SAMENVATTING Masterscriptie Algemene Cultuurwetenschappen

SAMENVATTING Masterscriptie Algemene Cultuurwetenschappen
Kunst als katalysator
Het aandeel van de art sacré in de Nederlandse modern‐religieuze kunst
(1945‐1962)
Scribent Lisette Almering‐Strik ‐ februari 2011
In deze scriptie is onderzocht hoe de Franse religieuze kunst (of art sacré) door katholiek Nederland
werd ontvangen in de periode 1945‐1962. De art sacré is te definiëren als de Franse modernreligieuze
kunst, bedoeld voor kerk‐ en kloostergebouwen en voor de christelijke liturgie. Na 1945
betrok de Franse dominicaan en kunstenaar M.‐A. Couturier met dominicaan en kunsthistoricus P.
Régamey, bij voorkeur eigentijdse ook niet‐katholieke kunstenaars en architecten bij kerkenbouw en
artistieke inrichting. Vernieuwde godshuizen konden een deugdzamer geloofsbeleving bevorderen,
meenden ze. Samen met diverse kunstenaars en architecten poogden de twee dominicanen de
religieuze kunst snel te actualiseren. Het centrale kerkelijke gezag stond argwanend tegenover het
idee de katholieke traditie op deze wijze te verenigen met de moderniteit, maar kon verspreiding van
het gedachtegoed niet tegengaan. Vanaf 1948 bereikte de ideeën Nederland.
De receptie van de art sacré werd bestudeerd in relatie tot de museumwereld (in casu het
Gemeentemuseum Den Haag, het Stedelijk Museum Amsterdam en het Stedelijk Van Abbemuseum
Eindhoven) én in relatie tot de katholieke zuil. Studieobjecten vormden het tentoonstellingsbeleid en
de collectievorming van de musea en het discours binnen de katholieke zuil, te destilleren uit
artikelen in vijf katholieke bladen (Katholiek Documentatie Centrum, Nijmegen). Vaak was het
moeilijk om beide domeinen (museum en zuil) te scheiden, ‘eigen’ aan de sociaal‐culturele ordening
in de betreffende periode.
In de Nederlandse verzuilde samenleving, waarbinnen de art sacré werd gerecipieerd,
beconcurreerden sinds het begin van de twintigste eeuw diverse bevolkingsgroepen elkaar ter
verwezenlijking van eigen idealen en ter versterking van een eigen identiteit. Binnen de katholieke
zuil bleek echter van minder roomse volgzaamheid sprake dan aangenomen. De dagelijkse realiteit
van de snel moderniserende samenleving vormde vooral na 1945 de opmaat naar een doorbraak.
Bovendien veranderde na 1945 het Nederlandse kunstleven drastisch. De Nederlandse kunst werd
voortaan geijkt aan de internationale moderne kunst. Contemporaine kunstenaars eisten toenemend
artistieke vrijheid. Ook kerkelijke kunstenaars ontwierpen steeds minder in dienst van de kerk.
Deformaties, fel expressionisme en abstractie waren intussen algemene verworvenheden binnen de
moderne kunst, maar bleken moeilijk te verteren voor de Kerk.
De Haagse en Amsterdamse musea besteedden weinig aandacht aan modern‐religieuze kunst.
Uitzonderlijk was het beleid van Edy de Wilde van het Van Abbemuseum. Op een tentoonstelling
over Franse religieuze kunst in 1951 confronteerde hij katholiek Nederland met de art sacré. Vanaf
1948 werd de kunstvorm (nog aarzelend) beschreven in de katholieke bladen. Terwijl De Wilde de
afstand tussen de contemporaine en de religieuze kunst wilde verkleinen, zoals met genoemde
tentoonstelling, wendde de Amsterdamse directeur Willem Sandberg zich juist af van de zijns inziens
‘dienende kunst’ en koos voor de vrije ongebonden kunsten. De Haagse museumdirecteuren Knuttel,
Hefting en Wijsenbeek internationaliseerden het museumbeleid. De Nederlandse kunst ging

uiteindelijk het zwaartepunt vormen, maar voor (modern‐)religieuze kunst bestond nauwelijks
aandacht.
Het Nederlandse contemporaine discours over de art sacré werd voornamelijk gevoerd in de
katholieke bladen. Men deelde de weerstand tegen de religieuze kitsch. Echter, een grote groep
traditionalisten twijfelde aan de eerbiedwaardigheid van gedeformeerde, fel expressionistische en/of
abstracte religieuze kunst, terwijl uitbesteding van opdrachten aan niet‐katholieke kunstenaars
bezwaarlijk was. Een groeiende groep gematigde vernieuwers stond open voor de art sacré, maar
onderstreepte tevens de acceptabele vernieuwingen van de religieuze kunst door Nederlandse
kunstenaars. De progressieven (nog een minderheid) waren opgetogen over de soberheid en
intensiteit van uitdrukking van de eigentijdse kunst, juist geschikt geacht voor hedendaagse
religieuze kunst en passend bij de geldende geloofsbeleving. Tevens onderschreven ze de eis van de
artistieke autonomie. Uit de scriptie blijkt welke groepen bij welke katholieke bladen hoorden.
Uiteindelijk leidde de art sacré in Nederland tot een serieuze en fundamentele herbezinning op
religieuze kunst en kerkelijke architectuur. Sinds de introductie werkte de art sacré als een
katalysator en bevorderde het proces van de ontwikkeling van de Nederlandse religieuze kunst en
architectuur naar de moderne jaren zestig. Bovendien werd de afkeer van de religieuze kitsch
verhevigd en de abstractie geïntroduceerd in de monumentale kerkelijke kunsten. In 1957 raakte het
Vaticaan eveneens overtuigd van de noodzakelijke vernieuwingen van de christelijke kunst en week
ook daar de traditie voor het modernisme. Voortaan dienden kerkelijke opdrachtgevers rekening te
houden met de autonome creativiteit verkozen door (kerkelijke) kunstenaars en architecten om
gelovigen een eigentijdse sacrale ruimte te bieden. De vernieuwde samenwerking van de ‘levende
kunst’ met de religieuze kunst, omwille van een zuiverder geloofsbeleving, is de rijke erfenis die pater
Couturier nalaat.