schutbladen + eerste blad.indd - Vlaanderen.be

Vlaanderen sociaal bekabeld
Wendy Smits & Mark Elchardus*
Inleiding
De levendigheid van het verenigingsleven wordt beschouwd als een belangrijke indicator
van sociale cohesie en van sociaal kapitaal. Van bij de vorming van de moderne samenleving,
18 de , 19 de eeuw, staan sociale cohesie en sociaal kapitaal in de belangstelling van
de sociologen en van de andere waarnemers van de samenleving, ook al werden die specifieke
termen toen nog niet gebruikt. Men vreesde dat modernisering, verstedelijking
en de opkomst van het fabrieksysteem, het gemeenschapsleven zou ondermijnen. Pamela
Paxton schrijft het ontstaan van de sociologie zelfs toe aan die vrees: ‘In fact, it could be
argued that the birth of sociology occurred in concerns about potential declines in community
due to industrialization and the advent of modernity’ (Paxton, 1999, 88).
Een bijzondere en nog steeds invloedrijke rol in het denken over modernisering en sociale
samenhang, wordt gespeeld door het werk van De Tocqueville (1961 [1835/1840]). Hij stelde
een evolutie vast van een aristocratische, gemeenschapsgerichte samenleving naar een
democratische, individualistische samenleving. Volgens hem kon deze laatste twee vormen
aannemen. De eerste was een vorm van atomistisch despotisme, waarin de mensen
zich terugtrekken in het eigen gezin en de bredere samenleving en de publieke zaak achter
zich en over laten aan een nieuw soort despoten. Tegenover dat negatieve beeld plaatste
De Tocqueville er een van een samenleving waarin de burgers actief participeren, begaan
zijn met de publieke zaak, participeren via verenigingen met vrijwillig lidmaatschap. Het
verenigingsleven maakt in grote mate het verschil tussen die twee samenlevingsvormen.
In de zogeheten post-Tocquevilliaanse traditie wordt de rol van het verenigingsleven sterk
benadrukt. De goede samenleving verschijnt er als gekenmerkt door een hoge mate van
participatie, met burgers die er in slagen zich succesvol te verenigen en op die manier
mondig te worden en het beleid te beïnvloeden. In die benadering worden verenigingen
vooral beschouwd als belangenorganisaties. Individuele burgers veroveren macht door
zich te verenigen. Daardoor kunnen ze overheden dwingen meer rekening te houden met
hun wensen en verlangens. Naast deze externe functie wordt van sociale participatie ook
verwacht dat ze, via de vorming van houdingen en opvattingen, het samenleven en de democratie
ten goede komt. Men noemt dat ook wel eens de interne functie van het verenigingsleven.
Het gaat dan over de (socialisatie-)effecten van verenigingen op hun leden.
De polariteit die De Tocqueville beschreef tussen enerzijds een atomistische, anderzijds
een betrokken samenleving, dook in de loop van de 19 de eeuw onder verschillende vormen
op bij verschillende auteurs. Bekend is de tegenstelling die Tönnies (1935 [1887]) zag tussen
Gemeinschaft en Gesellschaft. Gemeinschaft is een samenleving, gebaseerd op lotsverbondenheid.
Mensen leven in stabiele en overzichtelijke gemeenschappen. Rechten en
plichten zijn door hun tradities en gedeelde levensstijl voorgegeven. De Gesellschaft (of
de samenleving als vennootschap) daarentegen is een vorm van samenleven van autonome
individuen, die een contractuele relatie aangaan met andere individuen en slechts
aan die in vrijheid gesloten overeenkomst hun rechten en plichten ontlenen. Volgens Tönnies
evolueerden we onherroepelijk naar een vennootschapachtige samenleving. Door de
* Onderzoeksgroep TOR, Vrije Universiteit Brussel. E-mail: wendy.smits@vub.ac.be.
235 Al ge m e e n - So c i a l e p a rt i c i p a t i e