schutbladen + eerste blad.indd - Vlaanderen.be

De ongekende samenleving: schattingen en inzichten over
irreguliere migranten en economische schaduwactiviteiten
Stef Adriaenssens*, Masja Van Meeteren**, Jozef Pacolet***,
Frederic De Wispelaere***, Jef Hendrickx* & Godfried Engbersen****
Inleiding en probleemstelling
Overheden in landen met een hoge economische ontwikkeling beschikken doorgaans
over een uitgebreid systeem om hun economie en bevolking te monitoren. Door de uitgebreidheid
en de effectiviteit van deze systemen wordt er meestal van uitgegaan dat de gegevens
van overheden een adequaat beeld schetsen van de werksituatie, het economische
en het sociale leven ‘zoals ze zijn’. Niets is minder waar. De beschikbare informatie lijdt
structureel onder het euvel dat ze voorbijgaat aan een samenleving die weliswaar reëel
bestaat, maar die grotendeels verborgen blijft voor het oog van officiële waarneming en
registratie. Deze ongekende samenleving geeft haar geheimen slechts mondjesmaat prijs.
Tussen de gedocumenteerde werkelijkheid en het ware sociaaleconomische en werkzame
leven van de inwoners van Vlaanderen gaapt een kloof.
Over de oorzaken, de grootte en de veranderingen van deze kloof kan gedebatteerd worden
‐ en dat wordt daadwerkelijk gedaan – maar dat ze bestaat en significant is, wordt
zelfs door oppervlakkige waarneming bevestigd. Waar hebben we het dan over, wanneer
we spreken over een kloof tussen het werkelijke land en datgene dat gedocumenteerd is
Een drietal illustraties zal duidelijk maken waar het probleem zich situeert.
Een eerste illustratie ligt voor de hand: belastingontduiking. Wanneer 2 partijen overeenkomen
om een bepaalde transactie bewust buiten de geregistreerde economie te houden
met het oog op een vermindering van een of andere belasting, spreken we over ontduiking
(een ruime definitie in Pacolet & Marchal, 2003; Pacolet e a., 2007). In dat geval is de
kans groot dat de activiteiten nooit geregistreerd worden en dus ook geen deel uitmaken
van de rekeningen van het land. Ondanks de neiging tot onderrapportering van dit soort
zwarte transacties door respondenten, gaf ongeveer een derde van de Vlaamse respondenten
in de enquête van de European Social Survey (ESS) 1 toe wel eens cash te hebben
betaald zonder ontvangstbewijs met de bedoeling geen BTW of andere belastingen te
betalen. Dit aandeel is significant hoger dan het gemiddelde van alle aan de ESS deelnemende
landen namelijk 1 op 4, maar loopt ongeveer gelijk met de rest van België. Tussen
de Belgische regio’s bestaat dus geen significant verschil.
Uiteraard is het mogelijk dat de algemeenheid van de vraag ertoe leidt dat ze anders
geïnterpreteerd wordt in verschillende landen, bijvoorbeeld door verschillen in de regelgeving.
Bovendien is het mogelijk dat er een onderschatting van de werkelijkheid bestaat
* Hogeschool-Universiteit Brussel. E-mail: stef.adriaenssens@hubrussel.be.
** Amsterdamse School voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek en Vakgroep Sociologie, Erasmus Universiteit
Rotterdam (Nederland).
*** Onderzoeksgroep Verzorgingsstaat en Wonen van het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA), Katholieke
Universiteit Leuven.
**** Faculteit der Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit Rotterdam.
335 Fo c u s - We r k