Voortrekkermense 1 - Gustav Preller - CDbooks - R - Us
Voortrekkermense 1 - Gustav Preller - CDbooks - R - Us
Voortrekkermense 1 - Gustav Preller - CDbooks - R - Us
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
INHOUDSOPGAAF.<br />
Bl.<br />
L HERINNERINGE VAN F. P. VAN GASS . . 8<br />
Inleiding 1<br />
1. Redes vir die uitgaaf 1<br />
2. Handskrifte van die Teks 2<br />
3. Die Auteur 5<br />
4. Behandeling van die Teks 6<br />
II. HERINNERINGE VAN J. H. HATTING . . 109<br />
Inleiding 103<br />
1. Herkoms van die Teks 103<br />
2. Behandeling van die Teks 105<br />
3. Die Auteur 105<br />
III. HERINNERINGE VAN LOURENS C. DE KLERK 215<br />
Inleiding 209<br />
IV. GESKIEDENIS VAN DIE UIJS KOMMISSIE 275<br />
Inleiding 269<br />
1. Aanleiding tot openbaarmaking 269<br />
2. Eerste Staatshistorikus 270<br />
3. Historiese Oorsig . . . . . . 271<br />
4. Toestand van die Teks 273<br />
V. LOSSE MEDEDELTNGE VAN J. Z. LIJS . . 292<br />
BIJLAE :<br />
1. Eerste Vrij Verkose Volksraad . . . . . 297<br />
2. Eerste Vrije Grondwetgewing . . . . 297<br />
3. Lied van (lie Voortrek 303<br />
4. Dingaan s'n Vendusie 313<br />
OPLUISTERING :<br />
1. 'n Voortrekker Voorin<br />
2. Moordtoneel langs Blauwkransrivier . . 30<br />
3. Laer-tékening van van Duyl 48<br />
4. Retief bij Dingaan 150<br />
5. Moord op Retief en Lotgenote 180<br />
6. Slag van Bloedrivier 234<br />
7. Vrouwelike Kleredrag 245
VOORTREKKERMENSE SE,<br />
INLEIDING.<br />
I. REDES VIR DIE UITGAAF.—Onmiddelike aanleiding<br />
tot hierdie uitgaaf van v. Gass s'n Herinneringe,<br />
tesame met verskeie ander stukke, wat<br />
betrekking het op dieselfde historiese tijdperk, is<br />
die toenemende belangstelling van onse tijd in die<br />
geskiedenis van die Voortrek, en veral in die<br />
bronne van 'n geskiedenis, wat gelei het tot die<br />
vestiging van Suidafrika s'n vrije Boere Republieke.<br />
„DIE BURGER LEESKRING," wat die<br />
uitgaaf besorg, het sijn aansijn tedanke aan lieselfde<br />
groeiende belangstelling in die wordingsgeskiedenis<br />
van die Afrikaner volk; en toen mij<br />
gevraag werd om die eerste nummer van die serie<br />
te lewer, het ik met instemming van die Keurkommissie<br />
gemeen, dat daartoe geen geskikter stof<br />
tevinde was dan wat hier tans in hierdie band<br />
bijeengebreng is.<br />
Tesame met die ander dokumente stel hierdie<br />
stuk instaat om die Voortrekkers te leer ken soos<br />
hulle hulself gesien het, op die trek, in die laër,<br />
op die jag en in die huiselike kring; aan hul<br />
arbeid, hul godsdiens en vermake, in hul<br />
gewoontes en in die kleredrag van hul tijd.<br />
Buitendien verskaf 't uitsluitsel oor tal van belangwekkende<br />
historiese gebeurtenisse. Hoe die<br />
waarbeid soms wonderliker kan wees dan die<br />
wildste vlug-te van mens s'n verbeelding, word<br />
ten overvloede weer aangetoon deur die navol-<br />
A
2<br />
Bende bladsije; en die verwagtingg is nie ijdel nie,<br />
hierdie historiese, maar tegelijk in-menselike<br />
dokumente veel daartoe sal bijdra om bevorderlik<br />
te wees aan letterkunde en liriek van ons volk.<br />
2. HANDSKRIFTE VAN DIE TEKS •—Die teënwoordie<br />
uitgaaf van<br />
dige uitgaaf is 'n herdruk van<br />
A. G. C. van Duyl, wat in 1883 te Amsterdam in<br />
brosjure-vorm verskijn het onderr die tietel van<br />
„Een Afrikaander." En dit was was weer 'n afdruk<br />
van die oorspronkelike handskrif die auteur.<br />
In sijn voorrede bij genoemde uitgaaf, seg die<br />
eerste uitgewer : „Kort na het eindigen van de<br />
„transvaalse oorlog ontving ik van de redaktie van<br />
„Die Patriot 'n brief, waarin o.ao.a. bet volgende<br />
„voorkwam : ,Onze bemoeiingenn ter opwekking<br />
„van nationaliteits-gevoel waren zó voorspoedig,<br />
„dat zij onder 'n vroeger doofstomme bevolking<br />
„niet alleen leeslust heeft opgewekt :t, maar ook zulk<br />
„'n schrijflust, dat wij in de vverte geen plaats<br />
„hebben voor de bijdragen die van alle zijden<br />
„toestromen. Het bracht ons op 't denkbeeld dat<br />
„daarvan een en ander niet onwelkom zou wezen<br />
,,in Holland. . . . ' En zo zzond men mij 'n<br />
„manuscript (nml. hierdie herinneringe van v.<br />
„Gass), of dit ook als dagblad feuilleton of op<br />
„andere wijze te bezigen was."<br />
Die môlikheid dat die stuk veel vroeër opgestel<br />
werd is deur hierdie meedeling nnie uitgesluit nie,<br />
maar die openbaarmaking moet derhalwe 'n gevolg<br />
Bewees 't van die „lees- en skrijflus wat daar na<br />
eerste Vrijheidsoorlog ontstaann is.<br />
Tóen altans werd 't deur die auteur beskikbaar<br />
gestel aan die redaksie van Die P atriot (Paarl), en<br />
terwijl die hoofredakteur, ds. S. J. du Toit, op die<br />
oomblik self geen raad daarmee wis nie, stuur hij<br />
dit weer aan die redaksie van 'n nederlandse
3<br />
koerant, waarvan die gevolg was, dat 't in Januarie<br />
1883 deur die toenmalige hoofredakteur van Het<br />
Handelsblad te Amsterdam in die lig gegee word<br />
als brosjure onder die naam van „Een Afrikaander";<br />
naar het oorspronkelik Handschrift,<br />
deur A. G. C. van Duyl, bij J. H. Kruyt, 1883.<br />
Dit was vlak voor die aankoms in Holland van die<br />
Boere Deputasie uit Transvaal, in verband met die<br />
herstel van die Republiek; in Februarie d.a.v. het<br />
ds. Du Toit (Sekretaris van die Deputasie), van<br />
Duyl in Amsterdam ontmoet.<br />
Dit blijk dat ds. Du Toit eers 'n kopie laat maak<br />
't van die origineel, en dié saamgestuur 't daarmee,<br />
dewijl hij voorsien het hoe hul in Holland moeite<br />
sou hé om die handskrif te ontsijfer nie alleen nie,<br />
maar ook om die naciente Afrikaans van die auteur<br />
te begrijp. Die uitgewer seg egter van die kopie,<br />
dat „ook de afschrijver blijkbaar niet het oor-<br />
„spronkelike had kunnen lezen op 't eerste gezicht,<br />
„en er veelal maar 'n slag in [had] geslagen."<br />
Daar werd toen deur hom 'n nuwe en seer nauwkeurige<br />
vergelijking gemaak met die oorspronkelike,<br />
en daarop die kopie met aantekeninge vir die<br />
pers klaargemaak.<br />
Van sijn lesing seg die uitgewer : „Ik heb<br />
„getracht van de oorspronkelike vorm alles te<br />
„behouden, wat aan 't geschrift 'n eigenaardige<br />
„kleur geeft, of voor taalvorsers van enige belang<br />
„kon wezen en tegelijk zoveel te veranderen als<br />
„nodig was, om het boekje gemakkelik leesbaar te<br />
„maken. Al wat ik tot verduideliking heb<br />
bijge„voegd staat in aantekeningen of (tussen haakjes).<br />
„Wat des schrijvers is, heb ik hem gelaten, waar<br />
„het enigszins kon, zo eerbiedig alsof ik 'n<br />
„klassieke tekst voor mij had."<br />
Hieruit blijk in ieder geval dat die teks wat hier<br />
beskikbaar gestel word nie woordelik van v. Gass
is nie. Maar uit een en ander is mij ook voldoende<br />
duidelik, dat die origineel werkelik met besondere<br />
nauwgesetheid behandel werd door van Duyl.<br />
Van Gass het namelik—soos verreweg die meeste<br />
Afrikaners maar,—g'n taalkundige Hollands<br />
geskrijf nie, en dit bet vir hollandse lesers g'n<br />
geringe besware opgelewer. Buitendien gebruik<br />
hij voortdurend allerlei afrikaanse voorde en<br />
uitdrukkinge, wat daarginds destijds nog heelmaal<br />
vreemd was. Tussen bladsije 40 en 41 van die<br />
brosjure het die eerste redakteur ook nog 'n<br />
facsimile laat afdruk van bladsije 8o tot 84 van<br />
Van Gass s'n handskrif, en 'n vergelijking hiervan<br />
met Van Duyl s'n lesing breng g'n noemenswaardige<br />
afwijkinge aan die lig nie.<br />
Bij hierdie uitgaaf het ik mij nogeens met 'n<br />
paar vraë gewende tot die eerste uitgewer, mnr.<br />
van Duyl, tans (d.w.s. 1915) in sijn 86ste jaar, en<br />
hij skrijf welwillend nog die volgende :<br />
„Zeker is dat ik 't manuscript van van Gass per<br />
„post uit Zuidafrika ontving kort na 't eindigen<br />
„van de oorlog,—in 't voorjaar van 188 1,—met 'n<br />
„brief van Du Toit zelf. Ik heb toen mijn vakantie<br />
„gebruikt om 't uit te werken. Daarvoor was dit<br />
„werkje juist goed. Mijn denkbeeld was het als<br />
„feuilleton in 't Handelsblad op te nemen. Dit<br />
„ging niet. Waarom niet, kan ik tans niet meer<br />
„met zekerheid zeggen. In ieder geval 't bleef<br />
„liggen, en ik gaf 't eerst later (1883) uit bij Kruijt.<br />
„Ik denk dat ik hem had leren kennen omdat ik<br />
„toen heel dikwijls met dr. Kuijper te doen had,<br />
„en op de drukkerij van Kruijt ook de Standaard<br />
„gedrukt werd.<br />
„Kruijt heeft later wat er van de oplaag nog over<br />
„was verkocht aan 'n opkoper, en nog 'n afreke-<br />
„ning gezonden, waaruit bleek (of blijken moest)<br />
„dat ik niets te vorderen had."
5<br />
Gedurende die winter van 1889 was v. Duyl in<br />
Transvaal op besoek, en daar is toen 'n erg<br />
gebrekkige gedeeltelike herdruk van die brosjure<br />
in die Volkstem verskijn, bijwijse van feuilleton.<br />
Dit is te einde in die nummers van 14 Januarie tot<br />
11 Maart 1889, met 'n ander inleiding van v. Duyl,<br />
waarin nogeens nadruk gele.-,r word op die sorgvuldigheid<br />
waarmee die oorspronkelike teks<br />
behandel werd. Die toenmalige Volkstem-redaksie<br />
kon egter nie te seer onder die indruk geraak 't<br />
nie, want nie alleen is die korreksie abominabel te<br />
noeme, maar—sodra hul besoeker weg was het hul<br />
ook somaarso weer uitgeskei daarmee,—sonder taal<br />
of tijding of ekskuus aan die arme lesers !<br />
Die teënwoordige uitgaaf het verskijn in „Die<br />
Brandwag" van 15 Maart tot i Junie 1914.<br />
3. DIE Auteur—Ferdinand Paulus van Gass,<br />
wat als vijftien-jarige knaap die Voortrek meegemaak<br />
't uit Kaapland, deur die Vrijstaat tot in<br />
Natal, en daar die eerste bloedige treffe met die<br />
Soeloes bijgewoon het, is die seun Bewees van<br />
Johan Georg van Gass wat in die hoë ouderdom<br />
van tot jaar te Queenstown oorleë is in Mei of<br />
Junie 1874, (Volkstem, 13 Junie 1874). Ferdinand<br />
het die eerste lewenslig aanskouw in die hoofstad<br />
van Denemarke, op 3 Oktober, 1822, maar was nog<br />
slegs enkele maande oud toen hij met sijn ouërs<br />
in Suidafrika aangekom is 4). Sijn moeder is<br />
oorleë toen hij nog maar seer jong was, en terwijl<br />
die vader alle betrekkinge met die agterblewe<br />
famielie afgebreek had om een of ander rede, en<br />
nie weer gehuwd is nie, het sijn jonge kroos dit<br />
swaar te verdure gehad. Ferdinand werd naderhand<br />
aan 's grensboer, H. P. Malan, bestee, en is<br />
kort daarop met die Voortrek onder Potgieter saam<br />
die Kolonie uit.<br />
1) vgl aantk 4, bl. 8.