afl_36_opmaak 1 (Page 751) - Atlantis

NR.36
Wat er in Dalfsen
de voorbije eeuw verdween
Uitgave van
de Historische Kring Dalfsen

Historische Kring Dalfsen
Secretariaat:
Gentiaan 2, 7721 HB Dalfsen
tel. 0529-432318
Rabobank Dalfsen: rek.nr. 31.28.94.260
gironummer van de bank 811.884
Bestuur
Voorzitter:
A. Goutbeek, Ruitenborghstraat 27,
7721 BB Dalfsen
Secretaris:
G.W. van der Beeke-Dijk, Gentiaan 2,
7721 HB Dalfsen
Penningmeester:
J H. Veldhuis, Aalshorsterpad 10,
7722 JL Dalfsen
Leden:
H. Aalders, van Lentestraat 64,
7721 ZZ Dalfsen
M.A. van der Kamp, Ruitenborghstraat 25,
7721 BB Dalfsen
A. Peters, Westerstraat 19,
7721 DA Dalfsen
G.J.Wijnberger,Thomas à Kempislaan 17,
7721 DR Dalfsen
Tijdschrift ‘Rondom Dalfsen’
redactie-adres:
Agnietenhof 7, 7721 EN Dalfsen
tel. 0529-432291
Redactie
G.E.M. Bistervels
T. Ploeger-van Santen
M.J.P. van Santen
E.G. Vogel-Van Balkom
C.A. van Welzen-Sipkes
Abonnementen
Abonnementen gelden telkens vanaf het
eerstvolgende nummer. Reeds verschenen
nummers, voorzover nog beschikbaar, zijn op
aanvraag leverbaar en worden, vergezeld van
een accept-girokaart, toegezonden.
De abonnementsprijs bedraagt ƒ 20,– per
3 nummers.
Losse nummers kosten ƒ 7,95. Wanneer de
opzegging de abonnementenadministratie niet
vóór 1 maart bereikt, wordt het abonnement
automatisch voor één jaar verlengd.
Abonnementenadministratie
Aalshorsterpad 10, 7722 JL Dalfsen.
tel. 0529-431219.
Verkoop losse nummers en opgave abonnementen:
A. Goutbeek, Ruitenborghstraat 27, Dalfsen,
tel. 0529-431481
A. Peters, Westerstraat 19, Dalfsen,
tel 0529-432921
Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan
ook worden verveelvoudigd en/of openbaar
gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de redactie.
Ofschoon iedere poging ondernomen is om de
volgens de auteurswet rechthebbenden van
het in dit tijdschrift opgenomen illustratiemateriaal
op te sporen, is dit in enkele gevallen
niet mogelijk gebleken.
In het onderhavige geval zou de redactie graag
bij voorbaat excuses willen aanbieden voor
elke onvrijwillige inbreuk op het auteursrecht
en de rechthebbenden willen verzoeken contact
op te nemen met de redactie.
De ondertekende artikelen zijn voor verantwoording
van de desbetreffende auteur.
ISSN. nr. 0922-3541
december 1999 12/36
oplage: 1.100 exemplaren
Opmaak: Asterisk*, Amsterdam
Druk: Drukkerij Waanders b.v.
752
Inhoudsopgave
Veldwachter 753
Klederdracht 754
Trouw en rouw 755
Vervoer 756-757
Marskramer 758
Rokende meilers 759
Kantonnier 760-761
Fabrieken 762
Gas - water - licht 763
Melken 764-765
Oogsten 766-767
Mesten 768
Karnen 769
Wonen 770
De redactie heeft besloten deze Rondom
Dalfsen te wijden aan enkele, in de loop
van deze eeuw verdwenen, cultuurhistorisch
kenmerkende gebruiken,
klederdrachten en beroepen; eveneens
aan verdwenen beeldbepalende
gebouwen in en om Dalfsen. De laatste
uitgave van Rondom Dalfsen van deze
eeuw wordt daarmee een herinnering aan
vervlogen tijden.
Dit blad kwam tot stand met bijdragen
van A. Goutbeek, H.N. Hulsman,
M.S. van Lenteren, en van de redactie.
Met dank aan
Hoveniersbedrijf Bisschop
Bouwbedrijf Bongers
Foto Cambier
Garage, Tweewielercentrum en
Autorijschool Fokkens BV
Makelaardij en Assurantiën J. Gjaltema
Goudzwaard makelaardij
Autobedrijf Hulsman
Van der Hulst meubel- en kadoshop
Jacobs Mode
Kleinmeulman Mode,
mode en jeans voor haar
Landbouwmech.- Loonbedrijf
Van Leussen BV
Bouwbedrijf Jac. van Pijkeren BV
Coöp. Rabobank Dalfsen-Lemelerveld BA
Schmidt Medica drogisterij-parfumerie
Stegeman juwelier en opticien
Ubink Sportvelden
Univé ‘De Onderlinge’ verzekeringen
Dalfsen
Installatiebedrijf Verhoeven BV
Vrielink haarmode
Voortman Dalfsen BV
Wijnberger BV mannenmode
Verkoopadressen:
Techador Mol
Kantoorboekhandel B.H. v.d.Vegt
Bruna / cd-shop Schuurman
Foto voorpagina:
De klok in de Hervormde Kerk te Dalfsen
Foto: A. Goutbeek

Veldwachter
Veldwachter (later politieagent) was
één van de meest markante beroepen
in de dorpsgemeenschap. Te voet of
op de fiets werd nauwlettend in de
gaten gehouden of er
eventuele misdrijven
plaatsvonden, zoals
stropen, openbare
dronkenschap, appels
stelen, zonder
licht rijden, kievitseieren
rapen, burenruzies
of andere
ongeregeldheden.
In Dalfsen was veldwachter
De Lange
door de gemeente
aangesteld.
Zijn werkterrein lag
binnen de gemeentegrenzen.
Daarbuiten waren rijksveldwachters
aangesteld, die meer in ‘t veld opereerden
en vooral toezicht hielden op
de jacht en de visserij.
Veldwachters waren over het algemeen
zeer bedreven en heel serieus
in de uitoefening van hun ambt.
Eén van hen heeft zelfs zijn eigen
vrouw een boete gegeven,
toen zij zonder
licht reed, terwijl hij
ergens stond te posten.
Nu zijn motor, auto
en helikopter de
vervoermiddelen
van de politie, alle
uitgerust met de
modernste communicatieapparatuur.
Veldwachter De
Lange had zestig
jaar geleden slechts
een sabel tot zijn
beschikking.
Veldwachter De Lange
Foto: coll. A. Goutbeek
753

Klederdracht
Moeder Van der Kolk met
plooimuts
Foto: coll. A. Goutbeek
Leven op het platteland betekende
vroeger hard werken voor je bestaan,
van zonsop- tot zonsondergang. De
één bezat wat meer of had grotere
opbrengsten dan de ander, waardoor
hij zich dan ook wat meer kon permitteren.
In huis, op het erf en aan de kleding
en sieraden kon men die welstand
dan zien.
Ook de hoofdtooi van de boerin
speelde daarbij een belangrijke rol.
Bij het werk overdag droeg ze het donkere
ondermutsje. Als het grove werk
gedaan was of als ze ging ‘buurten’
werd daar de plooimuts overheen gedragen.
Voor de kerkgang, een bruiloft
of een begrafenis kwam daar de
‘knippiesmuts’ voor in de plaats. Bij rijkere
boerenfamilies droeg de boerin
daar bovenop de hoed met crèmekleurige
struisvogelveren. In tijden
van rouw werden die veren zwart geverfd.
Het echtpaar Kooiker
(± 1943)
Foto: coll. fam. Kooiker
754

Trouw en rouw
Trouw
Om op visite of naar de kerk te gaan,
of naar een begrafenis of bruiloft, heeft
men tegenwoordig de auto tot zijn
beschikking. De auto is een ideaal
vervoermiddel. Maar vóór de Tweede
Wereldoorlog moesten de meeste
mensen het zonder auto doen. Het
enige vervoermiddel op het platteland
was toen paard en wagen, in de
meeste gevallen was dat dan de tentwagen.
Als de tentwagen te duur in
aanschaf was, dan gebruikte men ook
wel de (goedkopere) kleedwagen. De
kleedwagen was de dagelijks gebruikte
boerenwagen, waar een kleed
over gespannen werd. De rijkere boeren
hadden een brik; dat was een
prachtige zwartglimmende wagen met
een vaste opbouw, voorzien van ruiten
en een deur.
Bij een bruiloft werden de wagens versierd
met dahlia’s of met papieren
roosjes. Ook de zweep (of ‘zweppe’)
werd versierd met een bloemetje. In
een bonte rij ging men zo naar het
gemeentehuis en de kerk.
Rouw
Anders ging het met een begrafenis;
de kist werd op een ladderwagen geplaatst,
met links en rechts een bos
stro voor het verschuiven en beschadigen.
Familie en buren voegden zich
te voet of met tentwagen, achter de
lijkwagen.
Bruidsstoet bij huwelijk van J. Velthuis en
H. Scholten op 10 juli 1940.
Foto: archief Gemeente Dalfsen
Begrafenisstoet
Foto: A. Goutbeek
755

Vervoer
De oude brug over de Vecht.
Foto: coll. A. Goutbeek
Over de weg
De ‘oude’ brug over de Vecht, gefotografeerd
vanaf de toren van de Hervormde
kerk vér voor de Tweede Wereldoorlog.
Helemaal links op de foto
staat de voormalige sigarenfabriek
van H.J.van Ankum (het pand met het
platte dak). Rechts bovenaan ziet u de
cichoreifabriek. Daarnaast, een beetje
verscholen achter de bomen, de ‘Witte
Villa’ aan de Vecht. Dit huis is tegenwoordig
de trouwzaal van het gemeentehuis.
De foto geeft ook een
beeld van de dichte bebouwing van
de Prinsenstraat.
Turfschip
In het begin van onze jaartelling doet
de Romeinse geschiedschrijver in Italië,
Plinius, verslag van een reis naar
onze lage landen. ‘Een armzalig volk,
dat bij eb de drooggevallen vis najaagt
en bij vloed veiligheid zoekt op de
woonheuvels; levend in de modder,
stoken zij vuren van die modder om de
koude ingewanden te verwarmen’.
Ongeveer 2000 jaar lang was voor de
meeste inwoners in Nederland het
veen (’de modder’) de bron van turf,
dus warmte.
Ongelofelijke hoeveelheden veen zijn
in de loop der tijd afgegraven.
In 1852 b.v. is in Nederland 6.800.000
m 3 turf gestoken.
Per schip werd dit vervoerd naar
dorpen en steden. De kleine schepen
konden zo’n 3000 turven vervoeren,
maar de 50 tons schepen zeker
100.000 turven. Deze schepen werden
met manden gelost en op handkarren
en boerenwagens afgeleverd bij burgers
en boeren.
Elke turf werd geteld; één, is twee turven,
in iedere hand één; honderd is
dus tweehonderd turven. Daarna werd
één turf opzij gelegd, zodat na vijf turven
opzij men 1000 turven had. Met
het tellen van andere voorwerpen zal
men vaak bij een bepaald aantal één
streepje zetten; na vier streepjes zet
men het vijfde streepje er dwars overheen.Turven
wordt dat genoemd.
756
Op de foto van het
turfschip staat Jacob van
der Vegte (tweede van
links), de vader van Chris
Oosten (Van der Vegte).
Hij haalde de turf uit
Klazienaveen.
Foto: coll. A. Goutbeek

Foto: coll. A. Goutbeek
Per spoor
Op deze foto uit 1909 ziet u het stationsgebouw
van Lemelerveld. Voor
de trein, die van Deventer naar Zwolle
reed, en die de bijnaam ‘Bello’ had,
staan van links naar rechts: machinist
Voerkamp, J. Lammers, Ten Torens en
Witzeboer.
Tolhuis
Langs sommige wegen zien we ze nog
wel eens staan, de kleine tolhuisjes.
Als men vroeger gebruik maakte van
doorgaande wegen, handelsroutes of
waterwegen, dan diende men tol te
betalen. Die tolgelden werden dan
weer gebruikt voor het onderhoud
van de weg.
Op de foto ziet u het tolhuisje, aan de
Poppenallee, hoek Emmerweg. Toen
de foto genomen werd, was het al
geen tolhuisje meer, maar een bakkerij
annex café. Het rechterdeel, het
café, is rond 1916 tegen het oude tolhuis
aangebouwd, waardoor één van
de schuine ramen, die naar beide kanten
een goed uitzicht gaven op de
weg, verdween. Na het stoppen van de
tolheffing vanuit dit huis, heeft men
een nieuw tolhuis in gebruik genomen,
gelegen bij de oprijlaan naar de
Horte.
Tegenwoordig betalen we wegenbelasting,
die collectief geheven wordt,
hetgeen veel efficiënter is natuurlijk.
Foto: coll. A. Goutbeek
Veerhuis
Langs de waterwegen stonden veerhuisjes,
waar men tegen betaling
overgezet kon worden. Aan de Poppenallee,
vlak bij de spoorwegovergang,
staat er nog eentje, binnendijks
langs de Vecht.‘s Winters had men dan
ook veel wateroverlast en vaak moest
men met zandzakken het huis droog
houden.
In dit veerhuis woonde vroeger de
veerman van het Nierveer, ook wel
kleine veer genoemd.
Foto: A. Goutbeek
757

Marskramer
De plattelandsbevolking was vroeger
niet erg mobiel. Enerzijds omdat men
geen vervoer had, anderzijds omdat
er door het werk op het platteland
geen tijd was om erop uit te gaan.
Alle nodige levensmiddelen en huishoudelijke
artikelen werden dan ook
aan de deur gekocht. Een marskramer
kwam te voet met een mand met
waren op zijn rug, later met de transportfiets
met mand, of met paard en
wagen. Van sajet tot elastiek, van heideboenders
tot klompen, van een
dweil tot wasknijpers, van groene zeep
tot een aardappelschilmesje kon men
van hem kopen. Maar zo kenden we
ook de bakker, groenteboer, melkventer
en de scharensliep.
De heer Poortier was een van de laatste
winkeliers in galanterieën, die
langs de deur kwam met paard en
wagen. Al werd er niets van hem gekocht,
men wisselde toch altijd nieuwtjes
uit, en zo had zo’n ‘potjeskeerl’
een belangrijke sociale functie.
Foto’s: J. Goutbeek
758

Rokende meilers
Al enige duizenden jaren wordt er
houtskool gebrand. De Egyptenaren
konden alleen glas maken, omdat zij
met houtskool voldoende hitte konden
opbouwen om zand en metaaloxiden
zodanig te laten smelten, dat glas kon
ontstaan.
Houtskool is het resultaat van het langzaam
verbranden van hout onder beperkte
toevoer van zuurstof. Hierdoor
verbranden de lichtere elementen van
het hout, zoals harsen, lignine en andere
incrusten, die vrijkomen als gassen.
Wat overblijft is een bijna zuivere
koolstof, die een veel hogere temperatuur
nodig heeft om te kunnen gloeien.
Houtskool wordt gebruikt als hittebron
voor hoge temperaturen, als
hulpstof in de metaalindustrie (staal)
en in de chemie. Tot een tiental jaren
geleden werd houtskool nog in de
bossen van Rechteren gebrand, als
laatste door de heer Oude Breuil, en
wel op de ambachtelijke wijze: in zeer
grote vaten, voorzien van een deksel
en een aantal trekgaten in de onderrand,
werd hout gestapeld.
Rondom het vat werd een stevig vuur
aangelegd, dat via de trekgaten, het
hout in het vat kon aansteken. Tijdens
de start, die enige dagen duurde, gaf
de meiler, zoals het vat genoemd
werd, een vuile grijze rook. Als het
houtskool-proces begon verkleinde
men de trekgaten met zand, zodanig,
dat een beheerst verkolingsproces kon
plaatsvinden. Gedurende meerdere
dagen steeg dan mooie witte rook uit
de meiler. Om het verkolingsproces te
beëindigen sloot men alle luchtgaten
hermetisch af, waarna na het koelen
de houtskool beschikbaar werd.
Foto’s: A. Goutbeek
759

Fabrieken
Beetwortelsuikerfabriek
Foto: coll. A. Goutbeek
Dit bedrijf in Lemelerveld uit 1865 is na de sluiting in 1926 verkocht aan de N.V.
IJzerconstructiewerkplaatsen (NIJL). Het oorspronkelijke gebouw is ondanks verbouwingen
en uitbreidingen nog blijven bestaan. Het geldt nu als een zeldzaam
voorbeeld van vroeg-industriële architectuur.
Cichoreifabriek
Op 1 juli 1965 kwam er een einde aan het bestaan van de cichoreifabriek. Deze,
over de gehele wereld bekende onderneming, de N.V. Overijsselsche Stoomcichoreifabriek
v.h. B.H. Egberts & Co Dalfsen. De fabriek was opgericht in 1858.
Cichorei werd alom gebruikt als een vervangingsmiddel voor koffie, de z.g. Peekoffie.
Op de plaats waar de fabriek stond, zijn kantoren van de gemeente gebouwd.
Foto: coll. A. Goutbeek
762

Gas – water – licht
Gas
De straatverlichting van vroeger spreekt ons nog steeds méér aan dan die stijve
lantaarnpalen van tegenwoordig. In 1908 werd in Dalfsen gas geproduceerd
voor een beperkt aantal aansluitingen, waaronder twintig straatlantaarns. In 1917
kwam er tijdens de schaarste in de Eerste Wereldoorlog een einde aan de aerogeen-gasproductie
in Dalfsen. Op de foto ziet u een oude gaslantaarn in de Koestraat.
Water
In 1932 werd een watertoren gebouwd aan de Welsummerweg in Dalfsen. De
toren was 48 meter hoog en had een waterreservoir van 230.000 liter.
Door de uitbreiding van het dorp, met als gevolg een sterke toename van het
waterverbruik, besloot de waterleidingmaatschappij Overijssel een bodemreservoir
aan te leggen. In 1963 werd dit reservoir van 900.000 liter gebouwd aan
de Koesteeg; daardoor werd de watertoren overbodig.
De toren is in 1965 onder toeziend oog van meer dan tweeduizend belangstellenden
in zijn geheel in de grond verdwenen. Zelfs de Nederlandse Televisie Stichting
was aanwezig om dit evenement op film vast te leggen.
Licht
De energievoorziening moest nog worden opgelost met nieuwe plannen voor
een eigen elektriciteitscentrale in Dalfsen. Na veel overleg werd er uiteindelijk in
december 1918 een proefverlichting met 75 aansluitpunten ontstoken. Zuinig zijn
met energie was geboden, want de capaciteit van de centrale was beperkt en de
steenkoolprijzen hoog. Deze omstandigheden duurden tot 1923, want toen werd
een contract gesloten tot leveren van energie door de IJsselcentrale. De fabriek
stond op het Van Bruggenplein, de lantaarn op de foto hing aan de Grutte Moole,
in de Prinsenstraat.
Foto’s:
coll. A. Goutbeek
763

Melken
Door de eeuwen heen is er altijd een
sterke band geweest tussen de boer
en zijn koeien. Melk, boter en kaas
waren - en zijn - immers reeds duizenden
jaren een belangrijke levensbehoefte.
Tweemaal daags werden de
koeien gemolken, met de hand en
elke koe had doorgaans haar eigen
melker of melkster; en ‘s winters was
de boer druk met het voeren in de stal.
Maar door de sterke mechanisatie
deze eeuw ging veel van het lijfelijke
contact tussen de boer en zijn vee verloren.
Er kwamen loopstallen, en het
melken gebeurt tegenwoordig via geautomatiseerde
melkmethoden, soms
zelfs met behulp van computers en
melkrobots. Waar de koeien eertijds
ieder een eigen naam hadden, hebben
ze tegenwoordig een nummer in
het oor.
De melkster is Antje van Leusen.
Foto: H.J. van Leusen
Melkbussen aan de Heinoseweg, een verdwenen
beeld in het landschap.
Foto: A. Goutbeek
764

De melkvaarders (-rijders) voor de zuivelfabriek
‘Statum’ in Lemelerveld.
Op deze foto uit 1937 staan: in de slepkaore:
Rietman, en van links naar rechts: Bouwhuis,
F. Zwinselman, G. Voorwinkel, H. Klaver, J. Hallink,
G. Stappenbelt, J. Nijenhuis, M. Schurink en
D. Voorwinkel.
Foto: archief Gemeente Dalfsen
Op de achtergrond de
stal van Van Leussen; dit
is het eerste bedrijf in
Dalfsen dat gebruik
maakt van melkrobots.
Foto: G. Bistervels
De melkfabriek in Dalfsen.
Foto: coll. A. Goutbeek
765

Oogsten
Het oogsten van het graan werd door
de boer met de hand verricht. De heer
Bernard Zwienenberg, die woonde
aan de Weerdhuisweg, laat zien hoe hij
met pikhaak en zicht rogge maait.
Achter hem aan kwamen dan de vrouwen
en kinderen om de halmen te
bundelen en deze bundels tot schoven
te zetten om te drogen. In de loop van
de twintigste eeuw werden eenvoudige
zichtmachines met paard voor de
grotere percelen ingezet.
Het dorsen gebeurde in een combine
(dorsmachine), die door een aantal
buren gezamenlijk werd gehuurd. De
naoberplicht regelde, dat men met
zijn allen de oogst van de verschillende
percelen kon dorsen en het stro in
pakken kon opstapelen. Het stro had
men, behalve voor de ligplaatsen van
de koeien, ook nodig om in de stallen
de mest van de koeien op te vangen,
waardoor de mest gemakkelijker te
verwerken werd.
Deze foto’s zijn omstreeks 1940 gemaakt.
Boven:
Bernard Zwienenberg maait rogge met pikhaak
en zicht.
Foto: archief Gemeente Dalfsen
Onder:
Graanschoven
Foto: A. Goutbeek
766

Dorsmachine
Foto: archief Gemeente Dalfsen
Strobalen
Foto: archief Gemeente Dalfsen
767

Mesten
Voor het transport van de stalmest werd gebruik gemaakt van de drie-wielige
slepkar, die door de dorpssmid vervaardigd kon worden, vanwege zijn eenvoudige
stuurconstruc- tie. De kar was daardoor goedkoop in onderhoud.
De slepkar kon niet door het paard worden geremd en er was alleen stapvoets
mee te rijden. De stalmest van de koeien, vermengd met stro, werd naar het land
gereden, waar telkens hoopjes op regelmatige afstand van de kar werden
geschoven. Met de greep werd dan de mest over het gras of de akker verdeeld.
Daarna werd met de lege slepkar de volgende lading opgehaald.
Op deze fotoserie is de heer W. van Leusen, omstreeks 1980, in de buurtschap
Emmen druk bezig met het uitrijden van de mest.
Foto’s: A. Goutbeek
768

Karnen
Deze foto is omstreeks 1925 gemaakt en laat nog
de houten wanden zien van het achterhuis. De
boer en boerin zijn opa en oma Scholten,
pachters van de boerderij op de Aalshorst.
De kinderen zijn leden van de familie Van Dedem.
Beelden uit de tijd, toen men op de
boerderij zelf nog de boter bereidde
en aan de man bracht. Het rieten karnhok
was de plaats waar het paard z’n
rondjes liep, en zodoende een horizontale
paal deed ronddraaien, die
vanuit het karnhok door het dak van
de boerderij op de deel, op de götte,
de karn in beweging bracht. Op het
melkrek of kännewoage liggen de
emmers te drogen met de karnton,
terwijl aan de muur de botervaten
hangen.
Foto’s: coll. mevrouw Schiphorst-Scholten
769

Wonen
Deze plaggenhut stond vroeger in
Oudleusen. Zo’n hut was opgebouwd
met heide- of veenplaggen en verder
met afvalhout voor de ramen en de
deur(en). Een gezin en eventuele dieren
– als men al een geit of een schaap
bezat – woonden gezamenlijk in één
halfduister vertrek, waar in het midden
de stookplaats was; huisraad was er
nauwelijks te vinden. De armoedige
bewoners van plaggenhutten leefden
dan ook in zo’n ‘woning’ doorgaans in
erbarmelijke omstandigheden.
Eeuwenlang woonden mens en dier onder één dak; dit zogenaamde ‘loshuus’
werd later gescheiden door een muur. In het Vechtdal waren hoofdzakelijk
gemengde bedrijven, dus boerderijen met veeteelt èn akkerbouw.
De onderstaande boerderij staat op de Kniepe en wordt bewoond door de familie
Bosman.
Foto : archief Gemeente Dalfsen
Foto : fam. Bosman
770