gevaarlijke - Erfgoedcel Antwerpen

zondag 17 april 2005 

Gevaar! 

Antwerpen 

Programma

Wat vind je in deze brochure 

De deelnemers 

Op de bladzijden 28 tot en met 47 stellen de 41 

deelnemers aan de Antwerpse Erfgoeddag zich voor. 

Ze staan in alfabetische volgorde en hebben elk een 

nummer. Je krijgt telkens een beschrijving van waar de 

deelnemer voor staat en van de speciale activiteiten 

voor Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodige praktische 

informatie bij. 

Boven de naam van de deelnemer vind je een vierkantje 

in een bepaalde kleur en met een letter. Die geven aan 

om welk soort erfgoedbewaarder het gaat: 

A Archieven/Bibliotheken/ 

Documentatiecentra 

H Heemkundige verzamelingen 

M Musea 

O Overige 

R Religieus erfgoed 

Als er een speciale activiteit is voor kinderen, wordt dit 

aangeduid met 

Als het gebouw toegankelijk is voor anders- validen, 

wordt dit afgebeeld met 

Drie gevarenparcours 

Het eigenlijke programma van Erfgoeddag stofferen 

we in deze brochure met een voorstelling van drie 

themaparcours met telkens een prettige en gevarieerde 

verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden. 

Ze geven je meer achtergrondinformatie en helpen je 

gemakkelijker je keuze te maken. Kijk bij elke deelnemer 

naar het gevarensymbool. 

Inhoud 

Voorwoord 3 

Gevarenparcours: inleiding 5 

Parcours 1: Erfgoed in gevaar 7 

Parcours 2: Gevaar in erfgoed 15 

Parcours 3: Maritiem gevaar 21 

Plattegrond 26 

Programma deelnemers 28 

Overzicht van de deelnemers 47 

Nog een erfgoedfeest: Open Monumentendag 49 

Colofon 50 

Praktische info 

rugzijde 

Rallyboekje: Maritiem gevaar binnenkatern 

Rallyboekje-speciaal voor families 

In deze programmabrochure vind je ook een Rallyboekje. 

De zoektocht die je daarin aantreft, gaat over Antwerps 

maritiem erfgoed en de gevaren waar dat van getuigt. 

De rally is speciaal voor families en jongerengroepen 

uitgewerkt. Je kan hem afleggen op Erfgoeddag (er is 

dan een speelse apotheose voor kinderen voorzien), maar 

het boekje is ook achteraf nog perfect bruikbaar voor een 

boeiende themawandeling langs het water. 

1

2 

Overstroming in Lillo in 1953 

© Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders

Voorwoord 

Antwerpen is een rijke en dynamische cultureel-erfgoedstad. Dat zal nog eens overduidelijk blijken op zondag 17 april, 

Erfgoeddag, het jaarlijkse erfgoedfeest. Velen hebben enthousiast gereageerd op de vraag om die dag hun verzamelingen 

aan u te tonen én bijzondere activiteiten te organiseren rond het thema ‘Gevaar’. Allemaal gratis! 

Ze zijn opnieuw met meer dan 40, de Antwerpse musea, archieven, kerken, heemkringen, bibliotheken, 

documentatiecentra… die, verspreid over vrijwel alle districten, uitpakken met hun collecties en met de verhalen die 

erachter schuilgaan. Stuk voor stuk maken ze duidelijk wat ons gemaakt heeft tot wie en wat we vandaag zijn. Ze vertellen 

een deeltje van het ‘leven van Antwerpen’, ze vormen wat je kunt noemen de ‘culturele biografie’ van onze stad. 

Erfgoeddag 2005 heeft een bijzonder boeiend thema, dat iedereen van ons aanspreekt: ‘Gevaar’. In Antwerpen wordt dat 

op drie manieren ingevuld: veel deelnemers laten zien welke gevaren erfgoed zoal kan lopen en wat je eraan kunt doen 

(ook thuis!), anderen pakken uit met erfgoed over allerlei gevaarlijke toestanden. En dat een havenstad aan een stroom 

ook ingaat op ‘maritiem erfgoed en gevaar’, ligt voor de hand. 

Ik verwijs hier ook graag naar dat andere erfgoedfeest ‘Open Monumentendag’, dat dit jaar op 11 september plaatsvindt. 

Erfgoeddag en Open Monumentendag vormen een erfgoed‘tweeluik’. Erfgoeddag belicht in het voorjaar het zogenaamde 

roerend en immaterieel erfgoed, Open Monumentendag focust in september op ons onroerend, architecturaal 

patrimonium. Het verheugt mij dat deze twee complementaire erfgoedevenementen er telkens weer in slagen om de 

Antwerpenaar de getuigen van het verleden van zijn stad op een bevattelijke en aantrekkelijke manier te laten zien. 

Het Antwerpse programma voor deze Erfgoeddag over ‘Gevaar’ is opnieuw indrukwekkend in zijn veelheid en in 

verscheidenheid. U kunt in deze brochure uitgebreid kennismaken met de drie thema-parcours. En ik nodig u in het 

bijzonder uit om, met de kinderen, deel te nemen aan de speelse, spannende en boeiende zoektocht over Antwerpen en 

zijn maritiem erfgoed. 

Ik hoop dat u ervan geniet! 

Philip Heylen 

schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg 

3

4 

Boek met wormgaten en schimmelvlekken, KBC-Rockoxhuis

Antwerpen in gevaar, 

gevaar in Antwerpen 

De drie parcours van Erfgoeddag 

De Antwerpse Erfgoeddag trakteert je met z’n 41 deelnemers op een riant aanbod. Maar we willen je geen 

erfgoedstress bezorgen, met alle gevaren van dien. Daarom bieden we drie thema-parcours aan. Je leest er op de 

volgende bladzijden meer over. Ze zijn bedoeld als een aperitiefje. 

1 Erfgoed in gevaar 

Focust op alles wat een bedreiging vormt voor wat we willen bewaren. Sommige gevaren kennen we van 

thuis: papier dat vergeelt en vergaat, een mooi glas dat breekt, ijzer dat roest, foto’s met een onuitwisbare 

koffiering... Op Erfgoeddag krijg je de kans om specialisten conservatie en restauratie aan het werk te zien 

(en te horen). Je maakt ook kennis met de resultaten van hun werk. Wie dit parcours volgt, wordt zelf ook 

een beetje een expert. 

2 Gevaar in erfgoed 

Gaat kort gezegd over alles waar mensen ooit bang voor zijn geweest, al dan niet met reden. Van die 

bedreigingen, angsten en manieren waarop mensen bescherming zochten, vinden we letterlijk overal sporen: 

in archieven, musea, kerken, documentatiecentra enz. 

3 Maritiem gevaar 

Het derde thema-parcours is een must voor een eeuwenoude en springlevende havenstad. Welke 

(historische) gevaren lopen mensen op en door het water Hoe gaan we ermee om Wat doen we ertegen 

Welke sporen van dit maritiem erfgoed zijn er in Antwerpen 

Meer weten over de drie parcours 

Elk van de drie parcours is geheel ‘vrijblijvend’. Noem het drie zapparcours. Je bezoekt wat je wilt, in de volgorde 

waarin je dat wilt, zo lang of zo kort als je zelf wilt. En natuurlijk kun je ook deelnemers uit twee of drie parcours 

bezoeken. 

Op de volgende bladzijden lees je wat de drie thema’s en Antwerpse parcours concreet voorstellen. Korte teksten 

vertellen iets meer over de diverse facetten ervan. De cijfertjes bij die tekstjes verwijzen naar de 41 Antwerpse 

deelnemers. Zij stellen zichzelf en hun programma vanaf blz. 28 voor. Zo kun je je eigen Erfgoeddag-op-maat 

uitstippelen. Kijk bij elke deelnemer naar het gevarensymbool. 

Rally speciaal voor families 

Rond het maritiem erfgoed hebben we een rally uitgestippeld, een zoektocht die je op een aantrekkelijke én ook voor 

kinderen boeiende wijze op bijzondere plekken langs het water brengt. Je legt ca. 3 kilometer af en maakt onderweg 

kennis met mooi, fascinerend, indrukwekkend, ontroerend... erfgoed. Wie de tien vragen oplost, maakt kans op een 

beloning. De rally eindigt op de Boeienweide (Linkeroever) met een heus Spel dat de Zeescouts hebben uitgewerkt. 

Ideaal voor families, jeugdbewegingen en iedereen die graag ‘spelend leert’! 

Zie het Rallyboekje dat je in deze brochure aantreft. Daar kun je mee op weg, te beginnen aan de Nieuwpoortkaai, aan 

het Bonapartedok. We sluiten af op de Boeienweide! 

Linkerbladzijde 

boven: Boek met wormgaten en schimmelvlekken © KBC-Rockoxhuis 

midden: Zaalzicht met Vliegende Messen (1974) van Leo Copers © MuHKA 

onder: Zinkend binnenschip © Rijn- en Binnenvaartmuseum 5

6 Voorbeeld van een door houtworm aangetast muziekinstrument dat in de zuurstofbubbel werd behandeld 

© Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

Parcours 1 – Erfgoed in gevaar 

Van inktvraat, schimmelexplosies en zilvervisjes 

Erfgoeddag, ze zouden dat moeten verbieden. Musea Afschaffen! Net als tentoonstellingen. In archieven 

en documentatiecentra snuisteren Gedaan ermee! En al onze kerken moeten dringend onbezoekbaar 

worden. 

Kort en goed: al dat mooie en boeiende erfgoed van ons moet veilig achter slot en grendel, ver van het 

licht en van stof, in een perfect geklimatiseerde, brand-, water- en mensenvrije omgeving. 

Er zit een grond van waarheid in deze vet aangezette karikatuur: licht, stof, vocht, insecten, mensenhanden 

en -ademstoten… Het is allemaal schadelijk. Oók voor het erfgoed dat we thuis bewaren. 

Waarom doen we dan niet wat hierboven staat Omdat zorgen voor erfgoed meer is dan erfgoed bewaren. 

Als we het alleen maar veilig inbunkeren, dreigen we het te vergeten en ‘leeft’ het niet meer. Dan daalt er 

een figuurlijke stoflaag over neer. En dat is het verste van onze bedoelingen. 

Denk aan wat je thuis ‘bewaart’: wat je koestert, laat je graag zien. Aan jezelf en aan anderen. Vandaar 

het compromis waar we graag mee leven: we houden ons erfgoed levend door het te tonen, maar we 

beschermen het ook zo goed mogelijk. Dat kan gelukkig steeds beter, dankzij onze toegenomen kennis, 

door bewustwording en door de technische vooruitgang. Professionele conservatoren en restauratoren zijn 

dan ook een van de pijlers van onze erfgoedzorg. 

Om het erfgoed te kunnen beschermen moeten we eerst weten wat de gevaren zijn. Hier komen er 

een aantal (niet allemaal!). Nog dit: iedereen die voor erfgoed zorgt, heeft met licht, stof, transport, 

water enz. te maken, maar op Erfgoeddag richten sommigen zich specifiek op bepaalde facetten van de 

gevarenproblematiek. Dat lees je hieronder. 

Vernietigende natuurelementen 

Brand, overstromingen en andere rampen 

Ook erfgoed kan door (natuur)rampen worden getroffen: aardbevingen, overstromingen, een brand... 

De natuurelementen hebben in de geschiedenis al heel veel erfgoed vernield. Rampen zijn per definitie 

onvoorspelbaar en komen onverwacht. In Antwerpen hangt de brand van de Sint-Pauluskerk nog in het 

geheugen. Nog recent, op oudejaarsavond 2004, belandde een verdwaalde vuurpijl op het dak van het 

KMSKA en was er branden blusschade. Verder in de tijd liggen de overstromingen van de Noorderpolders, 

al dan niet bewust veroorzaakt, en van de stad zelf in februari 1953. Mensen kunnen hun machteloosheid 

voor deze verwoestende krachten proberen tegen te gaan met een preventieplan, een goede verzekering 

en (bij)geloof. Maar een uniek kunstwerk dat is verbrand, is hoe dan ook voor altijd verloren. 

5(Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders), 14(KMSKA) 

7

Een stille sluipmoord 

Chemie 

Alles is chemie, maar foto’s en vooral hun negatieven zijn dat bij uitstek. De chemicaliën die ervoor zorgen 

dat er op negatieven beelden te zien zijn, zorgen ook voor de afbraak ervan. Allemaal zijn ze gedoemd om 

stilletjes te vergaan. Externe factoren maken dat de sluipmoord sneller plaatsvindt of dat we het proces 

integendeel kunnen vertragen (met goede verpakkingen, koude kluizen enz.). De conservatie en restauratie 

van fotocollecties is een complexe zaak, onder meer omdat er over de jaren heen zoveel verschillende 

procédés zijn gebruikt. Gelukkig helpen nieuwe technieken én worden er aan de Hogeschool Antwerpen 

(de opleiding Conservatie en Restauratie) specialisten opgeleid. Zij werken bijvoorbeeld samen met het 

FotoMuseum. 

9 (FotoMuseum) en alle erfgoedbewaarders met een fotocollectie 

Roestig papier 

Foxing 

Papier verbruint. Dat is een bekend verouderingsverschijnsel. Maar er is ook een bijzondere vorm van 

bruin-worden, in de gedaante van vlekjes die zich schijnbaar over het papier verspreiden. ‘Foxing’ heet 

het verschijnsel, naar het roestrood van… (Reinaert) de vos. Wat er de oorzaak van is, weten we nog 

niet (schimmel metaaldeeltjes in het papier plaatselijke vochtophopingen). Daarom kunnen we het 

probleem nog niet voorkomen. We weten wél dat goede bewaaromstandigheden de verdere verspreiding 

tegengaan. 

1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13(KBC Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ 

Prentenkabinet), 26(Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 

33(Sint-Fredeganduskerk), 35( Stadsarchief Antwerpen) 

Vernietigende boormachientjes 

Houtboorders 

We kennen het allemaal wel ‘van zien’: mooie ronde gaatjes in een meubel, met een hoopje boormeel in 

de onmiddellijke omgeving. De houtboorders zijn aan het werk geweest: hun larven boren ‘tunnels’ en de 

kevers knagen de gaatjes en vliegen vervolgens uit. Onze kostbare meubels en andere houten voorwerpen 

zijn hun voedsel. Gelukkig kunnen we deze plaag te lijf gaan, zonder schadelijke gevolgen voor onszelf en 

het milieu. In het Museum Vleeshuis en de Sint-Andrieskerk doen ze dat met de zogeheten ‘zuurstofbubbel’. 

Het komt erop neer dat er in een gesloten bel zuurstof aan de lucht wordt onttrokken, waardoor de 

beestjes verdoofd raken en finaal sterven (de anoxiemethode). Ook in het Etnografisch Museum, met zijn 

vele voorwerpen in organisch materiaal, weten ze alles van houtwormen en boktorren. 

8(Etnografisch Museum), 18(Monumentenwacht Interieur), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad) , 

31 (Sint-Andrieskerk) 

Etende inkt 

Inktvraat 

Etende inkt, het bestaat en het komt zelfs dikwijls voor. Bepaalde zure inktsoorten tasten langzaam 

maar zeker het papier aan waarop ze zijn gedrukt. Iedereen die oude manuscripten, boeken en ander 

drukwerk bewaart, wordt ermee geconfronteerd. Tegenwoordig kunnen we de honger van de inkt een halt 

toeroepen. 

1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13(KBC Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ 

Prentenkabinet),26(Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 33(Sint- 

Fredeganduskerk), 35(Stadsarchief Antwerpen) 

8 

Voorbeeld van roestrode vlekjes 

© Rijksarchief 

. 

Detail: een door houtworm aangetast 

muziekinstrument 

© Museum Vleeshuis/Klank van de Stad. 

Rest van een tapijtkeverlarve, zogenaamd 

‘wolbeertje’, en een tapijtkever 

© Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

Kleine eters 

Kevers, wormen en motten 

Tapijt-, museum- en spekkevers, zilvervisjes, kleermotten en ja, ook boekenwormen… Allemaal vreten ze zich 

een weg door diverse soorten materiaal. Vooral op organisch materiaal, dat afkomstig is uit het dierenrijk 

en dat eiwitten bevat, zijn veel van deze kleine diertjes dol: wol, zijde, haar, bont, leer, huid, veren… En 

dat de boekenworm papier vreet, ligt voor de hand. Musea en andere instellingen waar ze veel textiel en 

etnografische objecten bewaren zijn extra beducht voor dit en ander ‘ongedierte’. En hoe bescherm je de 

kwetsbare kledij van een geliefd Mariabeeld in een kerk als Sint-Fredegandus tegen het keverleger en de 

mottenbrigade 

8(Etnografisch Museum), 13(KBC-Rockoxhuis), 17(Modemuseum), 33(Sint-Fredeganduskerk) 

De kleurenkiller 

Licht 

Leg een krant een dag in de blakke zon en kijk wat er gebeurt. Licht betekent gevaar voor kunstwerken en 

ander erfgoed, ook voor ‘lichtdrukmalen’ (een oud woord voor ‘foto’s’). Vooral de altijd schadelijke UVstralen 

maken dat organische vezels verzwakken en dat pigmenten verkleuren. Kleuren worden minder 

intens, textiel valt uiteen (juist, door de werking van het licht), ivoor vergeelt, hout verkleurt. Er zijn ook 

materialen die immuun zijn voor licht, zoals edele metalen en steen. Maar als je bij je volgende museum- of 

tentoonstellingsbezoek vindt dat er te weinig licht is, dan weet je hoe dat komt. UV-werende filters op ramen 

en vitrines zijn een noodzaak, net als de beperking van de lichtintensiteit. En voor foto’s biedt digitalisering, 

al dan niet in beeldbanken, uitkomst. In Antwerpen is dat recent gebeurd met (een deel van) de fotocollectie 

van de Zoo. 

9(FotoMuseum), 35(Stadsarchief), 41(Zoo) 

De onzichtbare vervuiler 

Lucht 

De kwaliteit van onze lucht is onderwerp van gesprek als er weer eens een windstille en bloedhete 

zomerdag aanbreekt. Behalve mensen en dieren hebben ook objecten te lijden van vervuilde lucht en 

andere klimatologische omstandigheden. Kijk maar naar de muren van monumenten die jarenlang 

omsingeld worden door krioelende auto’s. Vervuilde en vervuilende luchtdeeltjes zetten zich vast op allerlei 

oppervlakken en tasten voorwerpen aan. Schadelijke gassen zijn bijvoorbeeld ook niet goed voor metalen. 

Onder meer een waslaag helpt als bescherming, weten ze in het Zilvermuseum. 

37(Stedelijk Informatiecentrum Archeologie en Monumentenzorg), 40(Zilvermuseum) 

Zonder kennis van zaken 

Onkunde 

Mensen kunnen de beste bedoelingen hebben, maar zonder kennis van zaken begaan ze de grootste fouten. 

Een belangrijk principe dat sinds de jaren 1960 wordt toegepast, is de ‘omkeerbare restauratie’. Het betekent 

dat je een restauratie in principe ongedaan moet kunnen maken. Verkeerd restaureren doe je bijvoorbeeld als 

je de symboliek van kunstwerken niet kent. Ook het verlies van die symbolentaal vormt dus een bedreiging 

voor het erfgoed. Het leidt bovendien tot onverschilligheid: we snappen er toch niets meer van… 

27(Rijksarchief Antwerpen), 14(KMSKA), 17(Modemuseum), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) 

Bronzen kever 

© Zilvermuseum Sterckshof 

Bronzen schimmel 

© Zilvermuseum Sterckshof 

Detail: medaillon van de gerestaureerde 

processiemantel van O.L.V. van Peys en 

Vrede © Sint -Fredeganduskerk 

9

Duizend bommen en granaten 

Oorlog 

In geweldsituaties deelt ook erfgoed vaak in de klappen, al dan niet omdat het bewust wordt geviseerd of 

door collateral damage. Hoe zwaar de Tweede Wereldoorlog Antwerpen heeft getroffen, is bekend. Het 

is steeds weer pakkend als je concrete verhalen hoort over slachtoffers en schade. Ook wat er tijdens de 

oorlog in de Zoo is gebeurd, is een voorbeeld. 

10(Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg), 41(Zoo) 

De eeuwige rust verstoord 

Opgraven 

Archeologen vernielen wat ze onderzoeken. Ze woelen de bodem stuk die hun ‘schatten’ bevat. Dat is 

onvermijdelijk. Maar ook wát archeologen opgraven, is juist door dat opgraven kwetsbaar. Het ziet voor het 

eerst sinds lang weer licht en het wordt weer geconfronteerd met de natuurelementen en met… mensen. 

Zonder behandeling – en wel onmiddellijk – gaat de conditie snel bergaf en dreigt definitief verlies. Dat 

geldt zeker voor organisch materiaal, zoals hout, leer en textiel, maar ook voor ceramiek, glas en metaal. 

37(Stedelijk Infocentrum voor Archeologie en Monumentenzorg) 

Mooi maken kan de gezondheid schaden 

Poetsen 

Een erfgoedparadox: poetsen kan de gezondheid van voorwerpen schaden! Ook die van mensen, als je 

producten gebruikt die niet onschuldig zijn (aceton, ethanol…). Handschoenen in de juiste stof, goede 

producten in de correcte verhouding, goed drogen, zachte doeken, kwasten met het haar van het passende 

dier… Het is allemaal van groot belang, bijvoorbeeld als je zilver gaat poetsen. Poetsen moet ook bij 

beelden in openlucht, gewillige slachtoffers van overvliegende duiven en zure regendruppels. 

16(Middelheimmuseum), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) , 40(Zilvermuseum) 

Een maffia van zwamachtigen 

Schimmels 

Schimmels houden van stof, vocht, rottend voedsel en kadavers. In zo’n omgeving gedijen ze het best. 

Voor erge gevallen bestaat zelfs het woord ‘schimmelexplosie’. En als ze er zijn, zijn ze uiteraard schadelijk, 

niet alleen voor het erfgoed maar ook voor je gezondheid. Contact met schimmels kan hoofdpijn, eczeem, 

spierpijn enz. veroorzaken. 

En daar blijft het niet bij: want waar schimmels zijn, daar komen insecten op af. Maar dat is een ander 

verhaal (zie bij ‘Kevers, wormen en motten’). Wat doet een archief tegen schimmels En hoe ziet 

bijvoorbeeld een zeldzame krant van meer dan honderd jaar eruit die jarenlang in een doos in een crypte 

onder een kerk opgeborgen was In de Protestantse kerk weten ze er alles van. 

1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum) , 13(KBC-Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ 

Prentenkabinet),26(Protestantse Kerk),27(Rijksarchief Antwerpen),29(Rudolf Steineracademie),33(Sint- 

Fredeganduskerk), 35(Stadsarchief Antwerpen) 

10 

Detail: schimmelvorming op papier 

© KBC- Rockoxhuis 

P.P. Rubens van W. Geefs, Groenplaats. 

Aantasting van het brons door 

vogeluitwerpselen 

© Middelheimmuseum 

Artefacten in organische materialen, 

zoals hout of leer, moeten onmiddellijk 

na opgraving behandeld worden 

© Infocentrum Archeologie en 

Monumentenzorg, Jan Marstboom

Breekbaar! Handle with care! Vingertjes niet op de foto! 

Transport 

Transporteren betekent manipuleren, wat opnieuw een bron van schade kan zijn. Het begint al met 

onze handen: vet, vuil en zweet kunnen vlekken en schade veroorzaken, bijvoorbeeld op zilver of op 

foto’s. (Daarom is de handschoen het symbool voor dit parcours.) Voorwerpen kunnen vallen, verkeerd 

worden vastgepakt (bv. bij een ‘zwakke plek’), ergens tegen stoten enz. In Antwerpen staat de volgende 

jaren een enorm ‘transport’ te gebeuren, als de collecties van het Nationaal Scheepvaartmuseum, het 

Volkskundemuseum en (een deel van) het Vleeshuis hun intrek gaan nemen in het Museum aan de Stroom. 

Die verhuizing wordt nu al grondig voorbereid… Maar iedereen die erfgoed bewaart, verplaatst wel eens 

stukken of leent ze uit aan anderen voor een tentoonstelling. Opnieuw een zorg voor allen. 

20(Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 

22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum), 40(Zilvermuseum) en alle andere deelnemers 

Alle pijlen verschoten 

Verdwijning en vergrijzing 

Sommige van onze traditionele sporten en spelen zijn eeuwenoud. Het bekendste en meest verspreide 

voorbeeld is het boogschieten in zijn diverse vormen. Je hebt de staande (dan schiet je omhoog) en liggende 

wip (hier schiet je horizontaal). En je kunt schieten met de kruisboog, de handboog enz. Veel schuttersgilden 

ontstonden ooit als een soort elitair stadsleger en evolueerden later naar vrijetijdsclubs, die het in 

wedstrijden tegen elkaar opnamen en keizers en koningen kroonden. Een generatie geleden telde Antwerpen 

en omgeving nog ongeveer 50 verenigingen, nu zijn het er geen tien meer. Jong bloed gevraagd dus. Dat 

geldt trouwens ook voor de boten en hun collectie van het Rijn- en Binnenvaartmuseum. Daar is het alle hens 

aan dek! En sommigen halen zich graag nog wel eens het verdwenen Merksem en omgeving voor ogen uit de 

tijd toen daar nog boeren leefden… Daar zijn beelden van. 

3(De Liggende Wip-De Nieuwe Krachten), 15 (Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem), 22(Museum aan de 

Stroom/collectie Volkskundemuseum) , 28(Rijn-en Binnenvaartmuseum) 

De vergeetput 

Vergetelheid 

Zou dit het grootste gevaar zijn: niet weten wat je in huis hebt Als je verzameling of collectie niet 

geregistreerd en geïnventariseerd is, weet je niet wat je hebt. Dat geldt zeker voor musea, waar we algauw 

over tienduizenden objecten spreken. Registratie en inventarisatie heeft bovendien nog een groot voordeel: 

tijdens het registreren gaan de voorwerpen een voor een door je handen, zie je hoe hun toestand is en of ze 

zorgbehoevend zijn. In Antwerpse musea is de dienst Collectiebeleid momenteel intens aan het registreren. 

Ook waar hele (dorps)gemeenschappen zijn verdwenen en verstrooid, zoals in de Noorderpolders, dreigt 

vergetelheid. Gemeenschappelijke herinneringen worden dan niet langer gekoesterd, verhalen sterven uit 

met de voormalige bewoners. Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders werpt een dam op tegen die 

vergetelheid. En eigenlijk doen alle erfgoedzorgers dat: vechten tegen collectief geheugenverlies. 

5(Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders), 7(Erfgoedcel), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad) , 

22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum) 

Het erfgoed rond de 

binnenscheepvaart in gevaar door 

gebrek aan onderhoud 

© Rijn-en Binnenvaartmuseum 

Een beoefenaar van wipschieten, een sport die met 

uitsterven bedreigd wordt en daarom dringend jong 

bloed nodig heeft. 

© De Liggende Wip - De Nieuwe Krachten 

Het verdwenen Merksem: elke zomer was het hard 

labeur. De oogst diende binnengehaald, de hele 

buurt kwam daarbij helpen © Heemkunde Merksem 

11

Het geheel is meer dan de delen 

Versplintering 

Er zijn van die collecties en verzamelingen die je bij uitstek het best als een geheel bewaart. Als ze 

versplinterd raken, verliezen ze veel van hun kracht en betekenis. In Antwerpen zijn er recent twee 

aangekocht: het enorme atelierarchief van het huis Wolfers in Brussel, waar zilver werd bewerkt (2004), en 

het Lierse atelier voor koperblaasinstrumenten Van Engelen (1999). Ze zijn behoed voor versplintering. En in 

de Steineracademie hebben ze ongeveer alles uit de antroposofische literatuur. Dat is uniek in Vlaanderen, 

maar het is een bedreigd unicum omdat de bewaring niet optimaal is… De versplinteringsproblematiek haalt 

wel eens het nieuws als archieven van schrijvers het voorwerp zijn van verscheurende (familiale) disputen. 

2(AMVC-Letterenhuis), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 29(Rudolf Steineracademie), 40(Zilvermuseum) 

Nattigheid 

Vocht 

Vochtige lucht is schadelijk, dat stellen we in onze omgeving genoeg vast. Organisch materiaal zet uit door 

vocht, op metalen voorwerpen krijg je condensvorming en roest, en schimmels zijn dol op vocht. (Lucht kan 

overigens ook te droog zijn, bijvoorbeeld voor hout: dat droogt dan uit, het krimpt en kan te lijden hebben 

van barsten.) 

Voor één Antwerps museum vraag je je wel heel bezorgd af hoe ze hun bronzen en andere beelden vrijwaren 

van vochtschade in ons niet geheel vochtloze landje: Openluchtmuseum Middelheim. Dezelfde bezorgdheid 

kun je uiteraard aan de dag leggen voor Antwerpens talrijke Madonnabeelden. Niet in openlucht, maar ook 

een gewillig slachtoffer van vocht is schilderwerk op allerlei dragers: pleister, hout enz. Het Volksmuseum 

Deurne doet de problematiek van decoratieschilderingen uit de doeken. 

En in het Rijksarchief doen ze iets ogenschijnlijks mysterieus: het ‘droogvriezen van verdronken bescheiden’… 

16(Middelheimmuseum) , 27(Rijksarchief Antwerpen) , 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) , 

39(Volksmuseum Deurne) 

De verzuring 

Zuurte 

Houtpulp bevat zure bestanddelen. Als pulp wordt gebruikt om er papier mee te maken, dreigen die 

elementjes nadelig te zijn voor het papier: de zuurtegraad neemt toe en het papier ‘verzwakt’. Logisch dat 

men, om archieven, documenten en al ons papieren erfgoed te bewaren, zuurvrij materiaal verkiest… En 

het is een geschenk van de vooruitgang dat je de inhoud van documenten ‘voor altijd’ kunt vastleggen op 

microfilm of op digitale dragers. Maar – en dat is dan weer een nieuwe problematiek – wat betekent ‘voor 

altijd’ in het geval van digitale bestanden Hoe bescherm je die dan weer tegen het rampzinnetje ‘mijn harde 

schijf is gecrasht’ En zo’n plooibare floppy van ooit, hoe lees je die in ’s hemelsnaam nog Hoe archiveer je 

e-mails Het Stadsarchief Antwerpen is een pionier in Vlaanderen op dat vlak. 

1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13 (KBC-Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ 

Prentenkabinet), 26 (Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 

35(Stadsarchief Antwerpen) 

Met dank aan Elsje Janssen (Collectiebeleid/ 

Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen) en alle 

erfgoedbewaarders voor de basisteksten. 

12 

Niobe van GN Grard, aantasting van de 

patina en het brons door de zure regen 


Kan iemand dit straks nog lezen, Door de 

constante technologische ontwikkeling 

ontstaan nieuwe dragers die razendsnel 

verouderen en daardoor onleesbaar dreigen 

te worden. © Stadsarchief

En wat kun je eraan doen Gratis vuistregels en gratis boekje 

Dit zijn enkele ‘gezond verstand’-vuistregels voor het bewaren van erfgoed, thuis en elders 

zorg voor een omgeving die niet te vochtig of te droog is, en voor een constante vochtigheidsgraad 

zorg voor een omgeving die niet te warm of te koud is, en voor een constante temperatuur 

vermijd stof 

vermijd intens licht, en vooral UV-stralen 

controleer de ruimte regelmatig en grondig 

weet wat je hebt 

wees voorzichtig bij elke manipulatie en elk transport 

leen niets uit zonder het te noteren 

Veel meer tips over hoe je het best kunt omgaan met je eigen erfgoed thuis vind je in het handige boekje 

“Hebben en Houden” dat naar aanleiding van deze gevaren-Erfgoeddag werd samengesteld. Je kunt het gratis 

verkrijgen bij elke Antwerpse deelnemer uit parcours 1, ‘Erfgoed in gevaar’. 

Hogeschool Antwerpen en Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen 

Schade proberen we te voorkomen. Dat is het werk van ‘conservatoren’, een woord dat letterlijk ‘bewaarders’ 

betekent. En als er schade is, proberen we die te herstellen. Dat is dan weer het werk van restaurateurs, ‘herstellers’. 

Dat zijn professioneel opgeleide en vaak hooggespecialiseerde vaklui. 

In Antwerpen worden veel van deze professionals opgeleid: dat gebeurt aan de Hogeschool Antwerpen, 

opleiding Conservatie en Restauratie (in de volksmond: ‘de Academie’). Studenten en docenten van de Academie 

werken dit jaar intensief mee aan de Erfgoeddag over ‘Gevaar’. Ze werken sowieso structureel samen 

met instellingen, maar ze zijn op zondag 17 april ook actief bij een aantal deelnemers. Ze tonen hoe je conserveert 

en restaureert, en beantwoorden vragen van bezoekers. In hun elf(!) studio’s zelf zijn objecten te 

bezichtigen die door de studenten worden behandeld. Bijzonder warm aanbevolen. 

De Academie is actief bij deelnemers: 9(FotoMuseum), 12(Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en 

Restauratie), 26(Protestantse Kerk), 31(Sint-Andrieskerk), 33(Sint-Fredeganduskerk), 37(Stedelijk Infocentrum 

Archeologie en Monumentenzorg), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) en 40( Zilvermuseum) 

Bij de musea, bewaarbibliotheken en andere erfgoedinstellingen van de Stad Antwerpen is een afdeling dag 

in dag uit bezig met registreren, conserveren, bewaren en restaureren: Collectiebeleid/Behoud en Beheer. 

Ook deze bijzonder actieve ploeg – die in 2003 genomineerd werd voor de Prijs Cultureel Erfgoed van de 

Vlaamse Gemeenschap – werkt intens mee aan Erfgoeddag door middel van demonstraties en presentaties. 

Collectiebeleid is actief bij deelnemers: 2(AMVC-Letterenhuis), 8(Etnografisch Museum), 16(Middelheimmuseum), 

20(Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 

22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum), 23(Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet) 

Meer weten 

We gaven al hier en daar aan wat je tegen bepaalde gevaren kunt ondernemen en we herhalen dat de strijd 

verre van hopeloos is, integendeel. Maar het blijft op deze bladzijden – die bedoeld zijn als smaakmaker 

natuurlijk allemaal erg summier. 

Op Erfgoeddag ontmoet je in Antwerpen op een aantal plaatsen specialisten. Er is ook een massa literatuur over 

het bewaren en vrijwaren van erfgoed, op het internet en op papier. Wat Antwerpen betreft vermelden we: 

de nieuwsbrief van Collectiebeheer/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen. Gratis exemplaar aanvragen 

aan Vera.mahieu@stad.antwerpen.be 

de Kring van Archivarissen van de Provincie Antwerpen (KAPA) brengt in zijn reeks ‘Bladwijzers’ een 

bijzonder nummer over het thema ‘Gevaar’. Het is te verkrijgen in alle Antwerpse archiefinstellingen die 

deelnemen aan Erfgoeddag. 

Als het maar gezond is… Cultureel erfgoed in depots, een kwestie van hygiëne en conditie is een recente 

brochure waarin je je kennis van de conservatieproblematiek kunt toetsen en waarin je op weg gezet wordt 

om meer te weten te komen. Te verkrijgen via info@erfgoednet.be 

13

14 

Moord gevolgd door zelfmoord, Boom, 15/5/1939 

© Fotoarchief van de Federale Politie Antwerpen

Parcours 2 - Gevaar in erfgoed 

De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag 

Nee, het is lang niet altijd en allemaal rozengeur en maneschijn in dit ondermaanse. Logisch dat er ook 

duiveltjes opduiken in het erfgoed. Dat er wel eens (figuurlijk) bloed aan erfgoedstukken kleeft. Dat blijkt 

hoe vanouds minder leuke mensen andere mensen kommer en kwel hebben aangedaan. Dat de natuur en 

haar elementen ons angst inboezemen. En dat we al die angst en dat beven altijd al hebben bekampt, met 

alle natuurlijke, technische en bovennatuurlijke middelen die ons ter beschikking stonden. 

Onze archieven zitten vol met processtukken en met documenten over branden, overstromingen en andere 

rampspoed. Veel collecties getuigen van verstild wapengekletter en vijandelijkheden. Onze musea tonen 

kunst en tal van objecten met donkere tot gitzwarte kantjes. Onze kerken getuigen van schuld, boete, 

martelaarschap en laatste oordelen. De strijd tegen het kwaad in al zijn vormen is essentieel in veel 

godsdiensten. 

Op de Antwerpse Erfgoeddag komen een aantal gevaren uit heel verschillende sferen, plaatsen en tijden 

samen: misdaad en moord, oorlog, (natuur)rampen en epidemieën, gevaarlijke ideeën... Een beetje zoals 

in een krant fenomenen, die niet altijd veel met elkaar gemeen hebben, op een dag toevallig samenkomen. 

Daarom deze courant-achtige bladzijden. De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag. 

15

De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag 

Joséphine 

vermoord 

Ca. 1885 – In Merksem 

werd de 12-jarige 

Joséphine Marie Danys 

ontvoerd en later 

vermoord. 

27(Rijksarchief 

Antwerpen) 

Vander 

Veken krijgt 

doodstraf 

1760 – Jacobus 

Vander Veken is voor 

de vierschaar van 

Berchem verschenen. De 

beschuldigingen luidden: 

verschillende diefstallen 

van kleren, kiekens, 

geldbeugels, zilveren 

broeksriemen, knopen 

enz. De man is door de 

rechtbank veroordeeld tot 

opknoping aan de galg, 

“als een voorbeeld voor 

andere misdadigers”, aldus 

nog de rechtbank. 

Vander Vekens straf is 

een voorbeeld van hoe 

rechters zich eeuwenlang 

meer lieten inspireren 

door het streven om 

potentiële criminelen af 

te schrikken dan door de 

wil om delinquenten te 

verbeteren. 

27(Rijksarchief 


12-jarige 

16 

16 

[MISDAAD EN MOORD] 

Ongezien! 

Politie toont crime-foto’s 

Beelden in verband met moord en doodslag, 

diefstallen en overvallen. De politie heeft er massa’s 

van: reconstructies, signalementsportretten, 

vingerafdrukken, bewijsstukken… Ze maken deel 

uit van de bewijslast. Een unieke selectie uit het 

politiearchief toont foto’s uit de jaren 1930-1960 die 

nog nooit het licht hebben mogen zien. 

9 (FotoMuseum) 

Opsporing verzocht! Onopgeloste 

moorden in Antwerpen 

Graag uw aandacht voor volgende opsporingsberichten. Op 9 september 1630 werd op 

de Meir Gillis Van den Broecke vermoord. De daders zijn onbekenden. Ze hanteerden een 

pistool. En op 19 mei 1636 hebben in Antwerpen twee personen met zwarte mantels aan 

Bernard Junghen op gruwelijke wijze omgebracht. 

Voor de oproepen tot getuigen van de stad verwijzen we je naar het Museum Plantin- 

Moretus, alwaar deze geboden en afkondigingen werden gedrukt en op Erfgoeddag 

worden getoond. Ontdek het 17de-eeuwse gevoel van onveiligheid. En in Museum 

Poorterswoning voel je aan den lijve welke gevaren de Antwerpenaar in de 16de eeuw 

bedreigden. 

23(Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet), 24(Museum Poorterswoning) 

Gevaarlijk spel met grenzen 

Recent ontdekten Belgische douaniers in een verdacht 

postpakket uit Thailand vijf... tarantula’s. Van 

kiekendieven, botertransporteurs en sluikstokers, tot 

drugstrafikanten, smokkelaars van diamanten en dus 

ook van spinnen: onze douaniers werden en worden aan 

hun grensposten geconfronteerd met harde en minder 

harde misdadigers en kruimelsmokkelaars. Inventiviteit 

kun je de smokkelaars niet ontzeggen: het Antwerpse 

Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen 

bezit bijvoorbeeld een schoen waarvan de afdruk van de 

hiel eigenlijk die is van de punt en omgekeerd. Kwestie 

van de achtervolgende grensbewakers het spoor bijster te 

laten raken… 

4(Diamantmuseum), 25(Nationaal Museum en 

Archief van Douane en Accijnzen) 

Douaniers in Zaventem keken onlangs verrast op toen ze een verdacht 

postpakket uit Thailand aan een onderzoek onderwierpen. Niet minder dan 5 

tarantula’s zaten in het pakket verstopt 

© Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen 

Lijkschouwing en reconstructie moord, Putte, 

13/10/1944 © Fotoarchief van de 

federale Politie Antwerpen

[RAMPEN, OORLOG, ZIEKTEN] 

Mariaburgse pompiers 99 

jaar geleden opgericht 

1906 – In de wijk Sint-Mariaburg werd een vrijwillig 

brandweerkorps opgericht. Het korps was onder meer 

actief bij de memorabele brand van het Antverpiakantoorgebouw 

in 1915 en was er getuige van hoe in 

W.O.II Duitse V1- en V2-bommen dood en vernieling 

zaaiden in de wijk. De brandweermannen bleven actief 

tot 1945. Hun blusoperaties zijn vereeuwigd in het 

lokale weekblad de Gazet van Ste Mariaburg en in 

allerlei ander archiefmateriaal. 

10(Heemkundig Documentatiecentrum 

Wijkwerking Mariaburg), 27(Rijksarchief) 

Dijken begeven het 

1953 – Het is niet voor het eerst in de geschiedenis 

dat de dijken het begaven en dat de Noorderpolders 

overstroomden. De streek werd de voorbije eeuwen wel 

vaker het slachtoffer van dijkdoorbraken. Soms gebeurde 

dat om militaire redenen. De bewoners hebben er in 

zekere zin ‘mee leren leven’. Zij zijn vooral bevreesd 

voor een andere ‘doorbraak’: die van de zich almaar 

uitbreidende Antwerpse haven... 

5(Documentatiecentrum Antwerpse 

Noorderpolders), 32( Sint-Benedictuskerk) 

Zoo meet schade op 

1945 – Zoals heel Antwerpen heeft ook de Zoo fel 

geleden onder W.O.II: (roof)dieren werden afgemaakt of 

hadden te lijden van de hongerwinter en voedseltekort, 

gebouwen werden door bombardementen getroffen… 

Maar tegen het eind van de oorlog was het weer feest 

in de Zoo, als de Britten er dans- en concertzalen 

inrichtten. De Zoo had er nadien twee olifanten aan te 

danken: Ike en Monty. 

41(Zoo) 

Vrijwillig Brandweerkorps van Sint-Mariaburg 

in 1926 © Heemkundig Documentatiecentrum 

Wijkwerking Mariaburg 

[EXPLOSIEVE IDEEËN] 

Index (zou) in 2007 450 jaar jong (zijn 

geweest) 

1966 – De Index Librorum Prohibitorum (Index van 

verboden boeken) werd afgeschaft. Hij bestond al 

meer dan 400 jaar. Boeken die op de lijst stonden, 

mocht je als katholiek niet lezen, kopen, uitlenen enz. 

De Index is maar een van de vele vormen van censuur 

of – verdoezelend uitgedrukt – ‘lectuurbegeleiding’, 

naast verschijningsverboden, inbeslagnemingen, 

boekverbrandingen, processen, verbannen auteurs… 

Met name autoritaire regimes liepen nooit hoog op met 

iets als ‘vrije meningsuiting’. Sporen van censuur vind 

je ook volop in het verhaal van bijna 200 jaar Vlaamse 

letteren. En het zijn niet de minsten die ermee te maken 

kregen, of die dat door zelfcensuur voorkwamen: 

Conscience, Nobelprijswinnaar Maeterlinck, Streuvels, 

Walschap, Boon, Claus, Geeraerts… 

2(AMVC-Letterenhuis) 

Ideeënmoorden: van alle tijden 

754 – In Friesland werd zendeling Bonifatius vermoord. 

Deze latere heilige probeerde de zwaardslagen van zijn 

moordenaars in extremis maar tevergeefs af te weren... 

met een boek. 

1536 – In Vilvoorde werd William Tyndale levend 

verbrand. De Engelsman had in Antwerpen zijn 

ongeoorloofde bijbelvertaling laten drukken en 

clandestien verscheept naar Engeland. 

2005, Erfgoeddag – Hun verhaal en dat van vele anderen 

die gevaar liepen voor hun geloofsovertuiging en die 

in de anglicaanse kerk van Bonifatius aanwezig zijn 

- Stefanus, Cecilia, Alban… - wordt opnieuw verteld. 

De moord op ca. 50.000 zogeheten ‘heksen’ in Europa is 

een andere donkere bladzijde in het verhaal van dodelijke 

geloofsijver. 

27(Rijksarchief Antwerpen), 30(Saint Boniface 

Anglican Church) 

17 

17

Aankondiging: debat 

over ‘gevaarlijke’() 

ideeën 

De antroposofie van Rudolf Steiner en zijn scholen: is het een 

geloof Een religie Een sekte Zijn het anti-katholieken Of is het 

een wetenschap die ‘achter’ de fysieke verschijningen gaat kijken 

Hoe ‘gevaarlijk’ is de antroposofie Kom op Erfgoeddag luisteren en 

discussiëren in de Steineracademie. 

29(Rudolf Steineracademie) 

[RUBRIEKEN] 

Politie redt leven van 

evangelist: tientallen 

arrestaties 

1856 – De protestantse kerk stichtte 

een eigen kerk in het Schipperskwartier. 

Op een van haar bijeenkomsten werd 

de evangelist bijna gelyncht door een 

woedende menigte. De politie slaagde 

erin de man te redden. Dit is een laat 

voorbeeld van de houding die bepaalde 

rooms-katholieken en bewindvoerders aan 

de dag legden tegen deze ‘schismatieken’ 

en ketters. 

26(Protestantse Kerk) 

Religie 

Boze 

beschermheiligen 

Literatuur 

Vlaamse thriller 

in de lift 

Wellness 

Hoe weer je het 

gevaar af 

18 

18 

Een vredelievender religie dan het 

boeddhisme kun je je nauwelijks 

voorstellen. Bizar dat net dat 

boeddhisme gebruikmaakt van 

angstaanjagende godheden, die 

bovendien dienstdoen als… 

beschermheiligen. Hun haren staan 

in vuur en vlam, hun slagtanden zijn 

met bloed besmeurd en ze dragen 

een krans van afgehakte hoofden. 

De verklaring voor die boos 

ogende beschermers vind je in het 

Etnografisch Museum. 

8(Etnografisch Museum) 

Je kunt er in boekhandels, toptienen, 

cinema’s, filmpagina’s en 

tv-programma’s niet naast kijken. 

De thriller, het genre van de dingendie-het-daglicht-niet-mogen-zien, 

is in. Het heeft in Vlaanderen erg 

lang geduurd voor die thriller voor 

‘vol’ werd aangezien. Het verhaal 

van de misdaadroman en zijn (verre) 

19de-eeuwse voorlopers ontdek 

je in de Stadsbibliotheek. Kenner 

John Vervoort, recensent voor De 

Standaard, maakte een selectie uit 

de collectie. 

36(Stadsbibliotheek 


Wellness 

Wat doe jij tegen jouw arachnofobie 

Spinnen hebben een kwalijke reputatie. Die vind je ook terug in het 

erfgoed, zoals in sprookjes en films. Angst voor spinnen of arachnofobie is 

een courante ‘kwaal’. Hierdoor zijn spinnen op grote schaal het slachtoffer 

van aanslagen op hun leven en dreigen sommige soorten zélf gevaar te 

lopen. Het Ecohuis gaat in tegen onze collectieve spinnenfobie en verklaart 

ze ook. Gratis therapie! 

6(EHA! Ecohuis Antwerpen), 25(Nationaal Museum en Archief van 

Douane en Accijnzen) 

Angst is biologisch bekeken een 

belangrijke emotie, een soort 

superprogramma dat mensen 

helpt om te overleven. Het lijkt 

in onze dagen weer een populair 

woord. Hoe verweer je je tegen de 

dingen waar je bang voor bent 

Door kennis op te doen, zeggen 

de enen. Door je te verzekeren, 

beweren anderen. Door te 

bidden (tot heiligen) en door te 

gaan bedevaarten, zie je in het 

Volkskundemuseum. 

Met een amulet die ziekten, 

ongeluk en kwetsuren afweert, 

zeiden en zeggen onder meer de 

indianen. Met magische spreuken, 

luidt het in Azië. Met maskers, 

volgens Afrikanen. En verrassend: 

ook sommige diamanten waren 

oorspronkelijk talismans die gevaar 

moesten afwenden, terwijl op 

andere ‘steentjes’ dan weer een vloek 

rustte. Het Etnografisch Museum 

gaat met kinderen op zoek naar 

geheime krachten. 

8(Etnografisch Museum), 

4(Diamantmuseum), 

22(Museum aan de Stroom/ 

collectie Volkskunde), 34(Sint- 

Jacobskerk)

Kunst 

Vliegende messen 

op 17 april in het 

MuHKA 

Eigen berichtgeving – Uitzonderlijk 

te zien op Erfgoeddag. De gevaarlijke 

‘Vliegende Messen’ van Leo Copers. 

Betreden op eigen verantwoordelijkheid. 

19(MuKHA) 

Doe gratis geheime krachten op! 

De Musea Stad Antwerpen die aan Erfgoeddag deelnemen, zijn 

bezorgd om je welzijn. Aan al hun bezoekers schenken ze op zondag 

17 april gratis een amulet. Elk museum heeft een eigen talisman. Hoe 

meer musea je bezoekt, hoe groter je verzameling wordt en hoe meer 

krachten je opdoet. 

2(AMVC-Letterenhuis), 8(Etnografisch Museum), 

16(Middelheimmuseum), 20(Museum aan de Stroom/ 

collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum 

Vleeshuis/Klank van de Stad), 22(Museum aan de Stroom/ 

collectie Volkskundemuseum), 23 (Museum Plantin-Moretus/ 

Prentenkabinet) 

Nog meer gevaar in erfgoed 

Voor Erfgoeddag hebben een aantal specialisten zich gebogen over aspecten 

van ‘gevaar in erfgoed’: de geschiedenis van het strafrecht, de emotie ‘angst’, de 

thriller, de duivel enz. Hun teksten vind je op www.erfgoeddag.be 

Goedkeuring: in Guido Gezelles bundel Vlaemsche dichtoefeningen (1858) stond een goedkeuring van de bisschop van Brugge. Het opnemen van een 

dergelijke goedkeuring in een boek stond garant voor het zedelijke gehalte ervan. 

© AMVC-Letterenhuis 

19 

19

Een binnenschip in gevaar 

© Rijn-en Binnenvaartmuseum

Parcours 3 – Maritiem gevaar 

Het gevaar dat water heet 

Door wie, waar en wanneer werd ooit de eerste boot gebouwd Dat weten we niet. En waarom gebeurde 

dat Dat weten we nog minder: waren de eerste botenbouwers op zoek naar voedsel Naar andere 

horizonten Op de vlucht Zo’n tienduizend jaar geleden begint in elk geval een nieuwe episode in het 

vaarverhaal: vanaf dat moment vervoeren schepen behalve mensen ook goederen. Niet te verwonderen dat 

belangrijke centra van beschaving aan rivieren en langs kusten zijn tot stand gekomen. 

En dat veiligheid een van de belangrijkste bekommernissen werd. Want water is behalve een zegen ook een 

gevaar. Over hoe mensen zich tegen de gevaren op en van het water hebben verweerd, en wat ze hebben 

uitgedacht om zo veilig mogelijk te varen lichten we in deze bladzijden, en uitgebreider in het Rallyboekje, 

een klein tipje van de sluier. We richten ons op wat er in de water-, haven- en schepenstad Antwerpen op 

Erfgoeddag te zien is en te beleven valt. Voor het verhaal van Antwerpens maritiem erfgoed en zijn nog 

zichtbare sporen trekken we naar de Scheldeboorden (links én rechts). 

Hieronder stellen we de ‘maritieme deelnemers’ aan Erfgoeddag voor en lichten we enkele onderwerpen kort 

toe die je overal op je weg zult ontmoeten en die te maken hebben met ‘Gevaar’. Het is een bescheiden greep 

uit een veel groter aanbod. Je ziet en hoort er meer over in het Museum aan de Stroom/collectie Nationaal 

Scheepvaartmuseum 20 , mét zijn imposant maritiem park, en het Rijn- en Binnenvaartmuseum 28 . Ook 

over het Loodsgebouw (met zijn stelplaats, loodsen en boeienleggers) verneem je meer. En op Linkeroever ligt 

de intrigerende Boeienweide… 

Rally langs het water! 

Rallyboekje ook voor niet-zoektochtdeelnemers! 

Op Erfgoeddag zijn er twee manieren om kennis te maken met Antwerpen en zijn erfgoed in verband met 

scheepvaart en gevaren op het water. 

- Je kunt de erfgoedrally doen, een zoektocht van ca. 3 km voor zowel volwassenen als kinderen (van ca. 

6 tot 12 jaar). Dat kan in gezins- of familieverband, als jeugdbeweging, met z’n tweetjes… Een absolute 

aanrader voor wie graag het informatieve aan het speelse koppelt! De rally begint waar straks het 

nieuwe Museum aan de Stroom verrijst en waar nu de drie binnenschepen liggen die samen het Rijn- en 

Binnenvaartmuseum vormen. Hij eindigt op de Boeienweide (Linkeroever). Daar kun je je wagen aan een 

ontspannend ‘gevarenspel’ dat de Zeescouts in mekaar hebben gestoken. De zoektocht en zijn tien vragen 

zijn het onderwerp van het Rallyboekje dat je in deze Antwerpse Erfgoeddag-brochure aantreft. Wie het 

tienletterwoord wil vinden en zo kans maken op een prijs, wordt uiteraard verondersteld het hele parcours af 

te leggen. 

- Wie dat liever niet doet maar wél met het Antwerpse maritiem erfgoed wil kennismaken, kiest zelf waar 

hij/zij al dan niet naartoe trekt. Maar ook deze bezoekers vinden in het Rallyboekje boeiende informatie over 

wat ze onderweg te zien krijgen. En ook zij kunnen bijvoorbeeld beginnen bij het Bonapartedok en zo via 

het Steen naar de Boeienweide op Linkeroever trekken. Of omgekeerd: de Boeienweide is met zijn prachtige 

panorama een ideaal vertrekpunt voor een trip door het maritieme Antwerpen. 

21

De maritieme rode draad 

Het parcours telt enkele ‘vaste waarden’. Ze hebben alles te maken met maritiem gevaar en je vindt ze – of 

sporen ervan – op diverse plekken onderweg. Een opsomming: 

Schelde 

De Schelde is een relatief ‘korte’ rivier (355 km lang) en in haar huidige vorm bijzonder jong (600 tot 700 

jaar). Toch is ze in West-Europa de langste getijdenrivier. De werking van de getijden is voelbaar tot in Gent 

en in enkele bijrivieren (zoals de Rupel, de Nete en de Zenne). Tweemaal per dag heeft de Schelde hoog- en 

laagwater. Dat wordt grotendeels bepaald door de maan. Het niveauverschil tussen hoog- en laagwater 

verschilt dagelijks. Vanaf 6,6 meter spreken we van stormvloed. Bij de overstroming die in februari 1953 ook 

Antwerpen teisterde, bedroeg het 7,77 meter. De huidige waterkeringsmuur beschermt de stad tegen een 

verschil van 8,35 meter. 

Ankers 

Een anker associëren we met vastheid, zekerheid. En in oude christelijke kunst staat het symbool voor ‘hoop’. 

Ankers en de installatie aan boord van een schip om ze neer te laten en op te trekken dienen inderdaad om het 

schip in een vaste positie te houden, bijvoorbeeld aan de kaai. Maar een anker heeft nog andere functies: het 

maakt sommige (nood)manoeuvres makkelijker en door het achter je aan te slepen – een ‘krabbend anker’, 

heet dat mooi – vertraagt het de vaart van een schip. Zo voorkom je een eventuele aanvaring. 

Bakens en boeien 

Ook in de scheepvaart gelden verkeersregels. En schepen moeten 

hun koers en positie kunnen bepalen, weten waar hun vaarwater ligt, 

gevaren als zandbanken, riffen, wrakken enz. kunnen vermijden. Bakens 

en boeien helpen hen daarbij. 

Een ‘baken’ – net als anker een woord met een positieve bijklank – is een 

opvallend merkteken op een vaste plaats aan de oever of in een rivier. 

Een baken is bijvoorbeeld een stok die in de bodem wordt gestoken, maar 

er zijn ook lichtbakens (een soort kleine vuurtorentjes) en radarbakens. 

Alle vaste en drijvende voorwerpen samen die een scheepsbemanning 

helpen om veilig te navigeren – boeien, vuurtorens, lichtschepen, 

bakens… - noemen we de bebakening. 

Ook boeien – het woord komt van het Latijnse boia, ‘halsboei’, en is in 

veel talen gelijkluidend – dienen om veilig te navigeren. Ze worden in het 

water verankerd. In de Schelde gebeurt dat met een ketting van zo’n 30 

meter en een steen van 1,5 tot 2 ton. Moderne boeien zijn 5 tot 6 meter 

hoog en steken 3 tot 4 meter boven het wateroppervlak uit. Hun licht 

kun je van op zo’n 7 kilometer zien. 

Visuele voorstelling van het betonningsstelsel Vroeger waren boeien van ijzer en werkten ze op gas of batterijen, 

vandaag zijn ze van polyester en werken ze meer en meer met 

zonnepanelen. Dat is veiliger. Tot enkele decennia geleden hadden de diverse landen eigen boeiensystemen, 

wat verwarrend en gevaarlijk was. Nu zijn er nog maar twee en in Europa wordt overal hetzelfde systeem (met 

dezelfde soorten boeien, kleuren en waarschuwingssystemen) toegepast. Dat is een stuk veiliger. 

Kanonnen 

Op ‘gewone’ schepen vind je vandaag nog nauwelijks kanonnen. Toch wordt het scheepskanon nog vermeld 

in de ‘Internationale bepalingen ter voorkoming van aanvaringen op zee’ uit 1972. Schepen kunnen 

kanonschoten gebruiken om een noodsituatie aan te geven of te laten merken dat ze hulp nodig hebben. Maar 

dat kan ook met een toestel voor mistseinen, met vuurpijlen of lichtkogels enz. 

Schip als symbool 

Je vindt er zowat overal in Antwerpen sporen van: het schip als symbool. Al van in de Grieks-Romeinse Oudheid 

staat een schip symbool voor bijvoorbeeld een land en zijn bestuurders. Het ‘schip van staat’ kan veilig en 

rustig aangemeerd liggen, maar het kan ook in woelig vaarwater belanden en gevaar lopen. Of het schip 

staat voor de Kerk. (Niet toevallig heet de hoofdruimte van een kerk ‘schip’.) Het ‘schip van de Kerk’ bracht de 

22

gelovigen redding en veiligheid. Schipbreukelingen zijn in een dergelijke beeldtaal ketters. Storm op 

zee en een zwalpend schip kunnen in de schilderkunst ook troebelen in de liefde verbeelden. 

Sporen van deze symboliek treffen we bijvoorbeeld aan in glasramen. Een mooi voorbeeld in 

Antwerpen is de kapel van Onze-Lieve-Vrouw Geboorte (Schoenmarkt) en het glasraam in de 

Mariakapel van de Sint-Andrieskerk. 

Het Rijn- en Binnenvaartmuseum 28 

Drie voormalige platbodems herbergen de collectie van het Rijn- en Binnenvaartmuseum: de 

Mon Désir, Lionar en Angelo liggen in het Bonapartedok. Platbodems zijn schepen met een kleine 

diepgang. Ze waren voor de Schelde erg nuttig omdat ze over de zandbanken en ondiepten heen 

konden varen, wat voor schepen met een kiel op bepaalde plaatsen onmogelijk was. 

Je leert in dit sympathieke museum bijvoorbeeld wat dagmerken zijn en hoe ze eruit zien. Met 

dagmerken waarschuwden schippers hun collega’s voor diverse soorten gevaar: een stuurloos 

schip met motorpech, een verkeerde passeerbeweging enz. En een van de belangrijke talenten van 

schippers is het leggen van knopen, een deel van het zogeheten ‘schiemanswerk’. Dat is essentieel 

om bijvoorbeeld zeilen te kunnen hijsen of om een schip aan de kade vast te leggen. Een verkeerde 

knoop kan leiden tot een mislukt en gevaarlijk manoeuvre, of tot het jammerlijk zien wegdrijven van 

je schip… 

Het Loodsgebouw 

Dit neogotische gebouw uit 1895 staat er donker en imposant te zijn, aan de Rijnkaai tussen het 

Bonapartedok en de Schelde. Het is de uitvalsbasis van de DAB Vloot, de afdeling van de administratie 

Waterwegen en Zeewezen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap die zorgt voor het 

beloodsen van alle schepen op zee en op rivieren. Ook andere diensten die instaan voor een veilig 

scheepvaartverkeer op de Schelde, zijn hier gehuisvest. 

Op Erfgoeddag is een van de loodsen te bezoeken, met een depot van boeien die vandaag nog 

gebruikt worden. Om ze in de Schelde te plaatsen wordt een speciaal schip, een boeienlegger, 

ingezet. Hoe dat alles in zijn werk gaat, wordt toegelicht door boeienspecialisten van de dienst die 

instaan voor de bebakening van de Schelde. 

Het Bonapartedok met op de achtergrond het neogotische Loodswezen, ooit symbool 

van de Antwerpse haven en op de voorgrond één van de boten van het Rijn-en Binnenvaartmuseum. 

© Toerisme Antwerpen 

23

Het Nationaal Scheepvaartmuseum 20 

Het Nationaal Scheepvaartmuseum in Antwerpen staat zowel bekend om zijn gebouw (het Steen), zijn enorm 

rijke collectie (ca. 100.000 objecten) en het maritiem park met zijn schepen op het droge. Een daarvan is een 

ex-mijnenveger. Het museum vertelt het verhaal van de zee, de mensen die haar bevoeren en van Havenstad 

aan de Stroom Antwerpen. Het museum zal over enkele jaren deel uitmaken van het nieuwe Museum aan de 

Stroom. 

Lichtgevende tentoonstelling 

Van 4 juni tot 30 oktober 2005 loopt in het Nationaal Scheepvaartmuseum de tentoonstelling ‘Een baken in 

de duisternis. De geschiedenis van lichtschepen en vuurtorens in België’, een internationaal project van een 

achttal musea aan de Noordzeekust. Het verhaal begint met de eerste vuurtoren (Nieuwpoort, 1284) en gaat 

tot de opruststelling van het laatste Belgische lichtschip, West-Hinder III, in 1994. Een lichtschip, een soort 

vuurtoren in het water, lag op een vaste plaats, was bemand en straalde licht uit. Het deed dienst als baken 

om schepen te waarschuwen, bijvoorbeeld voor een zandbank. De West-Hinder III ligt in het Bonapartedok en 

behoort tot de collectie van het Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum. In 1994 

werd hij vervangen door een volautomatisch en onbemand lichtplatform. 

Op Erfgoeddag is het lichtschip de West-Hinder III niet te bezoeken, tijdens de tentoonstelling ‘Een baken in 

de duisternis’ wel. Het schip krijgt momenteel een onderhoudsbeurt in de droogdokken met het oog op de 

tentoonstelling. 

Een thema uit de collectie: beschermheiligen, bijgeloof en ex-voto’s 

In de voormalige huiskapel van het Steen staan geloof en bijgeloof centraal. 

Een populaire heilige die al van in de 6de eeuw door zeelui werd aangeroepen om hen bij te staan, was 

kindervriend Nicolaas van Myra. Maar ook Maria, de patroonheilige van de stad Antwerpen, is geliefd bij zeelui 

als ze om bescherming en een veilige vaart bidden. 

Bijgeloof tiert (tierde) welig op schepen: zout meenemen op reis bracht geluk, door een muntstukje 

overboord te gooien ‘kocht’ je wind en fluiten aan boord maakte dat de wind ging liggen. Heel lang werd 

aangenomen dat er in zee ook allerlei monsterachtige creaturen en fantasiewezens huisden: monsters, 

zeemeerminnen en –mannen. Een bekend fabelwezen was de eenhoorn. Zijn hoorn, te zien in niet weinig 

scheepvaart- en volkskundemusea, was in werkelijkheid van een narwal. Hij hielp zogezegd tegen aanvallen 

van walvissen. 

Om een behouden vaart af te smeken – of om te danken voor een goed verlopen reis – konden schippers 

en hun familie in een kerk of kapel een ‘geschenk’ of ex-voto aanbieden aan God of een beschermheilige, 

bijvoorbeeld in de vorm van een scheepsmodel. 

Een ex-voto in de vorm van een scheepsmodel 

© Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum 

Het lichtschip de West-Hinder III 

© Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum 

24

De Boeienweide 

Het verhaal van de Boeienweide – ze ligt meteen rechts als je uit de voetgangerstunnel komt – begint in 1960, als de 

roemruchte Mercator uit de vaart wordt genomen. Het schip was een symbool van onze koopvaardij, van het maritiem 

onderwijs in België, van wetenschap (de Mercator ondernam onder meer een wetenschappelijke expeditie naar de 

Paaseilanden) en nog veel meer. Zo repatrieerde het schip in 1936 het stoffelijk overschot van Belg der Belgen pater 

Damiaan. Dit schip mocht niet worden gesloopt of verkocht! Op 25 mei 1961 huldigde de toenmalige prins Albert het op 

Linkeroever in als museum. 

De vzw Mercator probeerde ook de omgeving van de ‘laatste rustplaats’ van de Mercator in de aandacht te brengen. Al in 

1961 werd er een maritiem openluchtmuseum ingehuldigd, met stukken over ‘het leven langs en op de Schelde’: boeien, 

tonnen, ankers, schroeven, een lichttoren, een kanon enz. 

In 1964 werd de Mercator overgebracht naar Oostende, de boeienweide zelf werd behouden. Ze ligt er momenteel wat 

verweesd bij maar kinderen vinden het er zalig … De boeienweide gaat nu deel uitmaken van de maritieme collectie 

van het Museum aan de Stroom. Hiertoe wordt de boeienweide volledig herdacht en heringericht. Visueel komt er een 

verbinding tot stand met het Museum aan de Stroom op Rechteroever, en speelt het water dat tussen beide locaties vloeit, 

weer de hoofdrol. 

Met dank aan Raymond Bogaert (Koninklijke 

Gidsenvereniging van Antwerpen/Toerisme 

Antwerpen) en Commandant Roger Smet 

(Koninklijke Belgische Zeevaartbond) voor de 

basisteksten. 

De boeienweide vroeger 

© Marcel Vanden Bosch 

Boei op de Boeienweide 

© Museum aan de Stroom/collectie Nationaal 

Scheepvaartmuseum 

25

De nieuwe museumopstelling 

in het Letterenhuis 


1 ADVN – archief, 

documentatie- en 

onderzoekscentrum 

Lange Leemstraat 26, 

2018 Antwerpen 

Tel. 03 225 18 37 

info@advn.be 

www.advn.be 

A 

Het ADVN verwerft 

en bewaart archieven 

omtrent de Vlaamse 

beweging, de nationale 

bewegingen in Europa en 

de daarmee verbonden 

thema’s, zoals culturele 

identiteit, migratie enz. 

opendeur en 

tentoonstelling: 

Twintig jaar ADVN 

In 2004 vierde het ADVN, dat 

is gehuisvest in een 19deeeuws 

schoolgebouw, zijn 

twintigste verjaardag. Naar 

aanleiding daarvan werd een 

tentoonstelling uitgewerkt: die 

biedt een staalkaart van het 

verzamelen studieterrein van 

het ADVN 

lezing: Schimmels en insecten, 

een ‘klein’ maar 

gevaarlijk leger 

ADVN-medewerker Koen Van Keer 

houdt een uiteenzetting over de 

schimmels en insecten die een 

mogelijk gevaar vormen voor het 

erfgoed. 

van 11 tot 12 uur 

2 AMVC-Letterenhuis 

A M 

Minderbroedersstraat 22, 


tel. 03 222 93 20 

amvc.letterenhuis@stad. 

antwerpen.be 

http://museum.antwerpen. 

be/amvc_letterenhuis 

De kerncollectie van 

het AMVC-Letterenhuis 

behelst het volledige 

archivalische domein 

van het Vlaamse literaire 

erfgoed: originele brieven 

en handschriften, foto’s 

en documenten van 

schrijvers, uitgevers 

en tijdschriften van de 

afgelopen 200 jaar. 

rondleiding: Gevaar in de 

depots 

i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en 

Beheer Musea Stad Antwerpen 

In de archiefdepots van het 

AMVC-Letterenhuis ontdek je hoe 

het literaire erfgoed bewaard 

wordt en hoe het beschermd 

wordt tegen allerlei gevaren 

en risico’s. Speelse entr’actes 

leggen het accent op ‘gevaar in 

de Vlaamse literatuur’. 

om 10, 11.30, 13, 14.30 en 

16 uur 

De Musea Stad Antwerpen 

beschermen je met een bijzonder 

souvenir tegen gevaren... 

open tussen 10 en 18 uur 

Trams 4, 7, 10 en 11 en 

bus 9 (halte Keizerstraat of 

Wijngaardbrug) 

De goedkeuring voor 

Guido Gezelles Vlaemsche 

dichtoefeningen (1858) 


Een aantal ‘aanstootgevende’ 

passages verdween uit de 

Teleurgang van de Waterhoek 

(1927) van Stijn Streuveld 



Oorlogsgevaar 

Er wordt een selectie getoond 

van verrassende stukken uit 

de ADVN-collecties die over 

oorlogsgevaar gaan. 



Gevaarlijke boeken in de 

Vlaamse letteren 

In de vaste opstelling over 200 

jaar literatuur in Vlaanderen 

wordt een ‘gevarenparcours’ 

aangegeven. Daarin tonen we 

hoe ‘gevaarlijk’ de Vlaamse 

literatuur wel kan zijn. Zedelijke 

quoteringen, de index, 

censuur...: de literatuur bleek/ 

blijkt een jungle vol gevaren voor 

de lezende mensheid. 


loopt nog tot 30 april 2005 

28

3 De Liggende Wip - 

De Nieuwe Krachten 

Sporthal Cafetaria ‘t 

Venneke 

Den Geer 21, 2180 

Antwerpen - Ekeren 

Tel. 03 541 42 28 

De vereniging beoefent 

en promoot het 

handboogschieten op 

liggende wip (afstand: ca. 

17m). Ze richt wedstrijden 

in met andere liggendewipverenigingen 

en wil de 

handboogschutterssport 

weer aantrekkelijk maken 

en mensen kennis laten 

maken met een bedreigde 

volkssport. 

L-trein Antwerpen-Centraal 

– Roosendaal (halte NMBSstation 

Ekeren) en bussen 

660 (halte Bistkapellei) en 

730 (halte Geestenspoor) 

opendeur en demonstratie: 

40 jaar handboogschieten 

liggende wip in 

en rond Antwerpen 

Bezoekers krijgen een 

overzicht van de evolutie 

(en dreigende teloorgang) 

van het handboogschieten 

liggende wip in en rond 

Antwerpen (1964-2004), en 

meer uitleg bij het verloop 

van een schutterswedstrijd. 

Een demonstratie laat hen ook 

kennismaken met wedstrijden. 


Het boogschieten op de staande wip 

heeft een eeuwenlange geschiedenis 

achter de rug en heeft meermaals 

onze kunstenaars geïnspireerd. Op 

de achtergrond van dit werk is de 

schuttersgilde in volle actie. Vanaf 

1900 is men ook op een liggende wip 

beginnen schieten. Momenteel is 

het wipschieten met voorsprong de 

populairste volkssport in Vlaanderen. 

Hieronymus Cock naar Pieter Bruegel 

de Oude, Sint Joriskermis 

© Museum Plantin Moretus/ 

Prentenkabinet 

O 

4 Diamantmuseum 

Provincie 


M 

Koningin Astridplein 19- 

23, 2018 Antwerpen 

Tel. 03 202 48 90 

info@diamant.provant.be 

www.diamantmuseum.be 

Sinds eeuwen staat 

Antwerpen bekend als 

wereldcentrum voor 

diamant. Daarom is het 

grootste diamantmuseum 

ter wereld er gevestigd. 

Dat belicht alle facetten 

van de diamant op een 

interactieve manier de 

afgelopen 200 jaar. 

Trams 2, 15 (halte Centraal 

Station), 3 (premetrohalte 

Astrid), 10, 11, 12 en 24 

(halte Gemeentestraat) en 

bussen 16, 17, 18, 27, 31, 

32 (halte Centraal Station), 

23, 33 en 36 (halte Koningin 

Astridplein) 

wandelgids: Diamant, 

talisman of ongeluksbrenger 

Zijn diamanten altijd ‘glamour 

en glitter’, of hebben ze ook 

duistere facetten Een diamant 

was oorspronkelijk een talisman 

om gevaar af te wenden. 

Op sommige diamanten zou 

echter een vloek rusten...: 

de geluksbrenger wordt plots 

ongeluksbrenger! En dan zijn 

er nog de perikelen die gepaard 

gaan met de ontginning, de 

handel en de verwerking van de 

begeerde edelsteen. Een speciaal 

voor Erfgoeddag geschreven 

gids leidt de bezoeker door de 

verschillende gevarenzones. 


5 Documentatiecentrum 

Antwerpse 

Noorderpolders 

A 

Veltwijcklaan 19, 2180 

Antwerpen - Ekeren 

Tel. 03 541 13 78 

noorderpolders@stad. 

antwerpen.be 

Het Documentatiecentrum 

is een 

gespecialiseerde 

bibliotheek die ‘alles’ 

bewaart over de 

geschiedenis en het 

heden van de negen 

polderdorpen ten noorden 

van Antwerpen. 

Bussen 66, 72 en 77 (halte 

Ekeren Markt) 

tentoonstelling: De 

Polder in gevaar, vroeger 

en nu 

i.s.m. Heemkring Ekeren, 

Poldermuseum Lillo 

De tentoonstelling bestaat uit 

twee luiken: 

- de gevaren die de polderdorpen 

door de eeuwen heen 

bedreigden: overstromingen, 

oorlogen, ziekten (polderkoorts, 

pest), onteigeningen voor de 

havenuitbreiding, afbraak; 

- erfgoed dat nog steeds en de 

jongste jaren zelfs steeds sterker 

bedreigd wordt doordat in de 

20ste eeuw vier polderdorpen 

van de kaart zijn geveegd: 

oud-bewoners overlijden, 

herinneringen vervagen en gaan 

verloren, materieel erfgoed 

verdwijnt. 


De afbraak van de Sint- Jan 

Baptistkerk te Oorderen in 

1965 

© Documentatiecentrum 

Antwerpse Noorderpolders 

Overstroming in Lillo in 

1953 

© Documentatiecentrum 

Antwerpse Noorderpolders 

Een beoefenaar van 

wipschieten in actie in 2005 

© De Liggende Wip - De Nieuwe 

Krachten 

29

Het EHA!- 

Ecohuis in Borgerhout 

© Ecohuis 

Spin uit de vaste collectie 

van het EHA! 

© Ecohuis 

rondleiding: De werking 

van het Documentatiecentrum 

Bezoekers krijgen in het 

magazijn een beeld van wat er 

in het Documentatiecentrum 

bewaard wordt, hoe dat gebeurt 

en hoe het eventueel beter 

kan. In de leeszaal krijgen ze 

uitleg over de werking van 

de catalogus. Wellicht een 

motivatie om ook hun foto’s en 

documenten aan het centrum 

toe te vertrouwen 

doorlopend tussen 10 en 

18 uur 

film- en diavoorstelling: 

Van Poldersloot tot Wereldhaven 

In de film ‘Van Poldersloot 

tot Wereldhaven’ schetst de 

Zandvlietse kunstenaar Albert 

De Vree op aangrijpende wijze de 

teloorgang van vier Antwerpse 

polderdorpen (Oosterweel, 

Oorderen, Wilmarsdonk en Lillo) 

en van de polders van Zandvliet 

en Berendrecht. 

doorlopend tussen 10 en 18 

uur (duur: 90 minuten) 

 

 

 

 

 

 

6 EcoHuis Antwerpen 

EHA! 

O 

Turnhoutsebaan 139, 

2140 Antwerpen - 

Borgerhout 

Tel. 03 217 08 11 

ecohuis@stad.antwerpen.be 

www.eha.be 

info op 17 april: 

Tel. 03 217 08 11 

EHA! is een boeiend 

interactief milieucentrum 

met een fascinerende 

tentoonstelling en 

een milieuvriendelijke 

stadswoning met tuin 

en EcoCafé. Duurzaam 

en leefbaar, boeiend 

en haalbaar. Voor een 

milieuvriendelijk dagje 

uit. 

Trams 10 en 24 (halte 

Eliaartstraat) en bussen 6, 

18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 

41.6, 41.7, 242, 420, 422 en 

423 (halte Eliaartstraat) 

filmvoorstelling, 

lezing, workshop, 

tentoonstelling: Spinnen, 

leven aan een zijden 

draadje 

i.s.m. Arabel - Belgische 

Arachnologische Vereniging, JNM 

- Jeugdbond voor Natuurstudie en 

Milieubescherming, Zoo (Koninklijke 

Maatschappij voor Dierkunde) 

Het EHA! organiseert een dag 

over spinnen en erfgoed. 

Bezoekers kunnen griezelen of 

genieten bij de filmvoorstelling 

‘Arachnophobia’, er zijn verschillende 

lezingen (sprookjes, de 

oorzaak van spinnenangst...), 

er is een tentoonstelling met 

opgezette én levende exemplaren 

uit de Zoo van Antwerpen, 

een workshop voor kinderen en 

een fototentoonstelling. Durf jij 

het aan! Of zijn het juist onze 

spinnen die gevaar lopen 


7 Erfgoedcel 


O 

Tel. 03 227 49 53 

info@erfgoedcelantwerpen.be 

www.erfgoedcelantwerpen.be 

De Erfgoedcel Antwerpen 

werkt aan de uitbouw 

van een geïntegreerd 

cultureel-erfgoedbeleid. 

In samenwerking met 

de vele Antwerpse 

erfgoedbewaarders wordt 

zowel het materiële 

als het immateriële 

erfgoed op een 

publiekstoegankelijke 

manier gepresenteerd 

Niet toegankelijk 

(zie programma hieronder). 

Gevarenparcours 1: 

Erfgoed in gevaar 


Beheer Musea Stad Antwerpen, 

Hogeschool Antwerpen - Opleiding 

Conservatie en Restauratie 

Alle erfgoedbewaarders - van 

musea en kerken tot archieven 

en heemkundige kringen 

- hebben grosso modo met 

dezelfde gevaren te kampen: 

van schimmels, vocht, insecten 

en vandalisme tot mogelijke 

oorlogen en natuurrampen. 

Veel deelnemers belichten 

dit op Erfgoeddag. Ze zijn 

opgenomen in een coherent 

en gestructureerd parcours 

‘Erfgoed in gevaar’. Volg dit 

parcours (het symbool is een 

witte handschoen) en word een 

expert terzake! Handig voor je 

privé-erfgoed! 

30 

Het Rallyboekje voor het parcours Maritiem gevaar 

© Erfgoedcel


Gevaar in erfgoed 

Alle gevaarlijke thema’s - van 

gevaarlijke boeken en beschermamuletten 

of -goden tot 

misdaadverhalen en heksen op 

de brandstapel - maken samen 

deel uit van dit Antwerpse gevarenparcours. 

Niet voor doetjes. 

Volg dit parcours (het symbool 

is een revolver) en leer waaraan 

je voorouders zoal ontsnapt 

zijn. Wie weet komt het nog van 

pas... 


Maritiem gevaar 

i.s.m. Zeescouts Antwerpen 

(VVKSM en FOS), Ministerie 

van de Vlaamse Gemeenschap 

- DAB Vloot, Toerisme Antwerpen/ 

Koninklijke gidsenvereniging van 

Antwerpen, Museum aan de Stroom 

en Publieksbeleid Musea Stad 


De Antwerpse kade lijkt één 

groot maritiem museum: van 

het Scheepvaart- en Rijn- en 

Binnenvaartmuseum tot de 

Boeienweide op Linkeroever. En 

dan moet het MAS nog komen! 

Alle maritieme Erfgoeddagdeelnemers 

maken deel uit 

van een gevaren-zoekrally, 

met een afsluitend spel op de 

Boeienweide dat de Zeescouts 

maakten. Volg dit spelparcours 

(het symbool is een anker) en 

wapen je tegen het water en zijn 

gevaren. Speciaal voor families 

en jeugbewegingen. Met een 

prijs! 

demonstratie: 

Weet wat je hebt 

Wie niet weet wat hij bezit, 

kan er ook niet goed voor 

zorgen. Dat geldt ook voor 

bewaarders van erfgoed. Het 

collectie-registratiesysteem 

dat de Erfgoedcel ontwikkelde 

(Digitale Inventarisatie Cultureel 

Erfgoed), is een software 

databestand waarin alle erfgoed 

kan worden opgenomen 

en op een systematische 

manier beschreven. Het 

wordt ter beschikking gesteld 

van semi- en openbare 

instellingen (niet voor privégebruik), 

zoals districtshuizen 

en politiediensten... De 

demonstratie toont hoe 

erfgoedbewaarders met het 

systeem werken en dus voor ons 

‘collectief bezit’ zorgen. 

Stedelijk Informatiecentrum 

voor Archeologie en 

Monumentenzorg 

Kloosterstraat 15 


18 uur 

8 Etnografisch 

Museum 


M 

Etnografisch Museum 

Suikerrui 19, 2000 


Tel. 03 220 86 00 

etnografisch.museum@stad. 

antwerpen.be 


be/etnografisch_museum 

In dit museum maak je 

kennis met de leef- en 

denkwereld van niet- 

Europese culturen. 

Je ziet er maskers, 

beelden, vedertooien, 

schilderingen enz. uit 

Afrika, Oceanië, Amerika 

en Azië. Het gaat vooral 

om objecten uit het 

verleden van inheemse 

volken. 

Trams 2, 3, 4, 7, 8 en 15 

(halte Groenplaats - Post) en 

bussen 9, 18, 25, 26 (halte 

Groenplaats - Post), 6 en 34 

(halte Suikerrui - Steenplein) 

tentoonstelling en rondleiding: 

Schrikwekkende 

godheden uit Tibet 

Een van de meest 

vredelievende religies ter 

wereld wendt uitgerekend 

angstaanjagende godheden 

aan als beschermheiligen. Dat 

is het geval in het tantristische 

boeddhisme van Noord-India, 

Nepal en Tibet. Eigenaardig 

of verklaarbaar Wie zijn 

deze schrikwekkende goden 

en hoe worden ze afgebeeld 

Conservator Jan Van Alphen geeft 

toelichting in de tentoonstelling 

‘Gegoten voor de eeuwigheid’. 

open tussen 10 en 18 uur, 

rondleiding om 11 uur 

reservatie: Rita Adriaenssens 

(03 220 86 54, rita. 

adriaenssens@stad. 

antwerpen.be), 20 plaatsen 

workshop voor kinderen: 

Nooit meer bang! 

We gaan in het museum 

op zoek naar de geheime 

kracht van amuletten. Hoe 

bescherm(d)en mensen 

uit andere culturen zich 

tegen ongeluk, ziekte en 

gevaar Kan je angsten 

af(z)weren door het dragen 

van een amulet Uit zachte 

steen maken we een eigen 

geluksbrenger en daar hoort 

ook een kleurrijk zakje bij. 

Nooit meer pech! Voor 

kinderen van 8 tot 12 jaar. 

van 14 tot 16.30 uur 

reservatie: Chris De Lauwer 

(03 220 86 93, chris. 

delauwer@stad.antwerpen.be 

12 plaatsen 

Naro Dakini, Tibetaans 

Boeddhistische godin 

met krans van menselijke 

schedels. Begin 15de eeuw 

Foto: Ferry Herrebrugh 

© Etnografisch Museum 

Vajrabhairava, heer van 

de dood, Tibetaanse 

boeddhistische godheid met 

schedelbekers en wapens, 

15de eeuw. 

Foto: Ferry Herrebrugh 


Kind met beschermend 

amulet 


31

Gerestaureerde Braziliaanse 

pluimentooi 



Vretende motten en 

bijtende insecten 



In ons museum zijn de meeste 

voorwerpen gemaakt van 

natuurlijke en vergankelijke 

materialen. Dat vergt een 

specifieke conservatie. Vooral 

kleine insecten vormen een 

bedreiging. We brengen een 

kleine opstelling van door 

motten aangevreten verentooi 

uit Brazilië en illustreren 

mogelijke schade door insecten 

en de behandeling ervan. 





9 FotoMuseum 

Provincie 


M 

Waalse Kaai 47, 2000 


Tel. 03 242 93 00 

info@fotografie.provant.be 

www.fotomuseum.be 

Sinds 21 maart 2004 biedt 

het nieuwe FotoMuseum 

Provincie Antwerpen 

een wisselende, 

thematische opstelling 

aan waarin naast tal 

van fotografische 

genres ook familiefoto’s, 

prentbriefkaarten en 

reclamefoto’s een plaats 

krijgen. 

Tram 8 (eindpunt 

Lambermontplein) en bussen 

6, 34 (halte Vlaamse Kaai) en 

23 (eindpunt Waalse Kaai) 

twee tentoonstellingen: 

Paul Seawright - Crime 

scenes 

Hoe gevaar in beeld wordt 

gebracht, zien we elke dag 

weer op alle nieuwszenders. 

De tentoonstellingen ‘Crime 

Scenes’ en ‘Paul Seawright’ 

tonen bezoekers op Erfgoeddag 

hoe fotografen gevaarlijke 

situaties verbeelden. De twee 

confronteren de toeschouwers 

met ‘gevaar’: de ‘crime scenes’ 

komen uit het Antwerpse 

politiearchief en er is het 

subtiele en onheilspellende 

werk van de Ierse fotograaf Paul 

Seawright. 


loopt nog tot 12 juni 2005 

Houses night van 

Paul Seawright 

© FotoMuseum Antwerpen 

demonstratie: 

Open restauratieatelier 

i.s.m. Hogeschool Antwerpen, 

Opleiding Conservatie en Restauratie 

Vrijwillig Brandweerkorps van 

Sint-Mariaburg in 1926. Dragers 

van een pet zijn de officieren, de 

manschappen dragen helmen 

© Heemkundig Documentatiecentrum 

Wijkwerking Mariaburg 

Foto’s en fotografische objecten 

zijn door hun diversiteit aan 

materialen uiterst complex om 

te conserveren en te restaureren. 

Sinds 2003 heeft het museum 

een samenwerkingsakkoord 

met de opleiding Conservatie en 

Restauratie van de Hogeschool 

Antwerpen. Op Erfgoeddag 

staan het museum en de 

studenten van de studio Visuele 

Media je graag te woord over 

de ‘gevaren’ die zij bij het 

conserveren en/of restaureren 

van de tentoongestelde objecten 

hebben overwonnen. 


Kledingstukken van moordslachtoffer, 

Antwerpen-Linkeroever, 26/11/1938 

© Fotoarchief van de Federale Politie 

32

10 Heemkundig 

Documentatiecentrum 

Wijkwerking 

Mariaburg 

Buurthuis Nieuw 

Kwartier 

Schriek 360 , 


Tel. 03 605 73 61 

O 


Sint-Mariaburg in gevaar! 

De tentoonstelling gaat aan 

de hand van foto’s en teksten 

in op enkele ‘historische’ 

gevaren die Sint-Mariaburg 

bedreigden: - branden, 

met het optreden van het 

vrijwillig brandweerkorps; 

- V1- en V2-bommen in 

1945; - de evacuatie bij de 

dreigende treinontploffing in 

september 1990. 


11 Het Landshuis - Lillo 

O 

Havenmarkt 3, 2040 

Antwerpen - Lillo 

Tel. 03 569 98 73 

info@temple-group.be 

www.temple-group.be 


0475 60 21 40 

Het voormalige 

gemeentehuis van Lillo- 

Fort wordt momenteel 

uitgebaat als cultuuren 

congrescentrum. 

De boeiende en 

merkwaardige 

geschiedenis van het 

fort wordt er verteld 

in een aanstekelijke 

multimediavoorstelling. 

tentoonstelling: Het 

Landshuis te Lillo - Fort/ 

Poldermuseum 

i.s.m. vzw Fort Lillo, Poldermuseum 

Lillo, ir. Wim Goossens, kerkfabriek 

Sint-Benediktus 

De unieke collectie 

plannen van eigenaar ir. 

Wim Goossens geeft een 

overzicht van het ontstaan 

en de evolutie van Fort 

Lillo, een onderdeel van de 

verdedigingsgordel rond 

Antwerpen. Het unieke van 

dit fort is dat het nooit werd 

ingenomen. Hier wordt ook 

het verhaal verteld van een 

fort dat vandaag zelfs een 

oprukkende wereldhaven 

kan weerstaan en zo de 

cultuur van de polderdorpen 

levend houden. Met die 

cultuur maak je kennis in het 

aanpalende Poldermuseum, 

dat wordt geopend in het 

weekend van Erfgoeddag! 


uur, multimediavoorstelling 

in de Raadszaal 

(duur: ca. 15 min.) 

12 Hogeschool 


O 

Dep. B - Audio en 

visuele Kunst/opleiding 

Conservatie en 

Restauratie 

Blindestraat 9, 2000 


Tel. 03 213 71 34 

conservatie. 

restauratie@pandora.be 

www.academieantwerpen.be 

De opleiding Conservatie 

en Restauratie van de 

Hogeschool huist in 

het gerestaureerde 

gebouw van ‘het Bureel 

van Weldadigheid’. 

Kunstobjecten worden 

hier tijdens de opleiding 

van de studenten 

vakkundig gerestaureerd. 


rondleiding: Elf studio’s 

Conservatie/Restauratie 

Vele kunstwerken zijn door 

het materiaal, de plaats van 

bewaring of door het gebruik 

in gevaar. Degradatie van 

binnenuit of van buitenaf 

verkort hun levensduur. 

Conservatie en/of restauratie 

is erop gericht die levensduur 

te verlengen. De docenten 

van de opleiding leiden 

bezoekers rond in het 

(gerestaureerde) gebouw 

en de elf studio’s van de 

opleiding: steen, metaal, 

visuele media, textiel, 

papier, hout,... 

om 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 

en 17 uur 

reservatie: Annemie Neeven 

(03 213 17 34), 30 bezoekers 

per rondleiding 

demonstraties 

van de opleiding Conservatie 

en Restauratie bij de 

erfgoedbewaarders zelf: 

deelnemers 9, 26, 31, 33, 

37, 38, 40 

33

Boek met afgescheurde cover 

© KBC Rockoxhuis 

Gevolg van een verdwaalde 

vuurpijl: gesmolten rubber 

op het schilderij 

© KMSKA 

demonstratie: 

Restauratie Antwerpse 

Madonnabeelden 

Zie Vereniging voor Kruis en 

Beeld 

13 KBC Rockoxhuis 

M 

Keizerstraat 12, 2000 


Tel. 03 201 92 50 

hildegard.vandevelde@kbc.be 

www.rockoxhuis.be 

Het Rockoxhuis 

is de voormalige 

patriciërswoning van 

Antwerps burgemeester 

Nicolaas Rockox (1560- 

1640), die ook als 

kunstverzamelaar, 

humanist, mecenas en 

vriend van Peter Paul 

Rubens de geschiedenis is 

ingegaan. 

Trams 4, 7, 10, 11 (halte 

Sint-Katelijnevest of halte 

Hendrik Conscienceplein), 4, 

7 en 9 (halte Keizerstraat of 

halte Wijngaardbrug) 


demonstratie: Lekkere 

boeken 

i.s.m. Musea Antwerpen en 

andere culturele instellingen 

boeken en kleine herstellingen, 

zoals papierrestauratie 

met warme spatula en het 

verstevigen van hoeken. 


uur, demonstratie om 11, 14 

en 16 uur 

rondleiding: Een kijkje in 

de boekenkast van Nicolaas 

Rockox 

Een begeleide wandeling door 

de tentoonstelling ‘Rockox’ 

huis volgeboekt, de bibliotheek 

van burgemeester en kunstverzamelaar 

Nicolaas Rockox’. De 

nadruk ligt op de manier waarop 

patriciërs hun boeken bewaarden, 

hoe zij hun bibliotheek 

beschermden, waarom bepaalde 

boeken de tijd des tands hebben 

overleefd en hoe wij ze vandaag 

een verder leven garanderen. 

om 11 en 14 uur 

reservatie: Balie Rockoxhuis 

(03 201 92 50) ,15 plaatsen 


14 Koninklijk Museum 

voor Schone 

Kunsten Antwerpen 

M 

Leopold De Waelplaats, 


Tel. 03 238 78 09 

postmaster@kmska.be 

www.antwerpen.be/cultuur/ 

kmska 


Doodgeverfd 

Schade aan schilderijen 

Het bewaren van kunst is een 

kerntaak van een kunstmuseum. 

Conserveren en restaureren zijn 

dan ook van essentieel belang. 

In het Memlingrestauratie-atelier 

wordt een aantal beschadigde 

kunstwerken tentoongesteld. 

De beschadigingen hebben 

uiteenlopende oorzaken: tijd, 

techniek, insecten, vandalisme... 

Een restaurator geeft commentaar. 


15 Koninklijke Kring 

voor Heemkunde 

Merksem vzw 

H 

Hofke van Roosendael 

Terlindenhofstraat 265, 

2170 Merksem 

Tel. 03 646 76 20 

kkvhm_vzw@hotmail.com 

www.heemkring-merksem.be 

info op 17 april: 03 645 16 77 

De Merksemse heemkundige 

kring (1939) wil het 

Merksemse verleden 

verzamelen, bewaren, 

bestuderen en toegankelijk 

maken. Hij beschikt over 

een eigen archief en een 

bescheiden museum. 

Bussen 33 en 66 

(halte Kroonplein) 

Het zijden vaandel 

van de “socialistische 

Vrouwengroep van 

Merxem 1921” werd 

zwaar beschadigd 

binnengebracht. Al die 

jaren moest het wegens 

geldgebrek restauratie 

ontberen. Het kreeg 

het al eerder zwaar te 

verduren door foute 

restauratiepogingen. 

© Koninklijke Kring voor 

Heemkunde Merksem 

Wist je dat boekenwormen 

verlekkerd zijn op boeken 

Meer nog, dat ze boeken 

verslinden En er leven nog 

andere bedreigende diertjes 

op onze boekenplanken. In de 

17de-eeuwse kelder van het 

Rockoxhuis worden de meest 

frappante beschadigingen 

aan oude boeken getoond. 

Daarnaast geeft Isabelle 

Aspeslagh een demonstratie over 

droogreinigen, het naaien van 

Het KMSKA is hét 

kunsthistorisch museum 

van Vlaanderen. Het is 

gespecialiseerd in de 

schilder- en beeldhouwkunst 

in Antwerpen, Vlaanderen, 

de Zuidelijke Nederlanden 

en België van de 14de tot de 

20ste eeuw. 

Trams 4 (halte Geuzenstraat) 

en 8 (halte Museum) en 

bussen 6, 34, 23 en 290 

(halte Museum) 

Het verdwenen Merksemse 

boerenleven 

© Koninklijke Kring voor Heemkunde 

Merksem 

34

opendeur en 

rondleiding: Merksems 

erfgoed bedreigd! 

De medewerkers van de 

heemkring geven een 

rondleiding in het (beschermde) 

Hofke van Roosendael om hun 

bedreigd erfgoed te tonen. 

Vandaaruit wandelen we ook 

naar de oude begraafplaats, die 

met verdwijning wordt bedreigd. 

Een expo in twee beschermde 

hoeves belicht het (verdwenen) 

boerenleven van weleer. Gratis 

huifkarrenpendeldienst. Op alle 

locaties krijgen de bezoekers een 

uitgebreide toelichting. 

opendeur en vertrek 

rondleidingen: Hofke Van 

Roosendael 


18 uur 

rondleiding: Het 

behoud en beheer van 

beelden in openlucht 

Rondleiding door de 

verantwoordelijke persoon 

voor Behoud en Beheer in 

het Middelheimmuseum. De 

nadruk ligt op problemen en 

hun oplossingen bij het tonen 

van beeldhouwkunst in een 

park. Dat wordt gekoppeld aan 

demonstraties. De rondleiding 

start en eindigt in de hangar. 

van 11 tot 13 en van 14 tot 

16 uur 

reservatie: Publiekswerking 

Middelheimmuseum (03 

827 15 34) , 25 plaatsen per 

rondleiding 

17 ModeMuseum 

Provincie Antwerpen 

M 

Nationalestraat 28, 


Tel. 03 470 27 70 

info@momu.be 

www.momu.be 

In 2002 opende het 

ModeMuseum Provincie 

Antwerpen (MoMu) 

zijn deuren in het pand 

‘ModeNatie’. Het MoMu 

brengt jaarlijks twee grote 

thematentoonstellingen, 

met telkens een specifieke 

scenografie en een boeiende 

publiekswerking. 

Waaier aangetast door de 

tand des tijds. 

© Modemuseum 

16 Middelheimmuseum 

M 

Middelheimlaan 61, 2020 


Tel. 03 827 15 34 of 

03 828 13 50 

middelheimopenluchtmuseum 

@stad.antwerpen.be 


be/middelheimopenluchtmuseum 

Het Middelheimmuseum 

bezit een schitterende 

collectie die een overzicht 

biedt van de moderne en 

hedendaagse westerse 

beeldhouwkunst. 

rondleiding voor kinderen 

van 6 tot 12: 

behoud en beheer 

Terwijl de volwassenen een 

rondleiding volgen, is er voor 

kinderen van 6 tot 12 een 

aangepaste actieve rondleiding 

met een creatief atelier 

rond het thema ‘behoud en 

beheer’, onder leiding van een 

museumgids. De rondleiding 

start en eindigt in de hangar 

(zoals die voor de ouders; duur: 

ook 2 uur). 

van 11 tot 13 en van 14 tot 

16 uur 

reservatie: Publiekswerking 

Middelheimmuseum 

(03 827 15 34) , 10 plaatsen 


tentoonstelling: Mode in 

gevaar! - Voorbeelden uit 

de MoMu-collectie 

Het MoMu toont in het Forum 

(ruimte gelijkvloerse verdieping) 

een beperkte opstelling van 

kostuums en/of textielen uit 

de eigen collectie. Alle stukken 

zijn voorbeelden van hoe door 

toedoen van de natuur of van 

menselijke ingrepen erfgoed 

onherroepelijk beschadigd werd. 

(De tentoonstelling ‘Antwerpse 

School’ in het Forum en de 

opstelling van kostuums uit 

de MoMu-collectie is gratis 

toegankelijk. De tentoonstelling 

‘Beyond Desire’ op de eerste 

verdieping is NIET gratis 

toegankelijk.) 

open tussen 10 en 17.15 uur 

Aantasting van het patina 

en het brons door de zure 

regen. 

Niobe van GN Grard 


Bussen 18, 21 en 27 (halte 

Middelheim Ziekenhuis of 

halte Lindendreef) 




Het beeld van Koning Boudewijn 

op Linkeroever, slachtoffer van 

graffiti 


35

Zaalzicht met Vliegende 

messen (1974) van Leo Copers. 

© MuKHA 

Zicht op het Maritiem park 

van het Scheepvaartmuseum 

© Museum aan de 

Stroom/collectie Nationaal 

Scheepvaartmuseum 

Houten objecten staan klaar 

om ingepakt te worden in 

een ‘zuurstofbubbel’, ter 

bestrijding van houtworm 

© Museum Vleeshuis/Klank 

van de Stad 

18 Monumentenwacht 

Interieur - 


O 

Tel. 03 360 52 34 

mowa.antwerpen@skynet.be 

www.monumentenwacht.be 

De Antwerpse Monumentenwacht 

voert 

behalve bouwkundige ook 

interieurinspecties uit. 

De schade die kunstvoorwerpen 

in historische 

interieurs bedreigt, wordt 

in kaart gebracht, zodat 

met goede adviezen het 

gevaar afgewend kan 

worden. 

demonstratie: Monumentenwacht 

Interieur aan 

het werk 

De monumentenwachters 

Interieur demonstreren in de 

Sint-Jacobskerk hoe ze door 

inspecties en adviezen de vele 

gevaren die ons roerend erfgoed 

bedreigen, dagelijks trachten 

af te wenden. Ze tonen in het 

bijzonder hoe je waardevolle 

metalen voorwerpen met 

een goed onderhoud behoedt 

voor schade en wat je zelf 

kunt doen om aantasting door 

houtboorders (memel!) op te 

sporen en in te dijken. 

Sint-Jacobskerk 

Lange Nieuwstraat 73 


18 uur 

19 MuHKA - Museum 

van Hedendaagse 

Kunst Antwerpen 

M 

Leuvenstraat 32, 2000 


Tel. 03 260 99 99 

publiekswerking@muhka.be 

www.muhka.be 

Het MuHKA toont op de 

bovenverdiepingen een 

internationale collectie 

hedendaagse kunst vanaf 

1970. Op de benedenverdieping 

vindt elk seizoen 

een grote tijdelijke 

tentoonstelling plaats van 

hedendaagse kunstenaars 

uit binnen- en buitenland. 

Tram 8 (halte Museum) 

en bussen 6, 23, 34 en 290 

(halte Vlaamse Kaai) 


Vliegende Messen 

Het MuHKA toont de ‘Vliegende 

Messen’ van Leo Copers, onlangs 

nog te zien in de tentoonstelling 

‘Dear ICC’ en niet zonder 

gevaar voor de onoplettende 

toeschouwer. 



workshop voor kinderen: 

Laterna Magica 

i.s.m. FilmMuseum Antwerpen 

Een magische lantaarnshow voor 

kinderen. Lekker griezelen onder 

begeleiding van animatoren! 

FotoMuseum 

Waalse kaai 47 , 


reservatie: Rebekka Wauters 

(03 242 93 57, rebekka. 

wauters@tiscali.be) 

20 Museum aan de 

Stroom/Collectie 

Nationaal Scheepvaartmuseum 

M 

Het Steen 

Steenplein 1, 


03 201 93 40 

scheepmus@stad.antwerpen.be 

museum.antwerpen.be/ 

scheepvaartmuseum 


03 201 93 44 

Het museum is gehuisvest 

in het Steen, de oude 

burcht aan de Schelde. 

Het illustreert de scheepvaartgeschiedenis 

van 

onze gewesten, ook in 

een ‘maritiem park’. 

Bussen 6/34 

(halte Suikerrui - Steenplein) 

opendeur en film- en diavoorstelling: 

Leven aan 

boord van een lichtschip 

Een lichtschip ligt op een 

vaste plaats in zee verankerd 

en waarschuwt schepen voor 

gevaren, zoals zandbanken. 

Deze film toont het leven aan 

boord van een lichtschip. Hij is 

gemaakt door de opvarenden 

(duur: 20 minuten). De ‘West- 

Hinder’ was tot 1993 een baken 

op de Noordzee en werd in 

1994 overgedragen aan het 

museum. Na restauratie zal het 

vaartuig een definitieve ligplaats 

krijgen in het Bonapartedok, de 

toekomstige museumhaven. 


18 uur 

36

ondleiding: 

Scheepsmodellen en 

hoe ze te transporteren 



Een restaurateur van 

scheepsmodellen leidt je rond 

en licht toe hoe hij te werk gaat, 

bv. bij het delicate transport van 

modellen. Hoe ga je om met 

oude modellen, met het hout en 

metaal, met eventuele schade 

om 11 en 14 uur 

reservatie: geert. 

geysen@stad.antwerpen. 

be; scheepmus@stad. 

antwerpen.be, 20 plaatsen 





Scheepsmodellen in het 

museumdepot 

© Museum aan de Stroom/collectie 

Nationaal Scheepvaartmuseum 

21 Museum 

Vleeshuis/ Klank 

van de Stad 

M 

Vleeshouwersstraat 38, 


Tel. 03 233 64 04 

vleeshuis@stad.antwerpen. 

be 


be/vleeshuis 

Het Vleeshuis herbergt 

een enorme verscheidenheid 

aan objecten (ca. 

80.000). Tot april 2006 

is het museum gesloten. 

Van dan af klinkt door 

deuren en ramen van 

dit oude gildenhuis de 

eeuwenoude ‘Klank van 

de stad’. 

Trams 4, 7 (halte Klapdorp of 

halte Lange Koepoortstraat), 

10 en 11 (halte Melkmarkt) 

en bussen 6 en 34 (halte ) 

rondleiding: Klank van de 

Stad 

Voor de nieuwsgierigen lichten 

we op Erfgoeddag al een tipje 

van de sluier die nog over het 

nieuwe museum ligt. In beeld 

en klank verken je de boeiende 

wereld van speelmannen. Zij 

speelden bij feestelijkheden 

en begrafenissen, in kerken 

en danshuizen. We horen 

torenmuziek met trompetters, 

klokkengelui en de beiaard. 400 

jaar opera passeert de revue, 

met muziektempels als het 

Tapissierspand, de Bourla, de 

Schouwburg en de Vlaamse 

Opera. De finesses van al 

deze verhalen verneem je van 

specialist Karel Moens. 


demonstratie: Gezocht: 

houtworm! 


Beheer Musea Stad Antwerpen. 

De houten voorwerpen en vooral 

de instrumenten krijgen een 

grondige behandeling tegen 

houtworm ter voorbereiding 

van het nieuwe museum. 

In een gesloten bubbel in 

kunststof wordt zuurstof 

onttrokken. Insecten, die 

niet zonder zuurstof kunnen, 

worden daardoor verdoofd, 

hun metabolisme vertraagt 

en ten slotte gaan ze dood. 

Restaurateur Toon Van 

Campenhout geeft je alle 

informatie om dit experiment 

ook thuis met je eigen houten 

objecten uit te proberen. 


demonstratie: Op reis 

met collecties 

Het Museum Vleeshuis stoot in 

de toekomst een groot gedeelte 

van zijn collecties af naar 

het MAS en andere stedelijke 

musea. Een diepgaande 

registratie van de objecten is 

noodzakelijk om deze transfer 

veilig, correct en zinvol te laten 

verlopen. Projectmedewerker 

Laurence De Bolle vertelt 

volgens welke criteria de 

uitgebreide inventarisatie 

plaatsvindt en welke methoden 

worden toegepast. Aandacht 

gaat ook naar uitgebreid 

archiefonderzoek en betere 

conserveringsmethoden. 


opendeur en rondleiding: 

Koperblazers gered! 

In 1999 kocht de stad 

Antwerpen het atelier voor 

koperblaasinstrumenten Van 

Engelen uit Lier aan. Alle 

machines, werktuigen en 

onderdelen kwamen naar 

het Vleeshuis. Hoe je zo’n 

‘bijna onmogelijke collectie’ 

inventariseert, begrijpt 

detail: een door houtworm 

aangetaste serinette 


van de Stad 

Houten objecten staan klaar 

om ingepakt te worden in 

een ‘zuurstofbubbel’, ter 

bestrijding van houtworm 


van de Stad 

37

Mariabeeldjes in glazen stolp: 

na vasthechting aan de bodem 

kunnen er geen ongelukken 

meer gebeuren 

© Museum aan de Stroom/ 

collectie Volkskunde Museum 

Een wassen Mariabeeld dat door 

een te hoge luchtvochtigheid wit 

uitgeslagen is. 

© Museum aan de Stroom/collectie 

Volkskunde Museum 

en restaureert, vertelt 

projectmedewerker Lucia De 

Haes in de gewelfde kelders 

van het Vleeshuis. Dankzij 

dit uitgebreide project wordt 

een belangrijk stuk muzikaal 

en industrieel erfgoed uit de 

provincie gered. 





22 Museum aan de 

Stroom/Collectie 

Volkskundemuseum 

M 

Gildekamersstraat 2-6, 


Tel. 03 220 86 66 

volkskunde.museum@stad. 

antwerpen.be 


be/volkskunde/ 

In het museum maak je 

kennis met het Vlaamse 

en het Antwerpse dagelijks 

leven in de 19de en de 

vroege 20ste eeuw. Er zijn 

drie thema’s: de levensloop, 

het dagelijks leven 

en ‘wereldberoemd in Antwerpen’. 

De diversiteit van 

de collectie is zeer groot. 

Trams 2, 3, 4, 7, 8, 10, 11 

en 15 (halte Groenplaats 

- Post) en bussen 6/34 (halte 

Suikerrui - Steenplein) 

workshop: Volksspelen 

Het Volkskundemuseum 

heeft een ruime keuze aan 

intrigerende volksspelen 

in zijn aanbod. Ze zijn vaak 

oud maar niet uit de tijd, 

ondanks het feit dat vele 

‘met uitsterven’ bedreigd 

zijn. Onder begeleiding van 

museumgids Hilde Eykens 

maak je kennis met spelen 

zoals toptafel, zwierbol, 

trou madame, eggeschieten 

en het struifvogelspel. Een 

ontdekkingstocht voor alle 

leeftijden vanaf 6 jaar. 

om 11, 13.30 en 15 uur 

(duur: 1 uur) 

reservatie: 03220 86 66 , 20 

plaatsen per workshop 

rondleiding: 

Het gevaar bezworen 

In de religeuze volkscultuur 

werden heel wat voorwerpen 

gebruikt om gevaren op afstand 

te houden of te bezweren. Ook 

bij belangrijke overgangsrituelen 

zorgden speciale objecten voor 

bescherming. Museumgids Key 

Minnebo leidt je rond langs deze 

machtige voorwerpen. 

om 10.30, 11.30, 13, 14, 15 

en 16 uur (duur: 45 min.) 

reservatie: 03 220 86 66 , 18 

plaatsen per rondleiding 

demonstratie: Museum 

doet aan risicobeheer 

- de registratie van een 

collectie 



Het registreren van een 

collectie is belangrijk in 

het tegengaan van gevaren 

die museumobjecten 

bedreigen. Het verlies van 

informatie over voorwerpen 

en een slechte bewaring 

kunnen dankzij een goede 

collectieregistratie worden 

voorkomen of verminderd. 

De collectieregistratoren 

presenteren aan de hand van 

voorwerpen en foto’s hoe zo’n 

collectieregistratie werkt en wat 

de resultaten zijn. 

om 11, 14 en 15.30 uur 




23 Museum 

Plantin-Moretus/ 


M 

Vrijdagmarkt 22, 2000 


Tel. 03 221 14 50 

museum.plantin. 

moretus@stad.antwerpen.be 


be/plantin_moretus 

Het Museum Plantin- 

Moretus is wereldwijd de 

enige bewaarde drukkerijuitgeverij 

uit de 16de 

eeuw. In deze woning van 

Christoffel Plantijn vind je 

unieke werkplaatsen en 

een bedrijfsarchief, naast 

een privé-bibliotheek en 

stijlkamers. 

Trams 2, 3, 4, 8 en 15 (halte 

Groenplaats - Post) en 

bussen 18, 25 en 26 (halte 

Augustijnenstraat) 


Moorddadige Gheboden 

ende uyt-gheroepen 

Het museum bezit in zijn archief 

een rijke verzameling oude 

geboden en afkondigingen van 

de stad Antwerpen: ‘Gheboden 

ende uyt-gheroepen’. Die werden 

gedrukt op de persen van de 

drukkerij (de Officina Plantiniana). 

Ze leren ons dat (ook) in de 

17de eeuw het dagelijks leven 

in Antwerpen niet probleem- en 

gevaarloos was. Op Erfgoeddag 

tonen we een selectie van de 

originele teksten die handelen 

over moord en diefstal. 


Een 17de eeuwse oproep met betrekking tot een misdaad 

© Museum Plantin Moretus/Prentenkabinet 

38


Bedreigde boeken 


Beheer Musea Stad Antwerpen. 

Het museum bewaart tal van 

oude manuscripten, incunabelen 

en oude drukken. Die zijn erg 

kwetsbaar: denk aan branden 

waterschade, insecten 

manipulatie door mensen... 

En wat dacht je van inktvraat, 

waarbij de inkt zich letterlijk een 

weg door het papier vreet We 

tonen aan de hand van originele 

werken uit ons eigen archief hoe 

de oude boeken bewaard worden 

en hoe we ze voor verdere 

beschadigingen proberen te 

behoeden. 





24 Museum 

Poorterswoning 

M 

Poorterswoning Pelgrom 

Pelgrimsstraat 15-17, 


Tel. 03 234 08 09 

www.pelgrom.be 

Een ‘huisbezoek’ aan een 

16de-eeuwse woning, 

met alles erop en eraan: 

meubels, keukengerei, 

de werkplaats 

met gereedschap 

(weefgetouw, spinnewiel) 

en zelfs levende dieren. 

Een uniek kader en een 

bezoek waard. Voor klein 

en groot. 

opendeur en 

rondleiding: Welke gevaren 

bedreigden mensen 

in de 16de eeuw 

Aan de hand van voorwerpen 

in de Poorterswoning tonen 

we hoe de Antwerpenaar in de 

16de eeuw zich wapende tegen 

allerlei gevaren: straatrovers, 

belegeraars van de stad, boze 

geesten, bedreigende ziekten, 

gebrek aan hygiëne... Al deze 

aspecten komen op Erfgoeddag 

aan bod in de rondleiding. 

doorlopend tussen 11.30 en 

18 uur 

25 Nationaal 

Museum en Archief 

van Douane en 

Accijnzen vzw 

A M 

Douane en 

Accijnzencentrum 

Kattendijkdok-Oostkaai 

22, 2000 Antwerpen 

Tel. 03 229 22 42 

douanemuseum@tiscali.be 

http://home.tiscali.be/ 

douanemuseum 

Het museum belicht 

het grensgebeuren en 

de werking van douane 

en accijnzen door de 

tijd heen. Achter ieder 

voorwerp of document, 

iedere foto of prent 

schuilt een anekdote over 

kat-en-muisspelletjes 

tussen smokkelaars, 

beroepsmisdadigers en 

douaniers. 


Grenze(n)loos 

gevaarlijk! 

‘Wandeling’ langs het 

gevarieerde takenpakket van 

Douane en Accijnzen, waarbij het 

gevaar soms in een klein hoekje 

schuilt. Het gaat over aanslagen 

op douaniers en de smokkel 

van ‘eene partij poeder’ in het 

begin van de 18de eeuw. Over 

gierende banden, schietpartijen 

en kraaienpoten tot sluikstokers 

die zichzelf opblazen in de jaren 

1950. Over drugkoeriers vol 

cocaïneballetjes, namaak en 

voeding zonder enige garantie. 

Over rare beestjes in 2004. 

Doorlopend gidsbeurten en 

vertoning van videobeelden. 


18 uur 

loopt nog tot 13 mei 2005 

26 Protestantse kerk 

Antwerpen-Oost 

R 

Bexstraat 13, 2018 


Tel. 03 216 26 68 

d.wursten@versateladsl.be 

www.vpkb.be/antwerpenoost/ 

Deze kleine Vlaamse 

kerk, een ontwerp van 

architect Joseph Hertogs, 

bleef bijna ongeschonden 

bewaard en wordt nog 

steeds gebruikt. Het is 

een sobere maar architecturaal 

zeer geslaagde 

ruimte. 

Bedreigd boek 

© Museum Plantin-Moretus/ 


Het Koninklijk Entrepot te 

Antwerpen was einde jaren 

‘80 mogelijk het bekendste 

douanegebouw in België. Dit 

erfgoed werd helaas afgebroken 

© Nationaal Museum en 

archief van Douane en Accijnzen 

Trams 4, 7 en 8 en bussen 

18, 25 en 26 (halte 

Groenplaats - Post) 

Bussen 1, 35 en 37 

(halte Londenstraat) 

Glasraam 

© Protestantse Kerk Antwerpen- 

Oost 

39

De krant De Vlaemsche 

Evangeliebode bedreigd door de 

tand des tijds © Protestantse kerk 

Antwerpen-Oost 

Het schilderij La Lecture 

Prohibée van Karel Ooms gaat in 

op de vrijheid van godsdienst 

© Museum Abraham Hans, 

Maria Horebeke 

Veroordeling door de vierschaar 

van Berchem van Jacobus 

vander Veken tot opknoping 

aan de galg in 1760. Hij 

werd beticht van diefstal van 

”kiekens, geldbeugels, zilveren 

broeksriemen, knopen,...” 

© Rijksarchief 

tentoonstelling 

en rondleiding: 

Protestanten, een gevaar 

voor de samenleving 

De protestantse gemeenschap 

van de Antwerpse Zendingskerk 

ontstond in 1856 in het 

Schipperskwartier. Meteen 

werd de kerk bestormd door 

buurtbewoners, wellicht op 

aanstichten van de pastoor. 

Gendarmen waarborgden de 

‘grondwettelijke vrijheid van 

godsdienstuitoefening’. O.m. 

een schilderij van Karel Ooms 

illustreert dit. Protestanten 

(‘schismatieken’ of ketters) 

waren tot in de 20ste eeuw een 

vreemde groep in Vlaanderen, 

wat geregeld tot agressie en 

discriminatie leidde. 


uur, rondleidingen om 13, 

14, 15, 16 en 17 uur 


Vlaemsche evangeliebode 


Opleiding Conservatie en 

Restauratie (papier) 

Tussen 1862-1882 was 

de predikant van de kerk 

redacteur van de Vlaemsche 

Evangeliebode. Dit blad was toen 

zozeer een minderhedengeschrift 

dat officiële instellingen het niet 

hebben bewaard. Vandaag is het 

een uniek tijdsdocument, dat 

als oud krantenpapier in 1992 in 

de kelder werd teruggevonden. 

Oude kranten, hoe bewaar je 

ze Een foto-expositie - door 

studenten van de academie 

- belicht de gevaren. 

doorlopend tussen 13 

en 18 uur 

27 Rijksarchief 


A 

Door Verstraeteplein 5, 


Tel. 03 236 73 00 

Rijksarchief. 

Antwerpen@arch.be 

http://arch.arch.be/frame_nl_ 

d2.htm 

Deze wetenschappelijke 

instelling staat in voor 

het archivalisch erfgoed 

van overheden, personen 

en instellingen in de 

provincie Antwerpen. 

Haar belangrijkste taken 

zijn toezicht, verwerving, 

bewaring, ontsluiting, 

dienstverlening en 

onderzoek. 

Tram 11 (halte Draakplaats) 

en bussen 6/34, 9 en 20 

(halte Draakplaats) 


rondleiding: Gevaar en 

schade in het archief 

Bezoek aan een archiefmagazijn 

(kleine groepen onder 

begeleiding). Er worden 

gevaarlijke archiefstukken 

getoond, zoals processtukken 

(bv. heksenprocessen), 

ordonnanties i.v.m. oproer, 

stukken over hinderlijke 

bedrijven enz. - ‘Voor en na’: 

recent gerestaureerde stukken 

en gelijkaardige stukken nog in 

hun beschadigde toestand. 


28 Rijn- en Binnenvaartmuseum 


M 

Bonapartedok 

Nieuwpoortkade, 2000 


Tel. 03 219 09 80 

huysmans.w@skynet.be 


0475 90 52 89 

Het museum is 

eigenaar van drie oude 

binnenschepen: de Mon 

désir en de Liomar zijn 

ingericht als museum 

(met foto’s, maquettes, 

gebruiksvoorwerpen, 

scheepsmotoren en 

-modellen) en de Angèle 

als cafetaria. 

Trams 4 en 7 (halte Sint- 

Pietersvliet) en bussen 6, 

9, 34 en 36 (halte Sint- 

Pietersvliet) 


Museum in gevaar 

Het museum kampt met 

problemen: vergrijzing, het 

(dure) onderhoud van de 

schepen... Dit betekent meteen 

dat ook het erfgoed in gevaar 

is. Een reden te meer om aan 

Erfgoeddag deel te nemen en 

de noodkreet weerklank te doen 

vinden. Wie voelt zich geroepen 


doorlopende vertoning: 

Leven aan boord van een 

binnenschip 

Met foto’s en getuigenissen van 

oude binnenschippers die o.m. 

vertellen over hun gevaarlijk 

beroep 


40

29 Rudolf 

Steineracademie 

M 

Nachtegaalstraat 8, 2060 


Tel. 03 237 87 10 

info@rudolfsteineracademie.be 

www.rudolfsteineracademie.be 

De Rudolf 

Steineracademie streeft 

als beweging naar de 

vernieuwing van de 

cultuur. In 2005 werkt 

zij aan het thema 

‘historisch bewustzijn’. 

De bibliotheek beschikt 

over een ruime 

collectie archivalisch en 

antiquarisch materiaal. 

tentoonstelling: SOS 

archieven 

In onze bibliotheek krijg je 

uitzonderlijk de kans om de hele 

oude tijdschriften en boeken 

uit ons archief te bekijken en 

je bewust te worden van de 

gevaren die dit papieren erfgoed 

bedreigen en die alles te maken 

hebben met ruimte, geld en tijd. 


filmvoorstelling: Hoe zit 

het met jouw ‘historisch 

bewustzijn’ 

In 2005 is het thema van 

onze organisatie ‘historisch 

bewustzijn’. Voor ons begint 

alles met het bewustzijn van 

mensen van het belang van 

erfgoed en zijn bewaring. Hoe 

zit het met dat bewustzijn 

Een videomontage toont hoe 

mensen reageren op het belang 

van historisch en cultureel 

erfgoed. 


lezing: Hoe gevaarlijk is 

de antroposofie 

i.s.m. Antroposofische Vereniging 

in België 

Veel mensen bekijken de 

antroposofie met een scheef 

oog: ze lijkt sekteachtig, 

anti-katholiek, wars van 

wetenschap... Hoe komt dat 

Zit er een element van ‘gevaar’ 

in de antroposofie Is dat er 

echt of beeldt men het zich 

in In een gesprek tussen Luc 

Vandecasteele (voorzitter van 

de Antroposofische Vereniging 

in België) en Werner Govaerts 

(coördinator van de Rudolf 

Steineracademie) wordt dit 

thema verkend en uitgediept. 

om 11 uur 

reservatie: Tel. 03 237 87 10 

info@rudolfsteineracademie 

20 plaatsen 

30 Saint Boniface 

Anglican Church 

R 

Grétrystraat 39, 2018 


Tel.03 239 33 39 

www.boniface.be 

Dit is de kerk van de 

Antwerpse anglicaanse 

gemeenschap, die reeds 

eeuwen in de stad aanwezig 

is. De huidige kerk 

(1910) werd gebouwd 

in Engelse neogotiek en 

bevat monumentale glasramen, 

vaak over mensen 

die in gevaar verkeren, bv. 

om anderen te redden. 

Bus 16 (halte Marialei) 


Als de nood het hoogst 

is, is de redding nabij - 

spannende verhalen over 

mensen in gevaar 

Op de rondleiding houden 

we halt bij afbeeldingen van 

mensen in gevaar en vertellen 

we hun spannend (en soms 

aangrijpend) verhaal: de 

heiligen Bonifatius (vermoord 

met een zwaard), Stefanus 

(gestenigd) en Alban (onthoofd), 

bijbelvertaler William Tyndale 

(levend verbrand), Robert 

Scott (omgekomen op een 

Zuidpoolexpeditie), parochiaan 

Austin Debenham (gesneuveld in 

W.O.I), koning Arthur, de Black 

Prince e.a. Laatstgenoemden 

staan afgebeeld op een glasraam 

dat zelf bedreigd is. 


rondleidingen om het uur 

Huwelijk met op de achtergrond de 

‘verhalende’ glasramen 

© Saint Boniface Angelican Church 

Het internationale antroposofische 

tijdschrift Das Goetheanum uit de 

jaren 20 en 30 wordt bewaard in 

bananendozen 

© Rudolf Steineracademie 

41

Voorbereiding van de 

houtwormbestrijding volgens de 

anoxie-methode 

© Sint-Andrieskerk 

Houten gepolychromeerd 

(Spaans) beeld van O.L.V. van 

Peys en Vrede, vroeg 17de 

eeuws. 

© Sint-Fredeganduskerk 

Detail van de gerestaureerde 

processiemantel van O.L.V. van 

Peys en Vrede: medaillon met 

floraal motief 

© Sint -Fredeganduskerk 

31 Sint-Andrieskerk 

R 

Sint-Andriesstraat 5, 2000 


Tel. 03 233 42 63 

www.topa.be 

De minder bekende 

Sint-Andrieskerk verrast 

haar bezoekers met 

enkele ‘verborgen 

schatten’, zoals het 

barokke hoofdaltaar uit 

de verdwenen abdijkerk 

van Hemiksem en de 

neobarokke preekstoel 

met een realistische 

weergave van de roeping 

van Sint-Andries en zijn 

broer Petrus. 


Aalmoezenierstraat en/of 

halte Steenbergstraat) 

en bussen 18, 25 en 26 

(halte Prekerstraat of halte 

Aalmoezenierstraat) 

demonstratie: Gevaarlijke 

houtworm gesignaleerd... 

en onschadelijk gemaakt 

i.s.m. Culturele Biografie Vlaanderen 

vzw, Opleiding Conservatie/ 

Restauratie, (Studio Hout), van de 

Hogeschool Antwerpen 

Op een scherm presenteren we 

doorlopend de behandeling 

tegen houtworm met de nieuwe 

anoxie-methode (verpakking in 

folie die geen zuurstof doorlaat). 

De studenten van de Opleiding 

Conservatie/Restauratie, (Studio 

Hout), van de Hogeschool 

Antwerpen geven uitleg over 

de behandeling van de 18deeeuwse 

broederschapslijst van 

de Gelovige Zielen. Leon Smets 

demonstreert de behandeling 

van kleine aangetaste objecten 

met de anoxie-methode. 

32 Sint-Benediktuskerk 

R 

Havenmarkt, 2040 

Antwerpen - Lillo 

Tel. 03541 18 42 

De huidige neogotische 

Sint-Benediktuskerk 

in Lillo is gebouwd in 

1883, nadat de vorige 

kerk was afgebrand. Zij 

werd in 1995 volledig 

gerestaureerd. 

Niet bereikbaar met het 

openbaar vervoer. 

tentoonstelling: Vreemde 

gevaren in de polder 

Aan de hand van teksten uit 

de literatuur, prenten, foto’s 

en tekeningen geven we een 

beeld van de gevaren die de 

polder in het algemeen en Lillo 

Fort in het bijzonder hebben 

getroffen, met name n.a.v. 

de (poging tot) bezetting 

door vreemde mogendheden: 

beleg, veldslagen, 

overstromingen, plunderingen, 

bombardementen... 


Detail: grafmoment van Francesco 

Marcos Del Pico de Velasco (slotvoogd 

van de Antwerpse Citadel) van 

J. Scheermaekers, 17de eeuw 

© Sint-Jacobskerk 

33 Sint-Fredeganduskerk 

Deurne 

R 

Lakborslei 31, 2100 

Antwerpen - Deurne 

Tel.03 324 35 96 

jan.oversteyns@antwerpen.be 

De huidige laatgotische 

kerk dateert uit 1644 en 

werd in 1997-1998 gerestaureerd. 

Het barokke 

interieur bevat vele kunstwerken. 

Als belangrijkste 

kunstenaars vermelden 

we: A. Van Diepenbeeck, 

W. Herreyns, P. en J.P. 

Ykens, E. Dujardin en J.B. 

De Vré. 

Tram 10 (halte Cogelsplein) 

en bus 41 (halte Cogelsplein) 


Fredegandus doet zijn 

boekske open 


Opleiding Conservatie en restauratie. 

Op de gezellige rondleidingen 

vol ‘gevaarlijke’ verhalen staat 

het beeld van O.L.V. van Peys en 

Vrede centraal. Het werd vorig 

jaar samen met het bijbehorende 

textiel, de processiemantel en 

de kroonjuwelen gerestaureerd. 

Het beeld wordt speciaal opgesteld 

op zijn originele processiedraagstoel 

in het hoogkoor. 

De Hogeschool Antwerpen licht 

de textielrestauratie toe. Ook 

andere gerestaureerde en nog te 

behandelen kunstwerken komen 

aan bod. 


rondleidingen om 14, 15 en 

16 uur 


uur; demonstraties om 14, 

15 en 16 uur 

42

34 Sint-Jacobskerk 

R 

Lange Nieuwstraat 73 bus 

A, 2000 Antwerpen 

Tel. 03 225 04 14 

sint-jacobskerk@topa.be 

www.topa.be 

De Sint-Jacobskerk is een 

Brabants-laatgotische 

kruisbasiliek met een 

barok interieur. De 

kerk is de vertrekplaats 

voor bedevaarders naar 

Santiago de Compostela 

vanuit het Antwerpse. 

Trams 10 en 11 (halte Sint- 

Jacobsmarkt) 


Het gevarentrio van Sint- 

Jacobs 

De rondleidingen gaan in op 

diverse soorten gevaar: - in deze 

kerk vertrokken en vertrekken 

bedevaarders uit het Antwerpse 

naar Santiago de Compostela, 

een niet-risicoloze tocht; - veel 

grafmonumenten, schilderijen 

en beeldhouwwerken houden 

verband met het Laatste Oordeel 

en de eventuele straf die daarbij 

hoort; - ook schilderijen die op 

‘gevaarlijke’ plekken hangen 

(bv. hoog), moeten worden 

geconserveerd en gerestaureerd. 

Hoe doe je zoiets Ook de twee 

orgels worden bespeeld. 


18 uur 

Zie ook 

Monumentenwacht 

Interieur 

35 Stadsarchief 


Venusstraat 11, 2000 


Tel. 03 206 94 11 

stadsarchief@stad. 

antwerpen.be 

http://stadsarchief. 

antwerpen.be 

Het Stadsarchief 

Antwerpen bewaart alle 

stedelijke documenten. 

Het oudste dateert uit 

de 12de eeuw; vandaag 

worden ook websites en 

e-mails gearchiveerd. 

Iedereen kan gratis de 

leeszaal bezoeken om 

op zoek te gaan naar 

gegevens uit een ver of 

nabij verleden. 

Trams 10 en 11 (Halte 

Kipdorp) en alle bussen 

met halte Sint-Jansplein en 

Hessenbrug 

demonstratie: Digitaal 

erfgoed en digitaal 

archief 

Het Stadsarchief Antwerpen 

toont met pc’s, panelen en 

documentatie hoe digitale 

documenten en archieven 

kunnen worden beschermd 

tegen verlies, het onbruikbaar 

of onleesbaar worden. Het 

Stadsarchief is een Vlaams 

expertisecentrum terzake. Je ziet 

er hoe websites, e-mails, digitale 

foto’s en dossiers worden 

geklasseerd en vervolgens 

op een goede en duurzame 

wijze bewaard. Een bezoek aan 

de archiefmagazijnen is niet 

mogelijk. 

A 


18 uur 

36 Stadsbibliotheek 


A 

Korte Nieuwstraat, 2000 


Tel. 03 206 87 10 

stadsbibliotheek@stad. 

antwerpen.be 

http://stadsbibliotheek. 

antwerpen.be 

De Stadsbibliotheek 

Antwerpen - niet te 

verwarren met de 

Openbare Bibliotheek 

Antwerpen - is een 

wetenschappelijke 

bewaarbibliotheek voor de 

humane wetenschappen 

en het Vlaams cultureel 

erfgoed. De collectie telt 

ca. één miljoen volumes. 

info op 17 april: + 32 3 

206 87 33 

Trams 10, 11 (halte Hendrik 

Conscienceplein), 4, 7 en 9 

(halte Keizerstraat of halte 

Wijngaardbrug) 

opendeur 

De Stadsbibliotheek Antwerpen 

stelt haar leeszaal en de 

Nottebohmzaal open voor het 

publiek, met twee gelegenheidstentoonstellingen 

en een 

boekenverkoop. In de leeszaal 

staat bovendien het behoud van 

bedreigd erfgoed d.m.v. microfilm 

in de kijker. 

Nottebohmzaal 

H. Conscienceplein 4 , 2000 



Door de constante 

technologische ontwikkeling 

ontstaan nieuwe dragers die 

razendsnel verouderen en 

daardoor onleesbaar dreigen te 

worden © Stadsarchief 

Kostbaar en zeldzaam 

miniatuur 

© Stadsbibliotheek 


Detectiveroman Het komplot 

der flaminganten van Theo 

Huet 

© Stadsbibliotheek Antwerpen 

43

Archeologische vondsten 

vragen na opgraving 

vaak een onmiddellijke 

behandeling, zoniet 

dreigt op termijn geheel 

of gedeeltelijk verlies © 

Stedelijk Infocentrum 

Archeologie en 

Monumentenzorg 

Restauratie van de Madonna 

van de Schoytestraat 27 

© Hogeschool Antwerpen, 

Carolien van der Star 


Crimineel! Vlaamse 

misdaadliteratuur door 

de eeuwen heen 

Thrillers van allerlei slag en 

soort zijn populairder dan 

ooit, in woord en beeld. John 

Vervoort, recensent voor Het 

Nieuwsblad en De Standaard, 

brengt met stukken uit de 

collectie van de Stadsbibliotheek 

een historisch overzicht van de 

misdaadliteratuur in Vlaanderen. 

Spanning gegarandeerd! 




Zichtbaar zeldzaam 

Ongeveer 50 topstukken uit de 

collectie worden tentoongesteld 

in de prestigieuze 

Nottebohmzaal. Ze zijn 

geselecteerd op basis van hun 

zeldzaamheid, kostbaarheid en 

esthetische waarde. De selectie 

is ook representatief voor het 

profiel van de collectie. 

Nottebohmzaal 

H. Conscienceplein 4 , 2000 




37 Stedelijk 

informatiecentrum 

archeologie en 

monumentenzorg 

O 

Mercator-Orteliushuis 

Kloosterstraat 15, 2000 


Tel. 03 232 92 08 

archeologie@stad. 

antwerpen.be 

http://archeologie. 

antwerpen.be 

In het informatiecentrum, 

dat is gevestigd in 

het historische Mercator-Orteliushuis, 

kan 

iedereen terecht met 

vragen over archeologie 

en monumentenzorg in 

de stad Antwerpen. In de 

tentoonstellingsruimte 

wordt het archeologisch 

en monumentaal erfgoed 

belicht. 


Prekerstraat) en bussen 

6/34, 290 (halte Sint- 

Jansvliet), 18, 25 en 26 

(halte Prekerstraat) 


Archeologisch 

patrimonium in gevaar! 

Bij de meeste opgravingen 

komen tal van archeologica 

aan het licht. Soms volstaan 

eenvoudige maatregelen voor 

een duurzaam behoud van de 

vondsten, maar in veel gevallen 

zijn onmiddellijk of op termijn 

conservatie- of restauratieingrepen 

onontbeerlijk. Deze 

objecten betekenen voor 

menig archeologisch depot een 

‘tijdbom’ die - zonder passende 

behandeling - op termijn tot 

vernietiging en definitief verlies 

leidt. De tentoonstelling brengt 

de problematiek van het behoud 

van archeologica onder de 

aandacht. 


Steen(ver)vorming 

De tentoonstelling gaat in 

op de degradatie van het 

monumentaal patrimonium 

door allerlei organismen 

en klimatologische 

omstandigheden. Op Erfgoeddag 

focussen we op steen. 

Schadebeelden als betonrot, 

vochtschade en de bijbehorende 

conservatietechnieken worden 

belicht. Het vervolg van de 

tentoonstelling werken we 

tegen Open Monumentedag (11 

september) uit. We gaan dan in 

op de aantasting van hout door 

schimmels en insecten, en op de 

bijbehorende behandelingen. 


38 Vereniging voor 

Kruis en Beeld vzw 

R 

Tel. 03 647 28 10 

vkb@strecker.be 

www.verbeelding.be 

Deze vrijwilligersorganisatie 

heeft sinds 1934 als 

doel het bewaren en de 

restauratie van de Madonna-straatbeelden. 

voorstelling: Zorgen voor 

Madonna’s 


opleiding Conservatie en Restauratie 

(Steen) 

De studio Steen van de Academie 

is op Erfgoeddag open. Studenten 

werken er aan de Antwerpse 

Madonnabeelden. Ze geven uitleg 

over hun onderzoek naar de 

beelden, over digitaliseringsmogelijkheden 

en over hun restauratiewerk. 

Er is een presentatie over 

beelden die al zijn gerestaureerd. 

Medewerkers van de Vereniging 

voor Kruis en Beeld lichten 

het historisch onderzoek naar 

specifieke Madonnabeelden toe. 


loopt nog tot 28 augustus 

2005 

44

Er wordt in de buurt een beeld 

bezocht om er uitleg te geven 

over de symboliek en de diverse 

restauratieconcepten. 

Hogeschool Antwerpen, 

opleiding Conservatie en 

Restauratie 

Blindestraat (ingang via parking) 

9 , 2000 Antwerpen 


39 Volksmuseum 

Deurne 

M 

Turninum 

Koraalplaats 2, 2100 


Tel. 03 26 75 98 

peetersludo@skynet.be 

In een zevental oude arbeiderswoningen 

en een 

wagensmidse biedt het 

museum een getrouwe reconstructie 

van het leven 

en werk van de gewone 

werkman in het begin van 

de 20ste eeuw. 

Tram 10 (halte Cogelsplein) 

die schilderijen, geschilderde 

panelen, tekeningen, 

geschilderde beelden... 

bedreigen. 


40 Zilvermuseum 

Sterckshof Provincie 


M 

Kasteel Sterckshof 

Cornelissenlaan, 2100 


Tel. 03 360 52 50 

info@sterckshof.provant.be 

www.sterckshof.be 

Het Zilvermuseum 

Sterckshof bevindt zich 

in een park aan de rand 

van de stad Antwerpen: 

je beleeft er een 

ontdekkingstocht in een 

pittoresk kasteel naar de 

schatten van de Belgische 

edelsmeedkunst van de 

16de tot en met de 21ste 

eeuw. 

uit de ateliers Delheid, Simonet, 

Vansteeger, Wolf-Zondervan en 

Wolfers. 


18 uur 

demonstratie: Hoe zilver 

onderhouden 


Opleiding Conservatie en Restauratie 

(metaal). 

Je hebt een zilveren object dat 

gerestaureerd moet worden 

Kom naar het Zilvermuseum. 

Op Erfgoeddag krijg je advies 

bij de stand van Hogeschool 

Antwerpen, afdeling 

Conservatie/Restauratie 

(Metalen) o.l.v. Patrick 

Storme. Adjunct-documentalist 

Louis Thomas geeft advies 

over het onderhoud van de 

zilveren objecten die worden 

meegebracht. Je kunt ook 

poetsdemonstraties bijwonen. 

doorlopend advies 

tussen 10 en 18 uur, 

poetsdemonstratie van 10 

tot 12.30 en 13.30 tot 17.30 

uur 

Poetsdemonstraties van zilver 

© Zilvermuseum 

Bronzen kever 

© Zilvermuseum 


Decoratieschilderingen 

- hoe bewaar en herstel 

je ze 

i.s.m. Vereniging der 

Meesterschilders-decorateurs van 


Het museum bezit een klein 

maar rijk gedocumenteerd 

schilder- en decoratiemuseum 

en materiaal van enkele 

van Antwerpens grootste 

meesterschilders-decorateurs 

(o.a. P. Peré). Op Erfgoeddag 

wordt dat alles uitzonderlijk 

getoond en uit de doeken 

gedaan. Maar er is meer: diverse 

restauratietechnieken worden 

gedemonstreerd (doek, hout 

en bepleistering) en op de 

rondleiding krijgen bezoekers 

informatie over de gevaren 

Trams 10 en bussen 18, 41 

en 42 

demonstratie: 

Ontwerptekeningen en 

modelprenten 

i.s.m. restauratieatelier Cordovano 

Medewerkers van het 

restauratieatelier Cordovano 

geven uitleg over de restauratie 

van ontwerptekeningen en 

modelprenten en over hoe 

je ze het best bewaart. Deze 

schetsen voor zilver, die meestal 

een verdoken bestaan leiden, 

zijn meer dan een kunstige 

pennentrek. Ze tonen hoe 

zilverwerk totstandkomt. De 

tekeningen en modellen komen 

demonstratie: Zilver 

vergulden 

i.s.m. edelsmid Joris Kuyl 

Edelsmid Joris Kuyl toont hoe 

je zilver verguldt. Wim Nys, 

wetenschappelijk medewerker 

van het Zilvermuseum, geeft 

historische informatie over 

het vergulden van zilveren 

voorwerpen en de daarmee 

verbonden gevaren voor de 

edelsmeden. 


18 uur 

Maria met kind, hoek 

Paradijsstraat - Pieter van 

Hobokenstraat © Vereniging 

voor Kruis en Beeld vzw 

45

Tijdens de oorlog worden in de Zoo 

aardappelen geteeld 

© Zoo 

demonstratie: De conservatie/restauratie 

van 

goudleder 

i.s.m. restauratieatelier Cordovano 

In de ‘Salonzaal’ van het 

museum wordt goudlederbehang 

gepresenteerd. De 

conservatie en restauratie 

van goudleder worden toegelicht 

door een medewerker 

van Cordovano. Een museummedewerker 

geeft informatie 

over de productie van goudleder 

en over de goudlederen 

wand in het Zilvermuseum. 


18 uur 

41 Zoo Antwerpen 

O 

Koningin Astridplein 26, 


Tel. 03 202 45 40 

info@zooantwerpen.be 

www.zooantwerpen.be 

De Zoo van Antwerpen 

beperkt zich allang niet 

meer tot het tonen 

van een omvangrijke 

dierenverzameling. 

Educatie, 

wetenschappelijk 

onderzoek en 

natuurbescherming zijn 

drie belangrijke pijlers 

waarop de werking 

gebouwd is. 

periode vertellen Enkel 

deze film- en diavoorstelling 

is gratis te bezoeken. Een 

verder bezoek aan het 

dierenpark Zoo is niet 

inbegrepen. 

verzamelen aan de 

hoofdingang 

om het halfuur tussen 10 en 

18 uur 

demonstratie: 

voorstelling publicatie en 

advies: In ere hersteld 

i.s.m. dienst Cultureel Erfgoed van 

de Provincie Antwerpen, cel Roerend 

Erfgoed 

Trams 2, 15 (halte Centraal 

Station), 3 (premetrohalte 

Astrid), 10, 11, 12 en 24 

(halte Gemeentestraat) en 

bussen 16, 17, 18, 27, 31, 

32 (halte Centraal Station), 

23, 33 en 36 (halte Koningin 

Astridplein) 

Oorlogsschade aan het 

reptielengebouw 

© Zoo 

De provinciale cel Roerend 

Erfgoed controleert en 

corrigeert de inventarissen 

van het bezit van alle 

kerkbesturen in de provincie 

Antwerpen. Waar nodig 

begeleidt de cel de opmaak 

van dit onontbeerlijke 

document. Daarnaast geeft 

ze advies over restauratie 

en conservatie. Om 

verantwoorde ingrepen 

te stimuleren is er de 

conservatiesubsidie. Op 

Erfgoeddag: - stelt de cel de 

publicatie ‘In ere hersteld’ 

voor, n.a.v. vijf jaar subsidies; 

- verleent de cel advies 

i.v.m. de bewaring van 

roerend kerkelijk erfgoed; 

- presenteert de dienst haar 

werking. 


18 uur 

film- en diavoorstelling: 

De Antwerpse Zoo tijdens 

1940-1945 in beeld 

Aan de hand van foto’s 

(Powerpoint) staan 

we stil bij W.O.II en de 

gevolgen voor de Zoo: 

dieren moesten worden 

afgemaakt, gebouwen 

werden vernield, in de 

Zoo werden aardappelen 

aangeplant enz. Naast foto’s 

tonen we briefwisseling, 

verslagen van de toenmalige 

beheerraad en zelfs enkele 

recent opgegraven restanten 

van afgemaakte dieren... 

Tot slot staan we stil bij de 

inspanningen die geleverd 

worden om het erfgoed te 

conserveren. En misschien 

kunnen bezoekers ons nog 

nieuwe verhalen over deze 

46

Overzicht van de deelnemers 

1 ADVN - archief-, documentatie en onderzoekscentrum 

2 AMVC-Letterenhuis 

3 De Liggende Wip - De Nieuwe Krachten 

4 Diamantmuseum Provincie Antwerpen 

5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders 

6 EHA! Ecohuis Antwerpen 

7 Erfgoedcel 

8 Etnografisch Museum Antwerpen 

9 FotoMuseum Provincie Antwerpen 

10 Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg 

11 Het Landshuis Lillo-Fort 

12 Hogeschool Antwerpen - Afdeling Restauratie en Conservatie (Academie) 

13 KBC Rockoxhuis 

14 KMSKA 

15 Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem vzw 

16 Middelheimmuseum 

17 Modemuseum Provincie Antwerpen 

18 Monumentenwacht Interieur – Antwerpen 

19 MuHKA – Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen 

20 Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum 

21 Museum Vleeshuis/Klank van de Stad 

22 Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum 

23 Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet 

24 Museum Poorterswoning 

25 Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen vzw 

26 Protestantse Kerk Antwerpen-Oost 

27 Rijksarchief Antwerpen 

28 Rijn- en Binnenvaartmuseum 

29 Rudolf Steineracademie 

30 Saint Boniface Anglican Church 

31 Sint-Andrieskerk 

32 Sint-Benedictuskerk 

33 Sint-Fredeganduskerk 

34 Sint-Jacobskerk 

35 Stadsarchief Antwerpen 

36 Stadsbibliotheek Antwerpen 

37 Stedelijk Infocentrum Archeologie en Monumentenzorg 

38 Vereniging Voor Kruis en Beeld 

39 Volksmuseum Deurne 

40 Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen 

41 Zoo - Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen 

47

48 

Houten muziekinstrument (serinette) in gevaar 

© Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

Nog een erfgoedfeest: Open Monumentendag, thema ‘hout’ 

Behalve Erfgoeddag is er nog een feestdag van ons erfgoed: Open Monumentendag. De twee evenementen – het 

eerste in de lente en OMD in september – vormen een tweeluik waarvan OMD zich op ons architecturaal, zogeheten 

‘onroerend’, erfgoed richt en Erfgoeddag op het roerende of ‘verplaatsbare erfgoed’. In de stad Antwerpen is de 

samenwerking intens. Op deze bladzijde koppelen we de twee erfgoedfeesten. 

Open Monumentendag heeft op 11 september 2005 als thema ‘Hout’. ‘Gevaar’ en ‘Hout’, dat brengt ons als vanzelf bij 

‘Gevaar voor ons houten erfgoed’. 

Grenen, ceder, oregon pine, vuren, beuk, robinia, kastanje, afromosia, afzelia, meranti, basralocus, mahonie, esdoorn, 

linde, teak, eik, ... Het zijn maar enkele van de bekende en minder bekende houtsoorten die in de loop van de geschiedenis 

gebruikt werden en worden in de meubelindustrie, voor vloeren en trappen, als constructiehout enzovoort. ‘Hout’ is een 

verzamelbegrip voor materialen met de meest uiteenlopende toepassingsmogelijkheden, kwaliteiten en kwetsbaarheden. 

Van boom tot plank staat hout aan vele gevaren bloot, mechanische, chemische en vooral biologische. Dat levert dan ook 

een breed spectrum van schadebeelden op, van esthetische verminking, zoals verkleuring, tot de vernieling van het stuk. 

Bij de biologische vijanden van hout zijn schimmels en insecten de belangrijkste. De gevaarlijke en zeer moeilijk 

te bestrijden huiszwam bijvoorbeeld kan zowel naald- als loofhout snel en volledig vernietigen. Hij komt veelal in 

oudere gebouwen voor. Het aangetaste hout krijgt een bruinachtige kleur en vertoont diepe scheuren in de lengte- en 

dwarsrichting. 

De huisboktor is in onze streken de gevaarlijkste houtboorder. We treffen dit insect voornamelijk aan in het zachte deel 

(spinthout) van naaldhout. Hij kan grote schade aanrichten in bewerkt hout van kap-, vloeren andere constructies. 

Huisboktorren vormen vraatgangen in alle richtingen, die opgevuld worden met aangedrukt boormeel. De aantasting is te 

herkennen aan uitvliegopeningen op het houtvlak. Als er nog geen openingen zijn, kan het ‘knaaglijk’ geluid van de larven 

zijn aanwezigheid verraden. 

De grootste houtverdelger is de... homo sapiens, die door verwaarlozing en gebrek aan onderhoud het vernietigende werk 

van schimmels en insecten toelaat of zelfs in de hand werkt. Enkele tips om het prachtige materiaal dat hout is een lang 

en gelukkig leven te bezorgen: voorkom vochtinsijpeling, dicht tijdig lekkages, weer duiven, ratten en muizen, ventileer 

ruimten waarin hout is verwerkt, voorkom door temperatuursregeling uitdroging en daardoor ook de kwetsbaarheid 

van het hout. Schilder, beits, boen, ontstof en poets het hout. En verminder tot slot de kans op brand. (Oplap)middelen 

om aangetast hout te herstellen zijn veelal slechts pleisters op een houten been en de schadelijke nevenwerkingen van 

houtbeschermende producten op lange termijn is nog onvoldoende gekend. 

Het edele materiaal dat ‘hout’ heet, verdient een zorgzame homo sapiens... 

Eline Daelman 

Dienst Monumentenzorg Stad Antwerpen 

Greet Plomteux 

Monumenten en Landschappen Antwerpen 

49

Colofon 

Erfgoeddag Antwerpen is een organisatie van de gezamenlijke stuurgroep Erfgoeddag/Open Monumentendag: 

Antwerpen Averechts (Annemie Cortvriendt), Cultuurbeleidscel stad Antwerpen (Astrid Thoné), Kabinet van de schepen voor Cultuur, 

Bibliotheken en Monumentenzorg (Jan Rombouts), Kapa – Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen (Inge Schoups), 

Koninklijke Gidsenvereniging van Antwerpen (Ann Van Houtte), Monumentale Kerken Antwerpen (Rudi Mannaerts), Monumenten en 

Landschappen Antwerpen (Greet Plomteux), OCMW Antwerpen, Dienst Monumentenzorg (Luc Vermoesen), Publieksbeleid Musea/ 

Bewaarbibliotheken/Erfgoed Stad Antwerpen (Iris Kockelbergh), Provincie Antwerpen, museumconsulent (Annemie Adriaenssens), 

Stedelijke Dienst Monumenten- en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme Antwerpen (Vera Verschooren), Koninklijke Vereniging voor 

Natuur- en Stedenschoon (Rutger Steenmeijer) en de Erfgoedcel Antwerpen (Vera De Boeck) 

Teksten parcours 

met dank aan Elsje Janssen (Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen), Commandant Roger Smet (Koninklijke Belgische 

Zeevaartbond), Raymond Bogaert (Koninklijke Gidsenvereniging/Toerisme Antwerpen) en alle deelnemende erfgoedbewaarders voor hun 

bijdrage. 

Redactie 

Patrick De Rynck 

Vormgeving 

Wendy Leys, Grafisch Centrum Stad Antwerpen 

Illustratie cover 

Rob Marcelis 

Stagiaire 

Sofie Calcoen, Erfgoedcel Antwerpen 

Administratie 

Sandy Van Handenhove, Erfgoedcel Antwerpen 

Samenstelling en coördinatie 

Vera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen 

Erfgoedcel, Brouwershuis, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen 

info@erfgoedcelantwerpen.be 

www.erfgoedcelantwerpen.be 

Met dank aan alle deelnemers en alle stedelijke diensten voor hun gewaardeerde medewerking. 

Verantwoordelijke uitgever 

Vera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen 

50

Nota 

51

52 

Nota

Meer info over Erfgoeddag 

Vóór Erfgoeddag 

Antwerps programma: Toerismelijn 03/232 01 03 

Vlaams programma: Vlaamse infolijn 0800/30 20 1 

www.erfgoeddag.be 

Tijdens Erfgoeddag 

Centraal infopunt: Mercator-Orteliushuis 

Het centrale Antwerpse infopunt op Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed in hartje Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis 

in de Kloosterstaat is een patriciërswoning uit de 16/17de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping 

huist het Stedelijk Informatiecentrum voor archeologie en monumentenzorg (nr. 37). Je kunt er aan de 

informatiebalie terecht voor alle informatie over Erfgoeddag in Antwerpen. 

Mercator-Orteliushuis 

Kloosterstraat 15 


Doorlopend open van 10 tot 18 uur 

Tel. 03 232 92 08 

ConsulANTen 

De consulANTen van de stad Antwerpen staan op Erfgoeddag klaar om bezoekers 

tekst en uitleg te geven bij het Antwerpse programma en hen, indien nodig, de 

weg te wijzen. Je vindt de ConsulANTen in de hal van het Centraal Station. 

Erfgoeddag en Open Monumentendag 

Erfgoeddag is een deel van een tweeluik. Erfgoeddag spitst zich in het 

voorjaar toe op ons roerend erfgoed en op alles wat immaterieel is 

(verhalen, tradities, gebruiken...). In september laat de Open Monumentendag 

ons onroerend patrimonium zien. In 2005 is het thema ‘Hout’. In 

Antwerpen werken de twee evenementen nauw samen. 

Mercator-Orteliushuis, centraal infopunt in de Kloosterstaat

gevaarlijke - Erfgoedcel Antwerpen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?