Oosterpark - Stadsdeel Oost - Gemeente Amsterdam

Het ‘Plan tot uitbreiding van Amsterdam’
dat de Dienst Publieke Werken onder
directeur J. Kalff in 1875 presenteerde
was het stedenbouwkundig
raamwerk waarbinnen het Oosterpark
gerealiseerd werd. Blok IX omvatte de
bestemmingen van alle gronden tussen
de Rhijnspoorweg en de Linnaeusstraat.
De gemeenteraad stelde dit deel van het
uitbreidingsplan in februari 1877 vast.
Het toekomstige Oosterpark nam een
groot deel van Blok IX in beslag en zou
direct vanuit de grachtengordel, via de
Muiderpoort, bereikbaar zijn.
Van forse openbare gebouwen langs de
Mauritskade was in het plan Kalff geen
sprake. Toch waren veel uit hun voegen
barstende openbare instellingen naarstig
op zoek naar huisvesting: universiteiten,
andere onderwijsinstellingen, musea
en gasthuizen. Dergelijke functies
pasten eenvoudigweg niet meer in
de binnenstad, maar wel in de ring
rondom de oude stad, met zijn ruime
en opvallende locaties. Dat er in en
om het Oosterpark een concentratie
openbare, vrijstaande gebouwen verrees
is als volgt te verklaren: óf ze stonden
er al (Sint Elisabeth Gasthuis) óf ze zijn
decennia later door krachtige lobby’s van
invloedrijke particulieren of instellingen
gebouwd (de Universiteit en het
Koloniaal Instituut voor de Tropen). De
gemeente bood de partijen alternatieve
terreinen aan, bijvoorbeeld aan de
Zeeburgerdijk of in het Plan Zuid, maar
deze waren vaak minder gunstig gelegen
en werden niet geaccepteerd.
De bouw van de eerste gebouwen
(de HBS in 1904 en het Anatomisch
Laboratorium in 1908) was niet
volledig in strijd met het voornemen
van het Amsterdamse stadsbestuur de
begraafplaats en het park in de toekomst
samen te voegen. Met de situering van
de HBS was zelfs rekening gehouden
met de toekomstige parkuitbreiding: het
gebouw zou precies tussen twee rijpaden
passen. De gebouwen kwamen op de
repen onbebouwde, deels aangeplempte
grond aan de Mauritskade, destijds geen
begraafplaats, maar ook (nog) geen park:
‘die grond kost immers niets; ligt voor de
hand, voor ’t grijpen, als ’t ware!’ 21
De komst van de eerste gebouwen bleef
niet onopgemerkt. In het Algemeen
Handelsblad verzuchtte architect H.
Walenkamp in 1906: ‘Reeds werd van
den rechter hoek een belangrijk stuk
afgenomen voor de plaatsing eener
hoogere burgerschool. En nu weer is
men van plan, daarnaast in ’t front een
laboratorium te bouwen. Hier is men
op den slechten weg, want door dit
schoolgebouw (op zichzelf wellicht niet
zoo kwaad, maar niet passend en veel
te hoog in deze omgeving) werd de
prachtlijn der afdalende boomengroep
[van het Muiderbos] verbroken. Wat zal
er van komen als men aldus voort blijft
gaan’ 22
Het belang van groen in de stad werd in
deze periode onderkend, maar tot spijt
van velen bleef de gemeente (hoewel
onder druk van derden) bouwgrond
uitgeven rondom, voor en deels op de
begraafplaats. Pas met de plannen voor
het Koninklijk Instituut voor de Tropen
(1911) stapte de gemeente Amsterdam
definitief af van het plan het Oosterpark
volgens het oorspronkelijke ontwerp van
Springer uit te voeren. Het omvangrijke
bouwwerk maakte de geplande
monumentale hoofdentree vanuit de
binnenstad onmogelijk en vormde zowel
visueel als functioneel een barrière
tussen park en stad.
Door de jarenlange lobby van de diverse
instellingen was in de jaren dertig de
hele noordrand van het ‘park’ bebouwd.
De meeste vakken met algemene graven
waren geruimd om plaats te maken voor
een aantal kleinere, tijdelijke gebouwen:
een Parkherstellingsoord voor zieke
werknemers en bijgebouwen van de
laboratoria zoals proefdierenbehuizing
en een baarhuis. Het is duidelijk dat
er aan de precieze plaatsing van de
gebouwen aan de Mauritskade en op
de voormalige begraafplaats geen
overkoepelend stedenbouwkundige plan
ten grondslag had gelegen. Afhankelijk
van de functie en het karakter van de
instelling gaf elke architect zijn gebouw
een eigen oriëntatie en rooilijn mee. De
HBS had baat bij een achter op de kavel
(op het zuiden gelegen) schooltuin.
Voor het Anatomisch Laboratorium
was juist een monumentale entree
vóór het gebouw belangrijk. De grillige
vorm van het KIT is weinig anders dan
de lijn die rondom de vakken met
eigen (en dus niet te ruimen) graven
van de begraafplaats was getrokken.
De Openluchtschool was voor haar
functioneren afhankelijk van een terras
en tuin op het zuiden. Omdat elk
bouwinitiatief op zichzelf stond, hebben
de gebouwen geen relatie met elkaar en
slechts in geringe mate met het park.
Het ontstaan van de gebouwen en hun
aanhechtig op het Oosterpark wordt
hieronder beknopt geschetst.
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
33