Kandinsky - Gemeentemuseum Den Haag

KIJKWIJZER
Kandinsky en
Der Blaue Reiter
6 februari 2010 t/m 24 mei 2010
Voortgezet onderwijs, niveau **
1

Kandinsky en Der Blaue Reiter
>
>
LIFT
Museumwinkel
Museumshop
Ingang / uitgang
Entrance / exit
Kassa
checkout
gad
Het expressionisme is een stroming die de kunstwereld aan het begin van de
20 e eeuw volledig op zijn kop zette. In Duitsland speelden twee kunstenaarskringen
hierbij een centrale rol: kunstenaarsgroep ‘Die Brücke’ die in 1905
in Dresden werd opgericht, en de vereniging ‘Der Blaue Reiter’ die in 1911 in
München in het leven werd geroepen. Deze tentoonstelling gaat over Der Blaue
Reiter. Het was een losse vereniging van kunstenaars van allerlei pluimage, met als
centrale figuren Franz Marc en de Rus Wassily Kandinsky.
WC
Plattegrond 1 e verdieping
De leden van Der Blaue Reiter schilderden vanuit hun gevoel. Ze gebruikten felle
kleuren en waren gefascineerd door de natuur en door dieren. De ‘abstracte*
composities’ van Kandinsky uit de periode 1911-1912 worden algemeen beschouwd
als de eerste abstracte schilderijen ter wereld.
24
25
23
19
20
18
17
16
14
13
12
Een belangrijk moment voor de vereniging was de uitgave van de beroemde almanak
in 1912. De almanak (het jaarboek) met reproducties en artikelen van kunstenaars
zou eerst jaarlijks verschijnen, maar uiteindelijk bleef het bij één uitgave.
26
22
21
B I N N E N T U I N
15
10
11
29
9
Tot aan het begin van de Eerste Wereld Oorlog in 1914 organiseerden de leden
gezamenlijk tentoonstellingen, daarna viel de groep uiteen.
27
28 30
31
8
7
6 5
>
>
LIFT
2
Belangrijk!
32
35
42 43 44 4
3
1
Houd voldoende afstand van de kunstwerken! Gebruik een clipboard en uitsluitend
potlood om mee te schrijven (te lenen bij de infobalie in de hal). Woorden met een
ster kun je achterin deze kijkwijzer in een begrippenlijst opzoeken.
33
34
36
37
39
38
41
40
46
45
47
48
Erezaal
1
49
2 3

Zaal 5 - Een nieuwe Kunst
Wassily Kandinsky,
Holland-Strandkorven, 1904
Münter achter haar ezel,
schilderend in de natuur,
1902
Het werken in de openlucht
2
hadden Kandinsky en Münter
overgenomen van de Franse impressionisten*.
Deze geven een indruk
(impressie) weer van wat ze zien. Het licht speelt bij hen een belangrijke rol. Dat
zie je ook in het schilderij van Kandinsky. Hoe komt de luchtige sfeer tot stand
Wassily Kandinsky, Kallmünz – Gabriele Münter aan het schilderen, 1903
Wassily Kandinsky, Rijdend paard, 1907
Gabriele Münter en Wassily Kandinsky waren een reislustig stel. In de tien
1
jaar voorafgaand aan Der Blaue Reiter verbleven ze in diverse plaatsen in
Italië, Tunesië, Frankrijk en ook in Nederland. Ze werkten in de openlucht op een
directe manier. Wat vind je van toepassing bij dit schilderij
Kruis aan. Er zijn meerdere antwoorden mogelijk.
toets* zichtbaar
toets* niet zichtbaar
felle kleuren
contrasterende* kleuren naast elkaar
kleuren van één kleurfamilie,
namelijk vooral
verf transparant opgebracht
verf pasteus (dik) opgebracht
schilderij opgebouwd met meerdere verflagen
verf alleen in één laag opgebracht
Münter te paard op het strand
van Scheveningen, 1904
Wassily Kandinsky, Het bonte leven, 1907
Wat vind je het meest opvallend
4
aan zijn techniek van schilderen
Omcirkel één of meerdere van de volgende
begrippen als je deze belangrijk vindt:
Kandinsky bracht het grootste deel van zijn
3
leven door ver van zijn geboorteland. Maar
de rijke Russische folklore* en volkskunst bleven in
zijn hart. Dit schilderij lijkt wel een sprookje.
Duidelijk is ook te zien dat het niet in Nederland
speelt. Waaraan zie je dat
lijn – vlak – contour* - contrast - stip – toets* – kleur – licht – compositie*
4 5

Zaal 11 - De aanloop tot Der Blaue Reiter
Wassily Kandinsky, Impressie III
(Concert), 1911
Op oudejaarsavond 1910 leerde
5
Kandinsky Franz Marc kennen. Twee
dagen later bezocht hij met zijn kersverse
vriend een concert van componist Arnold
Schönberg. De klanken van Schönbergs
atonale* muziek riepen bij Kandinsky een
stroom aan kleuren op 1 . Hij was er van onder de indruk. Kandinsky schreef een
hartstochtelijke brief aan Schönberg. Hierin lichtte hij de verwantschap tussen de
schilderkunst en de muziek toe. Het werd het begin van een levenslange vriendschap.
Kort daarna schilderde hij dit werk.
Naar wat voor muziek had Kandinsky geluisterd Doe een gokje naar aanleiding
van dit schilderij.
Franz Marc, Ree in de kloostertuin, 1912
Soms zijn de schilderijen van
7
Marc alles behalve idyllisch.
Hoe zit dat hier
De sfeer is
Dat komt door
Robert Delaunay, Venster op de stad, 1914
Je vindt dit schilderij in kabinet 16
Franz Marc, Koeien,
geel – rood – groen, 1912
Franz Marc werd de trouwste artistieke
6
medegezel van Kandinsky, mederedacteur
van de almanak en medeoprichter
van Der Blaue Reiter. Zijn favoriete motief
was dieren. Voor Franz Marc waren deze zuiver en ongerept. Ze staan dicht bij de
natuur. Wat is van toepassing Kruis aan.
Franz Marc gebruikte de kleuren precies zoals je die ziet in de natuur. Het zijn de
‘natuurlijke’ kleuren.
Franz Marc gebruikte kleuren los van de zichtbare wereld. De kleuren verbeelden
een innerlijke wereld, die van de schilder. Het zijn ‘expressieve’ kleuren.
De kleuren hebben een diepere betekenis, het zijn ‘symbolische*‘ kleuren.
De gele/rode/groene koe betekent
Niet alleen de kleuren, ook de vormen
8
gebruikt Franz Marc hier los van de
zichtbare wereld. In 1912 bezocht hij samen
met August Macke Robert Delaunay in Parijs.
Parijs was toen het bruisende centrum van de
kunstwereld. Een nieuwe kunst was het
gesprek van de dag: het ‘kubisme.’ De kubisten
kijken naar de natuur alsof die alleen maar
bestaat uit kubussen, kegels en bollen. Robert
Delaunay had een kleurrijk kubisme ontwikkeld
dat grote indruk maakte op Franz Marc.
Vergelijk het schilderij Venster op de stad van Robert Delaunay (het origineel vind je
in kabinet 16) met het schilderij van Franz Marc. Welke overeenkomsten zijn er
1 In Moskou had Kandinsky dezelfde ervaring tijdens een opvoering van een stuk
6 van componist Richard Wagner. Hij besloot toen schilder te worden.
7

Delaunay zocht naar schoonheid die lijkt op de schoonheid van muziek. Dat
9
probeerde hij met kleuren te bereiken. Zijn schildersstijl wordt ook wel
‘orfisme‘ genoemd. Is er ook iets in het schilderij van Franz Marc dat een verband
legt met ‘muziek’ Denk aan begrippen als compositie, ritme, harmonie,
disharmonie, melodie, toon en klank.
Zaal 12 - Der Blaue Reiter
Alexej von Jawlensky,
Zomeravond in Murnau,
1908 – 1909
Wassily Kandinsky,
Romantisch landschap,
1911
Kandinsky maakte dit schilderij in januari 1911, nadat hij op oudejaarsavond
10
Franz Marc had leren kennen. De twee voelden direct een diepe verwantschap.
Het schilderij zou een vooraankondiging van Der Blaue Reiter kunnen zijn.
Wat zouden de ruiters kunnen symboliseren*
11
Kandinsky had een grote verzameling kindertekeningen en liet zich hierdoor
ook inspireren. Zie je dat terug in dit schilderij
Nee.
Zo ja, waar
Toen Wassily Kandinsky en Gabriele Münter zich in 1908 opnieuw in
12
München vestigden (na een paar jaar te hebben gereisd), ontdekten zij in de
Beierse Alpen het plaatsje Murnau. Ze wisten ook Alexej von Jawlensky en Marianne
von Werefkin ervan te overtuigen om in de natuur te komen werken.
Waar gaat dit schilderij volgens jou over Kruis aan en vul aan. Het gaat over
de weergave van het landschap op een bepaald moment van de dag,
namelijk
de weergave van het seizoen, namelijk
de gevoelens van de schilder. Von Jawlensky was
gevoelens die iedereen kent. Soms voel je je
anders, namelijk
Eerste tentoonstelling Der Blaue Reiter,
1911-1912
W Kandinsky, Compositie V in aangrenzende zaal
De ‘Neue Künstlervereinigung München’
13
(NKVM) die o.a. Münter, Kandinsky,
Von Werefkin en Von Jawlensky hadden
opgericht, was de directe voorloper van Der
Blaue Reiter. Maar de vereniging kreeg ook
conservatieve leden.
8 9

Heinrich Campendonk, In de tuin,
vrouw, paard, geit, 1915
Zaal 5 - Kandinskys abstracte schilderkunst
Toen deze de toelating van Kandinsky’s
Compositie V tot een tentoonstelling dwarsboomden,
stapten Kandinsky, Marc en
Münter op. Ze organiseerden in dezelfde
galerie op een andere verdieping een eigen
tentoonstelling. Die werd bekend als de
eerste tentoonstelling van Der Blaue Reiter.
Ook Heinrich Campendonk behoorde tot de
kunstenaars van het eerste uur. Net als Franz Marc schilderde hij graag dieren.
Zijn er nog meer overeenkomsten met zijn collega
Wassily Kandinsky,
Improvisatie kloof,
1914
August Macke, Hoedenwinkel, 1913
Zoals mevrouw slentert langs de hoedenwinkel,
14
zo dwalen onze ogen loom over de hoeden. Het
voelt alsof we er zelf bij zijn. Hoe komt dat
Kandinsky wordt algemeen beschouwd als de eerste abstracte* schilder. De
16
anekdote wil dat Kandinsky viel voor de abstractie door een toevallig
omgekeerd schilderij. Waar of niet waar, feit is dat Kandinsky geen streng onderscheid
maakte tussen wel of niet abstract. Zelfs in zijn ‘abstracte’ schilderijen zijn vaak nog
wel flarden van landschappen en figuren te herkennen. Teken in onderstaand vakje
alle dingen die in dit schilderij volgens jou nog refereren aan de zichtbare
wereld.
August Macke,
Promenade, 1913
In 1910 raakte August Macke bevriend met
15
Franz Marc. Die introduceerde hem in de
kring rond Kandinsky. Hoewel Macke maar één jaar
in Beieren woonde, wordt hij gerekend tot de kern
van Der Blaue Reiter. Dit schilderij maakte hij op het
toppunt van zijn kunnen. Hij onderzocht het samenspel
van licht en kleur. Hoe verbeeldt August Macke aan de hand van kleur deze
lichte, warme zomerdag
10 11

Zaal 14 - Het einde van Der Blaue Reiter
Wassily Kandinsky, Schilderij met witte vorm, 1913
Wat is de betekenis van een abstract
17
kunstwerk Een abstract kunstwerk
refereert niet aan de werkelijkheid. Het
refereert aan niets anders dan aan zichzelf.
Het schilderij gaat dan bijvoorbeeld over
(kruis aan wat je van toepassing vindt):
rust beweging harmonie disharmonie
klank kleur vorm zweven
explosie agressie
Volgens Kandinsky waren er twee soorten vormen, die elkaars uiterste zijn.
18
Er zijn vormen die iets voorstellen en die refereren aan de werkelijkheid (een
boom). En er zijn vormen die op zichzelf staan – zoals geometrische vormen (een
driehoek). Kandinsky dacht dat de ‘Innere Klang’ van een kunstwerk alleen bereikt
kan worden door beide soorten vormen samen.
Is dit van toepassing op dit schilderij –zie je beide soorten vormen
Ja.
Nee, het zijn alleen vormen die
Wassily Kandinsky, Een centrum, 1924
August Macke, Turks
De kleurencirkel
van Johannes Itten
café, 1914
In april 1914 maakte August Macke met
20
Louis Moillet en Paul Klee een studiereis
naar Tunesië. Vanwege de kleuren en de helderheid
van de aquarellen die de kunstenaars daar maakten,
werd deze reis beroemd. August Macke werkte
met een techniek die hij van de impressionisten had
afgekeken. Kleuren die elkaars tegenovergestelde zijn op de kleurencirkel, versterken
elkaar als ze naast elkaar staan. Dit soort contrast van complementaire kleuren noem
je complementair contrast.
Welke complementaire kleuren zijn hier naast elkaar geschilderd
-
-
-
Wat men zich bij een abstract schilderij moet
19
voorstellen, was voor velen – en is zelfs
vandaag dedag nog – een raadsel. Kandinsky heeft
dan ook zijn gedachten veelvuldig uitgelegd in
teksten en publicaties.
Wat vind jij Geef je mening over dit schilderij.
Alexej von Jawlensky, Nacht in St-Prx, 1916
21
Neem eens de rust en kijk goed.
Wat vind je van dit schilderij
12 13

Bekijk het beeld Twee paarden van Franz Marc en loop er omheen. Teken de paarden
in jouw schets van Kandinskys Improvisatie. Vul de contouren in, zodat je de
paarden goed in je tekening ziet.
Wassily Kandinsky, Improvisatie 21a, 1911
Wassily Kandinsky, Improvisatie 26 (Roeien), 1912
Wassily Kandinsky gebruikte voor zijn schilderijen titels die uit de muziek
22
komen:
‘Impressie’ voor een schilderij ontstaan uit een directe impressie van de buitenwereld
(denk aan Impressie III, Concert, 1911)
‘Improvisatie’ voor onbewuste uitdrukkingen van een binnenwereld (zoals hier)
‘Compositie’ voor een meer langdurige uitwerking van schetsen en tekeningen
Kies één van deze twee improvisaties en maak er een schets van in het kader
hiernaast.
Franz Marc, Twee paarden, 1908 – 1909
Waar komt de naam ‘Der Blaue Reiter’ vandaan In
23
een terugblik schreef Kandinsky over Der Blaue
Reiter en de samenwerking met Franz Marc: ‘We bedachten
de naam aan de koffietafel […]. We hielden allebei van
blauw, Marc – van paarden, ik – van ruiters. Zo kwam de
naam vanzelf. […].’
Zo simpel als Kandinsky het later in deze uitspraak
samenvatte, was het toen waarschijnlijk niet. Feit is dat de kunstenaarsgroep
met het beeld van een ruiter en de kleur blauw een krachtig symbool* voor hun
vooruitstrevende kunst heeft gevonden.
14 15

Kabinet 8 - Het Russenhuis
Zaal 6 - Murnau
Gabriele Münter,
Blik op het Murnauer Moos, 1908
Gabriele Münter,
Stilleven met Sint-Joris, 1911
In 1908 kocht Gabriele Münter van het geld van een erfenis een kleine villa
24
waar zij met Kandinsky ging wonen. Het zogenaamde Russenhuis in Murnau
werd een verzamelplaats van de kunstenaars van Der Blaue Reiter. Ze kwamen hier
geregeld samen om onder andere te vergaderen over de beroemde almanak.
Gabriele Münter en Kandinsky lieten zich inspireren door religieus houtsnijwerk of
religieuze achterglasschilderingen* die zij in Murnau vonden. Ze hadden er een hele
verzameling van in het Russenhuis. Een paar heilige figuren heeft Gabriele Münter
hier geschilderd. Weet jij wie ze zijn
Het plaatsje Murnau in
25
de Beierse Alpen wordt
gezien als de geboorteplaats van
het Münchner expressionisme.
Voor de vier schilders – Kandinsky,
Münter, Von Werefkin en Von
Jawlensky – betekende de zomer
van 1908 in Murnau een radicale
breuk met hun impressionistische*
schilderstijl. Wel schilderden ze nog in de openlucht. Dat zie je aan het kleine
formaat van de schilderijen. Toch sprak Gabriele Münter van een grote sprong
voorwaarts: ‘van het naschilderen van de natuur – min of meer impressionistisch –
naar het voelen van een inhoud, naar abstraheren*.
De vier kunstenaars brachten in Murnau een intense zomer met elkaar door. Kun je
de schilderijen van Kandinsky eigenlijk onderscheiden van die van Münter en
Jawlensky Bekijk de reeks landschappen.
Ja, namelijk door
Nee, ze werkten allemaal in dezelfde stijl.
Wat vind je het meest opvallend aan hun manier van schilderen voor in
26
die tijd
Omcirkel één of meerdere van de volgende begrippen als je deze belangrijk vindt:
lijn – vlak – contour* - contrast - stip – toets* – kleur – licht – compositie*
16 17

Belangrijke leden van Der Blaue Reiter in het kort
Gabriele Münter (1877 – 1962) &
Wassily Kandinsky (1866 – 1944)
De Rus Wassily Kandinsky was al een afgestudeerd
jurist toen hij in 1896 naar München ging voor een
kunstopleiding. Een paar jaar later richtte hij zelf een
kunstschool op en kreeg Gabriele Münter les van
hem. Kandinsky was getrouwd, zij was ook nog eens
zijn student èn 11 jaar jonger. Ze verloofden zich in het
geheim. Samen reisden Gabriele Münter en Wassily
Kandinsky veel - naar Nederland, Italië en Zwitserland.
In 1908 maakten ze net als hun kunstenaarsvrienden
Alexej von Jawlensky en Marianne von Werefkin veel
schilderijen in Murnau. Met hen richtten ze samen de ‘Neue Künstlervereinigung
München’ (NKVM) op. In december 1911 riepen Franz Marc en Wassily Kandinsky
een nieuwe vereniging in het leven: Der Blaue Reiter.
De relatie van Gabriele Münter en Wassily Kandinsky duurde tien jaar. Rond de
Eerste Wereldoorlog gingen hun ideeën zo veel van elkaar verschillen dat ze niet
meer bij elkaar pasten.
Marianne von Werefkin (1860-1938) &
Alexej von Jawlensky (1864-1941)
Marianne von Werefkin en Alexej von Jawlensky leerden elkaar in St.-Petersburg
kennen. Marianne was al een bekend schilderes. Hij was jonger dan zij en nog
een student. Van Marianne kreeg hij schilderles. Na de dood van haar vader werd
Marianne financieel onafhankelijk. Het stel verhuisde naar München waar veel
moderne kunstenaars woonden. Tien jaar lang schilderde Marianne niet omdat
ze zich vooral richtte op Alexej. Zij voelde zich als vrouw niet in staat om haar
ideeën over kunst zelf te verwezenlijken. Ze zorgde dat Alexej interessante mensen
ontmoette. Samen met hun vrienden richtten Marianne en Alexej in 1909 de ‘Neue
Künstlervereinigung München’ (NKVM) op. Toen Gabriele Münter en Wassily
Kandinsky in 1911 opstapten, bleven ze wel lid. Maar in de jaren daarna namen ze
deel aan de tentoonstellingen van Der Blaue Reiter. De liefde tussen Marianne en
Alexej was toen al een tijd bekoeld. Na de Eerste Wereldoorlog kwam het tot een
definitieve breuk.
Franz Marc (1880 – 1916)
Franz Marc was de enige kunstenaar van Der Blaue
Reiter die afkomstig was uit München. Hij studeerde
daar tot 1903 aan de kunstacademie en werkte
jarenlang teruggetrokken in de Beierse Alpen. Al
vroeg schilderde hij zijn favoriete motief: het dier.
Dieren beschouwde hij als zuiver en ongerept. Deze
kregen een grote symbolische* uitstraling in zijn werk.
Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, trok
Franz Marc naar het Franse front. Hij sneuvelde in
1916 bij Verdun.
18 19

August Macke (1887 – 1914)
August Macke groeide op in Bonn en studeerde aan de kunstacademie in Düsseldorf.
Op 22 jarige leeftijd trouwde hij met de nicht van de welgestelde fabrikant Bernhard
Koehler. Samen met haar ging hij een jaar in
Beieren wonen. Begin 1910 leerde hij in München
Franz Marc kennen, met wie hij een hechte
vriendschap kreeg. Hoewel August Macke een
jaar later naar Bonn terugkeerde, behoorde hij
door zijn contact met Franz Marck tot de kern
van Der Blaue Reiter.
In het voorjaar van 1914 reisde hij samen met
Paul Klee naar Tunesië. De reis naar Tunesië
werd beroemd vanwege de indrukwekkende
aquarellen die daar ontstonden. Een paar
maanden later werd August Macke onder de
wapenen geroepen en al enkele weken later
sneuvelde hij aan het Franse front.
Heinrich Campendonk (1889 – 1957)
Tijdens zijn opleiding aan de kunstnijverheidsschool
in Krefeld leerde Heinrich Campendonk Helmuth
Macke kennen, de neef van August Macke. Via
Helmuth en August Macke kwam hij in contact met
de ‘Neue Künstlervereinigung München’ (NKVM).
In de daaropvolgende jaren stond zijn werk onder
invloed van zijn kunstenaarsvrienden, vooral van
Kandinsky en Franz Marc. Hij maakte schilderijen
met sprookjesachtige landschappen en dieren. Ook
nadat Franz Marc in 1916 was gesneuveld, werkte
Campendonk nog jarenlang verder in deze stijl.
20 21

Begrippenlijst
Abstract
Voorstellingsloos, iets dat niet refereert aan de werkelijkheid om je heen
Atonale muziek
Atonale muziek is vaak abstracte muziek: een vorm van muziek, waarin de tonen
onderling geen relatie met elkaar aangaan vanuit de meer traditionele klassieke
harmonische en melodische tradities.
Bauhaus (Weimar en Dessau, Duitsland)
Het Bauhaus was een opleiding voor beeldende kunstenaars, ambachtslieden en
architecten die van 1919 tot 1932 eerst te Weimar en later te Dessau was gevestigd.
Compositie
Ordening van delen tot een geheel (bijvoorbeeld op doek)
Contrast
Tegenstelling
Contour(lijn)
Omtrek
Folklore
oude gewoonten die min of meer in ere worden gehouden
Impressionisme
Belangrijke stijl in de tweede helft van de 19e eeuw. Kunstenaars geven een indruk
(impressie) weer van wat ze zien
© Gemeentemuseum Den Haag
Afdeling Educatie
Februari 2010
Tekst: Andrea Freckmann
Vormgeving: Afdeling Foto&Vorm
Symbool
Zinnebeeld, bijvoorbeeld: een haart is een symbool voor liefde
Ook kleuren kunnen symbolische betekenis hebben, bijvoorbeeld rood voor liefde.
Toets
Penseelstreek
22 23