Onderwerpend Onderzoek naar ... - Leven met Water

URBAN FLOOD MANAGEMENT DORDRECHT 

ufmwp401 

O n t w e r p e n d o n d e r z o e k 

n a a r h o o g w a t e r b e s t e n d i g e 

o n t w i k k e l i n g b u i t e n d i j k s e s t a d 

Gemeente Dordrecht 

Judit Bax, Saskia van Walwijk, Arij van der Stelt en Willem Hermans 

Definitief concept 31 oktober 2008 

www.ufmdordrecht.nl

Voorwoord eindpublicatie Urban Flood Management Dordrecht 

Wonen in een laaggelegen delta, dat kun je niet alleen. Steeds meer zien overheden, 

kennisinstituten, burgers en het bedrijfsleven dat zij elkaar nodig hebben en dat zij 

bovendien samen tot betere oplossingen kunnen komen. Je hebt namelijk pas iets aan een 

veilig land als mensen het mooi genoeg vinden om er te willen wonen. En andersom is een 

mooie stad waar je te vaak natte voeten krijgt ook niet leefbaar. De kernvraag is: hoe 

zorgen we ervoor dat Nederland nu maar ook over 50 jaar en zelfs 100 jaar nog een veilig 

én aantrekkelijk land is om in te wonen 

Het Leven met Water project Urban Flood Management (UFM) Dordrecht laat zien hoe 

we samen kunnen werken aan deze vraag. Naast de waardevolle concrete uitkomsten van 

het project, zoals de stedelijk ontwerpen, de inzichten in hoogwater risico en potentiële 

schade, en in de juridische en communicatieve instrumenten, levert UFM vooral een 

manier van werken. Een innovatieve manier van werken die een nieuwe weg inslaat in het 

omgaan met hoogwater in stedelijk gebied. 

De UFM aanpak is niet alleen nuttig bij waterveiligheidsvraagstukken. Deze vorm van 

ontwerpend onderzoek kan ook goed ingezet worden bij het zoeken naar integrale 

oplossingen voor wateroverlast, waterkwaliteit en andere opgaven. De interactie tussen 

verschillende disciplines is daarbij essentieel. Daaruit komen nieuwe inzichten en ideeën. 

Dat is niet alleen waardevol voor de uiteindelijke oplossingsrichtingen, maar ook een 

verrijking voor de deelnemende personen en organisaties. 

Door de interactieve samenwerking hebben inzichten uit UFM bij kunnen dragen aan 

beleidsontwikkelingen op verschillende schaalniveaus. Ik zie graag dat deze aanpak ook 

vervolg krijgt in daadwerkelijke uitvoering van de ideeën. We moeten als Nederland de 

durf en de wil hebben om voorop te blijven lopen. Laat u met deze publicatie dan ook 

inspireren om op soortgelijke wijze te werken aan een klimaatbestendige inrichting van 

Nederland, niet alleen buitendijks maar vooral ook binnendijks. Veel leesplezier! 

Annemieke Nijhof 

Directeur-Generaal Water 

Ministerie van Verkeer en Waterstaat 

www.ufmdordrecht.nl 

i 

www.levenmetwater.nl

Eindpublicatie UFM: digitale reader van alle einddocumenten 

Beste Lezer, 

Het document dat u voor zich heeft is één van de einddocumenten van het Urban Flood 

Management (UFM) Dordrecht. Hieronder vindt u een overzicht van alle UFM 

einddocumenten die gezamenlijk het eindresultaat vormen: de digitale UFM reader. 

Elk document is zowel zelfstandig leesbaar als aanvullend aan de andere documenten. Om 

niet in elk document een uitgebreide introductie op te hoeven nemen, is er gekozen voor 

een apart samenvattend document waarin de algemene projectopzet, aanpak en resultaten 

staan beschreven. Wij nodigen u graag uit om deze algemene UFM samenvatting te lezen 

voorafgaand aan de andere einddocumenten. 

Bedankt voor uw interesse, namens het hele UFM consortium, 

Ellen Kelder 

Chris Zevenbergen 

Sebastiaan van Herk 

Gemeente Dordrecht 

Dura Vermeer Business Development 

Projectcoördinator namens gemeente Dordrecht 

Mocht u contact op willen nemen, vanwege specifieke vragen en/of opmerkingen, kunt u 

een email sturen naar: s.vanherk@ufmdordrecht.nl 

Inhoudsopgave digitale UFM reader 

Alle onderstaande documenten zijn te vinden op www.ufmdordrecht.nl. 

Naam/Code 

Titel 

Hoofddocumenten UFMWP101 Samenvatting UFM: introductie, conclusies en 

aanbevelingen 

UFMWP201 Water specific issues for Urban Flood Management 

UFMWP301 Resilient Building and Planning 

UFMWP401 Ontwerpend onderzoek naar hoogwaterbestendige 

ontwikkeling buitendijkse stad 

UFMWP501 Communicatie strategie buitendijkse gebieden 

UFMWP601 Policy en Governance 

Bijlagen UFMWP202 Statistische Berekeningen 

UFMWP203 Memo Watersysteem 

UFMWP302 Summary of Results 

UFMWP303 Summary Design Variants 

UFMWP402 Werkdocumenten Werkpakket 4 

Derden Machteld Hillebrand: Kwalitatief onderzoek naar 

risicocommunicatie en risicoperceptie ten aanzien 

van overstromingen te Dordrecht 

www.ufmdordrecht.nl 

ii 

www.levenmetwater.nl

Bij deze stad vandaan 

waar stegen uitlopen op steigers 

niet meer door boten gebruikt. 

Wel kan men daar gaan staan 

uitkijken over het eeuwig 

veranderlijk zichzelf blijvende 

water 

Jan Eijkelboom 

uit: Jan Eijkelboom (2003) Dit eiland. De Dordtse gedichten van Jan Eijkelboom. Zutphen, Walburg Pers

UFMWP401 WWW.UFMDORDRECHT.NL

Urban Flood Management Dordrecht 

Urban Flood Management (UFM) Dordrecht is een innovatief, praktijkgericht en vraaggestuurd onderzoeksproject 

naar hoogwaterbestendige en klimaatbestendige stedelijke ontwikkeling. UFM heeft hoogwaterbestendigheid 

en klimaatbestendigheid als nieuwe, additionele ontwerpvariabelen gebruikt voor integrale 

stedelijke ontwikkeling. Hoogwaterbestendige ontwikkeling houdt rekening met het overstromingsrisico 

nu. Klimaatbestendige ontwikkeling beschouwt ook het toekomstige overstromingsrisico onder invloed van 

klimaatverandering. Zo heeft het UFM project diverse klimaatscenario’s toegepast en gekeken tot het jaar 

2100. Het project heeft nieuwe synergetische kansen gevonden voor ruimtelijke kwaliteit, hoogwaterveiligheid 

en andere opgaven. Zo kunnen aantrekkelijke, waterrijke leefomgevingen worden gecreëerd waarin op 

een veilige manier de dynamiek van het water beleefd kan worden. Hiervoor zijn kosteneffectieve, technische 

innovaties meegenomen zoals hoogwaterbestendige bebouwing. 

Om tot deze nieuwe oplossingsrichtingen te kunnen komen zijn diverse tools ontwikkeld om watersystemen 

en stedelijke systemen te kunnen analyseren. Hoe hoog kan het water komen Hoe vaak Hoe kwetsbaar 

zijn gebouwen en infrastructuur Ook zijn juridische, beleidsmatige en bestuurlijke aandachtspunten geïdentificeerd 

voor deze alternatieve oplossingen en werkwijzen. Mag een bepaalde oplossing wel Willen 

we het wel Wie doet wat En wie is verantwoordelijk Het UFM consortium heeft de herontwikkeling van 

Stadswerven als casus gebruikt voor bovengenoemde kennisontwikkeling. Ook is UFM gebruikt voor beleidsontwikkeling 

op het raakvlak van ruimtelijke ordening, (hoog)waterbeheer en openbare orde en veiligheid. 

Zo verwees de commissie Veerman naar het UFM project en heeft de Provincie Zuid-Holland het project 

gebruikt voor haar provinciale buitendijkse waterveiligheidsbeleid. Het ontwikkelingsproject Stadswerven én 

andere stedelijke ontwikkelingsprojecten zouden de UFM oplossingen, tools, werkwijze en consortium kunnen 

gebruiken. Zo is er ook samengewerkt en samen geleerd met de steden Hamburg en Londen. Zij hebben 

vergelijkbare stedelijke (her)ontwikkelingsopgaven langs hun rivieren. 

Deze resultaten en bredere impact zijn alleen mogelijk dankzij intensive samenwerking tussen de betrokken 

personen, organisaties en disciplines. Het samenwerken leidt tot actief leren, van elkaar en in interactie met 

derden: learning by doing. De samenwerking binnen UFM is georganiseerd om het ontwerpproces, daar waar 

alle disciplines samen kwamen. De samenwerking met andere initiatieven is actief gezocht door alle project 

deelnemers, m.n. door diegenen die in verschillende wetenschappelijke en professionele netwerken opereren. 

Alhoewel UFM is begonnen als een onderzoeksproject, is het verworden tot een begrip en een werkwijze om 

waterbeheer en ruimtelijke ordening geïntegreerd en gezamenlijk aan te pakken. Dankzij UFM hebben de begrippen 

hoogwaterbestendigheid en klimaatbestendigheid handen en voeten gekregen. Dordrecht heeft haar 

imago als Hollandse waterstad waargemaakt en verder versterkt. Én tenslotte zijn er blijvende en duurzame 

samenwerkingsverbanden ontstaan tussen betrokken personen en organisaties. 



Contents 

Urban Flood Management Dordrecht 5 

Samenvatting 8 

1. Inleiding 11 

1.1 Waarom Urban Flood Management 11 

1.2 Werkpakket 4: ontwerpend onderzoek 12 

1.3 Leeswijzer 13 

2. Hoogwater en de buitendijkse stad 15 

2.1 De Dordtse situatie 15 

2.2 Hoogwater en de ontwikkeling van Dordrecht: verloren en gewonnen land 16 

2.3 Het (toekomstig) speelveld van wisselende waterstanden 21 

2.4 Wat is hoogwaterbestendig ontwerpen 23 

3. Casus Stadswerven 25 

3.1 Lokatiekeuze 25 

3.2 Uitgangspunten 27 

3.3 Drie stedenbouwkundige principes: terp, vloedfront en watertreden 29 

3.4 Terp 30 

3.5 Vloedfront 34 

3.6 Watertreden 38 

3.7 Drie principes terp, vloedfront en watertreden gecombineerd op Stadswerven 42 

3.8 Over hoogwater, gevolgen, communicatie en beleid 46 

3.9 Klimaatveranderingen: aanpassingsvermogen van een stadsdeel 48 

4. UFM in een breder perspectief 1 

4.1 Iedere stad en plek vereist maatwerk 51 

4.2 Structuurvisie: Dordrecht als Hollandse waterstad 55 

4.3 Flood management op verschillende schaalniveaus 57 

5. Slotbeschouwing 9 

5.1 Algemene conclusie 59 

5.2 Conclusies per deelvraag 60 

5.3 Aanbevelingen 62 

Literatuur 

Colofon 

3 

4 


Samenvatting 

Inhoudelijk 

De overgang tussen stad en water is in een typische deltastad als Dordrecht op talloze manieren vormgegeven. 

Veranderlijke waterstanden van zee en rivier dwongen de stad door de eeuwen heen voortdurend 

tot nieuwe oplossingen om op een veilige manier te leven met water. Hogere waterstanden als gevolg van 

klimaatveranderingen vragen anno 2008 opnieuw om toekomstgerichte oplossingen voor een stad als Dordrecht. 

In het onderzoek ‘Urban Flood Management Dordrecht’ is gesteld dat het werken aan een veilige 

waterstad het domein is van veel verschillende vakgebieden zoals riviermorfologie, civiele techniek, bouwtechniek, 

bestuurskunde, communicatie, stedenbouw en architectuur. Door rivierwater niet te zien als iets 

wat te allen tijde moet worden weggehouden uit de stad, maar als een ruimtelijke conditie waar op verschillende 

manieren mee kan worden omgegaan, ontstaat een nieuwe ontwerpopgave voor stedenbouwkundigen 

en architecten. Deze ontwerpopgave staat centraal in dit deelonderzoek van Urban Flood Management. De 

volgende onderzoeksvraag is geformuleerd: Hoe kunnen de buitendijkse stadsdelen van Dordrecht hoogwaterbestendig 

ontworpen worden 

Een buitendijks gebied is in dit onderzoek opgevat als hoogwaterbestendig wanneer het hoogwatersituaties 

(overstromingen) nu en in de toekomst het hoofd kan bieden. Voor het ontwerp van een stedenbouwkundig 

plan betekent dit dat de kans op hoogwater en de gevolgen van een hoogwatersituatie voor het betreffende 

stadsdeel met elkaar in evenwicht moeten zijn. 

Het ophogen van het maaiveld is een voor de hand liggende maatregel om een buitendijks gebied tot een 

fysiek hoogwaterbestendig stadsdeel te kunnen ontwikkelen. De kans op en overstroming is dan zeer klein 

en zelfs als deze plaatsvindt, zullen de gevolgen beperkt zijn. Naast ophogen, zijn er echter ook oplossingen 

te bedenken in de bebouwing en openbare ruimte die ervoor zorgen dat een buitendijks gebied veilig is ten 

aanzien van hoge waterstanden. Door verschillende maaiveldhoogtes toe te staan, wordt het water en de 

dynamiek van dit water veel beter beleefbaar. Plekken waar het water met enige regelmaat komt, vergroten 

het bewustzijn van het leven in een deltastad en maken een bijzonder, Dordts woon- en leefmilieu mogelijk. 

Daarnaast kunnen oplossingen in de bebouwing en openbare ruimte relevant zijn voor bestaande stadsdelen 

die niet zonder meer kunnen worden opgehoogd. De keuze voor een bepaalde oplossing is afhankelijk van 

de lokale condities en karakteristieken van een plek. Vaak zijn ook combinaties mogelijk. Omdat een delta 

geen eindtoestand kent en toekomstige waterstanden onzeker zijn, vraagt iedere oplossing om een slimme 

ruimtelijke structuur die kan worden aangepast in de tijd. 

 


Reflectie op het proces 

De ligging van Dordrecht op de grens van een rivierenlandschap en een delta zorgt voor een specifiek 

schema van waterstanden die met een bepaalde frequentie kunnen optreden. Daarnaast kent Dordrecht buitendijks 

gelegen land dat door natuurlijke processen en menselijk handelen een bepaalde vorm, hoogtemaat 

en inrichting heeft gekregen. In dit ontwerpende onderzoek heeft de confrontatie tussen rivier en stad, water 

en land met ieder hun eigen specifieke karakteristieken een centrale rol gespeeld: de wisselende waterstanden 

op de rivieren rond Dordrecht, de frequentie waarmee een bepaalde waterstand kan optreden en de 

manier waarop een buitendijks stadsdeel met verschillende maaiveldhoogten, bebouwingstypen en buitenruimtetypen 

hierop reageert. 

Voor dit spel tussen waterstanden van de rivieren enerzijds en de stedenbouw en architectuur van een stad 

anderzijds is voor een ontwerper expertise van andere vakgebieden onontbeerlijk. Een overzicht van de 

huidige en verwachte waterstanden bij Dordrecht, het gedrag van de rivieren in een hoogwatersituatie, de 

gevolgen van een overstroming en de techniek van hoogwaterbestendige bebouwing en openbare ruimte zijn 

belangrijke input geweest voor de ontwerpvoorstellen. Discussies met verschillende experts uit het UFM-consortium 

hebben daarnaast een grote rol gespeeld in het verduidelijken van de ruimtelijke (ontwerp)opgave 

voor Dordrecht in relatie tot de waterveiligheid. In dit onderzoek is de basis gelegd voor een vernieuwde 

benadering van de wateropgaven in de stad. Hiermee is dit onderzoek niet ‘af’, maar identificeert het wel de 

belangrijkste vraagstukken waar een stad als Dordrecht creatieve antwoorden op nodig heeft, om een veilige 

waterstad te zijn en te blijven. 


10 UFMWP401 WWW.UFMDORDRECHT.NL

1. Inleiding 

1.1 Waarom Urban Flood Management 

Urban flood management betekent letterlijk het beheersen van de risico’s van hoge waterstanden op het 

niveau van de stad. Dit is in feite van alle tijden. Inwoners van delta- en rivierengebieden over de hele wereld 

hebben door de eeuwen heen steeds opnieuw oplossingen gevonden om op een comfortabele manier te 

leven in de nabijheid van het water en optimaal te profiteren van de (economische) lusten van dat water. 

Een stijgende zeespiegel en hogere piekafvoeren van de rivieren in de komende eeuw, als gevolg van klimaatveranderingen, 

vragen opnieuw om toekomstgerichte oplossingen die ook in de 21ste eeuw stad en land 

in het delta- en rivierengebied leefbaar houden. 

In veel Europese steden aan rivieren wordt momenteel aan waterfrontontwikkelingen gewerkt. Braakliggende, 

verrommelde en verouderde oevers worden getransformeerd tot moderne volwaardige stadsdelen. Deze 

plekken op de grens van land en water bieden veel mogelijkheden voor het maken van nieuwe aantrekkelijke 

leefmilieus en geven steden de kans om hun identiteit als waterstad opnieuw vorm te geven. De ligging van 

deze gebieden direct in de rivier, buitendijks, maakt dat ze echter niet zonder meer veilig zijn ten aanzien 

van overstromingen. 

In het onderzoek ‘Urban Flood Management Dordrecht’ is gesteld dat het werken aan een veilige waterstad 

het domein is van veel verschillende vakgebieden zoals riviermorfologie, civiele techniek, bouwtechniek, 

bestuurskunde, communicatie, stedenbouw en architectuur. Door rivierwater niet te zien als iets wat te allen 

tijde moet worden weggehouden uit de stad, maar als een ruimtelijke conditie waar op verschillende manieren 

mee kan worden omgegaan, ontstaat een nieuwe ontwerpopgave voor stedenbouwkundigen en architecten. 

Deze ontwerpopgave staat centraal in dit deelonderzoek van Urban Flood Management. 

UFMWP401 WWW.UFMDORDRECHT.NL 

11

1.2 Werkpakket 4: ontwerpend onderzoek 

Doelstelling 

Het project Urban Flood Management Dordrecht heeft tot doel te komen tot een aanpak voor de toekomstige 

ruimtelijke ontwikkeling van de buitendijkse stadsdelen waarbij rekening is gehouden met het actuele 

en verwachte toekomstige overstromingsrisico [1]. Het onderzoek bestaat uit verschillende werkpakketten 

die zich bezig houden met verschillende aspecten: overstromingsgedrag, schade, communicatie, ruimtelijk 

ontwerp en beleid- en regelgeving. In dit werkpakket (WP4) staat het ruimtelijk ontwerp centraal en is de 

volgende onderzoeksvraag geformuleerd: 

Figuur 1.1 

Schema met de relatie van Werkpakket 4 (WP4) met de 

andere werkpakketten. 

Hoe kunnen de buitendijkse stadsdelen van Dordrecht hoogwaterbestendig ontworpen worden 

Werkwijze 

Door middel van een ontwerpend onderzoek wordt in dit werkpakket verkend hoe op stedenbouwkundig en 

architectonisch niveau een stedelijk gebied bestendig gemaakt kan worden tegen hoogwater. De wisselende 

waterstanden op de rivieren worden gebruikt als een ontwerpvariabele in het ontwerp van stedenbouwkundige 

modellen voor een casus in Dordrecht. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de expertise van andere 

werkpakketten op het gebied van techniek, schade, overstromingsgedrag en veiligheid. In figuur 1.1 is de 

relatie met de andere werkpakketten verbeeld. 

SCHADE-ANALYSE 

OVERSTROMINGSFREQUENTIES + FILMPJES 

ONTWERPVOORSTELLEN 

WP2: Risico-analyse 

(overstromingsmodel) 

WP4: Ontwerpend 

onderzoek 

ONTWERPVOORSTELLEN 

STEDENBOUWKUNDIGE INRICHTINGSPRINCIPESPRINCIPES 

WP3: Veerkrachtig 

plannen en bouwen 

(schademodel) 

WP5: Communicatiestrategie 

WP6: Beleid- en 

regelgeving 


1.3 Leeswijzer 

In deze rapportage worden de resultaten van dit ontwerpende onderzoek beschreven. In de volgende drie 

hoofdstukken zijn drie deelvragen geformuleerd: 

- Wat betekenen actuele en toekomstige waterstanden voor de buitendijkse stad 

In hoofdstuk 2 wordt de opgave ten aanzien van hoogwater voor de buitendijkse stad geanalyseerd. 

- Hoe kan Stadswerven hoogwaterbestendig ontworpen worden 

In hoofdstuk 3 wordt aan de hand van een casus, de buitendijks gelegen lokatie Stadswerven in 

Dordrecht, ontwerpend onderzocht hoe een nieuwe ontwikkeling hoogwaterbestendig kan worden 

gemaakt. 

- Hoe breed is deze Dordtse kennis toepasbaar 

In hoofdstuk 4 worden de bevindingen uit de vorige twee hoofdstukken in een breder perspectief 

geplaatst. 

In het hoofdstuk Slotbeschouwing staan de algemene en deelconclusies beschreven en worden aanbevelingen 

gedaan. 


13

Noordzee 

Rijn 

14 UFMWP401 WWW.UFMDORDRECHT.NL 

Maas

Op de vorige pagina: 

Figuur 2.1 

De ligging van Dordrecht op de overgang van een delta- en 

rivierenlandschap. 

2. Hoogwater en de buitendijkse stad 

In dit hoofdstuk wordt de opgave voor de ruimtelijke ontwikkeling van de buitendijkse stad in relatie tot 

hoogwater en klimaatverandering verkend. Leidend is de vraag: 

Wat betekenen actuele en toekomstige waterstanden voor de buitendijkse stad 

2.1 De Dordtse situatie 

Dordrecht is een typische waterstad. De stad is letterlijk gevormd door water: overstromingen veranderden 

de topografie drastisch; de ligging aan het water bracht Dordrecht ook grote welvaart. De invloed van water 

is vandaag de dag nog op veel plekken in de stad zichtbaar: een historisch havengebied, dijkstructuren, kreken, 

killen en biesbossen geven stad en eiland een uniek karakter. 

Figuur 2.2 

Het buitendijkse gebied van de Drechtsteden met rood 

omlijnd het plangebied van de Drechtoevers en zwart de 

lokatie Stadswerven. 

Dordrecht is een stad op de overgang van het rivierengebied en de delta, zie figuur 2.1. De grote rivieren uit 

het oosten, de Rijn en de Maas, vertakken en komen weer samen op hun weg richting zee. Binnen dit stelsel 

van rivieren liggen verschillende eilanden. Dordrecht ligt op een van deze eilanden en vormt samen met 

de dorpen op de aangrenzende oevers een regio van zo’n 280.000 inwoners, De Drechtsteden. Wisselende 

afvoeren van Rijn en Maas en het getijdeverloop van de Noordzee zorgen voor fluctuerende waterstanden in 

het gebied. Het gemiddelde getijdeverschil bij Dordrecht is vandaag de dag nog 70 cm. Dordrecht is samen 

met de andere gemeenten van de regio Drechtsteden bezig met het heroveren van haar positie aan het 

water. In de jaren negentig is het masterplan ‘Drechtoevers‘ [2] opgesteld. Basis van het plan is de Drechtsteden 

te verbinden, over het water heen. Verouderde bedrijventerreinen aan de rivier worden omgevormd 

tot nieuwe stedelijke gebieden. Deze lokaties liggen grotendeels buitendijks en zijn niet zonder meer veilig 

ten aanzien van overstromingen. In figuur 2.2 is het buitendijks gebied aangegeven met het plangebied van 

de Drechtoevers en de casus in dit onderzoek: Stadswerven. 


15

2.2 Hoogwater en de ontwikkeling van Dordrecht: verloren en gewonnen land 

De ruimtelijke ontwikkeling van de stad Dordrecht is sterk verbonden met het gedrag van zee en rivieren. 

Periodes van onstuimig en relatief rustig gedrag wisselden elkaar af in de afgelopen eeuwen en zorgden voor 

een constant veranderend landschap rond Dordrecht. De bewoners in dit gebied waren dan ook voortdurend 

genoodzaakt tot het nemen van maatregelen om zich tegen hoge waterstanden te beschermen. 

De Sint Elisabethsvloed in 1421 is misschien wel de belangrijkste gebeurtenis geweest voor de ruimtelijke 

ontwikkeling van Dordrecht. De Grote Waard, de grote polder waar Dordrecht voor 1421 in lag, werd door 

grote overstromingen vanuit zee en rivieren voor een belangrijk deel weggeslagen. Dordrecht bleef over als 

een eilandje in een grote ondiepe binnenzee. In figuur 2.3 is een reconstructie van deze gebeurtenis getekend. 


Oude Maas 

Figuur 2.3 

Reconstructie van de situatie voor en na de 

St. Elisabethsvloed van 1421. 

Rotterdam 

de Merwe 

Alblasserwaard 

Alblasserwaard 

de Maas 

de Merwe 

Swindrechtse 

Waard 

DORDRECHT 

WERKENDAM 

de Waal 

Dordrecht 

Merwede 

Tijssselingswaard 

Dordtse Waard 

Land van Altena 

Grote Waard 

Zuid-Hollandse Waard 

inbraak 18 november 1421 

BROEK 

Land 

Battervliet 

Wijvekeen 

van Heusden 

Striene 

0 4 KM 

0 4 KM 

Reconstructie van de situatie voor 1421. Dordrecht maakte voor 1421 deel uit van de Grote 

Waard, een verzameling waarden die tegen hoogwater werd beschermd door een ringdijk. De 

loop van de rivieren zag er destijds heel anders uit dan nu. 

De situatie meer dan 100 jaar na de Sint Elisabethsvloed van 1421: Dordrecht is na de overstromingen 

achtergebleven als eilandje in een grote ondiepe binnenzee. In de eeuwen na de vloed 

vallen verschillende delen van deze binnenzee weer droog. 


17

Analyse van een reeks historische kaarten (zie figuur 2.4) brengt de dialoog tussen mens en water in de 

eeuwen na de Sint Elisabethsvloed in beeld. In de luwte van de hoofdwaterstromen kwam door sedimentatie 

land droog te liggen, tegen de stad Dordrecht aan (aanwassen) of als eilandjes in de ondiepe binnenzee 

(opwassen). De aanwassen ten zuidoosten van de oude stad werden vanaf de 16e eeuw bedijkt. De verschillende 

fases van deze bedijking zijn nog steeds zichtbaar in de waaiervormige dijkenstructuur op het eiland 

van Dordrecht (zie de situatie 1730 in figuur 2.4). 

Buiten dit stelselmatige bedijkingsproces zijn grofweg vier gebieden rond Dordrecht te onderscheiden die 

nooit op grote schaal bedijkt werden (zie de situatie 2008 in figuur 2.4): 

A Het Historisch Havengebied 

Het gebied ten noordwesten van de Voorstraat is in de 13e eeuw grotendeels aangeplempt en opgehoogd. 

Tegenwoordig zijn de kadehoogten tussen de +1.75 en +2.5 m NAP [3]. 

B Het Zeehavengebied 

De kleine groep eilanden ten westen van de bedijkingen kwam na het graven van de Dordtse Kil 

tegen Dordrecht aan te liggen. In de jaren zestig werden hier zeehavens gegraven. Het land werd 

fors opgehoogd. Sommige delen van het zeehavengebied liggen tegenwoordig meer dan 5 m boven 

NAP [4]. 

C De Dordtse Biesbosch 

Het eilanden- en krekenstelsel ten zuiden van de bedijkingen werd na het graven van de Nieuwe 

Merwede in 1874 in tweeën gesneden. Het noordwestelijk deel tegen Dordrecht aan vormt tegenwoordig 

de Dordtse Biesbosch. Getijden overstromen nog elke dag delen van dit gebied. 

D De Staart 

Het eilandenrijk ten oosten van de bedijkingen ligt ingeklemd door de rivieren het Wantij en de 

Beneden Merwede. Het westelijk deel van de Staart is door de komst van verschillende industrieën 

en woonwijken opgehoogd en ligt nu tussen de +2.5 en +4 m NAP [4]. Het oostelijk deel is de 

Sliedrechtse Biesbosch, een mix van landbouw en natuurgebied. Water krijgt hier in de toekomst 

weer meer vrij spel. 


Figuur 2.4 

Kaartenreeks met analyse van de landschappelijke ontwikkeling 

van het buitendijkse gebied op het eiland van 

Dordrecht. Het buitendijkse gebied is in de tekeningen 

blauwgroen gekleurd. 

1659 1699 1730 

A 

D 

B 

C 

1833 1856 2008 


19

In de periode 1970 t/m 2004 is de 

hoogste waterstand opgetreden op 

28 januari 1994. Bij Dordrecht is een 

waterstand opgetreden van NAP + 

2,50 m, bij ’s Gravendeel NAP + 2,39 

m en bij Moerdijk NAP + 2,18 m. Deze 

hoge waterstanden waren het gevolg 

van de extreem hoge afvoer van de 

Rijn, waarbij de hoge waterstand bij 

Dordrecht mede het gevolg was van 

een verhoogde waterstand op zee. 

Figuur 2.5 

De huidige en verwachte waterstanden bij Dordrecht 

afgezet tegen de maaiveldhoogte van het buitendijkse 

gebied van Dordrecht. 

In deze periode was de laagste 

waterstand resp. NAP - 0,71 m op 

huidige waterstanden 

N.A.P. 

(M) 

18 januari 1972, NAP - 0,64 m op 20 

januari 1979 en NAP - 0,51 m op 23 

december 1974. Ook deze laagste 

waterstand bij Dordrecht is sterk beïnvloed 

door een waterstandsverlaging 

op zee. 

waterstanden over 100 jaar 

volgens KNMI WB21 midden scenario 


volgens KNMI WB21 hoge scenario 

5.00 

4.00 

NOORDENDIJK 

eens in 2000 jaar 





3.40 

3.20 

3.00 

2.90 

2.70 

STADSWERVEN 

tussen 2.50+ en 3.50+ m NAP) 

1 keer per jaar 

2.40 


2.00 


gemiddeld hoogwaterpeil 


gemiddeld hoogwaterpeil nu 

1.80 

1.55 

1.30 

1.00 

0.90 

HISTORISCH HAVENGEBIED 

(kadehoogten tussen 1.70+ en 2.55+ m NAP) 

gemiddeld laagwaterpeil nu 

0.20 

0.00 

BINNENDIJKSE STAD 

(tussen 0.80- en 0 NAP) 


1.00-

2.3 Het (toekomstig) speelveld van wisselende waterstanden 

In dit onderzoek is het zogenaamde WB21 midden scenario over 100 jaar als uitgangspunt genomen voor 

de toekomstige waterstanden bij Dordrecht. Dit is een van de drie scenario’s voor Nederland die het KNMI in 

2000 heeft samengesteld voor de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw [5]. Dit midden scenario gaat uit van 

een mondiale temperatuurstijging van 2˚ C, een absolute zeespiegelstijging van 60 cm voor de Nederlandse 

kustzone, een neerslagtoename van 6% in Nederland, hogere en langdurigere piekafvoeren van de rivieren. 

In Werkpakket 2 is dit scenario vertaald naar de Dordtse situatie [6]. Op basis hiervan neemt de kans bij 

Dordrecht met een factor 10 toe: een waterstand die nu eens in de 10 jaar kan voorkomen, zou over 100 

jaar eens per jaar voorkomen. Over 100 jaar hoort bij een kans van 1/2000 jaar een hoogwaterstand van 

+3,40 m NAP. Dit is 40 centimeter hoger dan nu. Ter illustratie: de hoogtemaat van de primaire waterkeringen 

in Dordrecht wordt gebaseerd op een waterstand die 1/2000 jaar kan voorkomen, maar is wel een stuk 

hoger dan deze waterstand in verband met onzekerheid en golfoverslag. 

Wat betekent dit scenario voor de buitendijkse stad 

Het actuele en verwachte toekomstige overstromingsrisico is in de meeste buitendijkse stadsdelen van Dordrecht 

relatief laag. Door de hoge ligging van veel buitendijkse stadsdelen - tussen de +3 en +5 m NAP - is 

op dit moment, maar op basis van het WB21 midden scenario ook over 100 jaar de kans op een overstroming 

vrij klein. Zelfs als een overstroming plaatsvindt, is dit een heel ander fenomeen dan een overstroming 

van het binnendijkse gebied. Het water komt langzaam op, de waterdiepte blijft klein, de stroomsnelheid 

relatief laag en het water trekt zich vanzelf terug. Dit betekent dat de impact van een overstroming in een 

dergelijk gebied over het algemeen relatief klein is. Uitzondering vormt het historisch havengebied dat met 

kadehoogten tussen de +1.70 en +2.55 m NAP op basis van het midden scenario in de toekomst in meer of 

minder mate frequent met natte voeten te maken krijgt. 


21

Figuur 2.6 

Schema met de gedachtelijn voor de inrichting van een buitendijks stedelijk 

gebied: hoe groter de kans op een overstroming, hoe meer openbare 

ruimte en bebouwing worden aangepast aan een hoogwatersituatie, zodat 

de gevolgen (lasten) van het water minimaal zijn en de lusten (water als 

woon- en leefkwaliteit) maximaal. Het schema is niet bedoeld als blauwdruk 

voor de inrichting van een buitendijks gebied, maar als hulpmiddel 

voor het ontwerpproces. 

HUIDIGE 

WATERSTANDEN 

N.A.P. 

(M) 

5.00 

WATERSTANDEN OVER 100 

JAAR VOLGENS HET 

MIDDEN SCENARIO 

4.00 

niet-aangepaste bebouwing 

en openbare ruimte 

hoge routes 

norm waarop dijken gedimensioneerd worden in Dordrecht 

overlastnorm bebouwde inundatiegebieden 

bron: Nationaal Bestuursakkoord 

Water 






eens in de 10 jaar 



3.40 

3.20 

3.00 

2.90 

2.80 

2.70 

2.60 

2.50 

2.40 

2.30 

2.00 

1.80 

1.70 









hoogwaterbestendig straatmateriaal 

en vegetatie 

hoogwaterbestendige ondergrondse infra 

bebouwing met waterdichte voet 



1.40 

1.30 

1.00 

0.90 


bebouwing en openbare ruimte op palen 

amfibische bebouwing en openbare ruimte 

(normaal op vaste grond, kan drijven met hoogwater) 

gemiddeld laagwaterpeil 

0.20 

0.00 

drijvende bebouwing en openbare ruimte 


1.00-

Figuur 2.7 

Het idee van de lifeline is geopperd tijdens de Masterclass 

Europan Dordrecht in 2006 [8]. Dijken en andere hooggelegen 

routes zijn de lifelines van de stad. Zij zijn ook tijdens 

hoogwater bruikbaar en vormen de verbinding tussen lage 

en hoge gebieden in de stad. 

2.4 Wat is hoogwaterbestendig ontwerpen 

In een buitendijks stedelijk gebied in Dordrecht is een overstroming als fenomeen geen ramp: er kunnen in 

principe geen slachtoffers vallen en het leven wordt niet volledig ontwricht. Hoogwater zorgt in het slechtste 

geval voor een forse overlastsituatie. 





De kans op hoogwater is in het buitendijkse gebied afhankelijk van de maaiveldhoogte. Hoe groter de kans 

op een overstroming, hoe meer maaiveld of bebouwing en openbare ruimte moeten worden aangepast om 

de gevolgen te minimaliseren, zie figuur 2.6. In de ontwerpfase van een nieuw stadsdeel kunnen oplossingen 

om een stad fysiek hoogwaterbestendig te maken worden gecombineerd met het ruimtelijk beeld dat men 

met het plan wil realiseren. Tegelijkertijd moet de ruimtelijke structuur van het plan voldoende flexibel zijn 

om zich te kunnen aanpassen aan stijgende waterstanden in de toekomst. Naast fysieke interventies zijn ook 

maatregelen op het gebied van communicatie en beheer van belang. 

Algemeen uitgangspunt is geweest dat het gebied in alle gevallen goed ontsloten moet blijven op de omgeving, 

zodat mensen er in en uit kunnen en het gebied ook voor nood- en hulpdiensten bereikbaar blijft. 

Dit betekent dat er altijd een systeem van hoge routes aanwezig moet zijn in het gebied die aansluiten op 

andere hoge routes in de stad. In dit onderzoek worden deze hoge routes lifelines genoemd, zie figuur 2.7. 


23



Figuur 3.1 

Vogelvluchtluchtfoto met op de voorgrond Stadswerven 

omlijnd. 

3. Casus Stadswerven 

In dit hoofdstuk wordt het buitendijkse gebied Stadswerven gebruikt om verschillende ruimtelijke oplossingen 

voor het beheersen van wisselende waterstanden te testen. 

Centraal staat de vraag: 

Hoe kan Stadswerven hoogwaterbestendig ontworpen worden 

3.1 Lokatiekeuze 

Stadswerven is een buitendijks gebied dat ligt aan de rivieren het Wantij en de Merwede. Het is een voormalig 

industriegebied van 30 ha dat de komende jaren als onderdeel van het project Drechtoevers wordt 

getransformeerd naar een binnenstedelijk gebied met woningen, voorzieningen en kantoren. De gemiddelde 

maaiveldhoogte van het gebied is ongeveer +3 m NAP. In het stedenbouwkundig plan dat is vastgesteld in 

2004 [7] is gekozen voor het ophogen van het gebied naar +4 m NAP om de veiligheid ten aanzien van overstromingen 

te waarborgen. 

Stadswerven is aan veel kanten omgeven door water. Dit water is in allerlei soorten en maten aanwezig: een 

grote rivier, de Merwede, die vooral gebruikt wordt door de beroepsvaart, een kleinere rivier, het Wantij, die 

een belangrijke recreatieve functie heeft, havenbekkens en het recent weer opengegraven riviertje Vlij. De 

verschillende soorten water met verschillende gebruiksmogelijkheden maken allerlei typologieën van bebouwing 

en openbare ruimte mogelijk. Dit maakt Stadswerven tot een interessante casus voor het UFM-onderzoek. 

Een unieke plek vraagt om een bijzondere invulling in relatie tot het water. Naast het ophogen van 

het maaiveld zijn dan wellicht ook andere oplossingen kansrijk. Deze oplossingen kunnen een leerschool zijn 

voor andere buitendijkse ontwikkelingen in de regio en voor de binnenstad. 


25



Figuur 3.2 

Luchtfoto van Stadswerven 

(donkergrijs gekleurd). 

3.2 Uitgangspunten 

Stadswerven moet zich ontwikkelen tot een aantrekkelijk binnenstedelijk gebied met verschillende publieke 

voorzieningen voor Dordtenaren en mensen van buiten de stad. In het gebied zijn zo’n 1200 woningen gepland. 

De buitendijkse ligging, aan een kruispunt van vier rivieren en direct grenzend aan het oude centrum 

van Dordrecht maakt van Stadswerven een unieke plek aan het water. Op deze plek kan Dordrecht z’n identiteit 

als Hollandse waterstad opnieuw uitvinden en vormgeven. 

In de ontwerpvoorstellen die in dit onderzoek worden gedaan, zijn de volgende keuzes gemaakt: 

- Er is gekozen om te werken met een tijdshorizon van bijna 100 jaar voor een inschatting van de waterstanden 

(toekomstscenario voor 2100). Dit vanuit de visie dat de ruimtelijke structuur van een nieuw te 

ontwikkelen stadsdeel eeuwen mee kan als het goed gebeurt; 

- Er is gewerkt met het zogenaamde WB21 midden scenario omdat er in een ontwerpproces uiteindelijk 

concrete maten nodig zijn om mee te werken. Uitgangspunt is geweest dat de flexibiliteit, het vermogen 

om zich aan te passen aan onzekere (stijgende) waterstanden, niet alleen zit in directe investeringen aan 

bebouwing en openbare ruimte op dit moment, maar juist ook in de mogelijkheden om bebouwings- en 

openbare-ruimtestructuren in een later stadium nog te kunnen aanpassen als dat nodig blijkt te zijn. 

- Uitgangspunt is geweest dat hoogwater in de stad wel toelaatbaar is, maar niet binnen in woning, kantoor 

of winkel. Waterschade aan inboedels wordt niet aanvaardbaar geacht. De kans hierop wordt in de ontwerpvoorstellen 

dan ook geminimaliseerd; 

- Langs de rivier de Beneden Merwede is rekening gehouden met een bebouwingsvrije zone van 25m in 

verband met het vervoer van gevaarlijke stoffen over deze vaarweg. Langs het Wantij staat de bebouwing 

veel dichter bij het water, maar zijn wel maatregelen voorgesteld ten behoeve van aanvaarbeveiliging en 

plasbrandbeveiliging. 

- Uitgangspunt is geweest dat het gebied in principe altijd bereikbaar moet blijven voor nood- en hulpdiensten 

en ontsloten moet blijven naar de rest van de stad, zodat mensen ook altijd het gebied uit kunnen. 

- In de ontwerpvoorstellen is ook het Lijnbaangebied meegenomen ondanks dat herontwikkeling van dit 

gebied op dit moment niet aan de orde is. 


27

FOTO STADSWERVEN 

Figuur 3.3 

Stadswerven anno 2008, gezien vanaf het westen. 

Helemaal links op de foto is nog net de rivier 

Beneden Merwede te zien. Tussen Merwede en 

Wantij ligt de Kop van de Staart. In het verlengde 

van het Wantij is het Watertorenterrein zichtbaar. 

Rechts op de foto ligt het Lijnbaangebied dat 

grenst aan de Noordendijk. 


3.3 Drie stedenbouwkundige principes: terp, vloedfront en watertreden 

Het stedenbouwkundig plan voor Stadswerven uit 2004 is in dit onderzoek als vertrekpunt genomen. Om het 

gebied veilig te maken ten aanzien van hoogwater is er in dit plan gekozen voor het ophogen van het maaiveld, 

het principe terp. Hierop zijn twee alternatieve principes bedacht: vloedfront en watertreden. Deze drie 

stedenbouwkundige principes zijn als uiterste modellen getest op Stadswerven. In het schema hieronder 

staan de drie modellen beschreven: 

Terp Vloedfront Watertreden 

Ophogen maaiveld tot 

+4 m NAP 

Waterdichte linie van bebouwing 

en openbare ruimte 

langs rivieroevers 

Toestaan verschillende maaiveldhoogtes 

met verschillende 

aangepaste bouwvormen 

Gebied zal (vrijwel) nooit 

overstromen 

Op basis van huidige maaiveldhoogte 

(ongeveer +3 m 

NAP) zal gebied soms overstromen 

Hoe lager het maaiveld t.o.v. 

het water, hoe vaker het gebied 

met een overstroming te 

maken kan krijgen. 

Op de volgende pagina’s worden de drie principes uitgebreider beschreven en als drie extreme modellen voor 

Stadswerven verder uitgewerkt. 


29

3.4 Terp 

Een terp is in feite een kunstmatig opgehoogde ondergrond die bij hoogwater een droge plek biedt. Het 

historisch havengebied en de buitendijks gelegen woonwijken en havengebieden van Dordrecht kennen een 

terpachtige ondergrond. 

Natuurlijke en kunstmatige ondergrond 

In het landschap waar Dordrecht is ontstaan, leende de natuurlijke ondergrond van veen, opwassen en 

aanwassen zich niet tot nauwelijks voor vestiging zonder aanpassing van die ondergrond. Bijna altijd was 

grondverbetering nodig en werd een kunstmatige ondergrond gerealiseerd alvorens een gebied permanent 

bewoond werd. Daarnaast klonk de (veen)ondergrond in, wat leidde tot verzakkingen, waardoor het kunstmatig 

ophogen van de ondergrond een permanent terugkerende handeling was. 

Het historisch havengebied 

Dordrecht is ontstaan als een bebouwingslint op de oeverwallen van het riviertje de Thuredrith, ongeveer de 

huidige Voorstraatshaven, en werd uitgebreid naar twee kanten: de zogenaamde landzijde (aan de binnenkant 

van de Voorstraat, de latere dijk) en poortzijde, het tegenwoordig buitendijks gelegen havengebied. 

Aan de poortzijde zijn in de loop van de tijd voor het ophogen van de ondergrond verschillende methoden 

gebruikt, zoals het individueel ophogen van huizen en kavels, meer stelselmatigere ophogingen, het bouwen 

van hoofden en aanplempingen buiten het hoofd [9]. Zie figuur 3.4 en 3.5. 


Poortzijde 

Landzijde 

Figuur 3.4 

Het historisch centrum van Dordrecht. De Voorstraatshaven 

vormt de grens tussen het buitendijks 

deel (de Poortzijde) en het binnendijks deel 

(de Landzijde). De Poortzijde is in verschillende 

fases opgehoogd. 

Figuur 3.5 

Een archeologische doorsnede uit de ondergrond van de Poortzijde met de 

verschillende fases van ophogen verbeeld. 

Figuur 3.6 

Een terp (griendheuvel) in het agrarische poldergebied op het eiland van 

Dordrecht. 


31

Figuur 3.7 

Verschillende lagen van het 

model Terp. 

Terp als stedenbouwkundig model voor 

Stadswerven 

0 

200 M 

LAND EN WATER 

In het model Terp wordt het maaiveld opgehoogd 

naar +4 m NAP. Op basis van deze hoogte zal het 

gebied (vrijwel) nooit overstromen. Daarom is de 

bebouwing en openbare ruimte niet aangepast op 

hoogwater. Zie figuur 3.7 en 3.8. 

0 

200 M 

LIFELINENETWERK 

Dijken en andere hoge wegen 

zorgen ervoor dat gebied onder 

alle omstandigheden bereikbaar 

is. 

De terp is een van de oudste hoogwaterbestendige 

stedenbouwkundige principes: al eeuwen geleden 

zochten bewoners in dit laagland de hoogste plekken 

in het landschap op om zich te vestigen en als 

deze er niet waren, dan creëerden ze deze plekken 

kunstmatig. Het model Terp bouwt voort op een traditie 

van (kunstmatig) ophogen in de zones tussen 

de dijk en de rivier en past in stedelijke hoogwaterstrategie 

waar hoge gebieden, bruggen, wegen en 

dijken een netwerk van droge plekken vormen in 

tijden van nood. 

BEWERKING MAAIVELD 

Het maaiveld wordt in z’n geheel 

opgehoogd naar +4 m NAP. 

0 

200 M 

STEDELIJK WEEFSEL 

De structuur van bebouwing en 

openbare ruimte houdt geen rekening 

met water in het gebied. 


0 

200 M

DIJK 

4 m +NAP 

MAAIVELD BUITENDIJKS GEBIED 

4 m +NAP 

N.A.P. 

(M) 

20 

GHW 

0,90 m +NAP 

10 

+3.40 +NAP | 1x in de 2000 jaar 

+2.40 +NAP| 1x per jaar 

+1.30 +NAP | GHW 

0 

Figuur 3.8 

Principedoorsnede van het model ‘Terp‘ 

Kunstmatig opgehoogd maaiveld naar +4 m NAP 

Hoogwater in gebied komt (vrijwel) nooit voor 

Bebouwing en openbare ruimte is hier dan ook niet op ingericht 


33

3.5 Vloedfront 

(Op de volgende pagina) 

Een vloedfront is in feite een waterkering geïntegreerd in een front van bebouwing en openbare ruimte, al 

dan niet vast of flexibel. 

Het is een principe dat in Nederland in verschillende vormen is toegepast in oude binnensteden. Door de 

dichte en vaak monumentale bebouwing kon het maaiveld op den duur niet meer structureel opgehoogd 

worden. Waterstanden werden wel hoger en daarom waren andere oplossingen noodzakelijk om droge voeten 

te houden. Oude lineaire structuren zoals dijken, kades, stadsmuren en waterfronten werden gebruikt. 

Ophogingen, permanent of tijdelijk, werden geïntegreerd in de bebouwings- en openbare ruimtestructuur 

van de stad. Voor voorbeelden, zie figuur 3.9. 

Vloedplanken op de Voorstraat 

De Voorstraat in Dordrecht is een voorbeeld van een flexibel vloedfront. De Voorstraat is een dijk en al eeuwenlang 

onderdeel van de primaire waterkering die de binnendijkse stad tegen hoogwater beschermd. 

Al in het begin van de 20ste eeuw werd gezocht naar oplossingen om de Voorstraat als dijk te verhogen. 

Omdat ophogen van het dijklichaam zelf geen optie was, is het vloedschottensysteem bedacht. In de gevels 

van de panden aan de waterzijde van de Voorstraat (en ook die van de Prinsenstraat en Riedijk) zijn pinnen 

bevestigd. Hierin kunnen tijdens hoge waterstanden vloedplanken gehangen en vastgeschroefd worden die 

het water keren. In de open ruimtes tussen de panden zijn trappen gemaakt die ook een kerende functie 

hebben. Ieder jaar wordt tijdens het zogenaamde Vloedschottenfestival het plaatsen van de schotten geoefend 

en gecontroleerd of de betreffende gevels nog aan de eisen voldoen. 

Figuur 3.9 

Voorbeelden van (potentiële) vloedfronten: 

1 en 2: Vloedschotten Voorstraat, Dordrecht 

3 en 4: Dordtse Wand, Noordendijk, Dordrecht 

5: Keermuur en -deur Scheldekaaien Antwerpen 

6: Stadsmuur Kampen 

7: Amstelsluis, Amsterdam 

8: Stadswallen Gorinchem 

9: Java-eiland, Amsterdam 

10: Pakhuizen Korte Engelenburgerkade, Dordrecht 

11: Hafencity, Hamburg 

12: Werfkelders Bassin, Maastricht 


1 2 3 4 

5 6 7 8 

9 10 11 12 


35

Figuur 3.10 

Verschillende lagen van het 

model Vloedfront. 

Vloedfront als stedenbouwkundig model voor 

Stadswerven 

0 

0 

200 M 

200 M 

LAND EN WATER 


Dijken en andere hoge wegen 

zorgen ervoor dat gebied onder 

alle omstandigheden bereikbaar 

is. 

In het model Vloedfront is uitgegaan van de huidige 

maaiveldhoogte (gemiddeld tussen +3 en +3.5 

m NAP). Op basis hiervan zal het gebied soms 

overstromen. Dit betekent dat er aangepast moet 

worden gebouwd, maar ook dat er gezocht moet 

worden naar relatief simpele oplossingen die ook 

nog een andere betekenis hebben dan alleen floodproof. 

Zie figuur 3.10 en 3.11. 

De bebouwing en openbare ruimtes langs het water 

vormen in dit model een waterdichte gesloten linie 

die in geval van zeer hoogwater het gebied erachter 

droog houden. Deze linie sluit aan op al hoger 

gelegen delen in de omgeving. Het floodproof 

maken van de vloedfrontbebouwing en openbare 

ruimte wordt gecombineerd met typisch stedelijke 

typologieën zoals een verhoogd maaiveld boven een 

parkeergarage, een terras, een arcade. 


Bebouwing en openbare ruimte 

zorgen voor een waterdichte linie 

langs de oevers die de hooggelegen 

delen verbindt 

Het model Vloedfront is geïnspireerd door de Voorstraat 

in Dordrecht, een eeuwenoude dijk, maar ook 

hoofdwinkelstraat, die als waterkering met de tijd 

opgehoogd is door aanpassingen in de bebouwing 

en openbare ruimte aan de havenzijde: te plaatsen 

vloedschotten voor de gevels en muurtjes en trappen 

voor de openbare ruimte tussen de bebouwing. 

0 

200 M 


Een dicht weefsel van bebouwing 

met relatief kleine openingen 

hiertussen 


0 

200 M

DIJK 

4 m +NAP 


3 m +NAP 

N.A.P. 

(M) 

20 

GHW 

0,90 m +NAP 

10 

+3.40 +NAP | 1x in de 2000 jaar 


+1.30 +NAP | GHW 

0 

Figuur 3.11 

Principedoorsnede model ‘Vloedfront‘ 

Bestaande maaiveldhoogte tussen +3 en +4 m NAP is uitgangspunt 

Hoogwater in gebied komt incidenteel voor 

Bebouwing en openbare ruimte is met tijdelijke of permanente maatregelen hierop voorbereid 


37

3.6 Watertreden 

(Op de volgende pagina) 

In een havenstad wordt vanoudsher op en rond de oevers van rivier en haven de grens tussen land en water in 

de bebouwing en openbare ruimte voortdurend opgezocht, zie figuur 3.12. Het principe Watertreden laat verschillende 

maaiveldhoogtes toe en zoekt de hoogwaterbestendigheid in bijzondere typologieën voor bebouwing 

en openbare ruimte. 

In Dordrecht is de overgang tussen land en water in het buitendijks gebied door de tijd heen op veel manieren 

vormgegeven: 

Kade: Een harde lijn tussen de stad en het water, vaak geschikt voor het aanleggen van (binnenvaart)schepen 

en eventuele laad- en losactiviteiten. 

Waterfront: bebouwing met voet in het water. Ook een harde lijn tussen land en water, maar dan geprivatiseerd. 

Trap en steiger: Elementen die het water bereikbaar maken vanaf het land om bijvoorbeeld op een boot te over 

te stappen. Boten kunnen hier tijdelijk of permanent aanleggen. De steigers drijven veelal en bewegen mee 

met het dagelijks ritme van de waterstanden 

Hellingbaan: Ooit aangelegd ten behoeve van de scheepsbouw, om schepen op het droge en weer terug het 

water in te kunnen transporteren. 

Talud: Een geleidelijke overgang tussen land en water, soms natuurlijk, soms verhard gematerialiseerd. Een 

natuurlijk talud brengt biesbos de stad in. 

Ponton, vlot: Drijvend maaiveld waarop bebouwing, een plein of een podium geplaatst kan worden. Beweegt 

mee met de dynamiek van het water en kan eventueel verplaatst worden. 

Boot: Vervoer over water, voor sport, recreatie of handel. Maakt verbindingen over het water tussen verschillende 

oevers mogelijk. Brengt de rivier tot leven. 

Figuur 3.12 

Overgangen tussen land en water: 

1: Steiger Voorstraatshaven, Dordrecht 

2: Plan Tij, Dordrecht 

3: Voorstraatshaven, Dordrecht 

4: Drijvend terras, Dorsoduro, Venetië 

5: Scheepshelling, Stadswerven 

6: Zaanoevers, Zaandam 

7: Drijvende huizen, Zweden 

8: Zeilboten op het Wantij, Dordrecht 

9: Laden en lossen, Venetië, 

10: Overgang vast naar drijvend, Dordrecht 

11: Jachthaven, Malmo, Zweden 

12: Waterbushalte, Dordrecht 


1 2 3 4 

5 6 7 8 

9 10 11 12 


39

0 

tot 

+2.9 

+4 

Figuur 3.13 

Verschillende lagen van het model 

Watertreden. 

Watertreden als stedenbouwkundig model voor 

Stadswerven 

0 

200 M 

LAND EN WATER 


Dijken en andere hoge wegen zorgen 

ervoor dat gebied onder alle omstandigheden 

bereikbaar is. Een systeem 

van multifunctionele steigers ontsluit en 

In het model Watertreden worden de randen van 

Stadswerven - de zones langs de Noordendijk en 

langs de Beneden Merwede - opgehoogd naar een 

niveau dat (vrijwel) nooit overstroomt. In de zones 

langs het Wantij wordt het water juist opgezocht, 

zodat dit gebied vaak overstroomt of zelfs permanent 

onder water staat. De randen zouden (afhankelijk 

van de bodemvervuiling) kunnen worden 

opgehoogd met de grond van het centrumgebied 

dat wordt afgegraven (gesloten grondbalans). Zie 

figuur 3.13 en 3.14. 

0 

200 M 

+1 

+4 

+3 

+4 

+2 

+2 

beschermd gebied langs Wantij. 


Het maaiveld kent verschillende hoogtes: 

hoog langs de Noordendijk en 

de Beneden Merwede, lager rond het 

Wantij. 

Op de opgehoogde randen kan traditioneel gebouwd 

worden. In het centrumgebied is bewust de confrontatie 

met het water opgezocht en kan geëxperimenteerd 

worden met allerlei vormen van hoogwaterbestendig 

bouwen. Hier, in het hart van Stadswerven, 

is de dynamiek van de rivier overal zichtbaar en 

voelbaar. Een langzaamverkeersroute over kades en 

steigers langs het Wantij verbindt Stadswerven met 

de omgeving, houdt het water openbaar toegankelijk, 

maakt de dynamiek van het water zichtbaar en 

voelbaar voor iedereen, behoudt de contouren van 

de rivier en kan worden gebruikt als aanvaar- en 

brandbeveiliging. 

+4 

0 

200 M 


Robuuste bebouwing op de opgehoogde 

zones langs de randen, fijnmazigere 

transparante bebouwing in gebied rond 

het Wantij. 

Het model Watertreden is geïnspireerd door de 

houtindustrie die ooit in het Stadswerven gebied 

aanwezig was. Hout werd in vlotten over de rivier 

van Duitsland naar Dordrecht getransporteerd waar 

het verwerkt werd in houtzagerijmolens. Ten tijde 

van deze industrie was het water DE centrale plek 

waarop en waarlangs gewerkt en gewoond werd. De 

houtvlotten waarop zelfs tijdelijk gewoond kon worden, 

staan voor het meebewegen met de dynamiek 

van het water. 


0 

200 M

DIJK 

4 m +NAP 


variërend tussen 2 m en 4 m +NAP 

N.A.P. 

(M) 

20 

GHW 

0,90 m +NAP 

10 

+3.40 +NAP | 1x in de 2000 jaar 


+1.30 +NAP | GHW 

0 

Figuur 3.14 

Principedoorsnede model ‘Watertreden‘ 

Maaiveld loopt van +4 m NAP af naar de rivier 

Hoogwater in gebied komt, aflopend naar de rivier, (vrijwel) nooit, incidenteel, met enige regelmaat tot zeer frequent voor 

Hoe lager het maaiveld, hoe intensiever de bebouwing en openbare ruimte is aangepast op de aanwezigheid van water 


41

3.7 Drie principes terp, vloedfront en watertreden gecombineerd op Stadswerven 

Een buitendijks gebied veilig maken ten aanzien van hoogwater kan op verschillende manieren: zowel oplossingen 

in het maaiveld als in de bebouwing en openbare ruimte zijn mogelijk. In dit onderzoek is wel steeds 

uitgangspunt geweest dat een gebied hoe dan ook bereikbaar en aangehaakt moet zijn op de rest van de 

stad: een ’lifeline’-systeem van hooggelegen routes die aansluiten op bestaande dijken en (vrijwel) altijd 

droog blijven. 

Drie principes 

Naast het ophogen van het maaiveld (terp) zijn het creëren van een flexibel waterdicht bebouwingsfront 

(vloedfront) en het al dan niet verregaand aanpassen van bebouwing en openbare ruimte aan een natte 

situatie (watertreden) ruimtelijke benaderingen voor het fysiek hoogwaterbestendig maken van een buitendijks 

stadsdeel. Ze zijn op Stadswerven in hun uiterste vorm verkend. Waar terp een totale bewerking van 

het maaiveld is die hoogwater in het stedelijk gebied vrijwel uitsluit, integreren vloedfront en watertreden de 

gewenste veiligheid ten aanzien van hoogwater met bijzondere typologieën voor de bebouwing en openbare 

ruimte. Deze maken ophogen van het maaiveld overbodig. Wisselende maaiveldhoogtes maken een 

stadsdeel spannender en afwisselender. Hoe dichter het maaiveld zich bij het water bevindt, hoe sterker de 

dynamiek van dat water ervaren kan worden. 


Afstand nemen van water tot 

‘veilige’ hoogte 

Dichtbij het water blijven, voorbereid 

zijn op; 

Het water deels opzoeken en 

gebruiken; 

bouwen zonder aanpassingen 

voor een natte situatie 

aangepast bouwen 

met simpele (tijdelijke) maatregelen 

of maatregelen die ook ander 

(ruimtelijk) doel dienen 

aangepast bouwen 

met dynamiek water als kwaliteit 

voor bijzonder leefmilieu 

De drie principes zijn nog een keer op Stadswerven geprojecteerd. Er is gekeken welk principe op welke plek 

logischerwijs toepasbaar is. Dit heeft geleid tot een basisschema waarbinnen verschillende uitwerkingen 

mogelijk zijn, zie figuur 3.15. Dit schema is zeker geen blauwdruk, maar laat zien hoe de drie principes terp, 

vloedfront en watertreden zijn toe te passen, te integreren en te combineren in een totaal ruimtelijk concept 

voor Stadswerven. 


Figuur 3.15 

Schema waarin de drie principes terp, vloedfront 

en watertreden worden gecombineerd op 

Zwijndrecht 

NOORD 

Papendrecht 

Stadswerven. 

BENEDEN MERWEDE 

OUDE MAAS 

4 

7 

Merwedestraat, lifeline over de Staart 

WANTIJ 

6 

Voorstraat 

Historisch 

havengebied 

Centrum 

1 

TERP 

VLOEDFRONT 

WATERTREDEN 

5 

WANTIJ 

2 

3 

1. Lijnbaangebied en Riedijkshaven 

2. Noordendijkzone 

3. Watertorenschiereiland 

4. Kop van de Staart, Merwedezone 

5. Vlijzone 

6. Kop van de Staart, Wantijzone 

7. Hellingpark 

VLIJ 

0 

200 M 

Noordendijk 

1. LIJNBAAN EN 

2. NOORDENDIJKZONE 

3. WATERTOREN 

4. KOP VAN DE STAART, 

5. VLIJZONE 

6. KOP VAN DE STAART, 

7. HELLINGPARK 

RIEDIJKSHAVEN 

SCHIEREILAND 

MERWEDEZONE 

WANTIJZONE 

In dit gebied vinden op 

Het gaat hier om een al 

Het gebied is in het 

Het ophogen van het 

De ligging aan Wantij, 

Een minder streng nau- 

Het omvormen van de 

korte termijn geen groot- 

deels opgehoogde zone 

verleden al voldoende 

gebied (terp) ligt hier om 

met een minder streng 

tisch regime, de aanwe- 

oude scheepshelling tot 

schalige ontwikkelingen 

(terp) in verlengde van 

opgehoogd en is dus te 

verschillende redenen 

nautisch regime en in 

zigheid van een haven en 

getijdepark past in het 

plaats. Het vloedfront- 

Noordendijk met serie 

beschouwen als terp. Deze 

voor de hand: de grote 

de luwte van vaarroute 

een landtong maken het 

principe watertreden. 

principe kan hier gebruikt 

grote bestaande gebou- 

sluit bovendien direct aan 

maat van de rivier, het 

maakt hier het concept 

principe watertreden goed 

worden als faserings- 

wen, deels industrieel 

op de potentiële lifelines 

strenge nautisch re- 

watertreden kansrijk. 

toepasbaar. Dit is het hart 

maatregel, vooruitlopend 

erfgoed. 

Noordendijk en 

gime, de toepassing van 

van Stadswerven, waar 

op toekomstige ontwik- 

Oranjelaan. 

robuuste bebouwing die 

water een gebruiksvoor- 

kelingen. 

aansluit op het silhouet 

werp voor de Dordtenaar 

van de binnenstad en 

kan worden. 

Papendrecht, de potentie 

als toekomstig onderdeel 

van grotere terpzone. 


43

Figuur 3.16 

Doorsnede over Stadswerven van noord naar zuid waar een reeks aan bijzondere 

plekken voorbij komt (de zone langs de Merwede, de haven, de landtong, 

het Wantij, het schiereiland van het Watertorenterrein, de Vlij en de dijkzone) 

en de manier waarop de relatie met het water gezocht kan worden. 

Beneden Merwede Kop van de Staart Haven Landtong 

Wantij Schiereiland Watertoren Vlij Noordendijkzone Dijk 

water 

vloedfront of watertreden 

terp 


Figuur 3.17 

Mogelijk toekomstbeeld voor 

Stadswerven waarin verschillende 

bouwstenen van de principes 

terp, vloedfront en watertreden 

toegepast zijn. 


45

3.8 Over hoogwater, gevolgen, communicatie en beleid 

In dit ontwerpend onderzoek worden drie stedenbouwkundige principes voorgesteld voor het buitendijkse 

gebied. De principes kunnen heel goed gecombineerd worden toegepast, de achterliggende benaderingswijze 

ten aanzien van waterveiligheid is wel verschillend: 

- terp: verdedigende aanpak, water wordt volledig buitengesloten 

- vloedfront: ook een verdedigende aanpak maar dan geïntegreerd in een lijn van bebouwing en 

openbare ruimte, al dan niet tijdelijk inzetbaar 

- watertreden: water wordt toegelaten in stad, bebouwing en openbare ruimte anticiperen hierop 

In het UFM-project is de ontwikkeling van een aanpak voor het buitendijkse gebied benaderd vanuit verschillende 

werkvelden. De stedenbouwkundige voorstellen zijn de basis geweest voor en gevoed door de schadeanalyse 

en overstromingsanalyse, het opstellen van communicatiestrategieën en het vormgeven aan een 

nieuw beleid- en regelgevingskader voor buitendijkse gebieden. 

Uit de overstromingsmodellen van WP2 bleek het gedrag van hoogwater in de modellen terp en vloedfront 

redelijk beheersbaar: als het water al boven kadeniveau uitstijgt, dan komt het langzaam op en bereikt nooit 

Figuur 3.18 

Een pakhuis aan de Korte Engelenburgerkade 

in Dordrecht tijdens een 

hoogwatersituatie. 


een hoge stroomsnelheid. Zodra het water meer wordt toegelaten in de stad, zoals in het model watertreden, 

wordt het gedrag van het water veel relevanter: stroomsnelheden, vervuiling en afvoer worden dan belangrijke 

variabelen in de uitwerking van een ontwerp. 

De schade-analyses (WP3) lieten zien dat het interieur van bebouwing, de inboedel, de belangrijkste schadepost 

kan zijn na een hoogwatersituatie. Gevoelsmatig is water in het gebouw ook niet snel acceptabel voor 

gebruikers. In dit ontwerpende onderzoek is dan ook altijd als uitgangspunt genomen dat hoogwater in de 

stad wel toelaatbaar is, maar niet binnen in woning, kantoor of winkel. Een gebouw moet of kunnen meebewegen 

met het water, of beschermende maatregelen hebben, zoals een opgehoogd vloerpeil of een waterdichte 

gevel. Om het dagelijks leven niet te ontwrichten zijn ook in de openbare infrastructuur maatregelen 

van belang: bijvoorbeeld transformatiekastjes op terpen, terugslagvoorzieningen in de riolering en afwateringssystemen 

die het water snel kunnen afvoeren van de straat. 

Bij de drie concepten is de veiligheid ten aanzien van water op verschillende schaalniveaus geregeld (zie 

WP6). Met een ophoging van het maaiveld, de terp, is op wijk- of buurtniveau een bepaalde veiligheid gegarandeerd. 

Een vloedfront is een collectieve veiligheidsmaatregel op bouwblokniveau en bij watertreden is de 

veiligheid veelal op individueel niveau geregeld. 

In WP5 is nagedacht over een communicatiestrategie voor het buitendijkse gebied. Nederland heeft een sterke 

traditie in het buitensluiten van water door het maken van dijken en ophogingen. Doordat de dynamiek 

van zee en rivier bijna overal is ingedamd, is het bewustzijn en de alertheid van Nederlanders afgenomen. 

Een hoogwatersituatie in het buitendijkse gebied van Dordrecht hoeft geen grote bedreiging te zijn. Met een 

verdedigende aanpak, waarin het water buiten de stad wordt gehouden, worden de gevaren van water, maar 

ook de gebruikswaarde en belevingswaarde van water op afstand gehouden. In het concept watertreden 

wordt toegestaan dat een hoogwatersituatie soms of vaker onderdeel is van het dagelijks leven in de buitendijkse 

stad. Het water communiceert dan zelf met de stad. 


47

3.9 Klimaatveranderingen: aanpassingsvermogen van een stadsdeel 

In dit onderzoek is gebruik gemaakt van scenario’s om een gevoel te krijgen bij de te verwachte waterstanden 

in de toekomst. Een scenario is een ‘mogelijke toekomst’, wat er in werkelijkheid gaat gebeuren blijft 

onzeker. In hoeverre kan een stedelijk gebied zich aanpassen aan hoger uitvallende waterstanden 

Een nieuwe stedenbouwkundige structuur van dijken, straten, pleinen, parken en bouwblokken wordt aangelegd 

voor de zeer lange termijn: als het goed gebeurt, kan de structuur honderden jaren mee. In een 

dergelijke structuur kunnen in de loop van de tijd wel veranderingen plaatsvinden: de inrichting van de 

buitenruimte wordt vernieuwd, sommige gebouwen worden vervangen, interieurs worden verbouwd. Deze 

vernieuwingen in de loop van de tijd kunnen gecombineerd worden met het toevoegen van nieuwe maatregelen 

ten aanzien van hoogwater. Voor voorbeelden, zie figuur 3.19 en 3.20. 

Op basis van het gebruikte scenario in dit onderzoek krijgt Dordrecht over 100 jaar te maken met gemiddeld 

40 cm hogere waterstanden. Het WB21 hoge scenario zou (indicatief) nog eens 25 cm hogere waterstanden 

bij Dordrecht betekenen dan het midden scenario. De verwachte toekomstige waterstandverhogingen in 

Dordrecht liggen dus in de orde van decimeters. Zie figuur 3.21. Dit is een bandbreedte in de hoogtemaat 

waarvoor oplossingen zijn te bedenken die passen in een geleidelijk verlopend veranderingsproces van de 

stad in de bebouwing en openbare ruimte. 

Voor de historische binnenstad van Dordrecht zijn in de toekomst waarschijnlijk ingrijpendere oplossingen 

nodig. Eeuwenoude structuren zoals de Voorstraat en kades in het havengebied zijn in het verleden meerdere 

malen aangepast. Onderzocht moet worden welke aanpassingen nodig en mogelijk zijn om het gebied 

ook in de toekomst voldoende veilig te houden. 

Op het moment dat verwachte toekomstige waterstanden niet decimeters, maar meters hoger zijn dan de 

huidige waterstanden, is ‘flood management’ op het niveau van een stad of stadsdeel niet meer aan de orde, 

maar worden ruimtelijke keuzes en ingrepen op een hoger schaalniveau (minimaal Nederlandse laagland) 

relevant. 


Figuur 3.19 

Een voorbeeld van een stedelijke vernieuwing die is gecombineerd met noodzakelijke 

nieuwe waterstaatkundige maatregelen is de zogenaamde Dordtse 

wand. Eind jaren negentig moest de Noordendijk in Dordrecht verzwaard worden. 

Deze dijkverzwaring is gecombineerd met nieuwe woningbouw aan de 

landzijde van de dijk. Door toepassing van een L-vormige keerwand, deels in 

de bebouwing, werd de dijk versterkt en ontstond meer ruimte in het profiel 

van de dijk voor fietspaden en groen. 

links: de Noordendijk in 1940 

rechts: de Noordendijk in 2008 

2,60 m 

4 m 

2,60 m 

Figuur 3.20 

Een mogelijke maatregel 

die de flexibiliteit van een 

gebouw naar de toekomst 

vergroot, is het toepassen 

van hoge ‘plinten‘. Hogere 

eerste bebouwingslagen 

zijn in een binnenstedelijk 

gebied een ruimtelijke 

kwaliteit omdat er naast 

wonen, ook goed andere 

functies zoals kantoren, 

ateliers en winkels een plek 

kunnen krijgen en het ook 

visueel aantrekkelijk is. 

Daarnaast kan in een hoge 

eerste bebouwingslaag het 

vloerpeil in de loop van de 

tijd relatief gemakkelijk 

opgehoogd worden. Dit kan 

weer leiden tot een nieuwe 

bijzondere plattegrond, 

bijvoorbeeld splitlevel. 

Figuur 3.21 

Bandbreedtes tussen de huidige waterstanden en de verwachte waterstanden over 100 jaar 

volgens een gemiddeld en een extreem scenario. 

25 cm 

40 cm 

huidige waterstanden 


volgens KNMI WB21 midden scenario 


volgens KNMI WB21 hoge scenario 











gemiddeld hoogwaterpeil nu 

N.A.P. 

(M) 

5.00 

4.00 

3.40 

3.20 

3.00 

2.90 

2.70 

2.40 

2.00 

1.80 

1.55 

1.30 

1.00 

0.90 

NOORDENDIJK 

STADSWERVEN 

tussen 2.50+ en 3.50+ m NAP) 

HISTORISCH HAVENGEBIED 

(kadehoogten tussen 1.70+ en 2.55+ m NAP) 

4 m 

gemiddeld laagwaterpeil nu 

0.20 

0.00 

BINNENDIJKSE STAD 

(tussen 0.80- en 0 NAP) 

1.00- 


49


4. UFM in een breder perspectief 

In dit hoofdstuk staat de volgende vraag centraal: 

Hoe kan deze Dordtse kennis gebruikt worden voor andere plekken 

4.1 Iedere stad en plek vereist maatwerk 

Een buitendijkse plek kent een eigen karakteristiek, context en specifieke wateropgave. Deze lokale condities 

zijn bepalend voor de keuze van ruimtelijke oplossingen ten aanzien van hoogwater. 

Een specifieke conditie van Dordrecht is bijvoorbeeld de aanwezigheid van een zoetwatergetijdensysteem 

waarin de kwaliteit van de dagelijks terugkerende waterdynamiek kan worden gebruikt, zonder de negatieve 

impact van zout of brak water. Daarnaast heeft het Wantij als recreatieve vaarweg een veel minder streng 

nautisch regime dan vaarwegen voor de beroepsvaart. Cruciaal is ook het verschil tussen de verwachte extreme 

waterstanden en de bestaande maaiveldhoogte van het land: deze is in Dordrecht gemiddeld genomen 

vrij klein, waardoor in een oplossing maar een klein stukje hoogte hoeft te worden overbrugd om al veilig te 

zitten. Dit maakt goede architectonische en stedenbouwkundige oplossingen mogelijk en biedt kansen voor 

het maken van bijzondere leefmilieus. 

Oplossingen in de geest van de plek 

Het beheersen van hoogwater is van alle tijden, elke deltastad of rivierenstad heeft een oeuvre aan maatregelen 

die vaak al eeuwenlang beproefd zijn en passen bij de specifieke karakteristieken van water en land 

op een plek. Het herontdekken van deze eeuwenoude oplossingen, ze opnieuw uitvinden en - aangepast aan 

hedendaagse eisen - in een nieuwe vorm toepassen in een moderne wijk, is wat in dit onderzoek wordt voorgesteld. 

De principes terp, vloedfont en watertreden zijn alle drie geïnspireerd op een Dordts en Hollands 

verleden van omgaan met hoogwater. Hergebruik van historische principes die zich al bewezen hebben, blijft 

dichtbij het voorstellingsvermogen van mensen en maakt de acceptatie voor een bepaalde oplossing groter. 

Ontwerpen met een zekere nuchterheid, voortbouwen op een traditie en durven vertrouwen op nieuwe technieken, 

dat maakt Dordrecht tot opnieuw verbeterde Hollandse waterstad. 

Figuur 4.1 

De Voorstraatshaven in 

Dordrecht 


51

Voor de buitendijks gelegen stadsdelen van Dordrecht en de Drechtsteden zijn mogelijke toepassingen van 

de drie principes terp, vloedfront en watertreden beschreven in onderstaand schema: 


Als vluchtheuvel in stedelijke evacuatiestrategie 

Als afdekking van vervuilde grond 

in bijv. voormalig industriegebied 

Langs brede rivieren, waar de 

verticale afstand tot het water 

gecompenseerd wordt door de 

breedtemaat van het water, zodat 

het water toch beleefbaar blijft. 

Om bestaande (cultuurhistorisch 

waardevolle) stad floodproof te 

houden 

Als relatief simpel uitvoerbare tijdelijke 

of permanente maatregel 

Kan ook ingezet worden in een 

faseringsproces 

In havenbekkens of in zijgeulen 

van rivieren waar het nautisch 

regime (i.v.m. risico’s van aanvaringen, 

plasbranden enz.) niet 

zo streng is als op de doorgaande 

vaarwegen 

Als openbare ruimte langs oevers 

waar dit nautisch regime wel geldt 

In combinatie met afgraven vervuilde 

grond 

Om dynamiek water in horizontale 

en verticale vlak zichtbaar te 

maken 

Op basis hiervan is voor de buitendijkse stadsdelen van de Drechtsteden een kansenkaart gemaakt, zie 

figuur 4.2. Dit is een eerste verkenning die in nader onderzoek kan worden uitgewerkt. 


Figuur 4.2 

Kansenkaart Drechtsteden 

Een eerste verkenning van de mogelijke toepassing 

van de drie principes op andere Drechtoeverlocaties 

op basis van intuïtieve inventarisatie van lokale condities. 

Kaart zonder status. 

TERP 

VLOEDFRONT 

WATERTREDEN 


53



Figuur 4.3 

Een deel van het historische waterfront van Dordrecht. 

4.2 Structuurvisie: Dordrecht als Hollandse waterstad 

De Structuurvisie Dordrecht 2020 beschrijft de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van de stad en het eiland 

van Dordrecht in de komende 12 jaar. Er is een structuurbeeld ontworpen dat abstract verbeeldt hoe de stad 

nu is en hoe zij verder ontwikkeld gaat worden. Een van de kleuren in dit structuurbeeld staat voor Hollandse 

Waterstad. 

Stad aan 

Europese corridors 

Hollandse waterstad 

Brandpunten 

van stad en regio 

Dordrecht is al eeuwenlang een Hollandse waterstad. De stad is gevormd door het water dat haar omringt: 

de ligging op een kruispunt van rivieren bracht de stad veel welvaart, maar zorgde ook voor overstromingen 

die bepalend zijn geweest voor de landschappelijke ontwikkeling van het eiland van Dordrecht. Internationale 

trends en lokale ambities op het gebied van watergebonden economische activiteiten, scheepvaart, 

recreatievaart, wonen aan het water en klimaatveranderingen maken de relatie tussen de stad en de rivieren 

opnieuw actueel. Hoe kan Dordrecht zich zowel binnendijks als buitendijks veilig verder ontwikkelen, zo dat 

de lasten van het water minimaal zijn en de lusten maximaal 

Figuur 4.4 

Stad aan de Biesbosch 

Het structuurbeeld uit de structuurvisie Dordrecht 2020. 

Strategische betekenis buitendijkse stadsdelen 

In dit onderzoek is al geconstateerd dat de meeste buitendijkse stadsdelen relatief hoog liggen. Gezien de 

hoge ligging, de kleine kans op een overstroming en de geringe impact die een overstroming zou hebben, 

is de buitendijkse stad misschien wel de veilige haven van Dordrecht bij uitstek. Dit deel van de stad kan 

mogelijk als vluchtheuvel betekenis krijgen voor de lagere stadsdelen in samenhang met een hoog gelegen 

routesysteem door de stad. Dit idee kan gebruikt worden in een stedelijke of regionale hoogwaterstrategie 

waarin stad en regio - naast een verdedigende aanpak - voorbereid zijn op hoogwater en zelfredzaam kunnen 

zijn tijdens een eventuele overstroming van de laaggelegen poldergebieden. Voor een dergelijke hoogwaterstrategie 

kunnen ook andere ideeën onderzocht worden, zoals het opdelen van het eiland in kleinere 

compartimenten. Dit idee kan in een vervolgonderzoek verder uitgediept worden. 

Figuur 4.5 

De potentiële betekenis van de dijkenstructuur op het 

eiland van Dordrecht als onderdeel van een netwerk van 

hooggelegen routes en plekken en bruikbaar voor een opdeling 

in compartimenten. 


55

Figuur 4.6 

De stormvloedkeringen en dammen voor de Nederlandse kust en 

de maatregelen langs de rivieren van het programma Ruimte voor 

de Rivier. 


4.3 Flood management op verschillende schaalniveaus 

Urban flood management is het beheersen van overstromingsrisico’s op het niveau van de stad. 

Om het water te kunnen sturen, reguleren en bijvoorbeeld meer ruimte te geven is flood management op 

een veel groter schaalniveau nodig. Interventies uit het Deltaplan en het lopende programma Ruimte voor 

de Rivier zijn in staat de waterstand bij Dordrecht te beïnvloeden (zie figuur 4.6). Bijvoorbeeld doordat de 

rivier verder stroomopwaarts meer ruimte kan krijgen ten tijde van een piekafvoer. Of doordat keringen in 

de zeegaten (Maeslantkering, Hartelkering, Haringvlietsluizen) gesloten worden. Het kunnen beheersen van 

waterstanden op verschillende schaalniveaus (aan verschillende knoppen kunnen draaien) maakt een stad 

als Dordrecht uiteindelijk minder kwetsbaar ten aanzien van hoogwater. 

Figuur 4.7 

Mogelijke invulling van de 

‘afsluitbaar open’-variant voor het 

Rijnmondgebied (Ties Rijcken, TU Delft, 2008) [10] 

In het advies van de Deltacommissie 2008 [10] worden een aantal concrete aanbevelingen gedaan om het 

veiligheidsniveau van Nederland ten aanzien van water op de korte en middellange termijn te verbeteren. 

Eén aanbeveling is het nader onderzoeken van een zogenaamd ‘afsluitbaar open‘ Rijnmond. In dit idee 

kunnen de rivieren in het verstedelijkte gebied tussen Rotterdam en Dordrecht vanuit zowel het westen als 

het oosten afgesloten worden. Piekafvoeren van Rijn en Maas worden in dit idee via de zuidwestelijke delta 

afgevoerd, zie figuur 4.7. Dit idee illustreert hoe het water op een schaalniveau groter dan de stad gestuurd 

kan worden. 


57


5. Slotbeschouwing 

5.1 Algemene conclusie 

In dit laatste hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de centrale onderzoeksvraag van werkpakket 4: 

Hoe kunnen de buitendijkse stadsdelen van Dordrecht hoogwaterbestendig ontworpen worden 





Het ophogen van het maaiveld is een voor de hand liggende maatregel om een buitendijks gebied tot een 

hoogwaterbestendig stadsdeel te kunnen ontwikkelen. De kans op en overstroming is dan zeer klein en 

zelfs als deze plaatsvindt, zullen de gevolgen beperkt zijn. Naast ophogen, zijn er echter ook oplossingen 

te bedenken in de bebouwing en openbare ruimte die ervoor zorgen dat een buitendijks gebied veilig is ten 

aanzien van hoge waterstanden. Door verschillende maaiveldhoogtes toe te staan, wordt het water en de 

dynamiek van dit water veel beter beleefbaar. Plekken waar het water met enige regelmaat komt, vergroten 

het bewustzijn van het leven in een deltastad en maken een bijzonder, Dordts woon- en leefmilieu mogelijk. 

Daarnaast kunnen oplossingen in de bebouwing en openbare ruimte relevant zijn voor bestaande stadsdelen 

die niet zonder meer kunnen worden opgehoogd. De keuze voor een bepaalde oplossing is afhankelijk van de 

lokale condities en karakteristieken van land en water. Vaak zijn ook combinaties mogelijk. Omdat een delta 

geen eindtoestand kent en toekomstige waterstanden onzeker zijn, vraagt iedere oplossing om een slimme 

ruimtelijke structuur die kan worden aangepast in de tijd. 


59

5.2 Conclusies per deelvraag 

Overstromingsrisico 

Het actuele en verwachte toekomstige overstromingsrisico is in de meeste buitendijkse stadsdelen van 

Dordrecht relatief laag. Door de hoge ligging van veel buitendijkse stadsdelen - tussen de +3 en +5 m NAP 

- is op dit moment, maar op basis van het KNMI WB21 central wet scenario ook over 100 jaar de kans op 

een overstroming vrij klein. Zelfs als een overstroming plaatsvindt, dan is dit een heel ander fenomeen dan 

een overstroming van het binnendijkse gebied. Het water komt langzaam op, de waterdiepte blijft klein, de 

stroomsnelheid is laag en het water trekt zich vanzelf terug. Dit betekent dat de impact van een overstroming 

in een dergelijk gebied over het algemeen relatief klein is. Uitzondering vormt het historisch havengebied 

dat met kadehoogten tussen de +1.70 en +2.55 m NAP op basis van het central wet scenario in de 

toekomst in meer of minder mate frequent met natte voeten te maken krijgt. 

Wat betekenen actuele en toekomstige waterstanden 

voor de buitendijkse stadsdelen van Dordrecht 

Hoogwaterbestendige inrichting 




stadsdeel met elkaar in evenwicht moeten zijn. De kans op hoogwater is in het buitendijkse gebied afhankelijk 

van de maaiveldhoogte. Hoe groter de kans op een overstroming, hoe meer maaiveld of bebouwing en 

openbare ruimte moeten worden aangepast om de gevolgen te minimaliseren. 

Drie principes 

Naast het ophogen van het maaiveld (terp) zijn het creëren van een flexibel waterdicht bebouwingsfront 

(vloedfront) en het al dan niet verregaand aanpassen van bebouwing en openbare ruimte aan een natte situatie 

(watertreden) ruimtelijke benaderingen voor het hoogwaterbestendig maken van een buitendijks stadsdeel. 

Ze zijn op Stadswerven in hun uiterste vorm verkend. Waar terp een totale bewerking van het maaiveld 

is die hoogwater in het stedelijk gebied vrijwel uitsluit, integreren vloedfront en watertreden de gewenste 

veiligheid ten aanzien van hoogwater met bijzondere typologieën voor de bebouwing en openbare ruimte. 

Deze maken ophogen van het maaiveld overbodig. Wisselende maaiveldhoogtes maken een stadsdeel spannender 

en afwisselender. Hoe dichter het maaiveld zich bij het water bevindt, hoe sterker de dynamiek van 

dat water ervaren kan worden. 

Hoe kan Stadswerven hoogwaterbestendig 

ontworpen worden 

Aanpasbaarheid in de tijd 

De ligging in een veranderlijk delta- en rivierenlandschap vraagt in een stad als Dordrecht steeds opnieuw 

om aangepaste en nieuwe oplossingen die de stad veilig houden ten aanzien van hoogwater. Een goed 

doordachte ruimtelijke structuur is in staat om veranderingen in de tijd, zoals stijgende waterstanden, op te 

vangen. De verschillen tussen de huidige waterstanden en waterstanden die worden verwacht over 100 jaar 

lijken in Dordrecht te gaan om enkele decimeters. Dit zijn maten waarvoor oplossingen zijn te bedenken die 

passen in een geleidelijk verlopend veranderingsproces van de stad in de bebouwing en openbare ruimte. 


Hoe kan deze Dordtse kennis gebruikt worden voor 

andere plekken 

Oplossingen in de geest van de plek 

Het beheersen van hoogwater is van alle tijden, elke deltastad of rivierenstad heeft een oeuvre aan maatregelen 

die vaak al eeuwenlang getest zijn en passen bij de specifieke karakteristieken van water en land op 

een plek. Het herontdekken van deze vaak eeuwenoude oplossingen, ze opnieuw uitvinden en - aangepast 

aan hedendaagse eisen - in een nieuwe vorm toepassen in een moderne wijk, is wat in dit onderzoek wordt 

voorgesteld. De principes terp, vloedfont en watertreden zijn alle drie geïnspireerd op een Dordts en Hollands 

verleden van omgaan met hoogwater. Hergebruik van historische principes die zich al bewezen hebben, blijft 

dichtbij het voorstellingsvermogen van mensen en maakt de acceptatie voor een bepaalde oplossing groter. 

Ontwerpen met een zekere nuchterheid, voortbouwen op een traditie en durven vertrouwen op nieuwe technieken, 

dat maakt Dordrecht tot opnieuw verbeterde Hollandse waterstad. 

Strategische betekenis buitendijkse stadsdelen 

In dit UFM-onderzoek is al geconstateerd dat de meeste buitendijkse stadsdelen relatief hoog liggen. Gezien 

de hoge ligging, de kleine kans op een overstroming en de geringe impact die een overstroming zou hebben, 

is de buitendijkse stad misschien wel de ‘veilige haven’ van Dordrecht bij uitstek. Dit deel van de stad kan 

mogelijk als vluchtheuvel betekenis krijgen voor de lagere stadsdelen in samenhang met een hoog gelegen 

routesysteem door de stad. Dit idee kan gebruikt worden in een stedelijke of regionale hoogwaterstrategie 

waarin stad en regio - naast een verdedigende aanpak - voorbereid zijn op hoogwater en zelfredzaam kunnen 

zijn tijdens een eventuele overstroming van de laaggelegen poldergebieden. Voor een dergelijke hoogwaterstrategie 

kunnen ook andere ideeën onderzocht worden, zoals het opdelen van het eiland in kleinere 

compartimenten. 

Schaalniveaus 

Stijgende waterstanden van zee en rivier kunnen niet alleen op het niveau van een stad als Dordrecht 

beheerst worden. Leven met (meer) water maakt nieuwe maatregelen op de schaal van de delta en het rivierensysteem 

nodig. Het kunnen beheersen van waterstanden op verschillende schaalniveaus (aan verschillende 

knoppen kunnen draaien) maakt een stad als Dordrecht uiteindelijk minder kwetsbaar ten aanzien van 

hoogwater. 


61

5.3 Aanbevelingen 

Vanuit dit onderzoek worden de volgende aanbevelingen gedaan: 

1. Uitvoering van de principes 

Het testen van de voorgestelde concepten uit dit onderzoek in een daadwerkelijk uit te voeren ontwikkeling 

zal veel nieuwe kennis genereren over financiële en technische haalbaarheid, beheersbaarheid, juridisch 

kader, bestuurlijke afspraken en aspecten die aan de orde komen bij de uitvoering en het beheer van een 

plan. 

2. Onderzoek naar een eventuele aanpak van het historisch havengebied van Dordrecht. 

Het historisch havengebied ligt vergeleken met de andere buitendijkse gebieden laag en krijgt op basis van 

de verwachtingen in de toekomst frequenter te maken met natte kades. Ophogen is niet reëel. Wat betekent 

dit nu precies voor het gebied en welke maatregelen zijn denkbaar 

3. Ideeën- en haalbaarheidsstudie naar een dijkenversterking van de Voorstraat. 

De Voorstraat is de primaire waterkering van de binnenstad van Dordrecht. Door intensieve en monumentale 

bebouwing kan deze dijk niet zomaar opgehoogd worden. De afgelopen decennia heeft een tijdelijk in te zetten 

systeem van vloedschotten als extra maatregel gediend. Op dit moment heeft de Voorstraat als waterkering 

de grenzen van zijn rek bereikt en zijn nieuwe maatregelen nodig. 

4. Uitwerking kansenkaart Drechtsteden 

In de Drechtsteden staan verschillende buitendijkse stedelijke ontwikkelingen gepland als onderdeel van de 

Drechtoevers. Voor een hoogwaterbestendige ontwikkeling zijn op de betreffende lokaties wellicht ook meerdere 

oplossingen kansrijk. 

5. Ontwikkeling van een stedelijke hoogwaterstrategie 

Dit onderzoek heeft zich geconcentreerd op de buitendijkse stad. Een veilige stad vereist een integrale aanpak 

waarin ook het binnendijkse gebied is meegenomen. Hoe zou een stedelijke of regionale hoogwaterstrategie 

eruit kunnen zien Dit onderzoek biedt al verschillende aanknopingspunten: hoge gebieden en routesystemen 

koppelen, het eventueel verkleinen en versterken van dijkcompartimenten. 


Literatuur 

In dit onderzoek is - veelal indirect - gebruik gemaakt van kennis van de partners uit het UFM-consortium, 

maar ook de praktijkervaringen van mensen uit het veld, zoals beheerders en havendienst. 

Geraadpleegde bronnen 

[1] Projectbureau Drechtoevers (1994) Masterplan Drechtoevers. Een kwaliteitssprong. Den Haag, SDU 

[2] Concept Plan van aanpak Werkpakket 4, 26 november 2006 

[3] Handboek Havendienst (1994). Kadehoogten langs buitenwater. 

[4] Actueel Hoogtebestand Nederland 

[5] Können, G.P. (2001). Climate scenarios for impact studies in the Netherlands”. De Bilt 

[6] Stone, K. (2008). Water specific issues for Urban Flood Management. Evaluation of the Stadswerven 

designs from a water technical perspective. Delft, Deltares 

[7] Palmboom & VandenBout Stedenbouwkundigen (2004). De Stadswerven. Stedenbouwkundig plan. 

[8] Masterclass Europan Dordrecht 2006. www.masterclassdordrecht.nl 

[9] Sarfatij, H. (2007). Archeologie van een deltastad. Opgravingen in de binnenstad van Dordrecht. 

Utrecht, Stichting Matrijs 

[10] Deltacommissie 2008 (2008). Samenwerken aan water. Een land dat leeft bouwt aan zijn toekomst. 

Kaartmateriaal 

Topografische kaart 2004 

Omgeving Dordrecht na 1659 (Nic. Visscher) 

Omgeving Dordrecht in 1699,1730, 1833 & 1856 (Ministerie van Oorlog) 

Reconstructie voor 1421 

Reconstructie na 1421 


63

Colofon 

Urban Flood Management (UFM) 

De steden Dordrecht, Hamburg en Londen werken samen in een project aan de ontwikkeling en toepassing van duurzaam 

Stedelijk Hoogwaterbeheer in 3 proefgebieden. 

Voor UFM Dordrecht bestaat het consortium van publieke en private, lokale en nationale partijen uit: 

De gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat, Ministeries van Verkeer en Waterstaat, Provincie 

Zuid-Holland, Dura Vermeer, Deltares, Progrez en UNESCO-IHE. 

UFM Dordrecht wordt ondersteund en gefinancierd door Leven met Water (LmW). 

LmW projectnummer: P-3075 

ufmwp401 

Hoogwaterbestendig ontwerpen voor de buitendijkse stad 

Judit Bax, Saskia van Walwijk, Arij van der Stelt en Willem Hermans 

Gemeente Dordrecht, definitief concept 31 oktober 2008 

Auteursrechten 

Alle rechten voorbehouden. Niet uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand 

of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen 

of enige andere manier, mits de bron op duidelijk wijze wordt vermeld, alsmede de aanduiding van de maker indien 

deze in de bron voorkomt. 

Aansprakelijkheid 

De partners van het UFM project en degenen die aan dit project hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke 

zorgvuldigheid betracht bij het samenstellen van deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat 

er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Het gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel 

voor eigen risico van de gebruiker en UFM sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt, 

iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen 

gegevens. Mocht u onvolkomenheden aantreffen, dan verzoeken wij u dit bij ons kenbaar te maken. 

Contactadres: s.vanherk@ufmdordrecht.nl

Onderwerpend Onderzoek naar ... - Leven met Water

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?