Bekijk een hoofdstuk

Andere werkelijkheden
Hoofdstuk1
Andere werkelijkheden
Voor u ligt hoofdstuk 1 van de module Literatuur en fictie. In dit hoofdstuk
refereren we aan de volgende titels van de verplichte boekenlijst:
Leesbeesten en boekenfeesten (LB)
Literair mechaniek (LM)
Oorlog zonder vrienden
Domweg gelukkig, in de Dapperstraat (DG)
Afblijven
In dit hoofdstuk gaan we in op: het onderscheid tussen fictie en non-fictie,
kenmerken en genres.
Het onderscheid tussen fictie en non-fictie
Breuk
De laatste dag wist hij zeker
Hij zou alles vergeten:
De breuken, steeds gehalveerd
Zouden ze worden tot nul,
De deelwoorden, de aalvlugge
Vormen van het werkwoord,
De uitvoer en invoer,
De landbouwgronden, de veeteelt,
De caesars, de geuzen, de graven,
De tochten van Napoleon, alles
Zou langzaamaan wegwaaien
Behalve:
Ik zal je nooit vergeten.
(Bron: Leendert Witvliet, Dichterbij, gedichten voor 12 +, samengesteld door Jan Heerze, 1986.)
Als we dit gedicht lezen, valt ons direct (en haast onbewust) een aantal zaken
op:
• We herkennen deze tekst onmiddellijk als een gedicht.
• We vragen ons niet af wie de ”hij” is.
• We vragen ons niet af wie de ”je” is.
• We trekken de zekerheid van de ”hij” niet in twijfel.
• We verzetten ons niet tegen het beeld van ”aalvlugge werkwoordsvormen”.
• We twijfelen niet aan breuken die tot nul worden.
• We maken geen bezwaar tegen de opgesomde leerstof.
Hoe komt dat Als de buurman deze tekst over de heg tegen u uitspreekt, bent
u misschien geneigd hem voortaan een beetje uit de weg te gaan. U zult zijn
674D1.FM
1.1

Andere werkelijkheden
woorden in elk geval niet beschouwen als ”gewone tekst” (non-fictie) waar u
op in kunt gaan.
Vette schollen glimmen in de lage winterzon. / Nog ploegen boeren de
akkers van polder Noordwaard, [...].
Is dit kleine fragment deel van een fictionele of non-fictionele tekst Met
andere woorden: komt het uit een roman of een gedicht, zijn het regels uit een
toneelstuk of een liedje Betreft het hier een nieuwsbericht of een onderschrift
bij een foto Begint de weerman met een sfeerimpressie
Als een acteur op een podium deze tekst uitspreekt, is het drama. Als u het
fragment vindt in een boek met een titel als Verzamelde gedichten is het een deel
van een gedicht. Het stukje zou ook uit een (streek)roman kunnen komen. Een
singer/songwriter zou zich niet hoeven schamen voor deze beeldende en
ritmische zinnen.
We herkennen de taal. Het tekensysteem is ons vertrouwd en we begrijpen de
betekenis van woorden en zinnen, maar zonder nadere informatie kunnen we
verder niets met zekerheid zeggen, zelfs niet of het fictie (”verzonnen”) of nonfictie
(”echt”) is. Het onderscheid is blijkbaar wat lastiger te maken dan we
doorgaans intuïtief aannemen.
Bijna iedereen heeft van jongs af aan dagelijks met beide soorten tekst te
maken. Baby’s en peuters horen liedjes en rijmpjes en ”gewone taal”; kleuters
worden (hopelijk) voorgelezen, zien tv-programma’s, luisteren naar muziek,
bekijken prentenboeken en voeren gesprekken. Ze kunnen een gesprek voeren
over zaken uit de alledaagse werkelijkheid, maar ook dingen vertellen die niet
waar zijn – we kunnen dat spelen, fantaseren of liegen noemen en de kwalificatie
zal vaak samenhangen met de bedoeling van het kind. De eerste eigen
fictie die een kind creëert, herkennen we aan zinnen als: ”... en dan was ik ...”.
Vrijwel iedereen leest, al varieert dat sterk: de een komt niet verder dan reclamefolders
en de ondertiteling bij films op tv, de ander leest romans, verhalen,
gedichten, artikelen in kranten en tijdschriften en andere non-fictie.
Vrijwel iedereen praat. We wisselen roddels uit, geven of vragen informatie,
bespreken het weer of het nieuws. Er zijn ook mensen die verzonnen verhalen
vertellen: cabaretiers, moppentappers, dichters, en ook al die mensen die een
ervaring stileren tot een ”goed verhaal”.
En schrijven Dat doet ook bijna iedereen. Het kan beperkt blijven van een
boodschappenlijstje of een kortingsbon die moet worden ingevuld tot een
tweet of een sms, een e-mail of een ouderwetse brief, een felicitatiekaart of een
condoleance die vraagt om een paar goed gekozen woorden.
En dan is er nog, naar verluidt, ruim een miljoen mensen – alleen al in
Nederland – dat zich op de een of andere manier bezighoudt met creatief
schrijven.
Zonder taal zouden vele wegen onbegaanbaar worden.
Overigens, het citaat over de ”vette schollen” gaat als volgt verder:
Maar op vele percelen zullen het zo’n beetje de laatste groeiseizoenen zijn
voor wintertarwe, bieten en aardappelen. Want in deze 2.000 hectare grote
polder, ten oosten van Dordrecht en ten noorden van de Biesbosch, worden
1.2

Andere werkelijkheden
binnen drie jaar de dijken over een lengte van honderden meters verlaagd en
hier en daar zelfs doorgestoken.
(Bron: De Volkskrant, zaterdag 4 februari 2012, René Didde.)
Toegegeven: het zal niet zo heel vaak voorkomen dat een krantenartikel zo
poëtisch begint. ”Vette schollen” betekent hier ”vette aardkluiten”, maar in ons
achterhoofd komt ook even een beeld langs van glimmende platvissen; een
formulering als ”de lage winterzon” verwachten we eerder in een gedicht dan
in een nieuwsbericht; ook het metrum (de afwisseling van beklemtoonde en
onbeklemtoonde lettergrepen) is bijzonder: vette schollen glimmen in de late
winterzon, en de vooropplaatsing van het woord ”nog” (Nog ploegen boeren
de akkers van polder Noordwaard,) verwachten we ook eerder in poëzie.
1 Wat we verwachten, heeft te maken met conventies, leeservaring en buitentekstuele
gegevens. Conventies zijn afspraken, gewoonten – we hebben bijvoorbeeld
afgesproken dat iedere zin met een hoofdletter begint. Leeservaring
maakt ons steeds sneller attent op bepaalde kenmerken of stof die we al eerder
zijn tegengekomen. Een ervaren lezer herkent bijvoorbeeld een thema dat hij
in verschillende boeken uitgewerkt heeft gezien. Buitentekstuele gegevens is
een heel breed begrip: alles wat u weet van een bepaald onderwerp, wat u afleidt
uit de vormgeving van een boek, of de titel, of de auteur, wat u bekend is van
het leven van de auteur, en uw algemene ontwikkeling – dat alles speelt een rol
bij de verwachtingen die u als lezer hebt en bij de manier waarop u een tekst
interpreteert.
Het probleem is dat gedichten en verhalen, liedjes en sprookjes, mythen en
sagen, romans en novellen zich allemaal bedienen van dezelfde taal die wij
gebruiken om de werkelijkheid van alledag te beschrijven en te becommentariëren.
We hebben dus altijd extra informatie nodig om vast te stellen of we het
domein van de fictie hebben betreden.
Faction 2 Het afbakenen van tekstsoorten en genres wordt ook nog gecompliceerd door
de tussenvorm faction, waar feiten en verzinsels door elkaar heen lopen.
Voorbeelden zijn de historische roman of de documentaireroman, zoals
Pieter Daens van Louis Paul Boon.
Als u een tekst begint te lezen of de tv aanzet, is dus niet altijd meteen duidelijk
of u met fictie of non-fictie te maken hebt. Als u geen informatie vooraf hebt in
de zin van een titel, auteur of omschrijving in een tv-gids, hebt u niet direct een
beeld van de aard van wat u leest of ziet. Die situatie duurt maar heel kort, want
u herkent – doorgaans intuïtief – heel snel de kenmerken die duiden op fictie
of non-fictie. U doorziet heel snel de relatie tussen werkelijkheid en tekst of
beeld. Als u hoort of leest: Het regent en het is november, kan er sprake zijn van
een weerbericht, maar na de volgende regel: weer keert het najaar en belaagt het
hart, weet u zeker dat u met fictie te maken hebt. U komt tot die conclusie
omdat u ineens in een andere, ”verzonnen” werkelijkheid bent beland: de kans
is groot dat het niet regent, het geen november is en er geen hart belaagd wordt.
(Het regent en het is november is de eerste regel van het gedicht ”November” van
J.C. Bloem.)
Waarin verschilt fictie nu wezenlijk van non-fictie In beide gevallen hebben
we te maken met een vorm van communicatie: er is sprake van een zender (de
schrijver, journalist, filmer of zanger), een ontvanger (de lezer, kijker,
luisteraar) en een product (een tekst, een film, een andere vorm van fictie of
non-fictie). Tot zover lijkt er geen verschil te bestaan tussen beide categorieën,
674D1.FM
1.3

Andere werkelijkheden
maar we weten heel zeker dat dat verschil er wel is. Deze twee tekstjes verduidelijken
dat:
Niemand betwijfelt tegenwoordig nog met zoveel woorden de schadelijkheid
van nicotine en alcohol, of de combinatie van die twee, of – nog
riskanter – het gebruik van alcohol in combinatie met barbituraten. De
statistieken zijn duidelijk: rokers, drinkers en barbituratenliefhebbers
bekorten hun leven aanzienlijk.
Niemand betwijfelt tegenwoordig nog met zoveel woorden de schadelijkheid
van nicotine en alcohol, of de combinatie van die twee, of – nog
riskanter – het gebruik van alcohol in combinatie met barbituraten. De
statistieken zijn duidelijk: rokers, drinkers en barbituratenliefhebbers
bekorten hun leven aanzienlijk.
Johan betwijfelde die kwalijke gevolgen ook niet – hij juichte ze toe en
beschouwde ze als zijn reddingsboei.
Het eerste fragment is non-fictie; we kunnen die alinea in elke krant tegenkomen.
Het tweede fragment is fictie; hier begint een verhaal, met een personage en een
thema. Deze alinea hoort thuis is een novelle of roman.
Kenmerken
Fictie leidt de lezer dus altijd binnen in een verzonnen werkelijkheid
(kenmerk 1).
Oefenopgave 1
Fictie is een verzonnen werkelijkheid met een eigen geldigheid. Licht dit toe
aan deze regels van Hans Andreus:
Kleine ballade
Voor Lucebert
Ik loop maar in mijzelf
Verzonken met mijzelf
De wegen zijn van glas
De hemel is van ijzer.
[...]
(Bron: Hans Andreus, Muziek voor kijkdieren, Holland, Amsterdam, 1951.)
De verzonnen werkelijkheid heeft recht van bestaan, ze staat op zichzelf en
verwijst niet naar een ”echte” werkelijkheid (kenmerk 2). Ze kan heel
waarschijnlijk lijken, maar gehoorzaamt aan andere wetten dan non-fictie. Als
we op internet lezen dat de bus naar Deventer om 12.22 u vertrekt, beschouwen
we dat als objectieve informatie waarop we onze reisplannen kunnen baseren.
Als in een roman een bus om 12.22 u vertrekt, zullen we dat niet controleren
aan de hand van een dienstregeling; we weten immers dat de werkelijkheid van
de roman een gefingeerde is. De bus hoeft absoluut niet op die tijd te
vertrekken, er hoeft zelfs geen bus te bestaan die naar Deventer rijdt.
Als de leraar Nederlands voor de klas staat en zegt: ”Op school stonden ze op het
bord geschreven, het werkwoord hebben en het werkwoord zijn”, zou het kunnen
1.4

Andere werkelijkheden
dat hij op een originele manier het hulpwerkwoord gaat uitleggen. De kans is
echter veel groter dat hij het prachtige gedicht van Ed Hoornik wil behandelen:
Op school stonden ze ...
Op school stonden ze op het bord geschreven,
het werkwoord hebben en het werkwoord zijn;
hiermee was tijd, was eeuwigheid gegeven,
de ene werklijkheid, de andre schijn.
Hebben is niets. Is oorlog. Is niet leven.
Is van de wereld en haar goden zijn.
Zijn is, boven die dingen uitgeheven,
vervuld worden van goddelijke pijn.
Hebben is hard. Is lichaam. Is twee borsten.
Is naar de aarde hongeren en dorsten.
Is enkel zinnen, enkel botte plicht.
Zijn is de ziel, is luisteren, is wijken,
is kind worden en naar de sterren kijken,
en daarheen langzaam worden opgelicht.
(Bron: Ed. Hoornik, Verzamelde gedichten, Meulenhoff, Amsterdam, 1972.)
De auteur (of filmer, tekenaar of liedjesschrijver) behandelt het materiaal op
een bijzondere, oorspronkelijke manier. Een dichter of schrijver kan bijvoorbeeld
gebruikmaken van beeldspraak, rijm en klank, stijlfiguren.
Als iemand een bijzondere ervaring heeft of zijn (bewogen) leven in een roman
wil verwerken, zal hij het ruwe materiaal moeten schiften, dingen weg moeten
laten of toevoegen, personages moeten veranderen of in elkaar schuiven,
moeten ingrijpen in de chronologie en de tijdsduur en de ruimte moeten
aanpassen; hij zal kortom het materiaal moeten ”behandelen”, zowel inhoudelijk
als qua taalgebruik. Doet hij dat niet, dan zal hij de lezer niet boeien,
ongeacht de beschreven gebeurtenissen (kenmerk 3).
Vergelijk de twee volgende fragmenten:
”Vent vindt ’t niks leuk.”
Dit was het sein. Onder veel ”vent, vent”-gejoel sprongen de kleine, snelle
jongens uit zijn klas op hem af, trokken hem aan zijn jas, tikten hem aan
alsof hij het zijn moest. Hij stond er wat voorovergebogen bij, naar één punt
starend: een platgetrapt luciferdoosje op de kruimelige aardwal, doch maar
al te goed voelde hij hoe ze om hem heen vlogen: kleine, snelle wezens,
handige duiveltjes, en dolblij met het nieuwe woord, zó’n nieuw en machtig
woord, dat het iemand totaal bleek te kunnen verlammen die wel een hoofd
groter was dan zij zelf. [...] Jongens, die hij een voor een had kunnen
vermoorden, trokken hem aan zijn jas, tikten hem, schreeuwden ”vent”. Hij
stond voorovergebogen, lijkbleek, als een veroordeelde. Het was even voor
negenen. Eerst de schoolbel verloste hem – voor tweemaal vijftig minuten.
(Bron: Simon Vestdijk, Terug tot Ina Damman, 1934.)
674D1.FM
1.5

Andere werkelijkheden
Voor schooltijd werd hij gepest; ze schreeuwden ”vent” tegen hem en
trokken aan zijn jas. Hij wist zich geen houding te geven, voelde zich
machteloos en was opgelucht toen de bel ging.
In het tweede fragment staat grofweg hetzelfde als in het eerste, maar het is niet
boeiend meer: de lezer kan de emoties niet meevoelen, kan zich niet identificeren.
Het materiaal is ontdaan van ”behandeling” en teruggebracht tot een
vlakke beschrijving.
Oefenopgave 2
Wijs in het gedicht van Hoornik drie bijzondere materiaalbehandelingen aan.
Oefenopgave 3
De bomen dorren in het laat seizoen,
En wachten roerloos den nabijen winter ...
(Bron: Willem Kloos, Dood-gaan, De Nieuwe Gids, 1888.)
Herschrijf deze regels van Willem Kloos tot een niet-fictionele mededeling.
Een vierde kenmerk van fictie is haar meerduidigheid. Romans, verhalen,
gedichten, films, strips en liedteksten kunnen verschillende lagen hebben en op
verschillende niveaus genoten en begrepen worden.
De donkere kamer van Damokles van W.F. Hermans is een roman over de
belevenissen van Henri Osewoudt tijdens de Tweede Wereldoorlog. We
kunnen het lezen als een spannend, avontuurlijk en beklemmend boek.
Daarnaast gaat de roman over minderwaardigheidsgevoelens en superego,
eenzaamheid, subjectieve werkelijkheid en onmacht. Het is dus niet alleen een
spannend oorlogsboek, maar ook een verhaal met een psychologische en een
filosofische laag.
3 De vier kenmerken die we hebben vastgesteld voor fictie zijn dus:
• een verzonnen werkelijkheid
• die zijn eigen intrinsieke bestaansrecht heeft
• waarin de schepper het materiaal ”behandelt”
• en vaak meerdere betekenislagen onderscheiden kunnen worden.
4 De meerduidigheid hangt vaak samen met ”open plekken”: de auteur laat
bepaalde feiten en gebeurtenissen weg en de lezer geeft er zijn eigen invulling
aan. Omdat de auteur nooit alles kan meedelen, wordt de lezer zelf actief.
”Open plekken” kunnen ook ontstaan als de lezer tegenstrijdige informatie
krijgt, als het perspectief wisselt, als de lezer alles ziet door de ogen van één
hoofdpersoon, als de auteur gebruik maakt van flashforwards of opzettelijk
informatie achterhoudt. De ultieme open plek is het open einde.
Oefenopgave 4
Wat is voor u het belangrijkste kenmerk van fictie Beargumenteer uw
antwoord.
Oefenopgave 5
Welk kenmerk hebben fictie en leugen gemeen
1.6

Andere werkelijkheden
Realisme en fantasie
De verzonnen werkelijkheid van fictie kan heel dicht bij de gewone werkelijkheid
staan, of juist een wereld beschrijven waarin we de ons bekende werkelijkheid
nauwelijks herkennen. De auteur heeft de vrijheid zijn materiaal te
bewerken tot het resultaat dat hem voor ogen staat.
Oefenopgave 6
Moeten in een dramaserie als Beatrix, Oranje onder vuur (VPRO, 2012, Pim
van Hoeve, script: Tomas Ross; de serie gaat over de aanslag op Koninginnedag
2009 en de jaren die volgden, en bevat flashbacks) de feiten kloppen Beargumenteer
uw antwoord.
5 Uitgesproken fantastisch zijn bijvoorbeeld sprookjes of een verhaal als Alice in
Wonderland; de personages en gebeurtenissen wijken zeer sterk af van wat we
in de dagelijkse werkelijkheid (kunnen) tegenkomen. Een nabootsing van de
werkelijkheid (mimesis) komt in de literatuur ook steeds terug; blijkbaar
bestaat er behoefte aan het lezen (en schrijven) van herkenbare andere werkelijkheden.
In de periode van het realisme als literaire stroming in de negentiende eeuw
stond het uitbeelden van een waargenomen werkelijkheid centraal. In
Nederland schreef bijvoorbeeld Marcellus Emants realistisch (naturalistisch)
(negentiende en begin twintigste eeuw) proza. De stroming was een reactie op
de romantiek (eind achttiende, begin negentiende eeuw).
Realisme als schrijfstijl is niet aan een periode gebonden. In een roman of
toneelstuk kunnen verzonnen personages en gebeurtenissen een zeer
herkenbare werkelijkheid uitbeelden, zoals in dit fragment van In ongenade van
J.M. Coetzee:
Hij zit in de voorkamer naar voetbal op de televisie te kijken. De stand is nulnul;
het lijkt of geen van beide teams wil winnen.
Het commentaar is afwisselend in het Sotho en het Xhosa, talen waarvan hij
geen woord verstaat. Hij draait het geluid tot gemurmel terug. Zaterdagmiddag
in Zuid-Afrika: een tijd die aan mannen en hun vermaak is gewijd.
Als hij wakker wordt, zit Petrus naast hem op de bank met een flesje bier in
zijn hand. Hij heeft het volume hoger gezet.
Oefenopgave 7
Welke kenmerken van fictie kunt u aanwijzen in dit fragment
Oefenopgave 8
De toevoeging ”echt gebeurd” of ”gebaseerd op ware gebeurtenissen” is voor
veel mensen een aanbeveling om een boek te kopen. Wat zou daarvan de reden
kunnen zijn Hoe denkt u daar zelf over Beargumenteer uw antwoord.
De functie van fictie
Fictie heeft blijkbaar, in welke vorm dan ook, voor heel veel mensen betekenis
en een waarde in zichzelf. Blijkbaar, want er zijn vrijwel geen mensen die nooit
een boek lezen, een film zien, naar een toneelstuk gaan of een strip lezen.
Vermoedelijk vragen de meeste mensen zich niet af wat daarvan de bedoeling
is.
Wie een studieboek aanschaft of een gebruiksaanwijzing doorneemt, weet heel
precies wat het doel daarvan is: kennis en inzicht verzamelen, de hogedrukrei-
674D1.FM
1.7

Andere werkelijkheden
niger niet verkeerd aansluiten of die ellendige kast in elkaar zetten zonder dat
de achterwand eruit zakt.
Lees §1.1 t/m 1.6 van Leesbeesten en boekenfeesten, Jan Van Coillie.
6 Jan Van Coillie onderscheidt, evenals andere onderzoekers, in Leesbeesten en
boekenfeesten zes behoeften waaraan fictie tegemoet kan komen:
1. (ont)spanning
2. verbeelding en fantasie
3. emotioneel welbevinden
4. kennis
5. zingeving en moreel houvast
6. schoonheid.
Ontspanning
Waarschijnlijk is de behoefte aan (spannende) ontspanning de eerste drijfveer
om op te gaan in een film of een boek, want we beschouwen dergelijke bezigheden
als een vorm van vrijetijdsbesteding. Anders ligt het wanneer iemand
voor zijn werk of studie verplicht is bepaalde fictie te bestuderen. Er zijn weinig
mensen die verplichte boeken (of andere fictiegenres) met evenveel genoegen
ter hand nemen als die waar ze zelf voor kiezen. Dat is beslist iets om te
onthouden wanneer u uw (toekomstige) leerlingen enthousiast wilt maken!
Afb. 1. Iedereen leest.
Verbeelding en
fantasie
Emotioneel welbevinden
Zodra iemand zich in een verhaal verdiept, begint zijn fantasie te werken: hij
stelt zich personages voor, leeft zich in hen in, vult ”open plekken” in, vergelijkt
zijn eigen ervaringen met die van de personages en creëert de verzonnen wereld
in zijn geest opnieuw. Deze ervaring kan zo intens zijn dat personages en hun
wereld na afloop ”gemist” worden.
De lezer of kijker merkt dat personages en gebeurtenissen gevoelens bij hem
oproepen; dit kan helpen bij het verwerken van eigen emoties of de bewustwording
van emoties die anderen kunnen ervaren. De meeste mensen voelen
zich prettig als ze emoties herkennen en begrijpen, en als daarvan op een of
andere manier troost uitgaat.
1.8

Andere werkelijkheden
Kennis
Zingeving en moreel
houvast
Schoonheid
Over het algemeen lezen jongeren (en volwassenen) geen fictie om te ”leren”,
maar dat neemt niet weg dat fictie ons van alles kan bijbrengen over mensen,
hun geschiedenis, andere culturen, de ellende waarmee ieder mens geconfronteerd
kan worden – denk aan ziekte en dood, verslaving en eenzaamheid,
echtscheiding en pesten – en de manier waarop personages daarmee omgaan.
Waarom handelt dit personage zo Zou ik dat ook doen Is dat eerlijk, integer,
fout, gemeen Welk vooroordeel is hier aan de orde Hoe zit dat bij mij Fictie
kan ons laten nadenken over hoe we handelen en welke waarden we werkelijk
in normen omzetten. Kennis nemen van menselijk gedrag is een manier om
zowel uzelf als de ander beter te leren kennen als uw mensenkennis uit te
breiden.
De boeken, films of andere fictiegenres die we regelmatig opnieuw willen lezen
of bekijken, zijn blijkbaar zo vormgegeven dat het feit dat we ”weten hoe het
afloopt” geen bezwaar is om opnieuw te beginnen. Vorm en inhoud zijn beide
zo treffend dat we kunnen blijven genieten. We worden getroffen door
beelden, zinnen en suggesties. De argeloze lezer/kijker zal zich vaak niet bewust
zijn van de materiaalbehandeling. Sterker nog: als de schepper opzettelijk
”mooi” gaat vormgeven, komt dat de kwaliteit en overtuigingskracht meestal
niet ten goede.
Dat schoonheid meer mensen raakt dan we mogelijk denken, zou kunnen
blijken uit dichtregels die blijkbaar zo veel mensen hebben aangesproken dat ze
tot ons ”gemeenschappelijke, poëtische kader behoren.
Alles van waarde is weerloos. (Lucebert)
Denkend aan Holland zie ik breede rivieren (Hendrik Marsman)
Poëzie is een daad van bevestiging (Remco Campert)
Waar werd oprechter trouw (Joost van den Vondel)
Oefenopgave 9
Welke film of welk boek hebt u ten minste drie keer gezien of gelezen (of zult
u waarschijnlijk in de toekomst opnieuw lezen of bekijken) Beargumenteer
uw antwoord.
Lees Oorlog zonder vrienden, Evert Hartman.
Oefenopgave 10
a. Oorlog zonder vrienden van Evert Hartman is fictie. Waarom
b. Vindt u er verwijzingen naar een historische werkelijkheid in Welke
c. Welke gegevens kunt u vinden over Max Blokzijl (hoofdstuk 15)
d. Als de historische gegevens verzonnen waren, zou dat dan afbreuk doen aan
het verhaal Beargumenteer uw antwoord.
e. Heeft het verhaal een psychologische laag en draagt het bij aan uw mensenkennis
Beargumenteer uw antwoord.
f. Heeft het verhaal een filosofische laag Beargumenteer uw antwoord.
g. Wat gebeurt er op de ”open plek” tussen hoofdstuk 1 en 2
Suggestie:
Als u al werkzaam bent in het onderwijs, kunt u met een collega geschiedenis
de mogelijkheden nagaan voor een gezamenlijk project. Leerlingen zijn zich
vaak niet of nauwelijks bewust van de raakvlakken tussen de verschillende
vakken die ze krijgen aangeboden. Het kan zelfs zo zijn dat ze oprecht verbaasd
zijn wanneer ze beseffen dat de historische werkelijkheid in Oorlog zonder
674D1.FM
1.9

Andere werkelijkheden
vrienden in het leerboek geschiedenis als non-fictie (in haar meest zuivere
vorm!) terugkomt. Het zou leerzaam en inspirerend zijn om werkelijk zo’n
vakoverstijgend project op te zetten; andere kerndoelen kunnen daarin ook een
plaats krijgen.
Traditie en vernieuwing
De poëtica (literatuuropvatting) verandert voortdurend. Soms ligt de nadruk
op de inhoud, soms op illustere voorgangers (de middeleeuwen en de renaissance),
soms op een systeem aan regels (de Rederijkers, ca. 1300-1500), soms
op een ideologie of religie (de middeleeuwen, sociaal realisme, negentiende
eeuw). In de middeleeuwen stond het geloof centraal en was de wereld van de
ridderlijke en hoofse idealen onderwerp van de meeste literaire teksten; Vondel
en Hooft lieten zich inspireren door de klassieke oudheid, de Rederijkers
hadden een voorkeur voor ingewikkelde rijmschema’s, in de romantiek zette
men zich af tegen regels en voorschriften en de Tachtigers spraken van ”de
allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie” (Kloos). De
neoromantiek (eind negentiende, begin twintigste eeuw) was een antwoord op
impressionisme (eind negentiende eeuw) en naturalisme.
Steeds komen kunstenaars in opstand tegen de traditie waaruit ze zijn voortgekomen
en de avant-garde kan altijd rekenen op weerstand, woede en
minachting, en op interesse en waardering.
7 Onder avant-garde verstaan we de experimenterende, vernieuwende
voorhoede van kunstenaars en/of auteurs.
Het is moeilijk om een bloemlezing te vinden waarin het gedicht Oote van Jan
Hanlo niet is opgenomen.
OOTE
Oote oote oote
Boe
Oote oote
Oote oote oote boe
Oe oe
Oe oe oote oote oote
A
A a a
Oote a a a
Oote oe oe
Oe oe oe
Oe oe oe oe oe
Oe oe oe oe oe
Oe oe oe oe oe oe oe
Oe oe oe etc.
[...]
Over het gedicht werden in 1952 kamervragen gesteld, omdat het tijdschrift
Roeping, waarin het werd geplaatst, werd gesubsidieerd en dergelijk ”infantiel
gebazel” niet hoorde te publiceren.
Een waardeoordeel
Zodra we het begrip fictie beperken tot geschreven tekst, komt altijd de kwestie
aan bod of een tekst ”literatuur” of ”lectuur” genoemd moet worden.
”Literatuur” is in deze zin een normatief begrip: ze is ”belangrijker, mooier,
1.10

Andere werkelijkheden
diepzinniger” dan lectuur. Tegenover het begrip literatuur wordt vaak triviaallectuur
geplaatst.
Oefenopgave 11
Welk boek hebt u onlangs gelezen waarvan u weet dat deskundigen het niet tot
de Literatuur (met een hoofdletter) rekenen Stoort die opvatting u Beargumenteer
uw antwoord.
Oefenopgave 12
Van welk boek, welke film of welke tv-serie hebt u genoten, terwijl u zich daar
enigszins voor schaamt Is die schaamte terecht Beargumenteer uw antwoord.
In de lespraktijk hebben we het niet over literatuur, maar over fictie. We
houden ons bezig met de verzonnen werkelijkheid in verhalen en gedichten,
toneelstukken en films, sprookjes en mythen, liedjes en strips. Natuurlijk
wordt er aandacht besteed aan kwaliteitsverschillen, aan de kenmerken van
”echte literatuur” en ”triviaallectuur”, en de specifieke kwaliteiten van andere
soorten fictie. Maar we realiseren ons daarbij voortdurend dat leerlingen die
gedwongen worden boeken te lezen die hun boven de pet gaan, doorgaans niet
zullen uitgroeien tot enthousiaste fictieliefhebbers. Daar komt nog bij dat het
vrijwel onmogelijk is iemand tot het aandachtig lezen van een tekst te dwingen.
Als leraar kunt u de maaltijd zo aantrekkelijk mogelijk opdienen en de leerling
uitnodigen om aan te schuiven, maar hij zal zelf moeten proeven en ontdekken.
Afb. 2. Leerlingen moeten de literatuur zelf ontdekken.
Wie zal nu, en op basis van welke criteria, bepalen of Oote inderdaad ”infantiel
gebazel” is of een grappig, speels, mogelijk zelfs gelaagd klankgedicht, waarvan
vorm, ritme en uiteraard klank de essentie vormen
Eén ding staat vast: een aantal decennia na verschijnen is het gedicht nog steeds
bekend. Het heeft zich blijkbaar vastgezet in de hoofden en harten van lezers.
Bestand zijn tegen de tijd is een veelzeggend criterium om een schriftelijke
uiting tot literatuur te bestempelen, al weten we zeker dat de canon van de
literatuur niet in steen gehouwen is. En gelukkig maar! We hoeven onze
leerlingen niet meer te teisteren met de romanticus Willem Bilderdijk, en als ze
dat beseften, zouden ze ons dankbaar zijn:
674D1.FM
1.11

Andere werkelijkheden
Minerva
Minerve vond de veldfluit uit,
En speelde ’t eerste lied,
Aan d’oever van Permessus vliet
Gehurkt in ’t jeugdig kruid.
De boschgoôn sluipen op den klank
Bedeesd en luistrend aan,
En laten kruik en druivendrank
Voor deze wellust staan.
(Bron: A.C. Kruseman, De dichtwerken I, Haarlem, 1856.)
8 Als we zeggen dat een boek, een gedicht of een film ”goed” is, kunnen we
bepaalde argumenten aandragen:
• Het werk is uitstekend geschreven/vormgegeven.
• De personages zijn geloofwaardig en goed uitgewerkt.
• Het thema is interessant, actueel, universeel.
• De gebeurtenissen houden de aandacht vast.
• Het einde is verrassend.
• Ruimte en motieven geven het werk extra zeggingskracht.
• Ons gevoel voor recht of onze morele oordelen worden bevestigd.
• We kunnen ons identificeren.
Zijn dit dan de criteria Nee: al deze kwalificaties zijn subjectief. Merkwaardig
genoeg kunnen we van een bepaald werk wel gemakkelijker zeggen dat het
”niet goed” is, als het aan de tegenovergestelde criteria voldoet. Het is dus
eenvoudiger om uiteen te zetten waarom u een boek slecht vindt dan waarom
u het goed vindt.
Oefenopgave 13
Welke van de hiervoor opgesomde argumenten zijn van toepassing op dit
fragment
Toen werd haar aandacht volledig opgeëist door de erotische sensaties die
door haar lichaam stroomden. Haar handen gleden over zijn strakke,
glinsterende biceps, en ze ging volledig op in haar liefde voor hem. Zijn
bewegingen werden gerichter, met zijn gespierde borstkas drukte hij haar
nog harder tegen de gladde tegelmuur. Toen ze tot haar hoogtepunt kwam,
was ze even compleet van de wereld. Daarna verstevigde ze haar greep om
hem door haar armen bevend om zijn nek te slaan. Haar lijf was slap en
trilde nog na van genot, terwijl ze zijn lichaam hevig voelde schokken tegen
het hare. Na een luide kreun kwam haar naam over zijn lippen, en met een
glimlach keek ze op in de verdwaasde blik op zijn knappe gezicht.
”Als dat een straf was ... Wat doet u dan als beloning, Señor Reyes” vroeg ze
uitdagend.
Nadat hij haar voorzichtig had neergezet, streek hij haar kletsnatte haar uit
haar gezicht en keek haar bijna plechtig aan, alsof ze dit niet te licht moest
opvatten. Met hese stem zei hij: ”We hebben nog een leven lang als man en
vrouw om daar achter te komen ... Nietwaar, mi angel”
(Zie voor titel en auteur de uitwerking.)
Lees het hele gedicht Oote (DG, p. 206-207).
1.12

Andere werkelijkheden
Oefenopgave 14
a. Is hier een kind aan het woord Geef een argument voor en een argument
tegen.
b. Op twee plaatsen in het gedicht wijkt Hanlo af van de keuze voor louter
klank. Welke
c. Let wel, dit is een oefenopgave, die u dus in totale eenzaamheid mag
uitvoeren: zing dit gedicht, varieer volume, tempo en ritme. Noteer uw
bevindingen.
Lees na het maken van oefenopgave 14 het essay van Rutger H. de Groot over
Oote. Een link vindt u in de mediatheek.
Oefenopgave 15
Door welk wereldberoemd werk hebt u zich nooit heen kunnen worstelen
Hebt u enig idee waar dat aan lag Denkt u niettemin dat de reputatie van dat
boek terecht is Motiveer uw antwoord.
Oefenopgave 16
Wat is uw oordeel over Oorlog zonder vrienden van Evert Hartman Geef drie
argumenten
Genres
Epiek, lyriek, dramatiek
De klassieke indeling is die in epiek, lyriek en dramatiek: verhaal - gevoelsuitstorting
- toneel, maar die genre-indeling is weinig bevredigend: er bestaan
immers verhalende gedichten, toneelstukken in verzen en lyrische passages in
verhalen.
Fragment van een verhalend gedicht:
Wees hier aanwezig, allereerste geest,
die over wateren van aanvang zweeft.
Uw goede oog moet zich dit werk toe keren,
het is gelijk de wereld woest en leeg.
Het wil niet, als geheel een vorige eeuw,
puinhopen zien en zingen van mooi weer,
want zingen is slechts hartstocht van een zweer
en nimmer is, wat ook, ooit puin geweest.
Een eerste steen ligt nauwelijks terneer.
Elk woord vernieuwt de stilte die het breekt.
Al wat geschiedt geschiedt nog voor het eerst.
Geprezen! Noach bouwt, maar geen ark meer,
En Jonas preekt, maar niet te Ninive.
[...]
(Bron: Martinus Nijhoff, Awater.)
Fragment van een toneelstuk in verzen:
Warenar:
Her uyt, seg ick, her uyt: ick segje flucks her uyt.
Sy wroet mit heur oogen as ien varcken mit zijn snuyt.
674D1.FM
1.13

Andere werkelijkheden
Reym: O mijn rug, ó mijn kop, ó mijn neus, ó mijn wanghen.
Warenar:
Ia, jae, je backes moet altemet vlieghen vanghen.
Reym:
En waerom slaejeme nou, mijn neus en mongt die bloen
Waernar:
Vraechje waerom totebel om dat ickje sier sou doen.
Reym:
En waerom mach ick dan in huys niet langher bancken
(Bron: P.C. Hooft, Warenar.)
(Warenar is zo bang dat iemand zijn pot met goud zal ontdekken, dat hij zijn
trouwe huishoudster het huis uit jaagt.)
Fragment van een lyrische passage in een roman:
O, lieve, lieve mensen, ik houd van u, en ik omhels u allen hartstochtelijk,
ondanks de geduchte afstand. Laten we elkaar niet haten, maar, integendeel,
elkaar liefhebben, gezamenlijk op de Dood wachten, en het ons in de
tussentijd aan niets laten ontbreken.
Wanneer ik van hier vertrek, en waarheen ik dan zal gaan zal – alleen God
weet het. Hem wil ik gehoorzamen, en tot glorie van Zijn Eeuwige Naam zal
ik het vaandel wederom opheffen en voortdragen, waarop geschreven staat:
Op Weg Naar Het Einde.
(Bron: Gerard Kornelis van het Reve, Op weg naar het einde.)
Proza, poëzie, drama
Roman, novelle, kort
verhaal
Een modernere indeling is die in proza, poëzie en drama. We onderscheiden
proza en poëzie aan de typografie: in proza lopen de regels door tot het eind
van de zetspiegel, in poëzie bepaalt de dichter waar de nieuwe regel begint en
zien we dus veel meer wit.
Drama betekent letterlijk ”handeling” en zodra bij die handeling tekst een rol
speelt, is er sprake van een fictiegenre dat binnen ons kader valt. Drama zonder
tekst (bijvoorbeeld mime of dans) valt buiten deze genre-indeling.
Prozagenres
9 Het onderscheid tussen roman, novelle en kort verhaal wordt in de eerste
plaats gebaseerd op de omvang van de tekst, hoewel het ”aantal bladzijden” een
weinig concreet criterium is.
Een roman (letterlijk ”verhaal in het Romaans”) is doorgaans langer dan een
novelle; er is sprake van meerdere hoofdpersonen en verhaallijnen; personen
maken vaak een ontwikkeling door en worden uitvoeriger beschreven. De
kenmerken zijn niet absoluut: De avonden van G.K. van het Reve heeft als
ondertitel Een winterverhaal en beschrijft een periode van tien dagen.
Een novelle (letterlijk ”nieuwtje”) is korter en kent minder hoofdpersonen en
één verhaallijn; meestal begint de novelle op een kritiek moment in het leven
van de hoofdpersoon. Zo schreef Willem Elsschot de novelle Dwaallicht,
1.14

Andere werkelijkheden
waarin hij verslag doet van een avondlijke zoektocht naar een onvindbare
vrouw.
Een kort verhaal is een fictioneel prozawerk van één of meer bladzijden.
Doorgaans maken we kennis met één hoofdpersoon en één gebeurtenis.
Opvallend en zeer onderhoudend zijn de Zeer korte verhalen van A.L. Snijders.
Sprookje, mythe,
sage en legende
Urban legend
Een sprookje is een kort verhaal en hetzelfde geldt voor mythe, sage en legende.
Hier wordt het onderscheid gebaseerd op inhoud: de fantasie speelt een
hoofdrol. In mythen en sprookjes gaat het om pure fantasie, in sagen en
legenden speelt een historische achtergrond een (beperkte) rol.
Een volkssprookje is bijvoorbeeld Assepoester, een verzonnen verhaal waarin
fantastische dingen gebeuren; denk aan de fee en de pompoen die wordt
omgetoverd in een koets.
Naast dit genre kennen we het cultuursprookje, een verhaal waarvan de auteur
bekend is; een voorbeeld is Het lelijke eendje (1843) van Hans Christian
Andersen. De kleine Johannes (1884) van Frederik van Eeden en Erik of het klein
insectenboek (1941) van Godfried Bomans zijn modernere voorbeelden.
Een bekende Griekse mythe is die van Oedipus die zijn vader doodt en met zijn
moeder trouwt.
Het vrouwtje van Stavoren is een sage die aan het eind van de zestiende eeuw
werd gebruikt om het verval van de stad te ”verklaren”.
De katholieke legende Beatrijs vertelt het verhaal van de zondige non Beatrijs
die, omdat ze trouw tot Maria blijft bidden, uiteindelijk vergeving vindt.
Ook in onze tijd worden verhalen mondeling overgeleverd en vaak gepresenteerd
als ”echt”. Heel bekend is het verhaal van kinderen die in pretparken bij
hun ouders vandaan worden gelokt om vervolgens, kaalgeschoren en
geschminkt, ontvoerd te worden. Dergelijke geruchten duiken om de zoveel
tijd op en worden door bepaalde mensen en media serieus genomen.
Een andere term voor dit genre is broodjeaapverhaal, een aanduiding die
ontleend is aan Broodje aap. De folklore van de post-industriële samenleving van
Ethel Portnoy; in een van de verhalen is sprake van een fastfoodketen die
apenvlees in zijn hamburgers verwerkt.
Afb. 3. Onwaarschijnlijke, gruwelijke zaken blijken velen van ons zeer te boeien.
674D1.FM
1.15

Andere werkelijkheden
Gedicht, lied, rap
Poëziegenres
Gedichten, liedjes en rappoëzie worden van romans en bijvoorbeeld sprookjes,
onderscheiden op basis van hun vorm. In een gedicht, een lied of een rap kan
eenzelfde soort verhaal worden verteld als in een prozagenre.
Over liefde, fragmenten van een gedicht, een lied, een rap:
Koom hier, o goelijk meisje.
Gij ziet de velden groenen.
Vergun mij slechts een reisje,
Dat ik uw mont magh zoenen,
En uw wangen, uit lust en verlangen,
Ay koom wat nader:
Want uwe moeder en was niet vroeder.
Zy kuste vader.
[...]
(Bron: Joost van den Vondel, Ander (Minne Deuntje), Uit: De Werken X,
Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1937 (eerste druk ca. 1670).)
Omdat ik van je houd
Omdat ik van je houd
Krijg ik het zo ontzettend koud
Als jij niet bij mij bent
Omdat ik van je houd
Omdat ik van je houd
Krijg ik het zo ontzettend koud
Als jij niet bij mij bent
[...]
(Bron: Jaap Fischer, Omdat ik van je houd, 1963.)
[...]
Hee, onze liefde die was zwoel, weet je nog wat ik bedoel
Denk je nog aan die tijd, voel je wat ik ook voel
Wou met je leven, streven, vechten en delen, heb veel gegeven, jij koos en ik
moet daarmee leven
Nu ben je zwanger van een ander en het doet me pijn, de plannen die we
samen hadden voeren jullie uit
Ik houd me groot tot m’n dood maar voel me zwaar verkloot, ik weet de
liefde was echt maar het bloedde dood
Ik ga nu verder, het is wel even wennen, wou je bellen maar zou je nieuwe
leven zo kwellen
Dus leg me nu neer zonder verweer maar zal je missen, schatje, en steeds
meer, het is oud zeer
Ik deed veel dingen niet goed, wens je het beste in je leven, liefde en veel
goeds
Ook al is het voorbij voor jou en mij, die mooie dagen komen dichterbij, dit
is en blijft een feit
(Bron: Juice (www.misbruikdoorhulpverleners.nl).)
Films en tv-series
Woord, beeld en podium
Als een fictionele tekst wordt gebruikt als basis voor een film of serie, is er per
definitie sprake van een interpretatie: een aantal zaken dat de lezer mogelijk zelf
moet invullen, wordt nu voor hem in beeld gebracht. De filmmaker wordt
1.16

Andere werkelijkheden
gedwongen te kiezen uit het materiaal, ”open plekken” kan hij vaak niet laten
bestaan; camerastandpunten, omgeving, kleur, muziek en de cast sturen de
kijker meer dan woorden.
Daar staat tegenover dat bewegend, kleurrijk beeld en muziek de fantasie ook
prikkelen. Een goed verhaal dat zwak verteld wordt, kan als film veel interessanter
worden. In elk geval biedt een vergelijking tussen verhaal en film altijd
aanknopingspunten voor een gesprek over personages, gebeurtenissen, thema
en motieven.
Lees Afblijven, Carry Slee.
Bekijk de dvd Afblijven.
Oefenopgave 17
Vergelijk het personage Melissa uit Afblijven van Carry Slee in de film en het
boek.
a. Hebt u voor een van beide meer sympathie Beargumenteer uw antwoord.
b. Maria Peters, de regisseur van de film, had het in één opzicht gemakkelijk
bij het maken van de film Afblijven. Is u opgevallen waardoor ze zo veel
ruimte had om haar eigen interpretatie te volgen
Drama 0 Het meest kenmerkende van drama (toneel) is dat de gehele tekst bestaat uit
dialogen tussen de verschillende personages. De regieaanwijzingen en namen
behoren niet tot de eigenlijke tekst. Drama is bedoeld om gespeeld te worden;
het woord betekent letterlijk ”handeling”. Wanneer een verhalende tekst
geheel bestaat uit citaten, dan kunnen we, door de sprekende personages met
wit van elkaar te scheiden, de tekst de vorm van een toneelstuk geven.
Strips
In Nederland en België werden strips populair in de jaren dertig. Bekende
voorbeelden zijn Bulletje en Boonestaak, die verscheen in Het Volk en getekend
werd door G. van Raemdonck en geschreven door A.M de Jong, en Tintin
(Kuifje) van Georges Remi (Hergé). Later volgden successen als Tom Poes en
Suske en Wiske. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de grote doorbraak.
In 1948 stuurde de toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen,
F.J. Th. Rutten, hoogleraar psychologie, een brief aan de scholen om
het lezen van strips zo veel mogelijk te ontmoedigen. De strip zou de fantasie
bederven, crimineel gedrag bevorderen en niets bijdragen aan de ontwikkeling
van de jeugd.
Vanaf de jaren zestig raakte de strip meer geaccepteerd: iedereen las de Donald
Duck en de verhalen van Asterix de Galliër.
De taal van het beeld dateert van tientallen eeuwen geleden: rotstekeningen,
hiërogliefen en gebrandschilderde ramen kunnen alle als voorloper van de
beeldroman worden beschouwd.
Tegenwoordig verstaan we onder een strip een verhaal in tekeningen, waar
teksten onder staan of in tekstballonnen worden toegevoegd. Als de tekst onder
de tekeningen staat, spreken we van een ”beeldverhaal”; als de hoeveelheid
tekst zeer uitgebreid is, hebben we het liever over een ”geïllustreerd verhaal”.
Strips vertonen veel overeenkomst met films: met zijn ”camerastandpunt” kan
de tekenaar extra aandacht vragen voor details, de spanning laten oplopen of
een emotie heel duidelijk op de voorgrond plaatsen. Het gezicht van een
personage kan boekdelen spreken en het gebruik van kleur en licht onder-
674D1.FM
1.17

Andere werkelijkheden
streept de gebeurtenissen. Beweging kan worden gesuggereerd door dunne
lijntjes langs figuren of voorwerpen en het volume van geluid valt af te lezen
aan de grootte van de letters.
Ook literair werk is en werd wel tot strip bewerkt: de zogenoemde ”verstripte
roman”. In de jaren vijftig en zestig waren de Amerikaanse Classics geliefd:
verstripte, beroemde boeken.
De term ”verstrippen” dateert van later datum. Dirk Matena verstripte bijvoorbeeld
Kaas van Willem Elsschot en De avonden van G.K. van het Reve.
Nog altijd zijn er volwassenen, en dus ook leraren Nederlands, die strips
beschouwen als een bedenkelijke vorm van ”luie ontspanning”.
Cabaret
Cabaret kan een bonte, humoristische verzameling van allerlei soorten fictie
zijn: verhalende tekst, poëzie, liedjes, toneel en dans. Het woord betekent
oorspronkelijk ”kroeg” (Fr.), maar het genre heeft inmiddels een gerespecteerde
plaats verworven. In een cabaretvoorstelling kan een verhaal verteld
worden, een bepaalde moraal verkondigd worden, gespeeld worden met taal of
de spot gedreven worden met het een of ander. Het talige aspect maakt de vorm
bruikbaar binnen het fictieonderwijs en kan voor leerlingen die weinig ervaring
hebben met genieten van tekst een openbaring zijn.
Cabaret wordt ook wel ”kleinkunst” genoemd, om het genre te onderscheiden
van de ”echte, grote” kunst. Gelukkig trekken cabaretiers inmiddels volle zalen;
humor kan een voortreffelijk smeermiddel zijn tijdens de les. Bovendien biedt
cabaret nog meer: prachtige liedjes en gedichten.
Zoals gezegd: zonder taal zouden vele wegen onbegaanbaar worden.
Oefenopgave 18
Bij welke twee genres hebt u twijfels als het gaat om fictieonderwijs Beargumenteer
uw antwoord.
Oefenopgave 19
Welke twee genres hebben uw voorkeur als het gaat om fictieonderwijs
Beargumenteer uw antwoord.
Lees §2.2 en 2.3 van LM.
Oefenopgave 20
Hij boog zich voorover en fluisterde: ”Spuug.”
En toen Oliver niet meteen begreep wat hij bedoelde, liet hij diens polsen los
en zei: ”Nu. Hard in mijn gezicht. Dan denken ze wat jij wilt dat ze denken.”
Oliver kwam overeind, steunde half op één elleboog, keek als een smekeling
in Tycho’s ogen, en voordat hij met een ruk losbrak en opstond en wegliep,
vormde hij zijn mond tot een holte, verzamelde het speeksel waarin ook het
vuur van hun drie weken zat gemengd, tuitte zijn lippen zoals Tycho ze
getuit had – en spuwde recht omhoog.
(Bron: Edward van de Vendel, De dagen van de bluegrassliefde.)
Is in dit fragment een verteller aan te wijzen
Begrippen als ”vertellende instantie” en ”inbedding” zult u, als u al voor de
klas staat, waarschijnlijk zo veel mogelijk vermijden, zeker in de onderbouw.
Deze lastige materie is ook op een heel andere, speelsere manier te behandelen:
kijk met uw klas een of twee afleveringen van GTST. Als leerlingen
1.18

Andere werkelijkheden
begrijpen dat personages niet samenvallen met de acteurs, dat iemand (of
een hele groep) de verhaallijnen uitdenkt, zijn ze rijp om te zien hoe
camerastandpunten, muziek, stil spel en dialogen de kijker sturen, en dat is
precies wat een verteller ook doet in een verhaal.
Oefenopgave 21
Dooien
De laatste sneeuw smelt al. Wanneer we in het uiterste noorden van
Groningen de laatste eer bewijzen aan een dierbaar familielid is er koffie met
cake na afloop.
Mijn oudere nicht, die ik al tijden niet had gezien, weet dat ik naar Friesland
ben verhuisd. Nog net geen doodzonde. Op haar vraag of ik als ras-
Groninger kan aarden in dat Friesland, antwoord ik stom genoeg niet met
het veelzeggende ”kon minder”, maar denk ik grappig te moeten zijn. De
meeluisterende, strak in het pak gestoken medewerker van het crematorium
lacht als een boer met kiespijn wanneer ik eruit flap:”Ach, ’k heb liever
dooien dan vriezen.”
(Bron: Jan Jacob Vos, ik@nrc.nl, 16 februari 2012.)
Kan deze tekst op dezelfde manier worden geanalyseerd als een literaire tekst
Beargumenteer uw antwoord.
Parate-kennisvragen
1 Wat verstaan we onder ”conventies”
2 Wat verstaan we onder ”faction”
3 Welke vier kenmerken definiëren fictie
4 Wat verstaat u binnen fictie onder een ”open plek”
5 Wat verstaat u onder mimesis
6 Aan welke zes behoeften van de lezer kan fictie tegemoetkomen
7 Wat verstaan we onder de avant-garde
8 Noem vijf positieve argumenten die u kunt gebruiken bij de beoordeling van
een boek (of een ander fictiegenre).
9 Waarop berust in eerste instantie het onderscheid tussen roman en novelle
0 Wat is hét kenmerk van drama
674D1.FM
1.19

Andere werkelijkheden
Uitwerking van de oefenopgaven
Oefenopgave 1
De lezer accepteert wat er staat; hij vraagt zich niet af of ”lopen in zichzelf” wel
kan – hij vraagt zich af wat het precies betekent. Evenmin protesteert hij tegen
”glazen wegen” of een ”hemel van ijzer”. Hij weet dat het gedicht niet refereert
aan de ”echte werkelijkheid”.
Oefenopgave 2
Het hele gedicht is een bijzondere materiaalbehandeling. Speciaal opvallend
zijn de sonnetvorm, het rijm, de elisies (weglating van lettergrepen) in
werklijkheid en andre, de elliptische (onvolledige) zinnen aan het begin van de
tweede, derde en vier strofe.
Oefenopgave 3
Voorbeelduitwerking:
Het is windstil. De bomen verkleuren. Het wordt winter.
Oefenopgave 4
Voorbeelduitwerking:
Voor mij is de gelaagdheid van fictie het belangrijkste kenmerk. Een ”mooi
verhaaltje” biedt onvoldoende uitdaging, want het prikkelt mij niet tot
nadenken.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 5
Fictie en leugen hebben gemeen dat zij verzonnen zijn, zij het met heel verschillende
redenen.
Oefenopgave 6
In Beatrix, Oranje onder vuur komen personages voor die nog leven of onlangs
overleden zijn. Het doel van de serie was het geven van een beeld van de
koninklijke familie vanaf de aanslag op Koninginnedag 2009. Met een dergelijk
uitgangspunt moeten de ”feiten” in grote lijnen kloppen, al zijn er natuurlijk
veel fictionele elementen. De kijker zal afhaken als er dingen gebeuren waarvan
hij zeker weet dat ze nooit hebben plaatsgevonden. Anders zou het zijn als een
fictieve koninklijke familie werd geportretteerd.
(Volgens Tomas Ross is de ideale verhouding fictie/non-fictie 20/80.)
Oefenopgave 7
Voorbeelduitwerking:
Hier wordt een ”andere werkelijkheid” beschreven. Er is sprake van een ”hij”.
De tekst staat in de tegenwoordige tijd. Er is duidelijk een verteller aan het
woord. Er is een ”open plek.
Oefenopgave 8
Voorbeelduitwerking:
Verhalen over gebeurtenissen die zich ooit werkelijk hebben afgespeeld, zijn
heel populair. Waarschijnlijk denken veel mensen dat ”verzonnen verhalen”
minder geloofwaardig zijn en vinden ze het gemakkelijker om zich te identificeren
met bestaande personages. Als een lezer zich het besef dat fictie een
1.20

Andere werkelijkheden
”eigen werkelijkheid” weergeeft werkelijk eigen heeft gemaakt, valt het onderscheid
weg: het verhaal is geschreven en dus is het waar.
Eigen mening, voorbeelduitwerking:
a. Ik kan me net zo verliezen in zuivere fictie als in een verhaal dat gebaseerd
is op waargebeurde feiten. Bovendien is alles wat mensen kunnen verzinnen
al eens gebeurd.
b. Ik geef de voorkeur aan verhalen die op feiten zijn gebaseerd, want waarom
zou ik mijn tijd verdoen met verzinsels
Opmerking bij b: Heel veel boeken, tv-series en films ”lopen goed af”; deze
plezierige conventie zorgt ervoor dat we met een gerust hart kunnen lezen/
kijken. Geeft u de voorkeur aan een slechte afloop – die in het ”echte leven” zo
vaak de conventie is
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 9
Voorbeelduitwerking:
Ik herlees bijna jaarlijks Is dit een mens van Primo Levi, omdat de vraag waartoe
wij mensen in staat zijn volgens mij in geen enkel ander boek zo indringend
gesteld wordt.
Ik kan steeds opnieuw kijken naar The Remains of the Day, een film naar de
gelijknamige roman van Kazuo Ishiguro. De verbeelding van plichtsbetrachting,
weemoed en spijt van gemiste kansen ontroert me telkens weer;
verhaal en afloop zijn volledig ondergeschikt geworden.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Opmerking: het feit dat u een boek of film keer op keer wilt lezen/bekijken,
betekent dat het thema zo vorm heeft gekregen dat de laag van het ”verhaaltje”
(vrijwel) geen betekenis meer heeft.
Oefenopgave 10
a. Oorlog zonder vrienden is fictie omdat de auteur ons in een ”andere werkelijkheid”
introduceert. We vragen ons niet af of Arnold Westervoort en zijn
familie werkelijk bestaan hebben. We accepteren de ”open plekken” en
vullen ze zelf in. We realiseren ons dat er naast het ”verhaaltje” andere lagen
zijn.
b. De Tweede Wereldoorlog, de NSB, de bijeenkomst in stadion De Galgenwaard
op 20 juni 1942, de journalist Max Blokzijl, de aanslag op Hendrik
Seyffardt.
c. Max Blokzijl was een bekende nationaalsocialistische journalist.
d. De auteur heeft gekozen voor een historisch decor; het zou storend zijn als
hij daar verzonnen feiten in opneemt. Als hij Mussert had vervangen door
een fantasienaam, zou dat afbreuk doen aan de roman. Dat de personages
en het verhaal niet historisch zijn, is eigen aan fictie.
e. De lezer krijgt enig inzicht in de psyche van de personages: de vader bijvoorbeeld
heeft nooit de kans gehad om te studeren (hoofdstuk 11) en hij heeft
de behoefte zich belangrijk voor te doen: Die bonnen neem ik in ’t vervolg wel
mee”. (hoofdstuk 19)
De gesprekken tussen de gezinsleden geven de lezer een beeld van hun
innerlijk en van de onderlinge relaties.
674D1.FM
1.21

Andere werkelijkheden
f. Zowel de familie Westervoort als hun politieke tegenstanders laten zich
leiden door holle woorden en primaire reacties. Vragen over ”goed” en
”kwaad” komen impliciet aan de orde. Lezers kunnen op filosofisch niveau
denken en spreken over de keuzes van bijvoorbeeld Marloes, Arnold en Gea
Westervoort.
g. Op de ”open plek” tussen hoofdstuk 1 en 2 organiseert Arnolds vader een
wraakactie op boekhandelaar Jonkers in verband met de vechtpartij tussen
Martin Jonkers en Arnold.
Oefenopgave 11
Voorbeelduitwerking:
Ik heb onlangs Rood Waas gelezen, een thriller van Patricia Cornwell. Nee, het
stoort me niet dat dergelijke boeken geen literatuur worden genoemd. Ik heb
er geen moeite mee om fictie soms uitsluitend als ontspanning te zien.
Escapisme (ontsnappen aan de dagelijkse realiteit) is volstrekt legitiem.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 12
Voorbeelduitwerking:
Ik kijk soms naar series als Het kleine huis op de prairie, GTST, The Bold and the
Beautiful of Gilmore Girls. Bij voorkeur doe ik dan de gordijnen dicht en als ik
iemand verwacht, zet ik de tv op tijd uit. Ik heb geen zin om smoezen te
verzinnen als ik ”betrapt” word.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 13
De argumenten:
• Het werk is uitstekend geschreven/vormgegeven.
• De personages zijn geloofwaardig en goed uitgewerkt.
• Het thema is interessant, actueel, universeel.
• De gebeurtenissen houden de aandacht vast.
• Het einde is verrassend.
• Ruimte en motieven geven het werk extra zeggingskracht.
• Ons gevoel voor recht of onze morele oordelen worden bevestigd.
• We kunnen ons identificeren.
Het fragment was het slot van Onthullend weerzien van Maggie Cox, Harlequin.
- Het taalgebruik valt vooral op door clichés (compleet van de wereld,
gespierde borstkas).
- De personages zijn bijna karikaturaal.
- Het thema, (lichamelijke) liefde, is universeel, maar wordt hier niet erg
boeiend uitgewerkt.
- De gebeurtenissen houden de aandacht niet vast, omdat er geen enkele
originele observatie wordt weergegeven.
- Het einde – ze krijgen elkaar – is niet verrassend te noemen.
- Het enige motief dat we op basis van dit fragment kunnen vermoeden, is dat
van de ”sterke, leidende man versus kwetsbare, maar zelfbewuste vrouw” en
dat is vaker vertoond. Van de ruimte zien we alleen een ”gladde tegelmuur”
en dat is onvoldoende om een oordeel op te baseren. (Ze bevinden zich in
een luxueuze badkamer met aquamarijnen tegels.)
1.22

Andere werkelijkheden
- Ideeën over morele zaken of rechtvaardigheid spelen geen rol.
- Of een lezer zich kan identificeren, lijkt ons vooral een kwestie van
wilskracht (of verlangen).
Schieten op een slechte tekst is inderdaad gemakkelijker dan aangeven waarom
een ”goede tekst” ons bevalt.
Oefenopgave 14
Voorbeelduitwerking:
a. Ja, hier is een kind aan het woord. Ik hoor er een peuter in die met klanken
experimenteert.
b. Nee, hier is geen kind aan het woord. Ik vind de afwisseling van klanken
daarvoor te gestructureerd.
Etc. en Dembrandt wijken af.
c. Als ik Oote ongeremd zing, lijkt het een jazznummer.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Opmerking: Lees het essay van Rutger H. de Groot over Oote.
Oefenopgave 15
Voorbeelduitwerking:
Ik ben verschillende keren begonnen in Ulysses van James Joyce, een wereldberoemd
boek. Ik heb het telkens weer weggelegd omdat ik geen verhaal kan
ontdekken in de ongestructureerde woordenbrij.
Ja, ik vermoed dat het toch de moeite waard is. Het verscheen in 1922, is nog
steeds verkrijgbaar, werd ooit verboden en wordt gerekend tot de belangrijkste
boeken uit de wereldliteratuur.
Ik denk dat ik bij een volgende poging eerst wat secondaire literatuur zal
raadplegen.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 16
Voorbeelduitwerking:
Oorlog zonder vrienden vind ik een goed jeugdboek. De personages, hun onderlinge
relaties en hun handelingen zijn geloofwaardig en invoelbaar; ik kon me
identificeren met de hoofdpersoon, ondanks zijn NSB-achtergrond; het taalgebruik
is eenvoudig, maar niet kinderachtig; de taal van Koos Westervoort
verandert subtiel als hij het over zijn idealen heeft: ”Dan kan iedereen horen dat
het ons gaat om de overwinning van het Nationaal Socialisme en de redding van
ons land en volk. [...] En om alle problemen op te lossen hebben we goede krachten
nodig, mensen uit het goede, Germaanse hout gesneden. Vandaag ik, morgen jij!
Zul je dat onthouden”
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Oefenopgave 17
Voorbeelduitwerking:
a. De Melissa in de film is egocentrischer en opvliegender dan het personage
in het boek.
b. Maria Peters had alle ruimte om het uiterlijk van de personages, de stad en
de andere ruimtes (huizen, school, disco) zelf vorm te geven, omdat Carry
Slee geen beschrijvingen van het uiterlijk van mensen of ruimtes geeft.
674D1.FM
1.23

Andere werkelijkheden
Oefenopgave 18
Voorbeelduitwerking:
Ik heb mijn twijfels bij drama en raps in de klas, omdat ik niet zo goed weet wat
ik in de les met een toneelstuk moet doen en omdat ik weinig affiniteit heb met
rappoëzie.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Aanbeveling: Verdiep u juist in deze genres, bijvoorbeeld via internet.
Oefenopgave 19
Voorbeelduitwerking:
Tijdens de lessen fictie bied ik vooral jeugdromans en gedichten aan, omdat
daar mijn eigen voorkeur ligt en ik gemerkt heb dat leerlingen zich laten inspireren
door mijn enthousiasme.
(Natuurlijk zijn er andere antwoorden mogelijk; het gaat bij dit soort vragen
om bewustwording.)
Aanbeveling: Organiseer, als u al voor de klas staat, een kleine enquête: noem
alle genres met een korte toelichting en een voorbeeld. Laat de leerlingen daar
(eventueel anoniem) hun voorkeuren bij noteren, liefst met argumenten.
Oefenopgave 20
Ja, de verteller is zichtbaar in zinnen als ”En toen Oliver niet meteen begreep
wat hij bedoelde,” en ”waarin ook het vuur van hun drie weken zat gemengd”.
We zien en horen twee personages, maar sommige observaties komen van een
”hogere instantie”. Het verhaal is ingebed in de tekst van de verteller.
Oefenopgave 21
We lezen een tekst waarin personages denken, voelen en spreken, gebeurtenissen
plaatsvinden in een bepaalde tijd en ruimte en op een bepaalde plaats.
De vertelinstantie is een van de personages, maar hij staat boven het gebeuren;
hij bepaalt het verhaal.
Dit rubriekje in het NRC is bedoeld voor persoonlijke ervaringen, maar de
vraag of alles zich precies zo heeft afgespeeld, is irrelevant.
1.24