De Sociale Staat van Vlaanderen 2011 - Vlaanderen.be

ONDERWIJS EN VORMING
1.3. Kenmerken van het onderwijssysteem.
De systematisch terugkerende patronen in de internationale rangschikkingen laten vermoeden
dat, naast individuele en sociale kenmerken van leerlingen, ook kenmerken van het onderwijssysteem
zelf mee de gemiddelde prestaties en ongelijkheden in de hand kunnen werken
(Hirtt e.a., 2007; Nicaise & Desmedt, 2008). In landen/regio’s (zoals Vlaanderen, Nederland,
Duitsland, Oostenrijk) waar meer gesegregeerd buitengewoon onderwijs wordt aangeboden (dit
wil zeggen: waar een uitgesproken niveauverschil bestaat tussen algemeen en beroepsgericht
onderwijs), en waar de oriëntering tussen trajecten op jongere leeftijd gebeurt, zijn de sociale
en etnisch-culturele verschillen in onderwijsuitkomsten groter (Ariga & Brunello, 2007).
De term streaming verwijst naar de organisatie van het onderwijs in afzonderlijke trajecten die
correleren met de achtergrondkenmerken van de leerlingen, zoals bijvoorbeeld de opdeling
ASO, TSO, BSO in het secundair onderwijs en het gewoon versus het buitengewoon onderwijs
in het lager onderwijs. In Vlaanderen is streaming sterk aanwezig, ook in Nederland, Duitsland
en Oostenrijk. In het lager onderwijs komen beduidend meer leerlingen van allochtone afkomst,
arbeiderskinderen en kinderen uit éénoudergezinnen terecht in het Buitengewoon Lager
Onderwijs. Deze verwijzing gebeurt vaak op basis van testen die sociaal en cultureel vertekend
zijn en dus leiden tot discriminatie (Nicaise & Desmedt, 2008). In het secundair onderwijs zien
we het watervaleffect. Leerlingen uit sociaal minder gegoede milieus zakken reeds op jonge
leeftijd af naar het technisch of beroepsonderwijs (TSO en BSO), terwijl falende leerlingen uit
de hogere sociale milieus eerder een jaar in het algemeen secundair onderwijs (ASO) zullen
overdoen. Ook de testen die gebruikt worden bij studieoriëntering zijn hier sociaal en cultureel
vertekend en dus in het nadeel van de zwakkere groepen (Nicaise & Desmedt, 2008). In Noord-
Europese landen, met meer inclusief onderwijs en met een breed (‘comprehensief’) éénheidscurriculum
tot aan het einde van het lager secundair onderwijs, zijn de onderwijsuitkomsten
gelijker verdeeld.
Ten tweede kan ook de sociale en etnische segregatie tussen scholen bijdragen aan de
ongelijkheid. In Vlaanderen bestaat een sterke segregatie (scheiding) tussen ‘elitescholen’ en
‘kansarme scholen’ (Nicaise & Desmedt, 2008). Door het peer group effect kunnen zwakke
leerlingen minder snel opklimmen omdat ze niet bij de sterkere leerlingen in de klas zitten.
Elitescholen kunnen naast een sterker doelpubliek ook meer rekenen op een hoger sociaal kapitaal
van ouders, oud-leerlingen, vrijwilligerswerk, ... De marktwerking in het onderwijs houdt
deze segregatie staande. Aangezien de overheid het onderwijs subsidieert, vallen de prijsmechanismen
weg, maar de principes van vrije schoolkeuze en vrijheid van onderwijs blijven
overeind. Het onderwijs wordt hierdoor een concurrentiële (quasi-)markt. Internationaal onderzoek
toont aan dat deze concurrentie leidt tot hogere gemiddelde prestatieniveaus, maar tegelijk
ook tot meer (sociale) ongelijkheid in uitkomsten (Hirtt e.a., 2007; Littré e.a., 2008). Scholen
proberen hun aantrekkingskracht te verhogen, onder andere door een sociaal sterker doelpubliek
aan te trekken, terwijl ouders consumenten worden. Ouders uit hogere sociale milieus
bepalen sterk de elitescholen en blijven bewust weg uit de concentratiescholen in de volksbuurten.
Een gezondere sociale mix zou volgens onderwijskundig onderzoek positieve effecten
hebben op de zwakkere groepen en nauwelijks negatieve effecten hebben op de sterkere
groepen (Nicaise & Desmedt, 2008).
55