Het atelier als school - Faculteit der Letteren, Vrije Universiteit ...

I
t
'~'
,11
"
@Q@~cr@~@Gï)@crDiJi)@uu

ateliergeheimen
over de werkplaats van de Nederlandse kunstenaar
vanaf 1200 tot heden
met bijdragen
van
Paul van den Akker
Hildelies
Balk
Carel Blotkamp
Claudine A. Chavannes-Mazel
Mariëtte
Haveman
Eddy de Jongh
Eveline Koolhaas-Grosfeld
Arjan de Koomen
Astrid Kwakernaak
Ann-Sophie Lehmann
Ger Luijten
lIeen Montijn
Robert Scheller
Frits Scholten
Jeroen Stumpel
Evert van Uitert
Ernst van de Wetering
redactie
Mariëtte Haveman, Eddy de Jongh,
Ann-Sophie Lehmann, Annemiek Overbeek
uitgeverij
Kunst en Schrijven
Lochem I Amsterdam
2006

het.atel:ier
aîlsschool
Paul van den Akker

..
Detekenkunst speelde in het onderwijsop het ateliereenbelangrijkerol.Onze
kennis over de scholing is fragmentarisch en verbrokkeld, maar gelukkig
zijn de bronnen vanaf de vijftiende eeuw rijker dan voorheen, waardoor
we er een beter beeld van kunnen krijgen dan van de middeleeuwse leerpraktijk.
Wanneer kinderen in Noord-Europa bij een meesterschilder in
de leer werden gedaan, waren ze gemiddeld tussen de 12en 16jaar oud.
Er zijnleerlingcontractenbewaardtussenschilderen ouders - of voogdenover
de hoogte van het lesgeld, het karakter van de scholing en de te verwachten
inzet van de leerling. Sommige jongens hadden bij aanvang al een
vorm van basisonderwijs gevolgd in vooral het lezen en schrijven; en als er
schildersin de familiezaten ook in de tekenkunst.Anderenwerden - op
nog jongere leeftijd - eerst als knechtje aangenomen voor het verrichten
van allerlei huishoudelijke hand- en spandiensten. Al deden zij dat meestal
tegen kost en inwoning, een eerlijkedeal zal het beslist niet altijd zijn geweest.
Het was waarschijnlijk geen toeval dat rond 1500het gilde in verschillende
West-Europese steden schilders maande hun leerjongens onderwijs te geven.
In verband daarmee besloot men bijvoorbeeld in Vlm, in 1496, regels op
te stellen voor het onderwijs in het ontwerpen ('entwerffen'). Zulke voorschriften,
waaronder ook de gildebepaling van een maximum aantal leerjongens
per schilder, dienden als waarborg voor de toekomst en kwaliteit
van het schildersberoep. De behoefte eraan verraadt het reële gevaar van
nalatigheid, zoals ook blijkt uit de klacht van een jongen uit Keulen in zes
jaar nog niets van zijn meester te hebben geleerd.l
Misschien ontbrak het de Keulse leerjongen gewoon aan talent en had zijn
leermeester spijt hem ooit te hebben aangenomen. Per slot van rekening
diende ook een leerling aan bepaalde voorwaarden te voldoen om aanspraak
op onderwijs te mogen maken. In de zeventiende eeuw had men daar
duidelijke ideeën over.Volgensde schrijver en boekhandelaar Willem Goeree
217

diende het kind 'van een bysonder Naturel' te zijn. Niet iedereen is geschikt
om schilder te worden, zo schreef hij in zijn in 1668gepubliceerde tekenlesboekje
Inleydinge tot de AI-ghemeene Teycken-Konst. Ook al kun je bijna
alle kinderen 'tot het krabbelen van mannekens, en beestjens maecken gelijck
door een aengeboorene drift genegen sien',de ware kunstenaar in spe moest
niet alleen graag, maar ook goed kunnen tekenen en bovenal beschikken
over de ambitie - 'lust' noemde Goeree dat - zich verder in die kunst te bekwalllen.
Eerder had Van Mander in vergelijkbare termen de jonge Goltzius
getypeerd. Toen die op vierjarige leeftijd 'ter Schole gingh, en begost leeren
A.b.c. en soo voorts spellen en lesen',zou deze al gauw zijn natuurlijke neiging
hebben getoond 'tot de Teycken-const, met veel Mannekens met der Pen in
plaets van letteren te maken: Hoe talentvol Goltziuswas had VanMander zelf
aan 'eenigheteyckeninghenvan zijneersteoft kindtschedinghen'kunnen aflezen.2
Wie eenmaal voet over de drempel van het atelier had gezet, begon er zijn
opleiding vooral met tekenen. Met stiftjes, krijt, pen, tafeletten, leitjes en
papier schoolden leerjongens hun hand, oog en geest teneinde inzicht te
verwerven in de aanpak van allerlei artistieke problemen. Zoals die van
de constructie van het perspectief, de uitbeelding van het menselijk lichaam
in gevarieerde houdingen en met de juiste proportie, of die van de gezichtsuitdrukkingen,
ook wel 'effecten' genoemd. 'Het staet dan voor eerst by
alle verstandige onfeylbaer vast; schreef Willem Goeree in een ander lesboek,
'dat die een goet Schilder wil wesen, trachten moet een seecker ende
volkomen Teyckenaer te zijn.'3
Op vergelijkbare wijze had ook Van Mander de tekenkunst getypeerd als
'den grondt en ingangh tot' verschillende kunsten.4 Die opvatting stond
niet los van de alledaagse atelierpraktijk, maar de verwoording ervan stamt
uit de Italiaansekunstliteratuur. In de zestiendeeeuw hadden zuidelijkekunsttheoretici
de wonderlijke gave van het tekenen met de term disegno omschreven
als een bijzondere vorm van analytisch denken en handelen dat
zich uit in het menselijk vernuft om van alleste verzinnen en te maken, onder
andere schilderijen. Tekenkunst was in hun ogen synoniem met het creatieve
vermogen tot ontwerpen, of'bewerpen' zoals dat in het oud-Nederlands
heette. In de praktijk werd het belang van dit vermogen al langer onderkend,
zoals onder meer bleek uit de laat vijftiende-eeuwse VImer gilderegels
voor het leren 'entwerffen'; in de kunsttheorie besprak men het vooral ter
onderstreping van het bijzondere, intellectuele karakter van het creatieve
218 het atelier als school

.
proces. Een schilder dient niet alleen zijn handen, zo was de achterliggende
gedachte, maar ook en bovenal zijn inventieve geest te leren gebruiken.
Hij was een beoefenaar van een van de vrije kunsten, zoals in de oudheid
de verstandelijke beroepen werden genoemd die alleen door vrije mensen
en niet door slaven mochten worden uitgeoefend. Voor de relatie tussen
tekenkunst en hogere kunstwaardering beriepen theoretici zich ook graag
op verhalen uit de oudheid zelf. Bijvoorbeeld over de antieke schilder
Pamphilus, de leermeester van Apelles.Het valt te lezen bij Plinius en werd
in het Noorden vooral bekend door Van Manders parafrase in zijn Schilderboeek.Het
zou aan Pamphilus' roem te danken zijn geweest,aldusVanMander,
dat de schilderkunst 'in ghelijcken graet met de ander vry Consten' werd
gesteld en dat men in heel Griekenland 'den kinderen der Edelluyden en
groote Heeren, voor alle ander dingen dede leeren de Const van Teyckenen
[...] met dit bevel en onderscheydt, datmen dese Const niet en soude
leeren t'ghemeen volck, eenighe knechten oft onvrije slaven'.5
In de renaissance was er weer belangstelling ontstaan voor het tekenen
als nobele bezigheid. De vraag naar goed tekenonderwijs groeide, met
Alberti's beroemde boekje over de kunst uit 1435-1436als misschien wel
vroegste getuige. Een eeuw later verschenen in Duitsland in navolging van
Dürers veel uitgebreidere traktaat uit 1528de eerste gedrukte tekenlesboekjes;
dat over het perspectief van Hieronymus Rodler (I531)en die
over de figuurweergave van Erhard Schön (1538)en Hans Sebald Beham
(1546). Ze bestonden voornamelijk uit prentvoorbeelden. Alledrie de
auteurs hadden hun eenvoudige werkjes naar eigen zeggen geschreven
voor leerjongens en kunstliefhebbers; 'fur die jungen Gesellen und
Jungen', aldus Schön, 'zu untherrichtung die zu der Kunst lieb thragenn'.
Deze publicaties speelden misschien in op de al genoemde onderwijswensen
van de gilden, die weerklinken in Behams woorden, wanneer
hij schrijft zich met zijn boekwerkje ook tot hen te richten, wier onwetende
leermeesters niet in staat waren 'den rechten grundt zum reissen [= tekenen]
unnd Malen' te onderwijzen.
Beham hoopte dat de ooit door keizers, koningen en de hele wereld hooggeachte
'edle Kunst der Malerei' weer in aanzien zou stijgen. Tegen de tijd
dat zijn boekwerkje in 1605 een zevende herdruk beleefde, was ook elders
- zowel in Italië als al gauw ook in de Nederlanden - een tot op vandaag
doorlopende traditie ontstaan in de zorgzame uitgave van professioneel
219

onderwijs-en studiemateriaal.Bijvoorbeeldin de vorm van afbeeldingenop
prenten- in de negentiendeeeuw vervangendoor foto's- die los, in seriesof
in boekvorm als tekenvoorbeeldenop de marktwerden gebrachten in feite
bij de oudere ateliertraditievan getekendevoorbeelden aansloten.6afb1en2
. ..' ",,-_":.."J:~ ...""""", ""'.t::=--....-
.
.__e~I

Inventarissen van verschillende zeventiende-eeuwse kunstenaarsinboedels
maken vaak melding van de aanwezigheid van zulke Duitse en Nederlandse
publicaties op het atelierJ Deze 'teyckenboecken voor de jeugt',
zoals ze vaak worden omschreven, bevatten geen of nauwelijks toelichting.
Daarnaast waren er ook lesboekjes in het tekenen, waarin de leerstof
vakkundig in delen werd uitgelegd en de adviezen zoveel mogelijk werden
gerangschikt in opklimmende moeilijkheidsgraad. In verschillende'trappen',
noemde Goeree dat in zijn al aangehaalde boekje, dat tot ver in de achttiende
eeuw werd herdrukt en waarvan al snel ook Duitse en Engelse
vertalingen waren verschenen. Het oudste werkje dat in Nederland
werd uitgegeven is van de hand van de dichter Biens, De Teecken-Const,
uit 1636, gevolgd door het bekendere 't Light der teken en schilder konst
uit 1643van Crispijn de Passe of de weer latere Grondleggingeter Teekenkonst
van Gerard de Lairesse uit 170l.
Net als de Duitse tekenboekjes was al dit lesmateriaal bestemd voor
zowel kunstenaarsleerlingen als amateurs. Die laatsten waren gewoonlijk
kinderen van gegoede huize, die ter opvoeding op een atelier de beginselen
van de tekenkunst werd bijgebracht. Niet alleen jongens maar ook
meisjes. Wat dat betreft hoeven we ons niet te verbazen over de aanwezigheid
van het mooi geklede meisje op het atelier in een Tekenlesvan Jan
Steen.8 afb3Als amateurs liethebberdenvelen in de tekenkunst om kunstzin
te ontwikkelen - om de smaak te pakken te krijgen, zou je bijna zeggen
- en bezienswaardigheden op papier te leren vastleggen, zoals wij
dat nu met de camera doen.
221

4 Jan Steen,
De tekenles,
ca 1665-1670
olieverf op paneel,
24 x 20 cm
Particuliere collectie
5 Liberta. Vryheyt, uit:
Dirck Pietersz Pers,
Cesare Ripa's lconologia
of Uytbeeldinghen
des Verstants,
Amsterdam 1644,
p. 543-574
Een van hen was Constantijn Huygens. In zijn jeugdherinneringen uit
1629vertelt hij over zijn vaders besluit om hem en zijn broer Maurits op
tekenles te doen bij de graveur Hendrik Hondius. Hiertoe had hij zich,
aldus Huygens, mede laten inspireren door Plinius' genoemde verhaal
over Pamphilus en de tekenlessen voor vrijgeborenen. Want hij had
gemerkt hoe zijn zoons 'er niet genoeg van' kregen 'alles wat [zij] aan
gravures en houtsneden tegen kwamen uit eigen beweging met kinderlijke
hand na te tekenen.'9 Ze waren dus blijkbaar 'van een bysonder Naturel',
om met Goeree te spreken.
Een dergelijke toewijding is rond 1665-1670verbeeld door Jan Steen in
een andere Tekenles.afb4Zo te zien schoolt de jonge tekenaar door oefening
en instructie zijn hand en verstand. Hij kijkt aandachtig naar zijn leermeester
die tussen de bedrijven door het werk van zijn leerjongen corrigeert.
Waarom de jongen bij het tekenen een hoed in de hand vasthoudt,
is niet duidelijk. Misschien zinspeelt Steen ermee op de edelheid van de
kunst, waarvan het leren een geestelijke inzet vergt, denkend aan Ripa, die
in zijn lconologia de personificatie van de vrijheid een hoed in de hand
had gegeven als symbool voor de vrijgeborene tegenover de slaaf. afb 5
222 het atelier als school

'De Hoed wort haer gegeven,' zo luidt het in de Nederlandse vertaling uit
1644, 'gelijck wy sullen seggen, om dat wanneer de Romeinen eenen Slave
wilden in Vryheyt stellen, nae dat hem 't hoofd geschooren was, soo gaven
zy hem een Hoed op 't hoofd: De hoed in de hand van de jonge tekenaar
zou wel passen bij de gedachte aan de vrije schilderkunst. Want, zoals
Van Mander in het verhaal over Pamphilus opmerkt: 'Oock en vindtmen
(seght Plinius) nergens niet soo veel als een eenigh stuck, het zy platte
Schilderije, verheven werck, noch met het graef-ijser, dat van der handt
van eenighen onvrijen oft slaef is ghedaen.'10
Hoe het ook zij, Jan Steen biedt ons in ieder geval een kijkje in een deel
van de scholing op het atelier. De schilder vervult zijn onderwijstaak zoals
bijvoorbeeld Goeree die in nagenoeg hetzelfde jaar als Steens schilderij
omschreef. Deze beschouwde het een plicht van de meester zijn leerlingen
'of mondelingh door de reden, ofte dadelijck in het voor doen' te onderrichten.
Hij moest met andere woorden mondeling toelichting geven,
voordoen hoe je moest tekenen, fouten corrigeren, geschikte modellen
verschaffen en verwijzen naar bruikbare literatuur (het liefst het boekje
van Goeree zelf, dat spreekt voor zich).11
6 Jan Lievens, Jonge
tekenaar aandachtig
kijkend/lezend, ca 1666
olieverf op doek,
129 x 100 cm
Musée du Louvre, Parijs
Het is niet direct te zien
waarin de jongen zich
verdiept. Mogelijk een
leerboek, dat samen met
het tekeningenalbum en
de kopieën van klassieke
koppen en Michelangelo's
Brugse Christusbeeld
belangrijke leerstof vormt.
Het kan ook een tekeningenalbum
zijn. In dat geval
sluit de voorstelling aan
bij onder anderen De Lairesses
advies (uit 1701):
'Doch eer men de kóól op
papier begint te brengen
om te schetzen, zo is het
noodig, en byzonder voordeelig,
dat den Leerling,
zyn voorwerpen daar hy
naar teekenen zal, een
wyl tyds, met een goede
en starke aandacht overziet,
waarneemende hoe
de Beelden en voornaamste
Leeden te zaamen
koppelen, waar het hoogste,
en laagste is &c. Ja
zo lange, dat hy de stand
der beelden, daar van in
zyn geheugenis vast
gedrukt heeft, door het
welke men een groote
verlichtinge, en vaardigheid
in zyn oeffeninge
zal bespeuren.'
223

De oefening in het zorgvuldig kopiëren van andermans tekeningen stond
aan het begin van het leerproces. Door het natekenen van tweedimensionale
voorbeelden - tekeningen, maar ook prenten - raakten leerlingen
direct vertrouwd met een goed vocabulaire aan vormen en maakten zij
zich vooral de stijl van goede meesters eigen; hun 'handelinge en maniere
van teyckenen',noemt Goeree dat. Dat was al een oude ateliergewoonte; het
merendeel van de zeshonderd bewaard gebleven Nederlandse tekeningen op
papier van vóór 1500 zijn kopieën, vermoedelijk gemaakt ter lering en
oefening of als uitgangspunt voor het bedenken van nieuwe variaties.12afb7-8
7 Robert Campin,
De heilige Veronica
olieverfop paneel,
151,5x 61cm
StädelschesKunstinstitut,
Frankfurt
8 Anoniem, Zuidelijke
Nederlanden,
De heilige Veronica,
pen en penseel in bruine
inkt, 36,5 x 15,8cm
Fitzwilliam Museum,
Cambridge
9 Jan de Bisschop,
Vrouwenfiguur naar
Rafael,uit: Paradigmata
graphices variorum artificum.
Voor-beelden der
Teken-Konst van verscheyde
Meesters,
Den Haag1671
Dat het overigens om zo'n relatief klein aantal tekeningen gaat - afgezien
van de uiteraard onbekende hoeveelheid verloren werken op uitwisbare
paneeltjes - hangt voor een deel samen met de ateliergewoonte om een voorstelling
bijna direct op het paneel te zetten. Het ontwerpproces lijkt pas
na ongeveer 1500, in navolging van de Italiaanse praktijk, in steeds meer
voorstadia op papier te zijn uitgebreid. En die grotere complexiteit zal ook
een noodzakelijke uitbreiding van het tekenonderwijs met zich mee hebben
gebracht. Mogelijk was ook dit een van de achterliggende gedachten van het
gilde om de schilders aan te sporen tot onderwijs in het ontwerpen.
Natuurlijk bestonden er in al die eeuwen ook didactische meningsverschillen
over de leerstof. Bijvoorbeeld over de kwestie of het werk van één of
juist van meer meesters diende te worden nagevolgd. Jan de Bisschop was
voorstander van het laatste. In zijn ParadigmataofwelVoor-beeldender
224 het atelier als school

Teken-Konst van verscheyde Meesters (1671)bood hij de lezer prenten met
motieven uit het werk van allerlei beroemde Italianen, onder wie Rafael en
Michelangelo, en voorbeelden van klassiekekunst 'om door behulp van desen
wegwhyser nad't voorbeeldt van de ouden het schoone te verkiesen'. afb9
Daarmee bekritiseerde hij de prentseries van Abraham Bloemaert, die teruggingen
op het lesmateriaal dat deze Utrechtse schilder oorspronkelijk voor
zijn eigen kinderen had gemaakt.13De Bisschops publicatie was eigenlijk
onvoltooid, want hij had er vier delen met voorbeelden in opklimmende
moeilijkheidsgraad van willen maken: 'het een van 't beeld in 't gros en desselfs
deelen, het ander van heele beelden, het derde van allerhande standen,
en 't vierde van veIer samenvoeginge of ordonnantien, waer in genoech 't
geheele lichaem van de konst bestaet'.
Een eeuw eerder had ook Albrecht Dürer geadviseerd de leerling veelvuldig
grote meesters te laten kopiëren 'bis dass er eine freie Hand erlangt'. En
het was de al genoemde Lambert Lombard, die rond 1539na terugkeer
uit Rome volgens zijn biograaf Lampsonius in Luik 'voor het eerst in zijn
huis een school opende, waar hij jonge mensen zijn eigen tekeningen of
die van de andere meesters leerde overtekenen en graveren.'14ziep.151
Met een vergelijkbaar doel behing de in Antwerpen opgeleide schilder Denys
Calvaert de wand van zijn in 1575in Bologna gestichte schilderschool met
prenten van ondere anderen Dürer, Lucasvan Leyden,Aldegrever,Raimondi
en Parmigianino. Ze hingen er 'als trofeeën van zijn overgrote wijsheid',
aldus zijn biograaf Malvasia in 1678.Het gebruik van prenten in een pril
onderwijsstadium was overigens niet onomstreden. Goeree vond het bijvoorbeeld
beter om in de eerste leerfase tekeningen en geen prenten te
225

kopiëren, onder andere omdat aan een prent 'de maniere van handelinge
ende Teyckeninge' niet kan worden afgelezen.15De resultaten van zulke
leeroefeningen zijn zelden bewaard gebleven. Een interessante uitzondering
vormt een schetsboekje in het Rijksmuseum met kopieën naar
prenten van verschillende meesters, vooral van Goltzius, wat de reden is
om het rond 1586-1587te dateren en toe te schrijven aan een leerling uit
zijn directe omgeving. afbl0
Die was er misschien wel net zo trots op als de twee jongens op een zeventiende-eeuwsFrans
schilderij.afb11
10 Anonieme leerling,
omgeving Goltzius,
Buste van een officier,
naar een prent van
Goltzius uit 1587,blad
uit een schetsboek van
ca 1586-1587,loodstift.
ca 10,5 x 7,8 cm
Rijksprentenkabinet,
Amsterdam
11Fransekunstenaar
uit de omgeving van
Matthieu Le Nain,
Tweejongens kopiëren
prenten van Cal/ot
olieverf op doek,
53,7 x 56 cm
The Art Museum,
Princeton University
226 het atelier als school

Leerlingen werden ook met minder grote trofeeën geconfronteerd. Naast
de Paradigmata van Jan de Bisschop maakt de inventaris van het bezit
van Cornelis Dusart melding van 'een boek met 101bladen met mannen
end vrouwn hantjes', of bijvoorbeeld van '189 stuks armen en beenen' door
Adriaen en Isaac van Ostade. En dankzij de inventaris van zijn vrouw uit
1694 weten we dat Caspar Netscher op zijn atelier tekeningen had van
'handen in allehande postuyr' en een 'bruyne portefeuilje' met daarin
'327 soo prenten als teckeninghen van weinigh waerde, dienende voor
discipelen om na te teijckenen.'16 Door zulke tekeningen te kopiëren
maakte een beginneling zich vertrouwd met het bouwmateriaal voor
de constructie van figuren en uiteindelijk hele schilderijen. Dit deel van
de scholing heeft Joost van den Vondel mooi en bondig beschreven toen
hij het ten voorbeeld stelde aan jonge poëten in zijn advies bij aanvang
andersmans werk te imiteren. Ook de schildersleerling immers leert de
kunst door haar af te kijken, waarbij Vondel tevens verwijst naar de
steeds complexer wordende lesstof zoals ook De Bisschop en bijvoorbeeld
Goeree zouden benadrukken.
De leerling, aldus Vondel, 'begint eerst van eenige leden en deelen, eer
hy een geheellichaem tekent; en eerst van een geheellichaem, eer hy een
historie van verscheide beelden orden eert, en gansche vertooningen op
het panneel, als op een tooneel, stelt. Wanneer de deelen, elck in t byzonder,
wel waergenomen zijn, dan zal het geheele werck wel volgen, daer
men niet aen beginnen magh, voor dat men een vast begrijp, hant, en
handelinge van de byzondere deelen hebbe. Zoo ziet men den besten
meesteren de kunst af, en leert, behendigh stelende, een'ander het zyne
te laten. Wie leerzaem is, late zich de beginsels, die altijt moeielijk vallen,
niet verdrieten. De kleenen leeren zoo aen stoelen en bancken gaen:
daerna, stouter en steviger geworden, durvenze afsteecken, en behoeven
geene ondersteunsels meer: anders vergaept men zich te vewaent aen
eige inbeeldingen, en vervalt in grove misslagen, terwijl men wijzer
dan zijn leitsman wil geacht zijn.'17
Volgens een oude traditie - een vroeg voorbeeld vinden we bij Hans Holbein
de Jonge van ca 1525-leerden kinderen hoofden op te zetten als een
227

12Jan ter Borch,
Jonge tekenaar in zijn
atelier bij avond
Particuliere collectie
Foto RKD,Den Haag
228 het atelier als school

ei-rond met verticale en horizontale ringlijnen ter plaatsbepaling van de
neus, mond, ogen en oren. afb13Um16Goeree adviseerde voor dat doel het
gebruik van een eivormig houten balletje met een daarop getekend kruis,
om het model makkelijker in alle standen te draaien.
13 Hans Holbein
de Jonge, Kop- en
handstudies, ca 1535,
pen en inkt, over krijt,
13,2 x 19,2 cm
Prentenkabinet,
Kunstmuseum Basel
14 Afbeelding uit Willem
Goeree, Inleydinge tot
de AI-ghemeene
Teycken-Kanst,
Middelburg 1668
15 Nicolaas Maes,
Blad met figuren
en eirondhoofden
Verblijfplaats onbekend
16 Afbeelding uit
Crispijn de Passe,
't Light der teken
en schilder kans!...,
Amsterdam 1643
In zijn genoemde 't Light der teken en schilderkonst koos De Passe voor de
iets andere, verwante aanpak om figuren eerst uit zuiver geometrische
vormen te leren opbouwen. Deze was gebaseerd op een traditie die al teruggaat
tot in de middeleeuwen en waarin bijvoorbeeld ook de genoemde
Duitse lesboekjes staan. De Passe breidde de methode aanzienlijk uit en
professionaliseerde haar, maar in sommige recepten herkennen we nog
andermans keuken. Bijvoorbeeld in dat voor de tekening van een kindergezichtje,
dat ook door Rubens werd gebruikt en tot nu toe werd getraceerd
tot aan het tekenboekuit 1611van de Italiaan Edoardo Fialetti.Een
tekening van Lambert Lombard en het nog iets oudere tekenboekje van
Erhard Schön, die al gezichten stapsgewijs leerde tekenen via kubusvormen
naar ei-rond, verraden echter een nog oudere oorsprong. afb17Um20
17 Afbeelding uit Erhard
Schön, Unnderweissung
der propartzian unnd
stellung der possen,
Neurenberg, 1542
(eerste druk 1538)
18 Lambert Lombard,
Zittende putto (detail
van blad uit het zogenaamde
d'Arenberg-
Album), Cabinet des
Estampes, Luik
19 Afbeelding uit Peter
Paul Rubens (editie
Pontius), Petrus Paulus
Rubbens delineavit,
Antwerpen ca 1650
20 Afbeelding uit
Crispijn de Passe,
Lumen picturae
et de/ineatianis,
Amsterdam ca 1660
(tweede, herziene
druk van 't Light
der teken en schilder
konst..., Amsterdam
1643)
229

Het leren tekenen van gezichten richtte zich ook op de uitbeelding van
verschillende gemoedsuitdrukkingen ('effecten'). Na 1699 kon een leerling
daarvoor te rade gaan bij een in Amsterdam uitgegeven boekwerkje
van de Franse theoreticus Charles Lebrun, dat vier jaar later al in Nederlandse
vertaling op de markt kwam onder de titel Afbeelding der Hertstogten,
of middelen om dezelve volkomen te leeren afteekenen. afb20Volgens
de uitgever kon dit werk, waarin gebruik was gemaakt van de oorspronkelijke,
'zeer fraay getekende konstplaten [..,] den Konstenaar behulpende'
zijn 'tot de hoogste trap van volmaaktheid te steigeren.'18
21L'Esperance,of De
HOOP,uit Charles
Lebrun, Afbeelding der
Hertstogten, of middelen
om dezelve volkomen te
leeren afteekenen, 1703
22 Wallerand Vaillant
(toegeschreven), Jongen
kopieert een schilderij,
ca 1660, olieverf op
paneel, 31,1x 39,5 cm
Guild-hall (Samuel
Collection), Londen
Welke methode voor het beginonderwijs men ook koos, gaandeweg de
scholing werd de leerstof steeds complexer: de bronnen spreken van het
tekenen naar schilderijen en vervolgens naar driedimensionale modellen.
afb21Getuigede al genoemdeinventarissenen de ateliervoorstellingen,
zoals Jan Steens Tekenles,moeten beeldjes en pleisterkopieën tot
de vaste huisraad van een atelier hebben behoord. Beelden van dieren
(vooral steigerende paardjes), spiermannen (ter lering van de anatomie) en
bovenal kleine kopieën van klassieke en Italiaanse renaissance beelden, die
beschouwd werden als belichaming van de perfecte menselijke schoonheid.19
230 het atelier als school

Volgens een inventarislijst uit 1637bezat bijvoorbeeld Jan Bassé,uit wiens
nalatenschap Rembrandt onder meer prenten en tekeningen kocht, 'Een
playster Peert, een playster Mercurius'. De inventarislijst uit 1671van
Bartholomeus van der Helst meldt onder meer de aanwezigheid van
'Een houten leeman', 'Een Anatomieman van Pleyster' en 'Twee gebootseerde
worstelaers' (vermoedelijk een kopie van een in 1583opgegraven
antieke beeldengroep ).20
Wie al die fasen eenmaal had doorlopen, mocht de hoogste stap zetten:
het tekenen naar het levend model. afb23Of men in de praktijk er zo lang
mee wachtte is de vraag, en ook of een leerling al die tijd geen penseel zou
hebben mogen hanteren. In 1678noemde Van Hoogstraeten het 'een buitensporige
dwaesheyt' om te denken dat men 'sestien, achtien, ja twintich
jaeren behoorde te teykenen, zonder tot het pinseel en de verwen te komen:
Van Hoogstraeten twijfelde er niet aan dat je altijd moest blijven tekenen
- 'meest allevoorname meestershebben al haer leevenlangonophoudelijk
geteykent' - maar vond niet dat het penseel tijdens het leerproces zo lang
onaangeraakt moest blijven. Die mening had ook De Lairesse. In 1701
adviseerde hij leerlingen 'zich niet aan 't Schilderen te begeeven, voor al
eer een verstandig meester oordeeld, dat zy ver genoeg daar toe, in de
Teekenkonst ervaaren zyn.' Maar de dwangmatige gedachte decennialang
te moeten tekenen 'eer men tot het Penseel overgaat' bestempelde hij als
'een verwaande grootsheid'. 21
231

NOH
N
1 HansHuth,Künstlerund Werkstatt der
Spätgotik, Darmstadt 1981 (eerste druk 1923);
Ronaidde Jager, 'Meester, leerjongen, leertijd:
een analyse van zeventiende-eeuwse Noord-
Nederlandse leerlingcontracten van kunstschilders,goud
en zilversmeden',OudHolland
104 (1990), pp. 69-111
2 MichaelW.Kwakkelstein,Willem Goeree,
inleydinge tot de al ghemeene teycken kons!:
een kritische geannoteerde editie, Leiden
1998, p. 86. Voor een vertaling in modern
Nederlands: Karel van Mander, Het schilderboek.
Het leven van de Nederlandse en
Hoogduitse schilders in de vijftiende en
zestiende eeuw. In hedendaags Nederlands
overgebracht, Amsterdam 1995,
pp. 331-332
3 Kwakkelstein (zie noot 2), p. 29, noot 78.
Voor het tekenonderwijs zie ook H. Miedema,
'Over vakonderwijs aan kunstschilders in de
Nederlanden tot de zeventiende eeuw', in:
A.W.A.Boschloo e.a. (red.), Academies of Art
between Renaissanceand Romanticism, Leids
KunsthistorischJaarboek V-VI (1986-1987),
Den Haag 1989, pp. 268-283 en E.A.de Klerk,
'Academy-Beelden en Teeken-Schoolen in
Dutch seventeenth-century treatises on art',
idem, pp. 283-289; en bijvoorbeeld P. Knolle,
'Tekenacademies in de Noordelijke Nederlanden:
de 17de en 18de eeuw', in: M. van
der Kamp, P.G.J. Leijdekkers e.a. (red.),
De Lucaskrater, Assen 1984, pp. 19-34;
voor de negentiende eeuw Jenny Reynaerts,
Het karakter onzer Hollandsche School. De
Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten
te Amsterdam, lBI7-1870, Leiden 2001
4 Karel van Mander, Het leven van Baccio
Bandinelli, Schilder en Beeldtsnijder van
Florencen, zie website dbnl.nl/auteurs, zoek
vervolgens onder 'M', kies vervolgens 'Mander,
Karel van (1548-1606)', vervolgens 'Het
schilder-boeck (1604)'
5 Karel van Mander, 'Van Pamphilus, Schilder
van Macedonien', zie website dbnl.nl/tekst/
mand 001 sc h iOl/ma n dOOl sch iOC 0041.htm
6 Hieronymus Rodler, [yn schön nützlich büchlin
undunderweisungderkunstdes messens
mit dem Zirckel, Richtscheidt oder lineal,
Simmern 1531(facsimile uitgave in:
Instrumentaria Artium, Band 4, inleiding door
1. Aldrian, Graz 1970); Hans Sebald Beham,
Kunst und Lerbuechlin, Frankfurt 1546
(herdrukken in 1552, 1557, 1565, 1566, 1582
en 1605).Voor de editie van1565zie Walter
Strauss (ed.), The iilustrated Bartsch;
Erhard Schön, Unnderweissungder proportzion
unndstellungderpossenliegentundstehent
ab gestolen wie man das vor augen sieht in
dem puchlein durch [rhart Schon vonn
Norennberg fur die Jungenu gesellen und
Jungen zu unntherrichtung die zu der Kunst
lieb thragenn und in denn truck gepracht 1540,
Neurenberg, 1540 (eerste druk 1538) Voor de
editie van 1542zie WalterStrauss (ed.), The
iIIustrated Bartsch
7 Abraham Bredius, Künstler-inventare: Urkunden
zur Geschichteder holländischen Kunst
des XVIten, XVllten und XVIIIten Jahrhunderts,
Quellenstudienzur HolländischenKunstgeschichte,
5-7; 10-14,Den Haag 1915-1922
8 John Walsh,'Jan Steen. The drawing lesson',
Getty MuseumStudies on art, Los Angeles
1996
232 het atelier als school

9 ConstantijnHuygens,Mijnjeugd,vertaling
en toelichting CL Heesakkers,Amsterdam
1987 (oorspronkelijke Latijnse tekst dateert
van 1629-1631),pp. 69-73
10 Van Mander (zie noot 5)
11Kwakkelstein(zie noot 2), p. 88
12Fritz Koreny,Erwin Pokorny & Georg Zeman,
Meestertekeningen van Jan van Eyek tot
Hiëronymus Boseh,Antwerpen 2002; zie ook
Maryan Ainsworth, 'Workshop praetice in Early
Netherlandish painting: an inside view', in:
From Van Eyek to Bruegel. Early Netherlandish
painting in the Metropolitan Museum of Art,
New Vork 1998, pp. 205-211
13J. Bolten, Method and praetiee. Duteh and
FIemish drawing books 1600-1750,Londen 1985
(Engelse editie van Het Noord- en Zuid-Nederlandse
Tekenboek 1600-1750,Ter Aar 1979);
Hans Dickei, DeutseheZeiehenbüeher des
Baroek. Eine Studie zur Gesehiehteder
Künstlerausbildung, Hildesheim 1987,p. 87
14Geciteerdin GodelieveDenhaene, Lambert
Lombard. Renaissanceenhumanismete Luik,
Antwerpen 1990, p. 219
15Voor Calvaert zie Dickei (zie noot 13), p. 309,
noot 39; Joseph Meder,Die Handzeiehnung,
Wenen1923(eerste druk 1919),p. 257 (Engelse
vertaling door Winslow Ames, The mastery of
drawing, New Vork 1978,p. 220). Voor Goeree
over het gebruik van prenten, zie Kwakkelstein
(zie noot 2), pp. 94-96. Voor het gebruik van
prenten in het onderwijs zie Michael W.
Kwakkelstein,'Tekenen naar prentkunst in de
opleiding van de schilder tussen circa 1470en
1600', in: Kristin Lohse Belkin & Carl Depauw
(red.), Beelden van de Dood. Rubenskopieert
Holbein, Antwerpen 2000, pp. 35-62
16 Bredius (zie noot 7); zie ook W.W.Robinson,
'This pass ion tor prints: collecting and connoisseurship
in Northern Europe during the seventeenth
century', in: C.S.Ackley, Printmaking
in the age of Rembrandt, cat. tent. Museum
ot Fine Arts, Boston/St. Louis Art Museum,
St. Louis 1980-1981, xxvii-xlviii
17 Joost van den Vondel, Aenieidinge ter
Neder-duitsehe dichtkunste, 1650, zie de website
dbnl.nl/tekst/vondOOlaenIOl/
18Charles Le Brun, Afbeelding der
Hertstagten, of middelen om dezelve volkomen
te leeren afteekenen, vertaald door
F.de Kaarsegieter,Amsterdam 1703
19P.van den Akker,'Anoniem naar Antonio
Tempesta,Acht bladen uit de kleine paardenserie,
circa 1600', in: N. Bartelings, B. de Klerek
& E.J. Sluijter (red.), Uit het Leidse Prentenkabinet.
Overtekeningen,prenten en foto's, bij
het afscheidvan Anton Bosehloo,Leiden 2001,
pp. 59-62
20 Abraham Bredius (zie noot 7), 1,p. 130en 2,
p.407
21 Gerard de Lairesse, Grondlegginge der teekenkonst,
zijnde een korte en zeekere weg om
door middel van de Geometrie of Meetkunde de
Teekenkonstvolkomen te leeren, Amsterdam
1701, p. 31 (geciteerd in: Kwakkelstein (zie noot
2), p. 99, noot 40
233

colofon
In het jaar 2000 ontving de redactie van
Kunstschrift de Prins Bernhard Cultuurfonds
Prijs voor de Geesteswetenschappen.
Dankzij deze prijs is dit boek tot stand
kunnen komen.
redactie
Mariette Haveman, Eddy de Jongh,
Ann-Sophie Lehmann, Annemiek Overbeek
vormgeving
Mariola López, studio Anthon Beeke
lithografie
Colorset bv, Amsterdam
druk en bindwerk
Lecturis bv, Eindhoven
Copyright 2006 Kunst en Schrijven bv,
Lochem/Amsterdam, en de auteurs
ISBN-10 908110891 3
ISBN-13 978 90 81108911
NUR 654
Fotoverantwoording
De illustraties in dit boek zijn voor zover
mogelijk opgenomen in overleg met de
rechthebbenden; mochten er afbeeldingen
zonder voorkennis van een rechthebbende
zijn afgedrukt, dan wordt deze verzocht
contact op te nemen met de uitgeverij.
Afbeelding omslag
De glazen bol is een detail uit Jürgen Ovens
(toegeschreven), Portret van een echtpaar met
twee kinderen, ca 1656. Museum De Fundatie,
Heino. Het blauwe lint is geschilderd door
Cornelis Verboom, Delft.

~~~~DiJF;c'~~I']II:JIiiIfj~~
~~~c!b~~'i'I'~~~
~awcn9~Ól1~fEj]cnïJ~ItIï.J~~f.Tifi"'I'I'].c!J.;.
~~~G[i]~cfbGrn~~Gi]cn9lJj)~~
~~~~~~.~~
~[!1G~tEJGm~~~
~~C!m~~Qi]~~~~
~c:Iij]cm~G]i) GmmISJcmtn1(t]~a!G~I;1t.~
. GIiJ~~~~[E]~aw~r.(~IIIft."~('~l~
~{ffiIDarame~II~r-.~([i}~Gmc;m1;U'~~~GIiJEnO
~n:g C!!IiI;Df0miGI~'I:iih .
~~(Ii}~.UN.:JWi]rF.'r8l11II~~Clro:i)~~
~~~~~~@tB~D~
~:l~I~"'I~IJWjc::b~~~~~~~1fb1tmr
~[!b~\!l']IIIIOf.Dj].I;J;J..'f..1.~II:@~\!m'Grn~.
~~~~~~BDiJ~f.Ej]~
~~
~~~~i'II.'I~
~ '11
111
I
'!I
111