Bijencahier 2010

Mens en kip staan dichter
bij elkaar dan bij en
fruitvlieg.
Genetische verwantschap
kip
mens
fruitvlieg
malariamug
sluipwesp
honingbij
nematode
1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
tijd sinds afsplitsing (miljoen jaar geleden)
vraag 1
Door de ‘haploïde vaders’
voor de werksters, en
door het afwezig zijn
van een vader voor de
mannelijke bijen, is de
genetische verwantschap
binnen een groep
honingbijen veel sterker
dan binnen een menselijk
gezin. Maar welke
mensen hebben een
nóg sterkere genetische
verwantschap dan bijenbroers
of -zussen
ren voor belangrijke eigenschappen zijn vaak
groter dan genfamilies voor minder belangrijke
eigenschappen. Hét kenmerk dat honingbijen
onderscheidt van veel andere insecten is hun
sociale levenswijze. Het is dan ook te verwachten
dat deze eigenschap een belangrijke rol heeft
gespeeld in de evolutie van het honingbijengenoom
(zie de tabel op pagina 53).
Het mooiste voorbeeld van een genfamilie die is
toegenomen en een nieuwe functie heeft gekregen
is te vinden in de genen die coderen voor de
koninginnengelei of royal jelly. Koninginnengelei
wordt geproduceerd in klieren in de kop van de
werksters. Deze stof speelt een belangrijke rol in
de sociale organisatie van de honingbijen. Larven
die van de werksters koninginnengelei krijgen,
ontwikkelen zich als koningin. Krijgen ze dit niet,
dan ontwikkelen ze zich als gewone werksters.
De koninginnengelei-eiwitten (major royal jelly
proteins, MRJP) worden gecodeerd door negen
genen die zijn geëvolueerd uit één enkel gen. Van
dit gen is slechts één kopie terug te vinden in
fruitvliegen. Daar speelt het een rol in het paargedrag
en de pigmentatie. Terwijl de basis voor de
sociale levenswijze van honingbijen al is gelegd
in een gemeenschappelijke voorouder, hebben
de major royal jelly protein genen dus een compleet
nieuwe functie gekregen in honingbijen.
Genen voor geuren en smaken
Naast genen voor koninginnengelei, heeft de sociale
levenswijze van de honingbij ook haar sporen
achtergelaten in andere genen. Een belangrijk
onderdeel van socialiteit is onderlinge communicatie.
Bij honingbijen gebeurt dit vooral via geuren
(feromonen). Zo verspreidt de koningin een feromoon,
de koninginnenstof, dat voorkomt dat haar
werksters in opstand komen en gaan zwermen.
Andere feromonen worden gebruikt om nestgenoten
van indringers te onderscheiden. Naast de
52
kwartaal 4 december 2010 bijen