donker en zal dan
ook moeten vertrouwen
op andere zintuigen om
zich veilig in het donker
te verplaatsen. De mens
heeft dankzij de uitvinding
van de lamp gezorgd voor
licht in de duisternis. Maar
daarnaast bestaan er ook
natuurlijke lichtbronnen,
zoals de zon en de maan.
Dieren in het donker
Je toont kopieerblad 14 met foto’s van dieren: de mol, de regenworm, de
vleermuis, de uil, de glimworm en de egel.
• Wat hebben deze dieren met elkaar gemeen Ze leven voor een groot deel in
het donker of zijn het actiefst in het donker.
• Kun je ze in twee groepen verdelen Waar leven ze onder de grond
(regenworm, mol) of tijdens de nacht (glimworm, vleermuis, egel, uil)
• Wat hebben ze niet nodig zonlicht
• Hoe komt het dat ze zonder de zon kunnen leven Ze hebben zich aangepast
aan een leven zonder zon.
• Ben jij al onder de grond geweest in een kelder, een tunnel, een grot
• Hoe was het daar donker
• Wat voelde je, zag je, rook je, hoorde je vocht / gedruppel van water / fris
• Waarom zouden sommige dieren onder de grond wonen Onder de grond
kun je jezelf verstoppen en ben je veilig voor vijanden die daar niet kunnen
komen.
Het moment van de
overgang tussen dag en
nacht, tussen licht en
duisternis, noemen we de
schemering. De schemering
is de periode waarin veel
nachtdieren hun activiteiten
aanvatten.
Bron:
www.natuurwetenschappen.be
LES 5 Nachtdieren 37

ALGEMENE TIPS
Veel mensen denken dat de
mol blind is, maar dat is niet
zo. Een mol kan enkel heel
slecht zien. Zijn ogen zijn
zo klein als speldenknopjes
en zijn vacht zit ervoor. In
dezelfde vacht zitten ook
zijn oren, die uitstekend
ontwikkeld zijn. De mol
vindt zijn weg door het
gangenstelsel vooral door
zijn gevoelige snorharen en
door zijn tastzenuwen op
neus en staart.
Het is dus een goede plaats om jongen te krijgen. Onder de grond is voedsel
dat bovengronds niet te vinden is. Een goed gegraven nest is heel sterk. Onder
de grond is het altijd even warm en je hebt er geen last van het weer.
Laat de foto’s van de mol zien.
• Welk dier is het een mol
• Waar leeft een mol onder de grond
• Hoe kun je aan een mol zien dat hij in het donker leeft Hij heeft piepkleine
oogjes, zijn neus is lang en spits om goed te kunnen ruiken en met zijn
snorharen kan hij beter voelen.
• Is een mol dan ook een nachtdier Waarom wel/niet Een mol is geen
nachtdier, maar zijn lichaam is wel aangepast aan een leven zonder zon.
We weten nu dat een dier zich aanpast aan het leven zonder zonlicht.
Sommige dieren leven ’s nachts, andere dieren leven overdag maar komen niet in
het zonlicht (zoals de mol).
Dieren in de nacht
Na de vorige uitleg leg je onmiddellijk de link naar het onderwerp van deze les,
nachtdieren.
• Wat leerde je uit de vorige opdracht Onze ogen zijn een belangrijk zintuig.
Wanneer ze wegvallen, nemen de oren, mond, huid en neus het over. Bij
nachtdieren is dat net zo. Ze zien niet of minder goed in het donker. Hun
zicht wordt vervangen door een uitstekende smaak, tast, reuk en gehoor.
We weten dat een dier zich aanpast aan het leven zonder zonlicht. Sommige
dieren leven ’s nachts, andere dieren leven overdag maar komen niet in het
zonlicht (zoals de mol).
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 10 en voeren opdracht 2 uit.
Een nachtdier is een dier dat ‘s nachts actief is. Nachtdieren zoeken hun voedsel
als het donker is, zo zijn ze minder zichtbaar voor hun vijanden en kunnen ze hun
prooien ongemerkt verrassen. Daarom zijn de oren, de smaak, de tastzin of het
reukorgaan sterk ontwikkeld. Nachtdieren hebben geen zonlicht nodig.
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 11 en bekijken de foto’s.
Meer informatie over de nachtdieren vind je op p. 40-41.
Nadat de leerlingen de filmpjes bekeken hebben, toon je kopieerblad 14. De
leerlingen bekijken de dieren en voeren opdracht 4 a en b uit. Om de mindmap
in te vullen, halen ze de nodige informatie uit de filmpjes. Een voorbeeld van
een mindmap vind je op kopieerblad 1.
Dit zijn de oplossingen voor opdracht 4:
uil: vliegt stil – slaapt overdag – ziet uitstekend in het donker – nachtelijke roep
egel: ziet niet heel goed – gebruikt oren en neus tijdens jacht
vleermuis: is bijna blind – geluidsgolven – ‘ziet’ met zijn oren
• Hoe zie je aan deze dieren dat ze niet in het zonlicht leven maar wel in het
schemerlicht of de donkere nacht De uil heeft grote ogen om goed te kunnen
zien zonder zonlicht. De egel heeft kleine oogjes, want hij gebruikt ze niet zo
veel. Hij heeft een lange spitse neus om goed te kunnen ruiken. De vleermuis
slaapt overdag; maar als de zon onder is, vliegt ze rond. Ze ziet niet goed,
maar hoort waar ze moet vliegen.
38
DE ZON

Verwerking
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon. Die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten aangevuld worden.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
Vraag de leerlingen de mindmap zelfstandig in te vullen. Ze mogen het
themaschrift als informatiebron gebruiken. Nadien vergelijken ze hun
oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Daarna houd je een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
Afronding
Dit zou een leuk extraatje kunnen zijn tijdens de periode rond Werelddierendag
(4 oktober), of misschien werk je wel rond het thema ‘mijn lievelingsdier’.
Je kunt deze extra opdracht ook aanbieden aan leerlingen die wat meer
uitdaging nodig hebben.
Zoek meer op over nachtdieren.
• Wie komt er eentje voorstellen in de klas
Mogelijkheden:
- das
- vos
- steenmarter
- doodshoofdvlinder
- bruine kikker
LES 5 Nachtdieren 39

Achtergrond
Regenwormen
Regenwormen (Lumbricidae) zijn een familie van ongewervelde dieren die behoren tot de ringwormen
(Annelida). Regenwormen behoren tot de Oligochaeta, een groep van wormen die de zee verlaten hebben en in
zoet water maar ook op het land kunnen leven. Regenwormen komen wereldwijd algemeen voor, uitgezonderd in
droge klimaten en op Antarctica.
Meestal zijn ze in grote aantallen te vinden, enkele soorten zijn wereldwijd uitgezet om de bodemstructuur te
verbeteren. Regenwormen hebben door het graven van tunnels en het afbreken van plantaardig materiaal een
grote invloed op de bodemstructuur. Wereldwijd zijn er ongeveer 670 soorten regenwormen bekend, die in lengte
variëren van enkele centimeter tot decimeters.
Als de bodem trilt, kruipen de regenwormen uit de grond. Trillingen krijg je door loopbewegingen van dieren of
door met een stok op de grond te slaan. Onder natuurlijke omstandigheden komen regenwormen boven door
graafbewegingen van mollen. Regenwormen komen ook bovengronds bij regenachtig weer om te paren, ze
zijn verder vooral ‘s nachts actief. In de winter kruipen ze dieper de grond in en gaan in een soort winterslaap
of diapause. Sommige gewervelde dieren zijn sterk afhankelijk van de regenworm omdat ze een belangrijke
voedselbron vormen, voorbeelden zijn de mol en de merel.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Regenwormen
Grootoorvleermuis
De grootoorvleermuis is een nachtdier. Hij vliegt meerdere keren per nacht uit, waarbij de eerste keer gemiddeld
een uur duurt. Een enkele keer vliegt hij voor zonsondergang uit. Vooral in het noorden van het leefgebied kan hij
twintig minuten voor zonsondergang worden aangetroffen. Voordat hij uitvliegt, maakt hij eerst zichzelf schoon
(dat kan wel vijf kwartier duren) en vaak vliegt hij rondjes in de verblijfplaats voordat hij uitvliegt.
Met zijn grote oren kan de grootoorvleermuis vleugelslagen van insecten horen. Hij is daardoor minder afhankelijk
van echolocatie dan vele andere vleermuizen, en brengt een fluisterend geluid voort. Waarschijnlijk jaagt de
grootoorvleermuis ook op zicht.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Grootoorvleermuis
Oehoe
De oren bevinden zich niet bij de zogenaamde oorpluimen maar aan de zijkant van de kop en zijn asymmetrisch,
niet op dezelfde hoogte. Oehoes zijn, in tegenstelling tot andere uilen, niet dagblind, en zien dus ook goed
overdag. De ogen zijn heel lichtgevoelig en kunnen ‘s nachts uitstekend zien. De ogen kunnen niet bewegen in de
oogkassen. Maar de oehoe heeft 14 halswervels en kan daardoor de kop volledig naar achter draaien. Door de
combinatie van een bijzonder goed gehoor en zicht kan de oehoe kleine prooien van veraf opsporen.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Oehoe
40
DE ZON

Kat
De meeste katten hebben een goed gezichtsvermogen en kunnen goed in het donker zien, doordat zij meer
staafjes dan kegeltjes in hun ogen hebben. Daardoor kunnen ze goed waarnemen in de schemer, maar bij
volkomen duisternis zien ze niets. Hun vermogen om kleuren te onderscheiden is daarentegen zwak, maar katten
zijn niet kleurenblind. Op de achterwand van het oog bevindt zich reflecterend weefsel, waardoor de ogen van een
kat fonkelen in het donker. De irissen hebben een verticale spleet als vorm. Elk oog wordt beschermd door een
derde ooglid, ook wel knipvlies genoemd.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Kat_(dier)
Glimworm
Glimwormen gebruiken lichtsignalen om elkaar op te sporen tijdens de voortplanting. Bij sommige soorten
lokken de vleugelloze wijfjes de vliegende mannetjes met een constant schijnsel. Om het schijnsel van de
vrouwtjes goed te kunnen lokaliseren, hebben mannetjes veel beter ontwikkelde ogen dan vrouwtjes. Bij andere
soorten maken mannetjes hun aanwezigheid bekend met een soortspecifieke flitscode. De wijfjes antwoorden
daarop met een soortspecifiek flitssignaal. Mannetjes synchroniseren onderling hun codes om zo gemakkelijker
op te vallen, hoewel het vrouwtje maar met enkele van hen zal paren. Een groot aantal, meestal dagactieve
soorten, gebruikt geen lichtsignalen maar geursignalen (feromonen) en er is een overgangsgroep die zowel
geur- als lichtcommunicatie toepast. In Noord- en Centraal-Europa komen alleen soorten voor die het eerste
signaalsysteem gebruiken (continu glimmende wijfjes) of feromonen.
Afhankelijk van de soort zijn niet alleen de volwassen dieren in staat tot licht geven, maar gloeien ook de eieren,
de larven en het popstadium. Larven gloeien gewoonlijk onder de vorm van trage lichtpulsen wanneer ze ‘s
nachts rondkruipen op jacht naar hun prooien. Daarnaast gloeien ze, net als de poppen en eieren, voor langere
tijd op wanneer ze verstoord worden, bijvoorbeeld bij aanraking. Veel soorten zijn giftig of smaken erg vies. In die
levensstadia wordt het licht dan ook hoogstwaarschijnlijk voornamelijk gebruikt om predatoren af te weren, hetzij
als waarschuwingssignaal voor oneetbaarheid (aposematisme) of louter als afschrikkingssignaal. Deze en andere
hypothesen over de functie van het lichtgeven van de larven dienen nog verder onderzocht te worden.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Glimwormen
LES 5 Nachtdieren 41

LES 5
Nachtdieren
Na deze les ...
weet ik dat er dieren bestaan die ’s nachts actief zijn.
weet ik hoe nachtdieren zich aangepast hebben aan de nacht.
kan ik een aantal nachtdieren uit mijn omgeving herkennen en benoemen.
1
Hoe past de mens zich aan de nacht aan
a Je ogen zijn een belangrijk zintuig. Welke zintuigen ga je gebruiken
als je ogen bedekt zijn
Als je ogen wegvallen, nemen je oren, huid en neus het over.
b Schrijf de zintuigen op de juiste plaats: ogen – oren – neus – tong – huid.
- In de tekening van de zon schrijf je het zintuig dat je ’s nachts het minst gebruikt.
- In de tekening van de maan schrijf je de overige zintuigen.
oren
neus
tong
huid
ogen
merk op:
Bij nachtdieren is dat net hetzelfde.
2
Hoe leeft een nachtdier Kleur wat waar is donkerblauw.
heeft geen zonlicht nodig.
zoekt voedsel als het donker is, zo zien vijanden hem niet.
zoekt voedsel als het donker
is, omdat hij zo zijn prooi
ongemerkt kan verrassen.
Een nachtdier …
sterft in het zonlicht.
is ‘s nachts actief.
heeft heel goede oren,
tastzin, smaak- of reukzin.
ziet zijn prooi niet goed en lijdt daardoor vaak honger.
merk op:
Het moment van de overgang tussen dag en nacht, tussen licht en duisternis,
noem je de schemering. De schemering is de periode waarin veel nachtdieren
hun activiteiten aanvatten.
10
DE ZON
42
DE ZON

3
Bekijk de foto’s. Hoe zie je aan deze dieren dat ze aangepast zijn aan het nachtleven
grootoorvleermuis
oehoe
De grootoorvleermuis heeft
opvallend grote oren om de insecten
te kunnen horen.
De oehoe heeft opvallend grote ogen
om ‘s nachts goed te kunnen zien en
goed te kunnen jagen.
kat
glimworm
De kat heeft ogen die reflecteren en
verticale irissen om goed te kunnen
zien bij schemerlicht.
Glimwormpjes geven licht. Zo vinden
ze elkaar in het donker terug en
schrikken ze vijanden af.
4
Bekijk de drie filmpjes. Vul de mindmap over de nachtdieren aan.
a Schrijf de woorden uit het kadertje in je mindmap.
b Zoek bij elk dier een afbeelding en kleef ze ernaast.
egel – uil – vleermuis – vliegt stil – is bijna blind – geluidsgolven – slaapt overdag –
ziet uitstekend in het donker – ziet niet heel goed – nachtelijke roep – ‘ziet’ met zijn oren –
gebruikt oren en neus tijdens de jacht
LES 5 Nachtdieren 11
LES 5 Nachtdieren 43

LES 6
Energie van de zon
Domein(en): techniek / levende en niet-levende natuur
Onderwerp: energiebronnen
Lesduur: 2 x 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 14-15
• badges
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1
• kopieerbladen p. 15-21
(1x per groepje)
Voor de klas
• bordboek
• materiaal voor de
proefjes
Vooraf
De leerlingen werken in de groepjes die je vormde in les 4. Ze krijgen wel elk
een andere taak toegewezen.
Deze les geef je bij voorkeur op een warme, zonnige dag.
Je richt tafels in als onderzoekstafels. Op de tafels leg je:
--
het nummer van de onderzoekstafel,
--
de opdrachtenfiches,
--
materialen die nodig zijn voor de proef,
--
een resultatenkaart.
Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen.
--
De zon geeft warmte.
--
De zon geeft licht.
--
Mensen, dieren en planten hebben die warmte en dat licht nodig.
Spierkracht als energiebron: opdracht 1, themaschrift p. 14.
Je voorziet een aantal voorwerpen waarbij spierkracht nodig is om ze te
openen, bv. een fles met draaidop, een glazen pot met draaideksel, een noot
met notenkraker, een blik met blikopener enz. Je deelt de voorwerpen uit en je
vraagt om ze te openen.
Daarna vraag je aan een leerling om bijvoorbeeld een emmer gevuld met water
te verplaatsen of een tafel te verschuiven.
• Was het moeilijk de opdrachten uit te voeren Waarom wel/niet
• Welke opdrachten waren het moeilijkst Waarom zou dat zijn Als een
voorwerp zwaar is, kun je het moeilijk verplaatsen. Soms is een dop te vast
geschroefd.
• Soms hadden we een werktuig om de dingen te openen, soms niet. Maar
elke keer gebruikten we ook de kracht van ons lichaam. Hoe noemen we
die kracht Om de voorwerpen te openen of te verplaatsen gebruikten we
geen elektriciteit. We deden het met onze eigen krachten. Die kracht is
spierkracht.
• Waarvoor kunnen we onze spierkracht gebruiken Om te heffen, te springen,
iets te openen … Onze spierkracht is een energiebron.
Je legt na deze ervaringsgerichte opdracht onmiddellijk de link naar het
onderwerp van de les: de zon is ook een energiebron.
Om dat te bewijzen, gaan we allerlei proefjes doen. Elke groep voert minstens
één proef uit.
44
DE ZON

Kern
Zonne-energie beleven
Voor, tijdens en na het uitvoeren van de proef, vullen de leerlingen opdracht 2
aan in hun themaschrift op p. 14.
Proef 1: Een zonneoven maken (kopieerblad p. 15)
Het aluminiumfolie weerkaatst de zonnestralen. Doordat het vergiet hol is,
worden alle zonnestralen weerkaatst naar het midden van het vergiet. Vandaar
dat je de marshmallow het beste in het midden kunt zetten. Daar wordt het het
warmst.
De marshmallows smelten.
Bron: http://www.energiebus.nl/pdf/zepract1.pdf.
Proef 2: De grote smelt-het-snelst-je-chocolade-test (kopieerblad p. 16)
Zwart neemt meer warmte op dan wit, daardoor is de chocolade het snelst
gesmolten in een zwart bord in de zon. De zonnestralen zorgen niet alleen voor
licht maar ook voor warmte, vooral in de zwarte borden.
Donkere kleuren vangen het licht van de zon beter op. Daarom zijn
zonnepanelen donker gekleurd.
ALGEMENE TIPS
De werkwijze om de
proefjes uit te voeren, sluit
goed aan bij de lessen
begrijpend lezen.
Het is erg belangrijk dat
de leerlingen, voor ze
aan hun proef beginnen,
de voorspelling in hun
themaschrift op p. 14
invullen.
Na de proef kunnen ze
het resultaat tekenen. Ze
mogen het ook fotograferen
en de foto in hun schrift
plakken.
Proef 3: Een zonnecollector maken (kopieerblad p. 17-18)
In een zonnepaneel wordt elektriciteit gemaakt van zonne-energie. In een
zonnecollector wordt water opgewarmd met zonne-energie.
Zwart neemt meer warmte op dan wit, daardoor kan het water opwarmen. De
zonnestralen zorgen niet alleen voor licht maar ook voor warmte, vooral in de
zwarte doos. Donkere kleuren vangen het licht van de zon beter op. Daarom
zijn zonnecollectoren donker gekleurd.
Bron: http://verbouwjeeigenhuis.nl/wp-content/uploads/2011/01/Duurzaam-
Zonnecollector.jpg
Proef 4: Een zonnemolen maken (kopieerblad p. 19)
Zwart neemt meer warmte op dan wit of zilver. De luchtdeeltjes gaan aan de
zwarte kant harder bewegen: er ontstaat meer luchtdruk. De deeltjes duwen de
molen voort.
Extra: probeer het ook met een lamp in plaats van de zon. Sommige lampen
werken, andere niet. Hoe komt dat
Bron: http://www.energiegenie.nl/aan-de-slag/proefjes/maak-een-zonnemolen#sthash.
y455rXym.dpuf
Proef 5: Een vingerwarmer maken (kopieerblad p. 20)
De aluminiumfolie weerkaatst het zonlicht op onze vinger. Daardoor kan de
vinger opwarmen.
Proef 6: Een parapluwaterkoker maken (kopieerblad p. 21)
De aluminiumfolie weerkaatst het zonlicht in de paraplu.
De temperatuur in de paraplu stijgt. Daardoor kan het water opwarmen.
Bron: http://www.energiebus.nl/pdf/zepract1.pdf
LES 6 Energie van de zon 45

De groepjes brengen verslag uit van hun bevindingen.
Het is de verslaggever die het woord voert. De materiaalmeester kan de
resultaten tonen.
Je kunt bijkomende vragen stellen.
• Wat heb je ontdekt door deze proeven De zon geeft veel warmte en de mens
kan die warmte goed gebruiken.
• Wat kun je nu zeggen van de zon De zon is een natuurlijke energiebron, die
goed is voor het milieu.
• Hoe noem je dat groene energie
• Ken je andere groene energiebronnen die natuurlijke bronnen gebruiken
Welke
Het is belangrijk dat de leerlingen de link leggen van zonne-energie naar
andere groene energie. Die kennen ze (vaak onbewust) vanuit hun leefwereld:
windmolens (windkracht) / watermolens (waterkracht) / spierkracht (mensen
of dieren).
• Wat is het voordeel van die energiebronnen Ze raken nooit op.
Als we ze gebruiken voor (groene) stroom, dan kunnen we oneindig veel
milieuvriendelijke stroom maken.
In de achtergrondinformatie lees je meer over energiebronnen.
Verwerking
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
46
DE ZON

Afronding
Als extraatje laat je de leerlingen foto’s nemen van zonnepanelen bij hen in de
buurt, of van zonnecollectoren, windmolens, waterkrachtcentrales enz.
Die foto’s bundelen ze om er een groene-energiecollage mee te maken.
Als uitbreiding kunnen de leerlingen een energiebron (naar keuze) voorstellen
in de klas.
Ze maken een duidelijke voorstelling van die energiebron en zorgen voor
afbeeldingen en uitleg:
--
via een flap met schrijf-, teken-, knip- en plakwerk;
--
via een PowerPointpresentatie.
Die werkwijze sluit aan bij de lessen spreken en luisteren.
LES 6 Energie van de zon 47

Achtergrond
Energiebronnen
Er zijn verschillende manieren waarop groene stroom opgewekt kan worden. Het kan met behulp van:
• aardwarmte: deze techniek wordt niet of nauwelijks toegepast in ons land.
• biomassa: plantaardig materiaal wordt verbrand, bv. snoeiafval of afvalhout uit de bouw of industrie;
plantaardig materiaal wordt vergist, bv. mest; uit het resulterende methaangas wordt elektriciteit opgewekt.
• afval: er wordt elektriciteit opgewekt door middel van het verbranden van afval in afvalverbrandingsinstallaties
of door het verbranden van stortgas. Vaak is die elektriciteit maar deels (48 % in 2008) groen, omdat er in
(huishoudelijk) afval ook fossiele restproducten en andere schaarse grondstoffen zitten, waardoor bezwaarlijk
van een onuitputtelijke energiebron kan gesproken worden. Verder is de klassering van elektriciteit opgewekt uit
afvalverbranding als ‘groene stroom’ zeer controversieel omwille van de toxische emissies die vrijkomen bij het
verbrandingsproces schadelijk zijn voor het milieu en bij de mens aandoeningen van de luchtwegen, genetische
afwijkingen en zelfs bepaalde vormen van kanker kunnen veroorzaken.
• waterkracht:
- waterturbines,
- werken bij een sluis in een rivier,
- golfslagenergie (in ontwikkeling),
- getijdenenergie,
- elektriciteitsopwekking met behulp van eb en vloed,
- blauwe energie,
- energie die kan worden gewonnen door het verschil in zoutconcentratie tussen zeewater en zoet water.
• windenergie: met windturbines
• zonne-energie, zonnestroom: elektriciteit uit zonlicht
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Groene_stroom
48
DE ZON

LES 6 Energie van de zon 49

LES 6
Energie van de zon
Na deze les ...
weet ik dat de zon een energiebron is.
kan ik met een voorbeeld aangeven hoe de mens energie van de zon gebruikt.
kan ik voorbeelden geven van andere energiebronnen.
1
Wat is energie Zoek het op.
Energie is een kracht. We hebben energie nodig om iets te
doen werken.
2
Ga je mee op onderzoek
a Welke proef doe jij
b Voorspel wat er gaat gebeuren.
c Teken het eindresultaat van je proef.
d Jouw voorspelling kwam wel/niet uit. Markeer het goede antwoord.
e Schrijf op wat je hebt ontdekt.
merk op:
De zon is een energiebron.
Spierkracht, zon, water en wind zijn allemaal
energiebronnen
14
DE ZON
50
DE ZON

3
Verbind de foto’s met de bijbehorende energiebron.
spierkracht windkracht zonlicht waterkracht
a Wat zijn de twee grote voordelen van die energiebronnen Vul aan.
Er is altijd genoeg energie
Het zijn groene energiebronnen.
b Maak op een apart blad een collage met foto’s van groene energiebronnen.
Schrijf bij elke foto de naam van de energiebron.
en
ze zijn goed voor het milieu.
LES 6 Energie van de zon 15
LES 6 Energie van de zon 51

LES 7
De mens past zich aan.
Domein(en): levende en niet-levende natuur
Onderwerp: de leefgewoontes van de mens
Lesduur: 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 16-17
• badges
• foto’s van weertypes/
activiteit
• kledij en attributen
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1 en 4
• post-its met benaming
weertype
Voor de klas
• bordboek
• kopieerblad p. 22-23
(1x per groepje)
• kopieerblad p. 24-25
(op leerlingaantal)
• kopieerblad p. 26-29
Vooraf
Een paar dagen voor deze les geef je elke leerling een foto mee waarop een
bepaald weertype afgebeeld staat. Zorg dat elke leerling van een groep een
ander weertype meekrijgt. De foto’s worden vooraf besproken, zodat iedereen
goed weet welk weertype wordt afgebeeld.
Breng kledij en/of attributen mee die bij ‘jouw’ weertype passen.
--
Kledij: de leerlingen gaan op zoek in hun kleerkast naar wat past bij ‘hun’
weertype (schoenen, muts en sjaal, lange of korte broek, enzovoort).
--
Attributen zijn voorwerpen die ze bij dat weertype gebruiken (ski’s, paraplu,
zonnecrème, zonnebril, enzovoort).
De leerlingen werken in de groepjes die je vormde in les 4. Ze krijgen weer elk
een andere taak toegewezen.
Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen.
--
Dieren passen zich aan: er zijn dag- en nachtdieren en schemerdieren.
--
Planten hebben zonlicht nodig om te leven.
--
De zon zorgt voor warmte.
--
De zon geeft energie en de mens maakt daar gebruik van.
--
De aarde draait, de zon zorgt voor dag en nacht.
--
De seizoenen zijn: lente – zomer – herfst – winter.
Deel kopieerblad 22 met de verkennerkaarten (A) uit. Elk groepje krijg één
kaart. De verkenners lezen de vragen hardop. De groep zoekt samen naar
antwoorden.
De tijdsbewaker houdt de tijd (5 minuten) in de gaten.
De leerlingen bespreken in hun groepje de mogelijke antwoorden.
Na een vijftal minuutjes roep je hen terug samen.
De verslaggevers formuleren de antwoorden op de gestelde vragen. Na nog een
vijftal minuutjes volgt er een klassikale bespreking.
• Wat zie je op je foto die je van je juf/meester kreeg Wat kun je zeggen over het
weer de weertypes: regen / sneeuw / zonnig / hagel / mist / ijzel / storm /
vorst / hittegolf / bewolkt / onweer
• Wat kun je zeggen over de temperatuur het is warm / het is heet / het is koud
/ het vriest …
• Welke weersituatie lijkt je het leukst Waarom zon = buiten spelen (maar ook:
te warm, krijgen en zweten) / sneeuw = winterpret (maar ook: uitglijden en
vallen)
52
DE ZON

Aan het bord toon je prent 4, waarop de foto’s van de weertypes staan. Op elk
weertype hang je een post-it met de naam van het weertype erop geschreven.
Kern
De leerlingen nemen de kledij en de attributen die ze meebrachten. Ze worden
per groepje besproken en de foto van het weertype wordt bij de voorwerpen
gelegd.
Deel kopieerblad 23 met de verkennerskaarten (B) uit.
De verkenners lezen de vragen hardop. De groep zoekt samen naar
antwoorden. De tijdsbewaker houdt de tijd (5 minuten) in de gaten. De
leerlingen bespreken in hun groepje de mogelijke antwoorden. Na een vijftal
minuutjes roep je hen terug samen en volgt er een klassikale bespreking.
• Wat zie je op je foto Wat kun je zeggen over het weer het regent / het
sneeuwt / de zon schijnt / het hagelt / het is mistig / het is warm / het is koud
• Welke voorwerpen bracht je bij je foto mee schoenen / muts en sjaal / lange
of korte broek / ski’s / paraplu / zonnecrème / zonnebril
• Waarom koos je voor die voorwerpen
• Wat hebben ze te maken met wat je op de foto ziet
ALGEMENE TIPS
Weerkalender in het Frans
Deze les leent zich
uitstekend voor het
aanleren van de
weerkalender in het Frans.
Het is interessant om
dagelijks de weerkalender
te herhalen (zie
achtergrondinformatie).
Het is daarom nuttig
om (aanvullend bij de
klastaken) per week iemand
de weerman of -vrouw te
laten zijn.
Aan het bord toon je weer prent 4 waarop de foto’s van de weertypes staan.
• Wat merk je op bij de keuze van de kledij bij sneeuw, hagel, ijzel warme kledij
/ lange broeken / textiel is dikker / lange mouwen / meerdere laagjes boven
elkaar aandoen / een dikke jas vaak met een kap …
• Wat merk je op bij de keuze van de kledij bij zon, hittegolf korte broeken /
textiel is dunner / korte mouwen / een dunne jas of zelfs zonder jas …
• En wat valt je op als je naar de attributen kijkt We passen ons nog meer
aan het weer aan: als het sneeuwt kunnen we langlaufen / skiën / een
sneeuwpop maken, als de zon schijnt smeren we ons in met zonnecrème, als
het regent gebruiken we een paraplu …
• Wat kun je daaruit besluiten De mens past zich aan het weer aan met zijn
kledij en attributen.
We hebben net ontdekt dat het weer bepaalt welke kledij de mensen kiezen.
We hebben bij sommige weertypes ook bepaalde attributen nodig.
Mensen passen zich dus op verschillende manieren aan het weer aan.
LES 7 De mens past zich aan. 53

Kringgesprek: de leerlingen zitten in een kring en kunnen elkaar zien. Je deelt
het kopieerblad met de emotiekaarten uit. Elk kind krijgt zes verschillende
kaarten. Bespreek kort welke emoties bij de zes gezichten horen: verdrietig,
blij, neutraal, boos, bang en een zelf te bepalen emotie.
Vermeld dat niet alle gevoelens daarmee worden voorgesteld. De leerlingen
mogen zelf nog emoties aangeven via de mondloze smiley.
Je neemt prent 4 en wijst een foto aan (of projecteert aan het bord een foto
uit het themaschrift). De leerlingen steken de kaart op met de emotie die het
weertype bij hen oproept.
Bespreek kort de antwoorden: bv. onweer = bang / regen = boos want regen
vind ik niet leuk / zonneschijn = blij want ik kan buiten spelen.
Het is de bedoeling dat de leerlingen ontdekken dat het al dan niet leuk vinden
van een weertype heel subjectief is; iedereen reageert anders op het weer.
• We hebben nu besproken wat we voelen bij een weertype. Wat stel je vast Wat
merk je op als je kijkt naar de antwoorden met de gezichtjes Mensen passen
zich niet alleen aan het weer aan met kledij en attributen. Ook hun gevoel
verandert volgens het weer. Dat gevoel is voor iedereen anders.
• Zou er nog een manier zijn waarop de mens zich aan het weer aanpast We
passen ons gedrag aan. We passen onze bezigheden aan.
Als de leerlingen het antwoord niet uit zichzelf vinden, wacht je nog even af. De
leerlingen voeren nog een paar opdrachten uit, zodat ze te weten komen wat
die aanpassingen zijn.
Zo stimuleer je zelfstandig denken.
De leerlingen gaan opnieuw in hun groepjes zitten. Deel het kopieerblad met
de uitstap- en verkeersinformatiekaarten uit. De leerlingen lezen de opdracht
die op hun kaart staat.
Ze bedenken een weerbericht dat past bij hun bestemming en bij de
verkeerstoestand en noteren het in hun themaschrift op p. 17.
Op www.deredactie.be kunnen ze een weerbericht bekijken.
De tekeningen links op p. 17 helpen de leerlingen om hun weerbericht
te schrijven. De groepjes komen de kaart en bijpassend weerbericht
(themaschrift) voorlezen.
Voorbeeld van een eenvoudig weerbericht bij padden overzetten
Vandaag gaat het 10° C worden. Het is fris.
Het regent, het miezert. De zon gaat vandaag niet schijnen.
We dragen het best een jas, lange broek en laarzen. Een paraplu kunnen we
ook gebruiken.
54
DE ZON

Meteen na de voorstelling van elk weerbericht volgt een klassikale bespreking.
Naar zee: warm en zonnig weer met hoge temperaturen (min. 20° C)
• Waarom moet het op die dag warm en zonnig zijn De bestemming vraagt
warm zonnig weer. We brengen de dag buiten door. We gaan zwemmen in
zee, eten een ijsje …
• Wat zou er gebeuren, als het plots regenachtig, fris, stormachtig… weer zou
zijn Bij koud, regenachtig weer zou de uitstap niet kunnen doorgaan. Storm
= niet uitvaren. Koude = niet zwemmen in zee.
• Waarom is er op die dag file Omdat veel mensen op een warme dag naar de
kust trekken. Bij slecht weer zou er minder file zijn.
Padden overzetten: regenachtige dag, geen zon, bewolkt (min. 10° C)
• Waarom moet het op die dag vrij warm en vochtig zijn De activiteit
vraagt warm en vochtig weer. Anders komen de padden niet uit hun
winterschuilplaats.
• Wat zou er gebeuren als het plots heel warm wordt of begint te vriezen Bij
hoge temperaturen of vrieskoude verstoppen de padden zich. De activiteit
kan dan niet doorgaan.
• Waarom is er op die dag een ongeval gebeurd Het is regenachtig weer. Dan
heb je meer kans om te slippen met je wagen. Bij droog weer zou het ongeval
waarschijnlijk niet gebeurd zijn.
• Hoe past de mens zich dus nog aan, behalve in kleding, attributen, gevoel en
gedrag De mens past ook zijn bezigheden aan.
Verwerking
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
LES 7 De mens past zich aan. 55

Afronding
Als extraatje kun je de leerlingen bij deze les de weerkalender in het Frans
aanleren. Per week laat je iemand weerman of -vrouw zijn. Hang de kaarten en
het weertype op in de klas.
Il pleut.
Het regent.
Il neige. / Il y a du verglas.
Het sneeuwt. / Het ijzelt.
Il est nuageux.
Het is bewolkt.
Il y a des nuages.
Het is zwaarbewolkt.
Le soleil brille. / Il fait chaud.
De zon schijnt. / Het is warm.
Il y a du brouillard.
Er is mist.
Il y a du vent / Il y a une tempête.
Het waait. / Er is een storm.
Il y a un orage.
Het onweert.
56
DE ZON

LES 7 De mens past zich aan. 57

LES 7
De mens past zich aan.
Na deze les ...
ken ik de verschillende weertypes.
weet ik dat mensen hun gedrag aan het weer aanpassen.
weet ik dat het weer een invloed heeft op mensen, op hoe ze zich voelen.
1
Ken je deze weertypes Schrijf ze naast de bijbehorende foto.
zonnig - onweer - sneeuw - regen - wind - ijzel - bewolkt - mist - storm - hagel
ijzel
wind
sneeuw
hagel
mist
onweer
bewolkt
storm
regen
zonnig
2
Zoek op en vul aan.
Wat is vorst vriesweer, heel koud weer
Wat is een hittegolf een periode met heel hoge temperaturen, erg warm
16
DE ZON
58
DE ZON

3
Beschrijf je lievelingsweertje.
4
Schrijf het weerbericht dat past bij de uitstapkaart en de kaart van het verkeer die
je kreeg.
a Kleur de thermometer in de juiste kleur.
Weerbericht
Vandaag is het …
b Omcirkel het passende weer.
c Omcirkel wat je draagt om op uitstap te gaan.
LES 7 De mens past zich aan. 17
LES 7 De mens past zich aan. 59

LES 8
Een zonnewijzer maken
Domein(en): techniek
Onderwerp: een zonnewijzer maken, gebruiken en evalueren
Lesduur: 2 x 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p.18-19
• badges
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1
• kopieerblad p. 30 (1x)
• kopieerblad p. 31-32
(op leerlingaantal)
• kopieerblad p. 33 (1x)
Voor de klas
• bordboek
• materiaal zonnewijzer
• materiaal proefjes (kralen
en touw, hinkelparcours)
• eigen tijdlijn
Vooraf
De zonnewijzer maken is individueel werk. Maar als je een grote zonnewijzer
wilt maken, verdeel je de klas in groepjes, dezelfde groepjes als in les 4. De
leerlingen krijgen wel elk een andere taak toegewezen.
Deze les is enkel mogelijk op een zonnige dag!
Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen en herhaalt dat de mens
de tijd ordent in dagen, maanden en seizoenen. De leerlingen sommen op
welke dat zijn.
Kern
Je start de les met een paar proefjes om de leerlingen ‘tijd’ te laten ervaren.
Zo ondervinden ze dat tijd ervaren subjectief is en dat je een meetinstrument
nodig hebt om tijd objectief te meten.
Proef 1: hinkelparcours (individueel af te leggen)
Je tekent een (eenvoudig) hinkelparcours op de speelplaats.
Aan elke leerling vraag je om zo snel mogelijk het parcours af te leggen, daarna
vraag je wie de snelste van de klas was. Er zal commotie ontstaan omdat de
vraag niet correct kan beantwoord worden.
Je gaat niet in op de drukte en de mogelijke antwoorden, maar vraagt wie
volgens de leerlingen ongeveer de snelste was. Ook die vraag blijkt moeilijk te
beantwoorden.
Proef 2: kralen rijgen (individueel uit te voeren)
Vijf leerlingen krijgen de opdracht om kralen aan een touw te rijgen. Als
leerling 1 klaar is, is het de beurt aan leerling 2 enz. Na het rijgen vraag je wie
het snelste was. Ook die vraag kunnen we niet beantwoorden.
• Wat heb je geleerd Hoe kwam je te weten wie het snelst was Dat je zonder
vaste maat niet kunt vergelijken, dat je alleen met behulp van instrumenten
nauwkeurig kunt meten wie het snelst was: met een klok, een timer, een
stopwatch.
60
DE ZON

Je legt meteen de link naar het onderwerp van de les: een zonnewijzer maken.
Je toont de afbeeldingen van de zonnewijzers op het kopieerblad op p. 30.
Net zoals wij het vervelend vinden om geen klok en dus geen besef van tijd te
hebben, zo hadden de mensen lang geleden ook nood aan ‘tijd’. Maar toen
hadden ze geen horloge of klok.
Aan de stand van de zon konden ze wel zien hoe laat het ongeveer was. Soms
gebruikten ze daar een zonnewijzer voor. Met een zonnewijzer gebruik je de
schaduw die de zon maakt om de tijd te meten.
• Wie van jullie zag al eens een zonnewijzer En waar op de muur van een oud
gebouw of een kerk / ergens in een park
ALGEMENE TIPS
Begin ‘s ochtends met het
maken van de zonnewijzer,
bv. om 9 uur. Elk uur ga je
met de klas naar buiten om
opnieuw een schaduwlijn
aan te duiden en meteen
het uur erbij te noteren.
De leerlingen brengen de kaart met de zonnewijzer (kopieerblad p. 30) aan op
de tijdslijn. Ofwel bij ‘Heel lang geleden’ ofwel bij de ‘Oudheid/1500 v.Chr.’
Een zonnewijzer maken
• Wat heb je zeker nodig om een zonnewijzer te maken De zon, want zonder
zon kun je geen schaduwen zien.
Aan deze voorwaarden moet een zonnewijzer voldoen: het moet een
instrument zijn om de tijd te meten / het moet gebruikmaken van zonnestralen
/ meerdere leerlingen moeten er (tegelijk) elk uur van de schooldag kunnen op
aflezen / het moet door alle leerlingen van de lagere school gebruikt kunnen
worden.
Deel het kopieerblad met het stappenplan uit en bespreek het. Je kunt
kiezen: ofwel maken de leerlingen een grote zonnewijzer om te gebruiken op
de speelplaats (groepswerk) of ze maken een individuele zonnewijzer (klein
individueel model). Gebruik het kopieerblad met het gepaste stappenplan.
De materialen kun je zelf voorzien of je laat de leerlingen de benodigdheden
meebrengen.
De zonnewijzer gebruiken en evalueren
De leerlingen kunnen de zonnewijzer gebruiken. Je laat hen op een zonnige
dag af en toe naar de zonnewijzer kijken en het uur aflezen.
• Klopt het met het werkelijke uur het uur klopt ongeveer / een halfuur kunnen
we nog aflezen maar minuten niet / onze zonnewijzer werkt niet nauwkeurig
Op een bewolkte dag geef je net dezelfde opdracht.
• Kun je het uur lezen Het uur kan niet afgelezen worden omdat er geen
schaduw valt. Je hebt de zon nodig om het uur te kunnen lezen. ‘s Nachts is
een zonnewijzer ook niet bruikbaar.
Conclusie: een zonnewijzer kan alleen gebruikt worden bij zonnig weer en
overdag. Dus ging de mens op zoek naar een beter systeem.
LES 8 Een zonnewijzer maken 61

TIPS BIJ DE LES
TIP: In het thema ‘De
schoolbuurt’ komt de
zonnewijzer goed van pas.
De geschiedenis van de tijdmeting
Omdat de zonnewijzer niet altijd bruikbaar was, bedacht men de waterklok. De
waterklok kon je ’s nachts en op bewolkte dagen gebruiken. Het water druppelde
van het ene reservoir in het andere en zo kon je de tijd aflezen.
De leerlingen brengen de kaart met de waterklok (kopieerblad p. 33) aan op de
eigen tijdlijn. Ofwel bij ‘heel lang geleden’ ofwel bij de ‘oudheid/1500 v.Chr.’
Lang geleden gebruikten de mensen kaarsen om hun huizen te verlichten. Die
kaarsen werden ook als klok gebruikt. Op de zijkant zette men streepjes. Telkens
als er een streepje was weggebrand, was er een uur voorbij.
• Wat was daar het nadeel van De kaarsen waren gevaarlijk en veroorzaakten
vaak brand. Als de kaars werd gedoofd, kon je het uur niet meer precies
bijhouden.
De leerlingen brengen de kaart met de kaars (kopieerblad p. 33) aan op de
tijdlijn.Ofwel bij ‘heel lang geleden’ ofwel bij ‘middeleeuwen’.
Op zee was een kaars niet zo handig. Door het schommelen van de boot kon de
kaars omvallen en brand veroorzaken. Daarom vond men de zandloper uit. De
zandloper kon heel nauwkeurig een korte tijd aangeven.
• Wij gebruiken nu ook nog zandlopers. Wanneer bij het koken / in de sauna /
bij sommige gezelschapsspelletjes
De leerlingen brengen de kaart met de zandloper (kopieerblad p. 33) aan op de
tijdslijn. Ofwel bij ‘heel lang geleden’ ofwel bij de ‘middeleeuwen’.
Nog later vond men de eerste klok uit. Met behulp van tandwielen en gewichtjes
kon men een klok met wijzers laten draaien en zo het verstrijken van de tijd laten
aangeven. Vanaf dan kon men veel nauwkeurig de tijd aangeven.
De leerlingen brengen de kaart met de mechanische klok (kopieerblad p. 33)
aan op de tijdslijn. Ofwel bij ‘heel lang geleden’ ofwel bij ‘middeleeuwen’.
Na de Tweede Wereldoorlog vond men de atoomklok uit. Daar maken wij ook nu
nog gebruik van. Die manier van tijdmeting is supernauwkeurig. Zo kunnen we
de tijd met ons meedragen: horloge, gsm, gps.
De leerlingen brengen de kaart met de gsm (kopieerblad p. 33) aan op de
tijdlijn bij ‘nu.’
62
DE ZON

Verwerking
Bespreek hoe het ging om de zonnewijzers te maken en te gebruiken.
• Wat ging vlot/niet vlot
• Welke zonnewijzers zijn het nauwkeurigst Hoe komt dat
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 19 en maken opdracht 3.
Afronding
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
LES 8 Een zonnewijzer maken 63

Achtergrondinformatie
De zonnewijzer
Een zonnewijzer is een instrument om met behulp van de zon de tijd aan te wijzen, meestal in de vorm van een
vlak of schijf waarop de tijd valt af te lezen aan de plaats van de schaduw die een stift (de gnomon) erop werpt. De
oudste bekende zonnewijzer dateert van omstreeks 1500 v.Chr. en werd in Egypte gevonden.
De aarde draait om haar as. De schaduw van een voorwerp verandert daardoor voortdurend van richting. Als de
schaduw naar het noorden wijst (op het zuidelijk halfrond naar het zuiden) is het precies middag. De zon staat
dan in het zuiden (op het zuidelijk halfrond in het noorden) en in haar hoogste stand die dag, precies boven de
meridiaan. Het is 12 uur in lokale zonnetijd. Van daaruit kan men een verdeling maken en uurlijnen aanbrengen
waarop de schaduw het uur aanduidt.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zonnewijzer
De waterklok
Een wateruurwerk of waterklok, ook wel clepsydra genoemd, is een klok die de tijd meet door middel van
stromend water.
Oorspronkelijk werd in de gehele wereld de zonnewijzer als tijdmeter gebruikt. Maar die was ‘s nachts en bij
bewolkt weer onbruikbaar. De uitvinding van het wateruurwerk was dus een belangrijke vooruitgang. Het bestond
uit een reservoir, waarin de door toevoer of afvoer veranderende hoogte van de waterspiegel op een schaal werd
gemeten.
De waterklok werd waarschijnlijk uitgevonden in het oude Egypte of Mesopotamië. Het voordeel ervan was dat hij
ook ‘s nachts en op bewolkte dagen bruikbaar was. Door toevoer en afvoer van water in een reservoir veranderde
de hoogte van de waterspiegel. Daarvan leidde men het verstrijken van de tijd af. In de Chinese wereld had men
ook een waterklok uitgevonden: ze bestond uit een wiel dat ronddraaide als gevolg van water in aanhangende
kommen.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Waterklok
Bron: http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/de-geschiedenis-van-tijdmeting/
De kaars
In de middeleeuwen was de kaars de voornaamste bron van kunstverlichting. Vanwege het brandgevaar (maar ook
vanwege de slechtere kwaliteit van het uitgevoerde werk) was het gebruik van kaarsen als kunstverlichting voor
het avondlijk werk vaak aan banden gelegd. De kaarsen brandden regelmatig genoeg om als een klok gebruikt te
worden. Er waren 12- en 24-uurskaarsen verkrijgbaar met horizontale ringen, die de uren aangaven. Tegenwoordig
ziet men nog wel kaarsen met een urenverdeling op de zijkant. Vaak is dat een opdruk van papier, dat dan als lont
kan gaan werken, waardoor de kaars ook aan de buitenkant kan gaan branden.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Klok_(tijd)
64
DE ZON

De zandloper
In de middeleeuwen vond men de zandloper uit, een toestel dat nauwkeurig een korte tijdsduur kon aangeven.
Vooral op schepen gebruikte men veel zandlopers, omdat een precieze tijdmeting cruciaal was voor navigatie op
zee.
Een zandloper is een instrument om de tijd te meten. Het bestaat uit twee glazen reservoirs, die via een smalle
verbinding met elkaar verbonden zijn. In het bovenste reservoir bevindt zich zand, dat door de zwaartekracht door
het smalle kanaal valt, en een bepaalde tijd nodig heeft om compleet van het bovenste naar het onderste reservoir
te gaan. Dan kan de zandloper omgedraaid worden, waarna het proces opnieuw begint.
Het zand is meestal fijn zand, maar ook vermalen eierschalen en gemalen marmer werden gebruikt. Wanneer het
zand precies een uur nodig heeft om helemaal naar beneden te vallen, spreekt men van een ‘uurglas’.
In de zeevaart werd de zandloper vroeger gebruikt om de snelheid in knopen te meten. Ook het tijdstip van de
dag kon op zee bijgehouden worden, waarbij iedere dag opnieuw werd begonnen als de zon op het hoogste
punt stond. De tijd werd gemeten in glazen: na 30 minuten was de zandloper (het glas) doorgelopen en werd hij
omgekeerd. Op de halve uren werd de scheepsbel dan eenmaal geluid; op de hele uren tweemaal.
Zandlopers van 15 seconden werden in het verleden regelmatig gebruikt door artsen en verpleegkundigen om
iemands polsslag te meten.
Tegenwoordig worden zandlopers soms nog gebruikt bij gezelschapsspelletjes, of bij het koken van eieren. In de
sauna wordt de zandloper nog veelvuldig toegepast.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zandloper
De mechanische klok
Aan het einde van de middeleeuwen deden mechanische klokken hun intrede en vervingen alle voorgaande
systemen voorgoed. Het oudste uurwerk, stamt uit 1386, en werd gevonden in Engeland; het hangt nu aan de
kathedraal van Salisbury. Met behulp van tandwielen en gewichtjes kon men een klok met wijzers laten draaien en
zo het verstrijken van de tijd aangeven.
Via zandlopers en allerlei andere mechanismen werd uiteindelijk het mechanische slingeruurwerk uitgevonden.
Vanaf dat moment was de tijd met enige nauwkeurigheid te meten. De uitvinding van de mechanische klok wordt
toegeschreven aan de Fransman Gerbert (later paus Silvester II), die leefde rond de 10e eeuw. Tot aan de nieuwe
tijd was een klok de ingewikkeldste machine die men kon maken.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Klok_(tijd)
De atoomklok
Een atoomklok is een klok die als basis voor zijn tijdmeting gebruikmaakt van de trillingen van atomen. De
frequentie van de trillingen is zo constant en onafhankelijk van de omgeving, dat de afwijking van een atoomklok
veelal slechts ongeveer 1 seconde per 5 miljard jaar bedraagt (ofwel: de onnauwkeurigheid bedraagt 10 −18 ).
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Atoomklok
LES 8 Een zonnewijzer maken 65

LES 8
Een zonnewijzer maken
Na deze les ...
weet ik hoe de tijd lang geleden werd gemeten.
kan ik een zonnewijzer maken.
kan ik de zonnewijzer gebruiken.
1
Welk instrument waarmee je de tijd kunt meten, zie je op de foto
een
zonnewijzer
2
Maak zelf een zonnewijzer.
a Vul aan.
Om deze opdracht te kunnen uitvoeren, moet de zon schijnen.
Om de tijd te meten maak je immers een instrument dat gebruikmaakt van zonnestralen.
Als de zon niet schijnt, kun je geen schaduwen zien.
b Volg de instructies. Vul in en markeer waar nodig.
Neem een stuk lichtgekleurd karton van
ca. 30 x 30 cm. Teken de omtrek
van een cirkel erop. Knip de cirkel uit.
Druk een stukje klei op het middelpunt
van de cirkel. Steek de stompe kant van een
potlood in de klei.
Zoek een plek buiten waar je de zonnewijzer
enkele dagen op dezelfde plaats kunt laten
staan. De zonnewijzer moet altijd / mag soms /
mag nooit in de schaduw staan. Zorg ervoor
dat de zonnewijzer niet kan verschuiven of
wegwaaien.
Houd het uurwerk in de gaten. Overtrek elk uur
met een meetlat de schaduw van het
potlood. Dat noemen we ijken. Noteer bij elke
lijn het uur. Als de zonnewijzer klaar is, kun je
elke zonnige dag de tijd aflezen zonder een
uurwerk te gebruiken.
18
DE ZON
66
DE ZON

3
Hoe meten mensen de tijd door de eeuwen heen
De zonnewijzer was het eerste meetinstrument om de tijd te meten. Daarna volgden nog heel wat
andere instrumenten.
a Schrijf de juiste naam onder de foto.
b Plaats in de cirkel het cijfer 1 bij de oudste tijdmeting en het cijfer 6 bij de jongste.
zandloper – gsm – slingeruurwerk – waterklok – kaars – zonnewijzer
5
2
4
slingeruurwerk
waterklok
zandloper
6
3
1
© Flyout
gsm
kaars
zonnewijzer
LES 8 Een zonnewijzer maken 19
LES 8 Een zonnewijzer maken 67

LES 9
De zon kan gevaarlijk zijn
Domein(en): natuur / gezondheid
Onderwerp: de zon / ongezonde en gezonde levensgewoontes
Lesduur: 2 x 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p.20-21
Vooraf / Start
Je herneemt kort de hoofdzaken uit de vorige lessen.
De zon is een licht- en warmtebron. In de lente en de zomer voelen we op zonnige
dagen meer warmte van de zon. We passen ons aan het weer aan, bv. bij warm
weer dragen we T-shirts en korte rokjes of broeken. Bij mooi weer spelen we
buiten.
Je leest het verhaal ‘Tamme Tijger’ voor.
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
• prentenset: prent 1
• kopieerblad p. 34 (1x)
• prentenverhaal Tamme
Tijger
Voor de klas
• bordboek
• bingel
• A3-papier om
voorbeeldaffiche te
ontwerpen
• stiften, kleurpotloden
Kern
De leerlingen halen uit het verhaal ‘Tamme Tijger’ tips om veilig in de zon te
spelen.
• Wat gebeurde er met de leerlingen Ze speelden buiten in de zon, maar ze
beschermden zich niet goed, waardoor ze verbrandden en zich niet lekker
voelden.
• Wat was er precies aan de hand
• Waarom werd Ruben een ‘Roodhuid’ genoemd omdat hij verbrand is
• Wat betekent het als iemand zo rood ziet als een tomaat Dat iemand
helemaal rood is aangelopen. Anne heeft het te warm, ze is verbrand door te
lang in de zon te spelen.
• Hoe lossen de leerlingen hun problemen op Ze dragen een pet / ze
beschermen zich met kledij / ze smeren zich in met zonnecrème / ze spelen
in de schaduw / ze drinken water.
Toon kopieerblad 34 met de foto van een verbrande huid.
• Wat zie je op de foto een door de zon verbrande huid
• Hoe merk je dat er iets mis is De huid is helemaal rood.
• Hoe zou dat komen Deze persoon beschermde zich niet goed tegen de zon.
• Wat had hij moeten doen om dit te voorkomen Hij had zich beter moeten
beschermen, zoals de leerlingen uit het verhaal: insmeren met zonnecrème,
beschermende kledij dragen, in de schaduw blijven.
• Welke tips kun jij aan mensen geven om op een goede manier in de zon te
gaan Zorg dat je niet verbrandt / loop in de schaduw (vooral tussen 12 -15 u
in de zomer) / smeer je elk uur in / draag een pet, een zonnebril, T-shirt … /
drink voldoende water.
68
DE ZON

Zonnepaspoort
Om te weten hoe je huid reageert op de zon, moet je weten welk huidtype je hebt.
Leg de opdracht uit:
Op bingel vinden jullie de verschillende zonnepaspoorten. Door te lezen wat
onder elk paspoort staat, kom je te weten welk huidtype jij hebt. Doe de test!
Vul dan jouw paspoort in je themaschrift op p. 20 in.
Laat naar je vlekjes kijken
Toon kopieerblad 34 met de foto van de huid met vlekjes.
• Wat zie je op de foto een huid met moedervlekjes
• Waarom kijkt men met een loep naar de vlekjes om ze goed te kunnen zien
• Wie kijkt naar de vlekjes en waarom De dokter kijkt ernaar met een loep om
de vlekjes te bestuderen.
Het is belangrijk dat je je huid leert kennen en op tijd opmerkt wanneer er iets
verandert. Moeder-, geboorte- of schoonheidsvlekjes zijn onschadelijk. Maar als
ze veranderen van kleur, vorm, dikte of grootte of als ze gaan jeuken, zweren of
bloeden, kan dat een teken zijn van huidkanker.
De leerlingen nemen hun themaschrift op p. 21 en ontwerpen een affiche. Ze
zorgen voor een duidelijke titel en een passende tekening. Je kunt zelf een
voorbeeld voorzien.
Afronding
Bespreek met de leerlingen de mindmap in het themaschrift op p. 23-24.
Projecteer de mindmap op het bord of toon de prent van de mindmap.
• Wat wordt er in de mindmap getoond Waarover gaat het Over de zon: die
staat in het midden en is dus belangrijk.
• Wat zie je allemaal Dikke gekleurde lijnen die overgaan in dunnere lijnen.
De dikkere lijnen vertakken zich. Elk onderwerp heeft een andere kleur en
elke kleur stelt een onderwerp over de zon voor. Je ziet ook afbeeldingen en
woorden en zinnen die moeten worden aangevuld.
ALGEMENE TIPS
Elke keer als je
verbrandt, wordt je huid
onherroepelijk beschadigd.
Je hebt er misschien
nog niet bij stilgestaan,
maar een gebruinde
huid is een teken dat het
afweermechanisme van je
huid in werking is getreden.
Het is een manier van je
lichaam om zich, door het
vormen van melanine,
te beschermen tegen
schadelijke UV-stralen.
Een verbrande huid wil
zeggen dat de verdediging
gefaald heeft. En dat er dus
schade is toegebracht. Dat
betekent spijtig genoeg niet
alleen een paar dagen pijn
hebben, het vermindert
ook de elasticiteit van je
huid én verhoogt je risico
op huidkanker. Slechts vijf
keer verbranden tijdens
je jeugd zorgt voor een
drastisch verhoogde kans
op melanoom, huidkanker
dus. En dat allemaal voor
dat bruine kleurtje.
www.kanker.be
De mindmap is een samenvatting van de lessen over de zon. Alle hoofdzaken
staan erin. Het is een handig hulpmiddel als je je lessen instudeert.
De leerlingen vullen het juiste onderdeel van de mindmap zelfstandig in. Ze
mogen het themaschrift als informatiebron gebruiken. Daarna vergelijken
ze hun oplossingen per twee en passen aan waar nodig. Houd een klassikale
bespreking. Het is belangrijk dat je de leerlingen laat verwoorden hoe ze te
werk gingen bij het invullen. Zo leren ze van elkaar.
• Wie gebruikte het themaschrift als informatiebron
• Wie kon op eigen kracht alles invullen
LES 9 De zon kan gevaarlijk zijn 69

LES 9
De zon kan gevaarlijk zijn.
Na deze les ...
weet ik waarom of wanneer de zon gevaarlijk kan zijn.
kan ik mijn huidtype bepalen.
kan ik vijf tips toepassen om veilig in de zon te komen.
1
Ken jij je huidtype Doe de test op bingel.
www.slimmerindezon.be
mijn
Zonnepaspoort
dit ben ik!
Mijn huid:
!
!
!
In de zon:
!
!
!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ik heb huidtype . .....
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ontwerp: impressantplus.eu
merk op:
Laat naar je vlekjes kijken!
Het is belangrijk dat je je huid leert kennen en op tijd
opmerkt wanneer er iets verandert. Moeder-, geboorte- of
schoonheidsvlekjes zijn onschadelijk. Maar als ze van kleur,
vorm, dikte of grootte veranderen of wanneer ze gaan jeuken,
zweren of bloeden, kan dat een teken zijn van huidkanker.
150122_zonnepaspoorten_vaninn.indd 1 22/01/15 15:01
20
DE ZON
70
DE ZON

2
Ontwerp een leuke affiche om de mensen te waarschuwen voor de gevaren van de zon.
a Zorg dat de vijf tips om veilig in de zon te komen erin staan.
b Zorg voor een duidelijke titel.
c Maak er een passende tekening bij.
voorbeeldoplossing
Tip 1 Zorg dat je niet verbrandt.
Tip 2 Blijf in de schaduw (vooral tussen 12 en 15 u in de lente
en zomer).
Tip 3 Smeer je elk uur in.
Tip 4 Draag een pet, zonnebril, T-shirt …
Tip 5 Drink voldoende water.
LES 9 De zon kan gevaarlijk zijn. 21
LES 9 De zon kan gevaarlijk zijn 71

LES 10
Terugblik
Domein(en): levende en niet-levende natuur / natuur / gezondheid / techniek
Onderwerp: samenvatting
Lesduur: 50 minuten
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p.22-23
Voor de leerkracht
• prentenset: prent 1
Voor de klas
• bordboek
Start
Deze les is de samenvatting en vastzetting van een lessenreeks over de zon. De
leerlingen vulden de mindmap in na elke les over de zon.
Het is ook een uitgebreide bespreking van de mindmap.
Kern
Wat weet je nog
• Wie kan in één woord samenvatten over welk onderwerp we de voorbije lessen
hebben geleerd over de zon
• Wat heb je onthouden over de zon
- Zon en maan zijn hemellichamen.
- De zon geeft warmte.
- De zon is een onuitputtelijke energiebron.
- De zon zorgt voor dag en nacht.
- De zon zorgt voor de seizoenen (lente-zomer-herfst-winter).
- Planten hebben de zon nodig om te leven, ze groeien naar de zon.
- Nachtdieren passen zich aan de nacht aan (zintuigen).
- De verschillende weertypes zijn regen, sneeuw, zonneschijn, hagel, mist,
ijzel, storm, vorst, hittegolf, bewolkt, onweer.
- De mensen passen zich aan het weer aan (kledij, gevoel en bezigheden).
- Lang geleden was de zon een tijdmeter (zonnewijzer).
- De zon kan ook gevaarlijk zijn (huidkanker).
De leerlingen vullen het lijstje aan tot alles is opgesomd. Je kunt eventueel
sturen door tips te geven.
72
DE ZON

LES 10 Terugblik 73

SAMENVATTING
Lang geleden werd de tijd gemeten met een
zonnewijzer
.
Om de tijd te kunnen aflezen, moet de zon schijnen.
Want anders kun je geen schaduwen zien!
Dat duurt 24
uur.
Zo wordt de aarde aan de ene
kant belicht door de zon.
Het is hier nu dag
.
Aan de andere kant is er dan
schaduw, daar is het nacht .
De aarde draait om haar
eigen as.
Dat duurt 1 jaar
( 365 of 366 dagen).
4 seizoenen in een jaar:
lente
zomer
herfst
winter
De aarde draait rond de
zon
.
Groene planten
hebben de zon
nodig.
Planten volgen de zon door zich te
bewegen
.
Nachtdieren
Wortels groeien onder de grond
naar onder
.
De stengel groeit naar
boven , naar het zonlicht.
Dieren passen zich aan het
donker aan. Ze hebben sterk
ontwikkelde zintuigen:
Zonder zonlicht sterft
een groene plant.
oren ogen neus
22
DE ZON
74
DE ZON

De zon geeft warmte
.
De zon geeft licht
.
Tip 1: Zorg dat je niet
verbrandt.
Tip 2: Blijf in de schaduw.
Huidkanker
kunnen we vermijden
met deze 5 tips:
Tip 3:
Smeer je elk uur in.
De zon als
warmtebron.
Tip 4: Drink voldoende
water.
De zon kan
gevaarlijk
zijn!
Tip 5: Draag een pet,
zonnebril, T-shirt ...
Dit zijn ook groene energiebronnen.
We gebruiken
de energie
van de zon.
Zonne-energie is
groene energie
en is in overvloed
aanwezig .
spierkracht
windkracht
waterkracht
huid
Mensen
passen
zich aan.
mond
De mens past zijn gedrag ,
activiteiten
en gevoel
aan het weer aan.
Weertypes
regen
sneeuw
zonnig
hagel
mist
ijzel
storm
vorst
hittegolf
bewolkt
onweer
SAMENVATTING 23
LES 10 Terugblik 75

ISBN 978-90-306-7199-2
562327
www.vanin.be
a Sanoma company