Oosterpark - Stadsdeel Oost - Gemeente Amsterdam

Oosterpark
OOSTERPARK - AMSTERDAM
cultuurhistorische verkenning
c u l t u u r h i s t o r i s c h e v e r k e n n i n g
Urban Fabric | Steenhuis stedenbouw/landschap
SteenhuisMeurs

Inhoud
Verantwoording 3
1. Historisch kader Amsterdam-Oost 5
2. Springer en de prijsvraag voor het Oosterpark 13
3. Ontwerpprincipes en ruimtelijk repertoire 23
4. De gebouwen in het park 31
5. Kwaliteiten 57
Noten en literatuur 60
Bijschrift kaftfoto achterzijde
Wandelaar in het Oosterpark, omstreeks 1960. [SAA]
2
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Verantwoording
Het Koninklijk Instituut voor de Tropen
(K.I.T.) heeft de ambitie om het complex
aan de Mauritskade uit te breiden met een
nieuw theater, extra hotelaccommodatie
en kantoren. Bovendien leeft de wens
om de toegankelijkheid van het museum
te verbeteren en parkeervoorzieningen
ondergronds te brengen. Het naburige
Hotel Arena wil uitbreiden en zoekt
aansluiting op het Oosterpark. Een derde
buur van het Oosterpark, de Universiteit
van Amsterdam, besloot daarentegen om
de collecties naar elders te verplaatsen.
Voor het stadsdeel Oost-Watergraafsmeer
vormden al deze initiatieven de aanleiding
om na te denken over de toekomst van
het Oosterpark. De gebouwen die tussen
het park en de Mauritskade zijn gelegen,
keren zich nu grotendeels van het park
af. Er zijn muren, hekken en schuttingen,
met daartussen veel restruimten en
onbestemde terreinen.
Kunnen de plannen van KIT, Hotel Arena
en UvA in samenhang worden gebracht
en ertoe leiden dat de noordrand van het
Oosterpark veranderd in een aantrekkelijk
park met monumentale gebouwen
Vanuit deze gedachte ontstond de
‘Visie Verdubbeling Oosterpark’ (2008).
Door de grens van het Oosterpark te
verleggen naar de Mauritskade en alle
open ruimtes te behandelen als een deel
van het park, ontstaat een alternatief
voor de verrommeling, de versnippering
en de ongedefinieerde ruimten die
de strook langs de Mauritskade nu
kenmerken. Zo komen de gebouwen in
een aantrekkelijke groene omgeving en
kunnen de gebruikers optimaal profiteren
van de nabijheid van het park. Ook voor
de parkbezoekers is verdubbeling van
het Oosterpark een aantrekkelijke optie.
In Amsterdam is parkruimte schaars
binnen de ring, terwijl het parkbezoek
explosief stijgt. De uitbreiding van het
Oosterpark biedt extra ruimte en geeft
het park ook een interessant cultureel
aanbod en andere voorzieningen. Er
zijn veel winstpunten van de ‘Visie
Verdubbeling Oosterpark’: kwalitatieve en
kwantitatieve verbetering van het park,
ondergronds parkeren, het opruimen van
inferieure bebouwing,het creëren van een
groene ruimte rondom de monumentale
gebouwen en versterken van de publieke
functies in de plinten van de gebouwen.
Maar passen deze plannen wel bij het
karakter en de sfeer van het gebied
Het Oosterpark heeft een belangrijke
cultuurhistorische waarde, net zoals de
meeste gebouwen aan de noordrand
en langs de Mauritskade. Kennis van
het parkontwerp en de achterliggende
bedoelingen vormt een logisch
vertrekpunt voor de uitwerking van de
‘Visie Verdubbeling Oosterpark’.
Het Oosterpark laat de vormentaal
en ontwerpprincipes van een typisch
landschappark zien, aangepast aan
het recreatieve en cultuurtechnische
programma dat de gemeente Amsterdam
in 1890 als eis had gesteld. Het park was
bedoeld voor burgers en arbeiders uit
de Dapperbuurt en Oosterparkbuurt en
herbergde een speelweide, cricketveld,
^
Kinderen rapen kastanjes aan de randen van het park, omstreeks 1960. De parkranden
zijn hoger en beplant met een dichte groengordel. [SAA]
zandspeelplaats, kinderspeeltuin en
muziekplein. Tuinarchitect Leonard
Springer versloeg rivaal Copijn in de
prijsvraag voor het Oosterpark en mocht
zijn ontwerp met het Omnibus uitvoeren.
Het ontwerp van Springer bepaalt meer
dan een eeuw later, het karakter van het
Oosterpark, hoeveel ook is veranderd.
In dit onderzoek zijn de kenmerkende
kwaliteiten van het park benoemd.
Deze kwaliteiten zitten op verschillende
schaalniveaus: de grotere context van
Amsterdam-Oost, de routes en lange
lijnen in het gebied, het parkontwerp, de
aanhechting van het park op de stad en
de bebouwing in en om het park. Door de
cultuurhistorische waarden te beschrijven
en te preciseren ontstaat een (hopelijk
inspirerend) afwegingskader voor keuzen
over de toekomst van het park.
Prof. dr. ir. Paul Meurs
1 maart 2010
SteenhuisMeurs
Verantwoording
3

Vogelvlucht van Amsterdam-Oost, 1935. [Kaarten van Amsterdam 1866-2000] >
4
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

1 Historisch kader Amsterdam-Oost
SteenhuisMeurs 1 Historisch kader
5

Het einde van de vesting,
1850
Tot 1848 zat Amsterdam opgesloten in
een gordel van verdedigingswerken.
Met de slechting van de vesting
verdween de fysieke scheiding tussen
stad en platteland. De stad kon zich
opmaken voor grootse uitbreidingen.
Hoewel het eigenlijke stadsleven zich
tot dusver binnen de zeventiendeeeuwse
Singelgracht afspeelde, was
het gebied daarbuiten bepaald niet
leeg. De Overamstelse Polder, direct
buiten de Muiderpoort, was ingericht
met tuinderijen en wei- en hooilanden,
met bijbehorende huizen en schuren.
Aan het Oetgenspad waren enkele
arbeiderwoningen gebouwd en stond
een cacaofabriek met molen. Behalve
als vestigingsplaats fungeerde het
gebied voor de ontspanning van de
stadsbewoners. De route vanaf de
Plantage richting de Watergraafsmeer,
lusthof van de Amsterdammers, was een
geliefd ommetje. De wandeling ging
door de monumentale Muiderpoort,
langs het dichte ‘Muiderbosch’, over de
Oeterwalerweg (na 1876 Linnaeusstraat)
‘een mooie laan, waaraan lusthoven en
kleine uitspanningen waren gelegen’. 1
Ook aan het Oliphantspad en het
Oetgenspad die ten oosten van de
spoorweg de polder instaken waren
zomerverblijven en buitencafés.
^
Wandelaars buiten de Muiderpoort, omstreeks
1825. De route vanaf de Plantage
richting de Watergraafsmeer, lusthof van
de Amsterdammers, was een geliefd ommetje.
[SAA]
1
2
^
Agrarische bebouwing in de Overamstelse
Polder, 1891. [SAA]
^^
De overamstelse Polder was rond 1850
ingericht met tuinderijen en wei- en
hooilanden, met bijbehorende huizen en
schuren. Verschillende zomerverblijven en
buitencafé’s lagen langs de uitvalswegen.
1. Muiderbosch, 2. Oeterwalerweg.
[Grote Historische Atlas, 2 Noord-Nederland
1851-1855]
6
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Dynamiek aan de
Buitensingel, 1860-1870
Voordat de stad Amsterdam
uitbreidingsplannen ging opstellen,
vond langs de buitensingel al de nodige
bouwactiviteit plaats. Deze tekening,
gemaakt door J. van Eck, chroniqueur
van de Amsterdamse Buitensingel, laat
dat zien. In 1843 was de spoorlijn van
Amsterdam naar Utrecht geopend,
het kopstation lag direct buiten het
Weesperpoortstation. Het spoor trok
nieuwe bedrijvigheid naar dit gebied,
zoals goederenmagazijnen, logementen,
Bierbrouwerij De Amstel (aangegeven
met stippellijn en de letter U) en een
Lakfabriek. Een belangrijk deel van de
gronden was particulier bezit, daarom
was het mogelijk dat er tussen de
fabrieken soms ook andere bebouwing
verrees. De Bouwmaatschappij tot
Verkrijging van Eigen Woningen
bouwde bijvoorbeeld een eigen
straatje met woningen, haaks op de
Singel (zie p. 34). Een uitbreidingsplan
was er niet, samenhang tussen losse
bouwinitiatieven ontbrak.
^
Situatietekening langs de Buitensingel
tussen de Amstel en de Oetewalerweg (nu
Linnaeusstraat), 1870. [Van Eck 1948]
Ook de locatiekeuze van de
Oosterbegraafplaats, direct buiten
de stadspoort en kort na de aanleg
omringd door fabrieken, was curieus
en op het eerste gezicht willekeurig,
maar wel te verklaren. 2 Volgens een
decreet uit 1828 moesten steden en
dorpen hun lijken buiten de bebouwde
kom begraven (in plaats van in en om
kerken). Amsterdam liep hierin achter.
Bezwaren van het stadsbestuur tegen
SteenhuisMeurs
1 Historisch kader
7

nieuwe begraafplaatsen waren de
zompige gronden buiten de singels,
de grote afstand tot het stadscentrum
en het verlies van inkomsten die de
kerkgenootschappen zouden lijden.
De stad was huiverig zélf het initiatief
te nemen en gaf een concessie aan een
particuliere ondernemer: architect L.
Valk. Hij lobbyde voor de locatie buiten
de Muiderpoort, volgens grondboringen
een goede plek en slechts 3200 meter
verwijderd van de Dam. De concessie
verviel uiteindelijk en de stad pakte
in 1864 het project op. Ondanks de
nabijheid van fabrieken gaf de zojuist in
dienst getreden stadsingenieur J.G. van
Niftrik aan geen problemen te hebben
met zowel de locatie als de geringe
omvang. Dit kan verklaard worden door
het feit dat hij in de jaren net na zijn
benoeming als eerste de meest urgente,
en door zijn voorganger onopgeloste,
problemen wilde aanpakken. De
begrafeniskwestie was er één van. 3 In
1866 opende, naar ontwerp van Van
Niftrik, de Oosterbegraafplaats met zones
voor vijf klassen. De begraafplaats was
door middel van een nieuw aangelegde
weg dwars door het Muiderbos te
bereiken (elke stadspoort had een
dergelijke bosplein, het Weesperbosch
werd bijvoorbeeld geruimd voor de
aanleg van het station). Al in 1894 werd
de Oosterbegraafplaats voor het publiek
gesloten (te klein en inmiddels binnen de
bebouwde kom gelegen) enkel voor de
belanghebbenden van de eigen graven
(centraal op de begraafplaats, huidige
tuin van het KIT) bleef de begraafplaats
geopend.
^
Dienst Publieke Werken, indeling van de
Oosterbegraafplaats in vijf klassen,
1864. De vakken centraal in het plan waren
ingericht met de eigen graven. Deze
werden pas in de jaren vijtig geruimd.
Tot die tijd moest met het ontwerpen van
de gebouwen in het park (Anatomisch laboratorium,
KIT) rekening gehouden worden
met deze graven. [SAA]
>
J.G. van Niftrik, Plan tot uitbreiding
van Amsterdam, 1866. Het monumentale plan
met de vele radiaalvormen, sterpatronen
en representatieve openbare ruimten werd
nooit uitgevoerd, hoofdzakelijk door de
hoge kosten die de grootschalige grondonteigeningen
vereisten. [Kaarten van Amsterdam
1866-2000]
>>
J.G. van Niftrik, uitsnede van een
schetsversie van het plan tot uitbreiding
van Amsterdam, 1866. Van Niftrik omzoomde
het terrein van de Oosterbegraafplaats
met een dichte boombeplanting en maakte
het ruimtelijke onderdeel van een villapark.[Kaarten
van Amsterdam 1866-2000]
8
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Uitbreidingsplan Van Niftrik,
1866
Twee jaar na zijn benoeming als
stadsingenieur, en in hetzelfde jaar
dat zijn Oosterbegraafplaats opende,
presenteerde Van Niftrik het ontwerp
voor wat hij het ‘Tweede Amsterdam’
noemde. Het voorzag in de toevoeging
van een brede ring om de oude stad,
met een duidelijke verdeling van wijken
over de verschillende sociale klassen. 4
In het zuiden, naast het bestaande
Vondelpark, en op een terrein in het
oosten, projecteerde Van Niftrik ruim
opgezette villawijken. De arbeiderswijken
daartussen waren ontworpen met
een strak stratenpatroon gevuld
met hoge, gesloten bouwblokken.
De Oosterbegraafplaats nam hij
integraal op in zijn uitbreidingsplan.
Hij omzoomde het terrein met een
dichte boombeplanting en maakte het
ruimtelijke onderdeel van een villapark.
Ten zuiden van de begraafplaats
projecteerde Van Niftrik een renbaan.
Het monumentale plan met de vele
radiaalvormen, sterpatronen en
representatieve openbare ruimten werd
nooit uitgevoerd, hoofdzakelijk door
de hoge kosten die de grootschalige
grondonteigeningen vereisten.
SteenhuisMeurs
1 Historisch kader
9

Uitbreidingsplan Kalff, 1875
Onder een toenemend aantal aanvragen
voor particuliere bouwplannen zocht
het Amsterdamse stadsbestuur naar
een meer pragmatische aanpak van
de stadsuitbreiding dan Van Niftrik
had voorgesteld. J. Kalff, die in 1873
was aangesteld als de eerste directeur
van Publieke Werken, en in die
hoedanigheid verantwoordelijk werd
voor de stadsuitbreiding, stelde in
1875 een nieuw uitbreidingsplan op.
Het plan was sober en goedkoper uit
te voeren omdat het uitging van de
bestaande eigendomsverhoudingen
en de polderverkaveling. Het was een
raamplan: het gaf aan waar particulieren
mochten bouwen. Aan het plan lag geen
grootse visie ten grondslag over de ideale
stad. Het was een optelsom van dertien
deelplannen (‘blokken’), die onafhankelijk
van elkaar werden vastgesteld en ook
konden worden aangepast. De twee
concentrische oost-west lopende
hoofdroutes waren de kades langs de
Singelgracht en de Ceintuurbaan. Haaks
daarop werden de belangrijkste radialen
van de grachtengordel doorgetrokken
in onder meer de De Clerq-, Kinker-,
Ferdinand Bol- en van Woustraat. 5
Het vele groen dat Van Niftriks plan
doorspoelde werd teruggebracht tot
vier kleinere parken: het Westerpark,
Bilderdijkpark, Sarphatipark en
Oosterpark. De parken waren op
ongeveer gelijke tussenafstanden aan de
belangrijkste uitvalswegen gesitueerd.
De uitvalsroutes waren beplant met
bomen zodat een aaneengesloten
groenstructuur ontstond. De vele
openbare instellingen die op zoek waren
naar huisvesting buiten de stad konden
een plek krijgen in een straatwand
(scholen en zelfs kerken) en werden maar
zelden gebruikt als stedenbouwkundige
verbijzondering (aan een plein of als
beëindiging van een zichtlijn). Dat er
in het Oosterpark wél een concentratie
openbare, vrijstaande gebouwen kwam
is als volgt te verklaren: óf ze stonden er
al (Sint Elisabeth Gasthuis) óf ze zijn door
een krachtige lobby van invloedrijke
particulieren of instellingen gebouwd
(zoals de onderwijsinstellingen en het
Koloniaal Instituut voor de Tropen, zie
ook pagina 44).
^
J. Kalff, Plan voor de uitbreiding van
Amsterdam, 1875. Het plan was sober en
relatief goedkoop uit te voeren omdat het
uitging van de bestaande eigendomsverhoudingen
en de polderverkaveling. Het
was een raamplan: het gaf aan waar particulieren
mochten bouwen. [Kaarten van Amsterdam
1866-2000]
10
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Realisatie van de stadsuitbreiding, 1878-1881
In de stadskaart van 1878 is het
uitbreidingsplan van Kalff opgenomen
alsof het de realiteit betrof. Het was
destijds gebruikelijk vastgestelde
plannen, die nog niet uitgevoerd waren,
in te tekenen. In het toekomstige
terrein van het Oosterpark is een
voorbeeldontwerp getekend, in de voor
die tijd veel toegepaste landschapsstijl.
Opvallend is de rechtgetrokken singel,
waardoor de Oosterbegraafplaats
eerder in dan boven het park kwam te
liggen. Op het moment dat deze kaart
verscheen, was de gemeente druk in
de weer met de aankoop en ruiling van
gronden voor de aanleg van het park.
In werkelijkheid lag het terrein op dat
moment grotendeels braak: zoals te
zien is op de kaart van drie jaar later.
De Amstelbrouwerij bouwde inmiddels
aan een industriecomplex en een deel
van het complex van de zogenaamde
Dubbeltjeswoningen was gerealiseerd
door de Bouwmaatschappij tot
Verkrijging van Eigen Woningen.
Het gebied buiten de Muiderpoort werd
van de jaren tachtig van de negentiende
eeuw stapsgewijs ontwikkeld. Na
een aanplemping van de singel vóór
de begraafplaats in 1886 werd de
Mauritskade aangelegd. Hetzelfde jaar
begon de gemeente met de aanleg
van een klein deel van park. Aan de
Linnaeusstraat kwam een speel- en
cricketveld (een langwerpig vierkant
grasveld) met een wandelweg eromheen
met twee rijen bomen en wat heesters. In
1888 was dit werk voltooid. In 1890 werd
op de hoek van de Mauritskade en de
’s-Gravensandestraat het Sint Elisabeth
Gasthuis gebouwd (nu Hotel Arena).
Rond 1900 was de aanleg van het
Oosterpark afgerond en was de
Oosterbegraafplaats buiten gebruik.
In 1894 was meer naar het zuiden de
Nieuwe Oosterbegraafplaats aangelegd,
naar ontwerp van tuinarchitect Leonard
Springer. Dat het hele parkontwerp op
de stadsplattegrond van 1900 inclusief
het noordelijk deel was ingetekend
getuigt van de goede bedoelingen van
het Amsterdamse stadsbestuur. Nog
geen vier jaar later zou het bestuur
zwichten voor argumenten vanuit de
Dienst Publieke Werken en verrees
een (gemeentelijke!) HBS aan de rand
van het park. Weer vier jaar later kreeg
de Universiteit toestemming om
aan de noordrand van het park een
Laboratorium te bouwen (zie ook p. 39).
^
Stadsplattegrond 1878. Het plan van Kalff
is ingetekend alsof het de realiteit
betrof. [Kaarten van Amsterdam 1866-2000]
^
Stadsplattegrond 1881. In werkelijkheid
lag het terrein grotendeels braak. [Kaarten
van Amsterdam 1866-2000]
^
Stadsplattegrond 1890. Aan de Linnaeusstraat
ligt een speel- en cricketveld en
de Mauritskade is verbreed door aanplemping
van de singel. [Kaarten van Amsterdam
1866-2000]
^
Stadsplattegrond 1900. Het gehele tuinontwerp
van Springer is ingetekend.
[Kaarten van Amsterdam 1866-2000]
SteenhuisMeurs
1 Historisch kader
11

Oosterpark en parkrand,
1935
Vanaf 1904 werd de noordrand van het
park verder bebouwd. Er ontstond een
front van monumentale gebouwen, dat
zich primair op de Mauritskade richtte.
De gebouwen keerden het park letterlijk
de rug toe. Op de tweede rij kwamen
gebouwen, die konden profiteren van de
luwte tussen het park en de Mauritskade,
zoals een openluchtschool. De
bouwinitiatieven in de noordrand en de
manier waarop alle gebouwen aansluiten
op het park worden behandeld in
hoofdstuk 4.
^
Oriënteerkaart van de stad Amsterdam,
1928. Het KIT is al direct na de bouw als
oriëntatiepunt in de stad aangegeven.
[Kaarten van Amsterdam 1866-2000]
12
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

2 Prijsvraag voor het Oosterpark
Ontwerp van L. Springer ingetekend op de destijds bestaande situatie, 1891. [SAA]
SteenhuisMeurs 2 De prijsvraag voor het Oosterpark
13

Waarom een prijsvraag
Directeur van de Dienst Publieke
Werken J. Kalff reduceerde met zijn
uitbreidingsplan voor de stad (1877)
het vele groen uit het plan van J.G.
Van Niftrik (1866) tot vier stadsparken:
het Bilderdijkpark, het Sarphatipark,
het Westerpark en het Oosterpark.
Het Vondelpark bestond al en was
in opdracht van particulieren in
1865 door tuinarchitect Jan David
Zocher ontworpen. Van Niftrik,
die na de benoeming van Kalff tot
directeur gewoon in dienst bleef
als stadsingenieur, nam zowel de
vormgeving van het Sarphatipark als die
van het Westerpark op zich. 6 De parken,
aangelegd in 1886 en 1890, ontwierp
hij in de Landschapsstijl en kenmerkten
zich door een aantal ronde of eivormige
gazons en een vijver met slingerende
wandelpaden. Het waren echte
flaneerparken met een waterval, rustieke
bruggen, rotspartijen en fonteinen.
Van Niftrik ontwierp destijds de meeste
nieuwe openbare groenobjecten in
zijn stad: van parken op de voormalige
bolwerken tot begraafplaatsen (de
Oosterbegraafplaats uit 1860 was
bijvoorbeeld van zijn hand).
Ook voor het Oosterpark maakte Van
Niftrik een ontwerp (rond 1890, als
onderdeel van het plan Kalff), waarvan
de schetsen zijn teruggevonden in het
archief van de Dienst Publieke Werken.
Uit de correspondentie blijkt dat een
eerste ontwerp werd afgekeurd door de
Commissie van Bijstand van Publieke
Werken. Deze Commissie, in 1852 in het
leven geroepen, had de bevoegdheid
zich te mengen ‘in wat tot verbetering
en verfraaijing der stad wenschelijk
kan worden geacht’ en vond dat er
te weinig sport- en spelelementen in
het park zaten. 7 Kennelijk was er geen
behoefte meer aan nog een traditioneel
wandelpark, in de trand van het
Vondelpark, Westerpark en Sarphatipark.
In plaats daarvan werd gevraagd om
een recreatief volkspark met speeltuinen
en sportvelden. Van Niftrik maakte
daarop in oktober 1890 een nieuwe
schets waarin hij het bestaande
cricketveld aan de Linnaeusstraat
behield, een ‘harddraversbaan’ en twee
kinderspeelplaatsen toevoegde én de
Oosterbegraafplaats integreerde in
^
‘Plan voor den Aanleg van een Park in de
Binnendijksche Buitenveldersche Polder’
(Sarphatipark), 1881. [Jager 2002]
<
Toegangsgebouw van de Oude Oosterbegraafplaats,
1870. [SAA]
^>
Dienst Publieke Werken, J.G. van Niftrik,
Schets voor de inrichting van het Oosterpark,
1890. Het lukte Van Niftrik niet
een zwierige landschappelijke aanleg te
combineren met een kaarsrechte renbaan,
een rechthoekig cricketveld en rechthoekige
kinderspeelplaatsen. [SAA]
>>
De Oosterbegraafplaats in 1894. Het hoogteverschil
tussen begraafplaats (rechts
op de foto) en het toekomstig park
(links) was groot. Het park werd echer
nooit opgehoogd: de kosten die dat met
zich mee zou brengen waren te hoog. [SAA]
14
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

het park. Het resultaat was een uiterst
gefragmenteerd parkontwerp. Het
lukte Van Niftrik niet om de zwierige
landschappelijke aanleg te combineren
met een kaarsrechte renbaan, een
rechthoekig cricketveld en rechthoekige
kinderspeelplaatsen. Tussen de
voorzieningen voor sport en spel paste
hij zo goed en zo kwaad als dat ging de
Landschapsstijl toe, met een overdaad
aan wandelpaden. Dat ook dit ontwerp
de Commissie van Bijstand niet kon
bekoren bleek nog geen maand later,
toen een ‘programma voor een prijsvraag
voor het leveren van een ontwerp voor
den aanleg van het Ooster-park te
Amsterdam’ de deur uit ging.
Het programma van eisen
De prijsvraag was besloten, wat
betekende dat de gemeente slechts
vier ontwerpers uitnodigde om mee te
doen: Hendrik Copijn, Leonard Springer,
vader en zoon Zocher en de minder
bekende L.J. Ritter. Ritter deelde Publieke
Werken mee: ‘aan de beantwoording van
prijsvragen besloot ik uit beginsel reeds
voor lang, nimmer mee te werken’. 8 De
Zochers bedankten voor de eer omdat ze
het honorarium te gering vonden voor
de tijd die ze nodig achtten een goed
doordacht ontwerp op tafel te leggen.
Het waren uiteindelijk Springer en Copijn
die met elkaar concurreerden.
De pogingen van stadsingenieur Van
Niftrik hadden dan wel niet tot een
bevredigend resultaat geleid, het was
voor de gemeente nu wel duidelijk wat
ze precies in hun nieuwe park wilden
zien. Ze gaf de twee overgebleven
tuinarchitecten het volgende eisenlijstje
mee:
1. Een cricketveld van 8500 m 2 , een
afsluitbaar terrein voor een grote
kinderspeelplaats van 5000 m 2 , een
grote kinderspeelplaats met een
zandbak van 1600 m 2 en een plek waar
muziekuitvoeringen gehouden konden
worden inclusief een plek ingericht voor
toehoorders.
2. Een waterpartij dwars door het
park, ter vervanging van de bestaande
molensloot langs de zuidzijde van de
Oosterbegraafplaats.
3. Ophoging van de buitenrand
van het park, zodat het met zacht
vloeiende hellingen aan kon sluiten op
de omliggende wegen. Deze waren,
tezamen met de terreinen voor de
woningbouw, opgehoogd. Een totale
ophoging van het park zou echter te
hoge kosten met zich meebrengen.
4. Vijf hoofdtoegangen. De precieze
locatie van deze ingangen was al
bedacht: de eerste tegenover de
Muiderpoort (de gemeente opperde
dat één van de bestaande lanen van
de begraafplaats hiervoor gebruikt
kon worden), de tweede aan de kant
van de Linnaeusstraat, de derde als
aansluiting met de Eikenweg, de vierde
als aansluiting met de Kastanjeweg
en de laatste aan de kant van de
’s-Gravensandestraat.
5. Een hoofdweg door het park, geschikt
voor rijtuigverkeer.
6. Integratie van de begraafplaats in het
ontwerp als tijdelijk gegeven.
SteenhuisMeurs
2 De prijsvraag voor het Oosterpark
15

Hoe om te gaan met de begraafplaats
was misschien wel de belangrijkste
opgave van de prijsvraag. De gemeente
vroeg om de mogelijkheid het ontwerp
in twee delen uit te voeren. Totdat de
Nieuwe Oosterbegraafplaats geopend
werd (1894) was de stad volgens de wet
verplicht in ieder geval de algemene
graven tien jaar daarna niet te beroeren.
Voor de eigen graven (centraal op de
begraafplaats) was het een ander verhaal,
dit was particulier eigendom en moest
hoe dan ook geïntegreerd worden in het
nieuwe ontwerp. De ontwerper diende
een duidelijke visie neer te leggen op
de wijze waarop de begraafplaats en
de particuliere terreinen in het ontwerp
moesten worden opgenomen.
De keuze voor Springer
De directeur van Publieke Werken
beoordeelde samen met stadsingenieur
Van Niftrik en zijn Hoofdopzichter der
Beplantingen de ingestuurde plannen.
Met twee inzenders kregen de heren
drie plannen voor ogen. Springer had
namelijk, erg ongebruikelijk, twee
plannen ingestuurd, onder de motto’s
Omnibus en Natuur. De tekeningen van
Natuur zijn niet terug gevonden. Uit het
beoordelingsrapport kan echter afgeleid
worden dat het voorstel niet zo goed
aansloot bij de eisen van de gemeente
als het plan Omnibus. Tussen Copijns
inzending SPQR en Omnibus bestaan
op het eerste gezicht opvallend veel
overeenkomsten. In beide ontwerpen
is een landschappelijke aanleg gekozen
en bestaat er een verwantschap in het
16
Oosterpark Amsterdam
^
Springers inzending met motto Omnibus,
1891. Op het eerste gezicht bestaan er
met de inzending van Copijn (rechts) veel
overeenkomsten. [SAA]
>
Tuinarchitect Copijn zond dit ontwerp met
motto SPQR in. De Commissie van Bijstand
was niet content met de vorm en loop van
de waterpartij en ...
>
... de vreemde kruisingen van rij- en
wandelpaden. [SAA]
>>
Briefhoofd van Gebr. Copijn. [SAA]
SteenhuisMeurs

padenbeloop, de plek en vorm van de
twee kinderspeelplaatsen, het cricketveld
en de locatie en inrichting van het
bomenplein rond de muziektent.
Bij nader inzien blijkt het ontwerp
van Springer het meest logisch en
vanzelfsprekend in opzet, precies
wat de directeur, stadsingenieur en
hoofdopzichter van de Dienst zo bevielen
in het plan: ‘De vijver is sierlijk […] van
lijnen en vormt geen waterpartij die
voor een park van 20 hectare als te groot
moet worden aangemerkt. De rijwegen
hebben doeltreffende, goed gekozen
richtingen, evenals de wandelpaden.
Het terrein voor muziekuitvoeringen
is tegenover het brede gedeelte van
de vijver gunstig ontworpen, voor de
afsluitbare kinderspeelplaats is een goed
punt gekozen, terwijl de beplanting
zoodanig bedacht is dat er ruimte
genoeg overblijft voor gazons.’ 9 Voor
de inzending SPQR van tuinarchitect
Copijn bestond minder enthousiasme.
Op een drietal punten viel het ontwerp
tegen: ten eerste de elkaar rechthoekig
kruisende, nagenoeg rechte rijwegen,
vervolgens de vreemd gekozen plek voor
de hoofdwaterpartij (in plaats van in het
midden, vrijwel tegen de Linnaeusstraat
aan) en als laatste de beperkte breedte
van de waterloop ter plaatse van de
muziektent. Omnibus kwam, met
instemming van de Commissie van
Bijstand, als winnaar uit de bus.
Toelichting bij het ontwerp
voor het Oosterpark
In een toelichting bij zijn
prijsvraaginzending legde Springer de
functionele indeling en de technische
uitvoering van zijn ontwerp uit. Samen
met een interview in bouwkundig
weekblad De Opmerker en een artikel
in het Duitse Zeitschrift für Bildende
Gartenkunst over het Oosterpark is een
gedetailleerde beschrijving van het
oorspronkelijke ontwerp mogelijk.
De belangrijkste vraag van de gemeente
was het park zo in te richten dat zolang
de Oosterbegraafplaats volgens de wet
in rust moest blijven (tien jaar na sluiting
voor algemene graven, officieel oneindig
voor particuliere graven), het zuidelijke
parkgedeelte zonder moeilijkheden
in gebruik kon worden genomen. Na
een eventuele aansluiting van de twee
gedeelten moest het lijken alsof de
aanleg en de verbindingen altijd al één
geheel vormden. Springer beschreef
zijn ontwerp in twee delen: eerst het
noordelijk, later te maken parkdeel op
het terrein van de begraafplaats, dan het
zuidelijke wél direct uitvoerbare deel. De
nummers in de tekst verwijzen naar die
in de tekening.
Noordelijk parkdeel: fase 2
Het noordelijke terrein is ontworpen
in ‘gemengde stijl’; met een formeler
parkdeel ter hoogte van de belangrijkste
toegang tot het park: de Muiderpoort.
Springer wilde de drie middelste lanen
van de begraafplaats behouden en
SteenhuisMeurs
2 De prijsvraag voor het Oosterpark
17

omvormen tot toegangswegen (1).
Dit was slim: in dit centrale deel van
de voormalige begraafplaats lagen
de particuliere graven (2) die op deze
manier onderdeel van het park werden.
De middelste laan was reeds beplant met
Italiaanse populieren, die echter volgens
Springer erg ziek waren en te zijner tijd
vervangen konden worden. Voor de
bestaande ontvangstgebouwtjes van
de begraafplaats aan de Mauritskade
gaf Springer twee mogelijkheden. Ze
zouden weggehaald kunnen worden
en vervangen door een ‘rondpoint’ met
waterbekken, fontein en bloemvakken
(3), die samen met de drie lanen een
‘pseudo-symmetrische’ aanleg vormden.
Het alternatief was om de gebouwtjes
in te richten als melkhuis, waar boeren
uit de omtrek hun melk brachten om
vandaar naar de verschillende afnemers
in Amsterdam vervoerd te worden.
Het terrein erachter kon als ‘rustplaats’
worden ingericht.
Omdat het park aan de stadszijde
begrensd werd door de sierlijk gebogen
lijn van de oude buitensingel met
een dubbele boombeplanting (4)
gaf Springer dit parkdeel een meer
open karakter om een visuele en
functionele verbinding met de stad te
bewerkstelligen. De brede rijweg haakte
op twee punten aan op de Mauritskade
(5). Omdat deze twee wegen op het
terrein van de begraafplaats lagen,
konden ze vooralsnog niet aangelegd
worden. Een eis van de gemeente was
echter dat totdat de algemene graven
op de begraafplaats geruimd mochten
worden (in 1904) het direct uit te voeren
6
5
4
3
2 2
1
5
^
Ontwerptekening Springer Oosterpark,
1891. De nummers in de tekeningen verwijzen
naar die in de tekst.
<
De vijverpartij (13) verving de oude molenwetering.
Zicht op de Muiderkerk bij
de oostingang (7). Omstreeks 1915. [SAA]
>
Het park werd aan de stadszijde begrensd
door de sierlijk gebogen lijn van de oude
buitensingel met een dubbele boombeplanting
(4). Foto omstreeks 1960. [SAA]
>
Oosterbegraafplaats na de sluiting, omstreeks
1900: aan onderhoud werd vrijwel
niet meer gedaan. De centrale as (1) zou
worden overgenomen in het parkontwerp.
[SAA]
18
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

voetpaden van elk drie meter.
9
14
15
16
8 7
10
zuidelijke deel gewoon van alle kanten
bereikbaar moest zijn. Hiervoor kon
de bestaande middelste laan van de
begraafplaats dienen, terwijl Springer
een tweede route (6) langs de Lakfabriek
ontwierp die op beschikbaar terrein viel
en zo direct te maken was. Deze weg (6)
volgde ‘in flauwe bochten en zacht open
afgaande hellingen de grens van het
geheele beschikbare terrein en verbindt
alzoo de verschillende ingangen’. 10
Zuidelijk parkdeel: fase 1
Ter hoogte van de Van Swindenstraat
projecteerde Springer een ingang (7)
waardoor de centrale rijweg door het
park bereikt werd. De rijweg volgde
de grens van de begraafplaats en zou
11
13
12
10
deels iets opgehoogd moeten worden
om de lastige verbinding met dit hoger
liggende terrein te kunnen maken. De
route liep af naar een laag punt in het
oosten, waar in totaal drie rijwegen bij
elkaar kwamen (8). De hoofdweg kwam
uit bij een ingang in het verlengde
van de hoofdroute uit het plan Kalff,
de Ceintuurbaan/Ruyschstraat (9). Het
park vormde zo een schakel tussen de
negentiende-eeuwse ring, de voorname
Plantage Middellaan en de binnenstad.
Aan de zuidzijde van het park was de
hoofdroute door het park bereikbaar via
twee ingangen, tegenover de Eikenweg
en de Kastanjeweg (10). Alle hoofdwegen
waren twaalf meter breed, waarvan zes
meter voor rijtuigen en twee verhoogde
Het terrein met de muziektent (11)
ontwierp Springer in de hartlijn van de
middelste laan van de begraafplaats.
Het muziekplein had een zandige
halfverharding en was rijkelijk
beplant met bomen. Gezien vanaf de
Muiderpoort leverde dit volgens Springer
een mooie achtergrond op voor de
fontein, terwijl het als een ‘prachtige
groep aan de oever van de vijver’
een contrast vormde met de lichtere
oeverbeplanting (12) aan de overkant.
De vijver (13) verving de oude
molenwetering. De waterpartij doorliep
het terrein in zijn geheel en vormde
een afscheiding tussen de hoger
gelegen begraafplaats en het lager
gelegen gedeelte van het nieuwe
park. Deze vijver was opzettelijk van
grote oppervlakte genomen voor het
‘ijsvermaak’, waar in dit gedeelte de stad
geen andere mogelijkheid toe was. Door
het graven van een grote vijver ‘welks
sierlijke lijnen fraaie kijkjes beloven’
kwam er grond vrij voor het ophogen van
wegen en het maken van heuveltjes.
Springer plaatste de grote
openbare speeltuin (14) achter
het St. Elisabethgasthuis aan de
’s-Gravensandestraat omdat deze met
alle ‘gymnastiektoestellen, schoppen
en wippen’ op een meer prominente
plek afbreuk zou doen aan het
landschappelijke beeld. Tevens was
het voor het parkbeeld belangrijk dit
grote zanderige terrein zo ver mogelijk
van die andere overwegend zanderige
SteenhuisMeurs
2 De prijsvraag voor het Oosterpark
19

plek te houden: het muziekterrein. De
grote speeltuin was zowel vanaf de
’s-Gravensandestraat als vanuit het park
bereikbaar.
In de zuidwestelijke hoek situeerde
Springer een kleine speelplek met grote
zandbak (15), veilig omzoomd door
bomen. Het daartegenover gelegen
grootste grasveld in het park fungeerde
ook als ‘criquetterrein’ (16). Langs
de randen van het cricketveld bleef
voldoende ruimte over voor beplanting,
zodat ‘de spelers zich verheugen mogen
in het toekomstig lommer’. 11
^
De zandbak (15) in 1932. [SAA]
>
Het cricketveld / grote speelweide in
1932 (16), waarop ‘de spelers zich verheugen
mogen in het toekomstig lommer’.
[SAA]
v
De grote kinderspeeltuin in 1932 (14).
Opvallend is de verlaagde en dus besloten
ligging van de speelplaats in relatie
tot de rand van het park. [SAA]
Tijdlijn Oosterpark
1877 Vaststelling plan van bebouwing voor Blok IX (gronden tussen het Rijnspoorwegstation en de
Linnaeusstraat) van het uitbreidingsplan van J. Kalff
1878-1883 Aankoop gronden voor toekomstig terrein Oosterpark,
1886 Besluit gemeenteraad tot aanleg van een onderdeel van het toekomstige park
1886 Aanbesteding normalisatie Singelgracht (nu Mauritskade) tussen Muiderpoort en Rijnspoor:
aanplemping stuk land vóór de Oosterbegraafplaats
1886 Aanleg Mauritskade en ‘s-Gravesandestraat
1888 Voltooiing klein deel van toekomstig park: een vierkant grasveld met een wandelweg eromheen
aan de Linnaeusstraat
1890 Besloten prijsvraag voor het gehele Oosterpark
1891 Besluit gemeenteraad tot aanleg van het Oosterpark naar het ontwerp van L. Springer
1892 Aanbesteding ophoging grond en aanleg Lozingskanaal
1893 Voltooiing ophoging, graven vijvers en start aanleg van de wegbanen, de beplanting en de
gazons. Aanbesteding ijzeren hek om het park
1894 Openstelling voor publiek
1895 Maken toegang tot het park vanaf de Mauritskade
1896 Aankoop grond op de hoek van het Oosterpark en de Linaeusstraat (eigendom van de
uitspanning Nieuw Vliedzorg of De Nieuwe Roomtuintjes) en toevoeging van dit hoekje aan het park,
zodat het voltooid kon worden volgens de opzet van Springer
1905 Demping sloten langs de oost-, west- en noordzijde van de begraafplaats met scherven en vuilnis.
20
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Latere toevoegingen en aanpassingen
In 1908 werd de ijzeren muziektent in het park geplaatst.
Brug ontworpen door architect Piet Kramer, 1929. Op de brug worden de vier windrichtingen noord, zuid, oost en
west weergegeven. De brug verving de oorspronkelijke ‘boomstammenbrug’ (zie p. 29).
Verschillende gedenktekens en kunstwerken, waaronder
deze stenen bank ter nagedachtenis van de schrijver
Justus van Maurik gemaakt door Eduard Jacobs, zijn
door de jaren heen in het park geplaatst.
Jeroen Henneman, ‘De Schreeuw’, 2007. Ter nagedachtenis
aan Theo van Gogh.
In 1932 werd, vanwege de komst van de Openluchtschool,
de grote speeltuin verplaatst naar de huidige plek.
SteenhuisMeurs
3 Ontwerpprincipes
21

Latere toevoegingen en aanpassingen
Grote speeltuin.
Recent aangelegde eendenvoederplaats.
Recent geplaatste kiosk.
Na het ruimen van de laatste graven achter het KIT in 1957 werd deze ruimte bij het park gevoegd. Het ontwerp (ontwerper ons onbekend, waarschijnlijk Dienst Openbare Werken)
is formeel en bestaat uit een aantal ‘kamers’: een skate- en basketbalveld, een rosarium, een pierenbadje met speelweide. De vorm van deze kamers komt ongeveer overeen
met de oude begraafvakken.
22
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

3 Ontwerpprincipes en ruimtelijk repertoire
De zandbak, omstreeks 1950. [SAA]
SteenhuisMeurs 3 Ontwerpprincipes
23

Behalve de beschrijving over
de functionele indeling van het
Oosterpark heeft Springer zijn
ontwerpuitgangspunten niet verder
toegelicht. Deze zijn echter wel te
reconstrueren, op basis van zijn oeuvre,
de algemene ontwikkelingen in de
Landschapsstijl en de opkomst van het
volkspark in Nederland.
‘Landelijke stijl’
Springer ontwierp het Oosterpark in
‘landelijke stijl’. 12 Hij bedoelde hiermee
de Landschapsstijl, die hij tot aan zijn
dood als meest ideale tuinstijl achtte.
Overigens gaat het daarbij niet zozeer
om een esthetische stijl, maar om een
ontwerpmethodiek. In Nederland
werd de bloeiperiode van deze tuinstijl
gemarkeerd door de werkzame periode
van de befaamde tuinarchitect Jan David
Zocher jr., zo rond het midden van de
negentiende eeuw. 13 ‘Landschapsstijl’
is een veelomvattend begrip en elke
tuinarchitect gaf hier op geheel eigen
wijze uitdrukking aan. Er werd echter
wel gewerkt vanuit een basisprincipe,
namelijk het streven naar een
groenontwerp waarin een ideaalbeeld
van de natuur werd neergezet, geijkt
op de romantische schilderkunst van
landschapsschilders als Nicolas Poussin
en Claude le Lorrain. Vormelementen die
hierin thuishoorden waren slingerende
paden langs open weiden, waterpartijen
met glooiende oevers, lange doorzichten
en een afwisselende beplanting. Het
gebruik van schilderachtige gebouwtjes,
rotspartijen, rustieke bruggen,
kunstmatige heuvels en mysterieuze
ruïnes versterkte de illusie van het
landschappelijke en natuurlijke. In
Nederland gebruikten tuinarchitecten
als L.P. Roodbaard (1782-1851), H. van
Lunteren (1780-1848), D. Wattez (1833-
1906) L. Rosseels (1843-1921) en Jan
David Zocher jr. (1791-1870) tot in de
twintigste eeuw deze ontwerpaanpak
voor buitenplaatsen, landgoederen en
stadsparken.
De criteria van Humphrey
Repton
De wortels van de landschapsstijl
liggen in Engeland. Daar was in de
achttiende eeuw, als reactie op de
rechtlijnige en formele tuinontwerpen,
een op het vrije landschap geïnspireerde
ontwerpaanpak ontstaan. In 1805
noemde landschapsarchitect Humphry
Repton (1752-1818) in zijn Observations
on the Theory and Practise of Landscape
Gardening een drietal criteria waaraan
een goede landschappelijke uitleg moest
voldoen:
1. The Picturesque effect: het nastreven
van een schilderachtige sfeer.
2. Continuity: de illusie van ruimtelijke
onbegrensdheid door het verstoppen
of vermommen van de parkgrenzen,
waardoor de wandelaar niet aan het
leven van alledag herinnerd werd.
3. Intricracy: het creëren van een
boeiende wandeling met een
opeenvolging van wisselende
emotionele ervaringen.
24
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

^
Humphrey Repton, View from the port near
Bristol, voor (links) en na (rechts), omstreeks
1790-1800.

in het schilderachtige landschap in
te passen waren, moest verwijderen
of verdoezelen. In het Oosterpark is
dit op een paar plaatsen wél, maar
op andere plekken niet gebeurd. De
meeste elementen die niet passen bij
de illusie van een ideaal landschap
werden door Springer in de randen
van het park ondergebracht. In zijn
toelichting staat bijvoorbeeld te lezen
dat de grote speeltuin zo ver mogelijk
van de belangrijkste verkeersader is
geplaatst (de Linnaeusstraat) zodat de
speeltoestellen het aanzien van het park
niet zouden verstoren. Om de speeltuin
kwam een dichte rand van groen. Ook
de schutting rond het St. Elisabeth
Gasthuis was lastig om te verstoppen:
de enige oplossing was er groen voor
te zetten. Bij de inpassing van het
cricketveld daarentegen koos hij voor
een andere aanpak. Hij buitte de grote
open ruimte die bij deze functie hoort
uit door er de grootste open ruimte van
het park van te maken. Parkfuncties met
een meer ‘gecultiveerd’ karakter zoals
het muziekplein en de restanten van
de begraafplaats, probeerde Springer
niet geforceerd in de landschappelijke
aanleg te persen, maar met een formele
vormentaal te modelleren. Hij gaf op
deze manier het ontwerp enige grandeur
mee door er een monumentale, aan
de begraafplaats herinnerende, as in te
leggen, die vanaf de Muiderpoort tot aan
de muziektent en over de vijver naar de
Kastanjeweg liep. 14
^
Het Oosterpark vlak na de aanleg, 1895. De hoge houten schutting
rond het St. Elisabeth Gasthuis probeerde Springer te
verstoppen door er een dichte groengordel voor te planten.
[SAA]
^>
Ontwerpelementen: hoogteverschillen, glooiende oevers, een
brug geflankeerd door een treurwilg. Ansichtkaart ca. 1900.
[Collectie Urban Fabric)
>
Gebruik van veel soorten bomen en heesters zorgde voor afwisseling
in bloei, vorm en kleur. Ansichtkaart ca. 1900. [Collectie
Urban Fabric)
26
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Volgens Repton was het van belang
dat de hand van de ontwerper
onzichtbaar bleef. Het was dit aspect
dat in Springers prijsvraaginzending
voor het Oosterpark zo geprezen werd.
De lijnen, hoogteverschillen, paden en
beplanting grepen op soepele wijze in
elkaar en maakten ruimten die tezamen
een harmonisch geheel vormden, zonder
storende restruimten.
Continuity
Continuity is de illusie van ruimtelijke
onbegrensdheid door het verstoppen of
vermommen van de parkgrenzen Zo kan
de wandelaar eventjes ontsnappen aan
het leven van alledag. In het Oosterpark
voorzag Springer de buitenste randen
van het park van een dichte beplanting.
De randen kwamen hoger te liggen (ook
een praktische verklaring: het park mocht
niet in zijn geheel opgehoogd worden).
Om de ruimtewerking te versterken
liet hij kleine groepjes bomen uit deze
massieve beplanting naar voren komen
of plaatste hij er in kleur en boomsoort
contrasterende solitairen voor. De illusie
van oneindigheid bereikte Springer
tevens door zichtlijnen altijd in te
kaderen. Op geen enkele plek was het
park in zijn geheel te overzien.
Intricacy
De term Intricacy slaat op het
verrassingseffect. In landschapsparken
stond het creëren van een boeiende
wandeling met een aaneensluiting
van wisselende emotionele ervaringen
centraal. In de parken werden beelden
aangeboden die overeenkomen met
landschappelijke archetypen: open plek
in het bos, weiland, hoge oever, rivierdal,
een brug, een begraafplaats. Deze fysieke
elementen hadden ook betekenis in
figuurlijke zin: ze verwezen naar een
emotie (vrolijk, verdrietig, vredig) en
zetten aan tot mijmeringen over de
natuur en de vergankelijkheid.
Ook het Oosterpark is opgebouwd
uit dergelijke taferelen, alleen niet zo
letterlijk. Zoals al eerder genoemd
is er rond 1890 een omslag in
Springers ontwerpen zichtbaar. De
voor de hand liggende, ‘makkelijke’
stemmingoproepers als rotspartijen,
ruïnes of grote hoogteverschillen, liet
hij achterwege ten faveure van een
meer gestileerde aanleg. De nadruk
in het Oosterpark ligt op het creëren
van een sterk raamwerk van een
logische, vloeiende padenstructuur,
een heldere opbouw van ruimten en
mooie zichtlijnen. Daarbinnen zijn de
ontwerpelementen te vinden die passen
binnen het thema Intricacy en die een
afwisselende wandeling bieden:
- ontbreken van lange zichtlijnen: ze zijn
altijd ingekaderd door beplanting.
- steeds wisselende perspectieven
door een uitgekiende plaatsing van
boomgroepen.
- hiërarchisch padensysteem van smalle
voetpaden en brede rijpaden.
- regelmatige splitsing van paden,
waardoor keuzemogelijkheden ontstaan
en steeds andere wandelingen te maken
zijn.
- (deels) aan het zicht onttrekken van
kruisingen en splitsingen van paden door
bomen en heesters.
SteenhuisMeurs
3 Ontwerpprincipes
27

- hoogteverschillen: elk pad in het park
loopt minstens één keer omhoog of
omlaag.
- glooiende oevers met afwisselend geen
of dichte beplanting.
- een brug geflankeerd door een
treurwilg: een klassiek thema uit het
vocabulaire van de negentiende-eeuwse
landschapsarchitect.
- de restanten van de begraafplaats: een
verwijzing naar vergankelijkheid.
- gebruik van veel soorten bomen en
heesters die zorgen voor afwisseling
in bloei, vorm en kleur. De basis voor
de beplanting bestond uit: iep, es,
esdoorn, els, wilg en populier. Op het
terrein van de begraafplaats: beuk,
eik, spar- en dennensoorten. Op de
voorgrond kwamen als alleenstaande
bomen fijnere soorten (bijvoorbeeld
coniferen) om de kleur en afwisseling te
verzorgen. De invulling van de verspreide
beplantingsgroepen bestond naast rijk
bloeiende struiken en bomen ook uit
groenblijvers als hulst en laurier.
Volkspark nieuwe stijl versus
het romantisch wandelpark
Het Oosterpark laat de vormentaal
en ontwerpprincipes van een typisch
landschapspark zien, aangepast aan
het recreatieve en cultuurtechnische
programma dat de gemeente Amsterdam
als eis had gesteld. Het Oosterpark
markeert in Amsterdam de omschakeling
van het traditionele wandelpark (zoals
het Vondelpark) naar het volkspark, een
concept dat uit Duitsland en Engeland
afkomstig was en dat zich richtte op
recreatie, inclusief speeltuinen, een
muziekplein en een cricketveld. Het
fenomeen vrije tijd was relatief nieuw.
De periode tussen 1860 en 1910 liet een
algemene toename van de welvaart
zien. 15 Voor de arbeider betekende dit:
vermindering van werktijden, recht op
vrije dagen, vakantie en verbetering van
sociale zorg. Er waren in en om de stad
plekken nodig om er op uit te kunnen
trekken. Landschapstuinen en parken
waren in particulier bezit. Ze werden
weliswaar op gezette tijden opengesteld,
maar dit betekende niet dat zomaar
iedereen werd toegelaten. De opkomst
van het openbaar stadspark is nauw
verbonden met de emancipatie van de
arbeidersklasse en het urbanisatieproces
van de negentiende eeuw.
Het waren voornamelijk ethische en
hygiënische overwegingen die de
inrichting van de vroege Engelse en
Duitse volksparken bepaalden. De parken
hadden een opvoedkundige inslag,
gericht op het bevorderen van een
gezonde levenslust en het verheffen van
het volk. In 1860 schreef de Duitse Gustav
Meyer zijn toonaangevende Lehrbuch
der schönen Gartenkunst. Hij pleitte
voor fraaie ensceneringen die een ‘edel
natuurgevoel’ opwekken, maar tevens
voor de aanleg van tennis- en turnbanen,
spelplaatsen, vijvers en renbanen, zodat
het park tegemoet zou komen aan de
groeiende recreatiebehoefte van de
bevolking. 16
Ook Springer kreeg in zijn ontwerpen
voor parken maken met de roep om
28
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Het Oosterpark laat de vormentaal en ontwerpprincipes
van een typisch landschapspark
zien, aangepast aan het recreatieve
en cultuurtechnische programma dat de gemeente
Amsterdam als eis had gesteld:
^
...met het bepalen van de vorm van de
vijver was rekening gehouden met het
schaatsenrijden...

Park, Birkenhead Park). 18 Een essentieel
verschil tussen het landgoed en het
volkspark, is de omkering van centrum en
rand. Bij landgoederen is de tuin rondom
het huis ontworpen, met in het hart het
huis (de beschaving) en naar de randen
de ‘wilde’ natuur. Bij een volkspark is het
andersom, de randen grenzen aan de
stad; de ‘wilde’ natuur is noodgedwongen
naar het hart van het park verhuisd.
De betekenis van het
Oosterpark in het oeuvre
van Springer
Zoals Constance Moes in haar
monografie aantoonde was Springer
geen grote vernieuwer van het
vakgebied . Volgens haar is hij eerder
een volger en hekkensluiter. 19 Springer
was terughoudend met het ontwerpen
in nieuwe stijlen, zoals de Nieuwe
Architectonische Tuinstijl, die rond
1900 in de belangstelling kwam te
staan en waar een eenvoudige en
‘eerlijke’ vormgeving centraal stond. De
meeste van zijn ontwerpen, waaronder
het Oosterpark, zijn uitgevoerd in
de ‘gemengde stijl’: een combinatie
van zijn geliefde landschapsstijl en
meer rechtlijnige tuindelen. Deze
geometrische elementen, als rozentuinen
of bloemenmozaïeken, gebruikte hij
vooral om een mooie overgang te
maken van gebouwen (cultuur) naar
tuinaanleg (een vorm van ‘natuur’). Ook
al bleef hij het grootste deel van zijn
carrière trouw aan de landschapsstijl (in
zuivere vorm of ‘gemengd’). Er is wel een
ontwikkeling in zijn werk te zien is. Juist
in de periode rond 1890, als hij rivaal
Copijn verslaat met de prijsvraag voor
het Oosterpark, worden zijn ontwerpen
in landschapsstijl meer gestileerd. 20
Zoals in het ontwerp van het Oosterpark
goed zichtbaar is heeft hij veelgebruikte
elementen die een bepaalde stemming
moeten opwekken, zoals rotspartijen,
ruïnes of grote hoogteverschillen,
achterwege gelaten. Het padenverloop
is eenvoudiger, logischer van opbouw
en krachtiger van vorm. Datzelfde is af te
lezen aan de waterlopen, die niet zoals
in eerdere ontwerpen sterk meanderen,
maar eenvoudig uitgevoerd zijn: rond,
ovaal of druppelvormig. Misschien
wel het belangrijkste is de balans die
gevonden is tussen het landschappelijke
en het rechtlijnige deel van het park
(dat verwijst naar de lanen van de
oude Oosterbegraafplaats). Beide zijn
compositorisch in evenwicht.
^
Ansichtkaart 1904. In de periode rond
1890 worden Springers ontwerpen in landschapsstijl
meer gestileerd. Het verloop
van paden en waterpartijen is eenvoudiger,
logischer van opbouw en krachtiger
van vorm. De hoge bomen links op de
ansichtkaart zijn de volwassen populieren
van de begraafplaats. [Collectie Urban
Fabric]
30
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

4 De gebouwen in het park
SteenhuisMeurs 4 De gebouwen in het park
31

9
6
3
2
8
7
5
4
1
1. Dubbeltjeswoningen 1880-1887
2. Oosterparkschool (in aanbouw) 1931
3. Stalgebouw Amstelbrouwerij 1912
4. Garage Amsterbrouwerij, in 1965 vervangen door
nieuwbouw.
5. HBS 1904
6. Laboratorium voor de Gezondheidsleer met een afdeling
Tropische Hygiëne van het KIT 1917
7. Anatomisch laboratorium 1908
8. Koninklijk Instituut voor de Tropen (hier nog zonder
uitbreiding)1911-1926
9. Oude Oosterbegraafplaats 1866
^
Het Oosterpark en de rand van bebouwing langs de Mauritskade. De hoge populieren achter het Tropeninstituut laten nog goed de indeling van de oude begraafplaats (9) zien.
Het terrein tussen de HBS (5) en het Anatomisch Laboratorium (7) is bestemd als schooltuin. De Oosterparkschool (2) is in aanbouw.
32
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Het ‘Plan tot uitbreiding van Amsterdam’
dat de Dienst Publieke Werken onder
directeur J. Kalff in 1875 presenteerde
was het stedenbouwkundig
raamwerk waarbinnen het Oosterpark
gerealiseerd werd. Blok IX omvatte de
bestemmingen van alle gronden tussen
de Rhijnspoorweg en de Linnaeusstraat.
De gemeenteraad stelde dit deel van het
uitbreidingsplan in februari 1877 vast.
Het toekomstige Oosterpark nam een
groot deel van Blok IX in beslag en zou
direct vanuit de grachtengordel, via de
Muiderpoort, bereikbaar zijn.
Van forse openbare gebouwen langs de
Mauritskade was in het plan Kalff geen
sprake. Toch waren veel uit hun voegen
barstende openbare instellingen naarstig
op zoek naar huisvesting: universiteiten,
andere onderwijsinstellingen, musea
en gasthuizen. Dergelijke functies
pasten eenvoudigweg niet meer in
de binnenstad, maar wel in de ring
rondom de oude stad, met zijn ruime
en opvallende locaties. Dat er in en
om het Oosterpark een concentratie
openbare, vrijstaande gebouwen verrees
is als volgt te verklaren: óf ze stonden
er al (Sint Elisabeth Gasthuis) óf ze zijn
decennia later door krachtige lobby’s van
invloedrijke particulieren of instellingen
gebouwd (de Universiteit en het
Koloniaal Instituut voor de Tropen). De
gemeente bood de partijen alternatieve
terreinen aan, bijvoorbeeld aan de
Zeeburgerdijk of in het Plan Zuid, maar
deze waren vaak minder gunstig gelegen
en werden niet geaccepteerd.
De bouw van de eerste gebouwen
(de HBS in 1904 en het Anatomisch
Laboratorium in 1908) was niet
volledig in strijd met het voornemen
van het Amsterdamse stadsbestuur de
begraafplaats en het park in de toekomst
samen te voegen. Met de situering van
de HBS was zelfs rekening gehouden
met de toekomstige parkuitbreiding: het
gebouw zou precies tussen twee rijpaden
passen. De gebouwen kwamen op de
repen onbebouwde, deels aangeplempte
grond aan de Mauritskade, destijds geen
begraafplaats, maar ook (nog) geen park:
‘die grond kost immers niets; ligt voor de
hand, voor ’t grijpen, als ’t ware!’ 21
De komst van de eerste gebouwen bleef
niet onopgemerkt. In het Algemeen
Handelsblad verzuchtte architect H.
Walenkamp in 1906: ‘Reeds werd van
den rechter hoek een belangrijk stuk
afgenomen voor de plaatsing eener
hoogere burgerschool. En nu weer is
men van plan, daarnaast in ’t front een
laboratorium te bouwen. Hier is men
op den slechten weg, want door dit
schoolgebouw (op zichzelf wellicht niet
zoo kwaad, maar niet passend en veel
te hoog in deze omgeving) werd de
prachtlijn der afdalende boomengroep
[van het Muiderbos] verbroken. Wat zal
er van komen als men aldus voort blijft
gaan’ 22
Het belang van groen in de stad werd in
deze periode onderkend, maar tot spijt
van velen bleef de gemeente (hoewel
onder druk van derden) bouwgrond
uitgeven rondom, voor en deels op de
begraafplaats. Pas met de plannen voor
het Koninklijk Instituut voor de Tropen
(1911) stapte de gemeente Amsterdam
definitief af van het plan het Oosterpark
volgens het oorspronkelijke ontwerp van
Springer uit te voeren. Het omvangrijke
bouwwerk maakte de geplande
monumentale hoofdentree vanuit de
binnenstad onmogelijk en vormde zowel
visueel als functioneel een barrière
tussen park en stad.
Door de jarenlange lobby van de diverse
instellingen was in de jaren dertig de
hele noordrand van het ‘park’ bebouwd.
De meeste vakken met algemene graven
waren geruimd om plaats te maken voor
een aantal kleinere, tijdelijke gebouwen:
een Parkherstellingsoord voor zieke
werknemers en bijgebouwen van de
laboratoria zoals proefdierenbehuizing
en een baarhuis. Het is duidelijk dat
er aan de precieze plaatsing van de
gebouwen aan de Mauritskade en op
de voormalige begraafplaats geen
overkoepelend stedenbouwkundige plan
ten grondslag had gelegen. Afhankelijk
van de functie en het karakter van de
instelling gaf elke architect zijn gebouw
een eigen oriëntatie en rooilijn mee. De
HBS had baat bij een achter op de kavel
(op het zuiden gelegen) schooltuin.
Voor het Anatomisch Laboratorium
was juist een monumentale entree
vóór het gebouw belangrijk. De grillige
vorm van het KIT is weinig anders dan
de lijn die rondom de vakken met
eigen (en dus niet te ruimen) graven
van de begraafplaats was getrokken.
De Openluchtschool was voor haar
functioneren afhankelijk van een terras
en tuin op het zuiden. Omdat elk
bouwinitiatief op zichzelf stond, hebben
de gebouwen geen relatie met elkaar en
slechts in geringe mate met het park.
Het ontstaan van de gebouwen en hun
aanhechtig op het Oosterpark wordt
hieronder beknopt geschetst.
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
33

1880-1887 Dubbeltjeswoningen
Woningbouw van de
Bouwmaatschappij tot Verkrijging
van Eigen Woningen
Huidige functie: woningen
Adres: Mauritskade 29-42A, 42B-54
Bouwjaar: 1880-1887
Architect: J.W. Zoutseling
De gemeente Amsterdam was vanaf
1878 actief met de aankoop en ruil
van gronden voor de aanleg van het
Oosterpark, maar kreeg sommige
terreinen niet in handen. Zo had de
‘Bouwmaatschappij tot verkrijging van
eigen woningen’ in 1870 een terrein
verworven en daar tien jaar later,
haaks op de singel, een straatje met
huizen op gebouwd. Het is de oudste
nog bestaande bebouwing aan de
Mauritskade. Het straatje is naamloos, de
28 huizen zijn genummerd als staande
aan de kade. In de volksmond heette
het complex de ‘Dubbeltjeswoningen’.
Behalve de wekelijkse huur moesten
de inwoners van het straatje namelijk
tien cent contributie betalen, zodat zij
uiteindelijk eigenaar konden worden.
Relatie met het park
Bij het uitschrijven van de prijsvraag
voor het Oosterpark waren de
Dubbeltjeswoningen al gebouwd. Zowel
gemeente als ontwerper hadden niet de
intentie de bestaande gebouwen een
relatie met het park mee te geven. Aan
het einde van het straatje kwam een
hekwerk dat een toegang tot het park
onmogelijk maakte.

1890 Sint Elisabeth Gasthuis
Sint Elisabeth Gasthuis
Huidige functie: Hotel Arena
Adres: Mauritskade 25-27,
’s-Gravesandestraat 1-55
Bouwjaar: 1890
Architect: A.C. Bleys
>
De voormalige directeurswoning maakte onderdeel uit
van het complex.
v>
Vogelvluchtschets St. Elisabeth Gasthuis, architect
A.C. Bleys, 1888. Op deze schets is een nooit
uitgevoerde grotere versie van het bouwwerk getekend.
Het gebied rondom is nog vrijwel onbebouwd.
[SAA]
De regenten van het Rooms Katholieke
Maagdenhuis hadden aan de Singel (de
tegenwoordige Mauritskade) een groot
terrein aangekocht met de intentie daar
een tehuis voor ‘op leeftijd gekomen
oud-weezen’ te bouwen. Al snel bleek
dat ze aan de gemeente een omvangrijk
deel van de kavel moest afstaan voor
de aanleg van twee openbare wegen
(Mauritskade en ’s-Gravesandestraat).
Op het resterend terrein werd
vanaf 1887 gebouwd, volgens een
ontwerp van architect A.C. Bleys. De
vrijstaande directeurswoning aan de
’s-Gravesandestraat maakte deel uit van
het complex.
Relatie met het park
Achter het complex kwam een hoge
schutting die Springer trachtte te
verhullen met een dichte groenstrook. Hij
situeerde een verbindingsroute van het
park met de Mauritskade strak om het
particuliere terrein. Dit slingerpad is in
1895 aangelegd.
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
35

36 Oosterpark Amsterdam ^<
Plattegrond van de begane grond van het St. Elisabeth
Gasthuis. Langs de ‘s-Gravensandestraat kwam
een hoge stenen muur. [SAA]
^
Entree tot Hotel Arena.
<
Oorspronkelijk hekwerk van het gasthuis.
>
Zicht in de ‘s-Gravesandestraat vanaf de Mauritskade:
het hekwerk loopt door tot aan de voormalige
directeurswoning.
SteenhuisMeurs

SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
37

1904 Hogere Burgerschool
Hogere Burgerschool
Huidige functie: Amstellyceum
Adres: Mauritskade 58-59
Bouwjaar: 1904
Architect: H. Leguyt (Dienst
Publieke Werken)
Het gebouw van de ‘Hoogere
Burgerschool met vijfjarigen Cursus’
is een L-vormig bouwvolume om een
centrale binnenplaats. Het was het
eerste gebouw in het toekomstig park
en kwam op een strook onbebouwde,
aangeplempte grond vóór de
begraafplaats, verkregen door het
rechttrekken van de Singelgracht.
Relatie met het park
Het gebouw van architect Leguyt paste
wonderwel in de later te realiseren
parkaanleg, want lag ingeklemd
tussen de twee toekomstige rijpaden
die de verbinding van het zuidelijk
parkdeel naar de Mauritskade maakten.
De hoofdingang van de HBS was
gesitueerd in een afgeschuinde punt
van het gebouw, georiënteerd op het
noordwesten. Achter het gebouw
kwam een schooltuin, die direct aan
het park grensde. Na de bouw van het
KIT verplaatste de schooltuin naar het
terrein tussen de HBS en het Anatomisch
Laboratorium.
^
Situatie HBS, de toekomstige parkaanleg is ingetekend, 1902.
[SAA]
^
Zijgevel van de HBS met parkeerplaats en rechts de toegang tot
het park. De hoge bomen zijn de populieren van de begraafplaats,
omstreeks 1905. [SAA]
^
Plattegrond HBS begane grond, 1902. [SAA]
^
Huidige situatie bij parkentree.
38
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

1908 Anatomisch Laboratorium
Anatomisch Laboratorium
Huidige functie: ETI BioInformatics,
UvA
Adres: Mauritskade 59B-61
Bouwjaar: 1908
Architect: J.B. Springer (Dienst
Publieke Werken)
Rond de eeuwwisseling maakte
de anatomie als wetenschap een
bloeiperiode door. Voor het eerst
in zeventig jaar verscheen een
Nederlandstalig anatomisch leerboek en
aan het chronisch tekort aan Nederlandse
medische geschoolde ontleedkundigen
kwam een einde. 23 De universiteiten
sloten hun ouderwetse negentiendeeeuwse
anatomisch kabinetten en
investeerden in moderne laboratoria.
Zo ook de Amsterdamse Universiteit.
Ter vervanging van het 1868 gestichte
Laboratorium aan het Waterlooplein
lieten de curatoren van de universiteit
in 1897 hun oog vallen op een terrein
aan de Mauritskade, direct vóór de Oude
Oosterbegraafplaats, ontstaan door het
rechttrekken van de Singelgracht in
1886. Dit was in strijd met de geplande
vereniging van begraafplaats en park en
daarom bood de gemeente in 1902 een
alternatieve locatie aan de Zeeburgerdijk
aan. Toenmalig professor Lodewijk Bolk
vond deze plek ongeschikt: het betrof
een langwerpig perceel. Het gebouw
dat hij daarentegen voor ogen had was
U-vormig met een aparte vleugel voor
onderwijs en in de buik van de U een
grote collegezaal. 24 De locatie aan de
Mauritskade was wel passend voor een
dergelijk bouwwerk. Onder druk van de
universiteit zwichtte de gemeenteraad
en besloot in juli 1905 tot de bouw
van een nieuw laboratorium met
naastgelegen conciërgewoning. Nog
tijdens de bouw werd het laboratorium
van Rijkswege uitgebreid met een
instituut voor hersenonderzoek. 25
Relatie met het park
Van het kavel werd optimaal gebruik
gemaakt om een front te kunnen maken
naar de Mauritskade. Het gebouw werd
helemaal naar achteren geschoven,
vrijwel tegen de begraafplaats aan en
heeft een duidelijke entreepartij aan de
Mauritskade. Aan de achterzijde plaatste
de architect niet-representatieve
functies als een berging. De begrenzing
met de begraafplaats werd gevormd
door een tijdelijk hekwerk. Langs de
Mauritskade (vanaf de HBS tot aan
de entree naar de begraafplaats) had
Publieke Werken eerder al een hek
geplaatst, gelijk aan het hek om het
Oosterpark. Hier werd een opening in
gemaakt om een toegang te verschaffen
tot het nieuwe gebouw. Het aan de
Mauritskade gelegen bijbehorende
woonhuis is inmiddels gesloopt.
^
De universiteit liet in 1897 haar oog
vallen op een terrein aan de Mauritskade,
direct vóór de Oude Oosterbegraafplaats,
ontstaan door het rechttrekken van de
Singelgracht in 1886. [SAA]
>
Plattegronden Anatomisch Laboratorium,
1908 [1908]
v
Het hek aan de Mauritskade was gelijk aan
die om het park, omstreeks 1910. [SAA]
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
39

^
Front aan de Mauritskade.
>
Achterzijde van het Anatomisch
laboratorium en de aansluiting
met het park, In de U van het
gebouw stond het mortuarium.
>>
Groene rand tussen het KIT en
het Anatomisch laboratorium.
40
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

1912 Stalgebouw Amstelbrouwerij
Stalgebouw met
koetsierswoning van de
Amstelbrouwerij
Huidige functie: bedrijfsgebouw
Adres: Mauritskade 55
Bouwjaar: 1912-1913
Architect: A. Salm GBzn.
Op de plek van de Lakfabriek (tussen
de Dubbeltjeswoningen en de HBS)
kwam in 1912 een stalgebouw van de
Amstelbrouwerij. Het gebouw heeft een
rechthoekig bouwvolume met beneden
de stallen en boven een hooizolder.
Van hieruit werd bier met paard en
wagen in houten vaten over Amsterdam
gedistribueerd. De bestemming industrie
op deze plek lijkt wat merkwaardig
(temidden van woningbouw en
onderwijs- en zorgfuncties). De brouwerij
had echter diverse fabrieksgebouwen
langs de Amstel staan en zocht in de
nabijheid daarvan een extra bouwlocatie.
Een van de weinige overgebleven
plekken in dit stadsdeel was een kavel
naast de Dubbeltjeswoningen. Het is
ontworpen door de ‘huisarchitect’ van de
brouwerij: A. Salm.
Relatie met het park
Het stalgebouw was zover mogelijk
achter op de kavel geplaatst zodat vóór
het gebouw een grote omheinde ruimte
overbleef voor de paarden. Een relatie
met het park is er nooit geweest. Dit
was een distributiecentrum dat zich
oriënteerde op de Amstel. Met een
houten schutting en wat ‘schaamgroen’
was gepoogd het toegangsstraatje naar
het park een groen karakter te geven. In
de jaren zestig is een garagebouw van de
brouwerij voor het stalgebouw geplaatst.

1917 Universitair Laboratorium voor de Gezondheidsleer
Universitair laboratorium voor de
gezondheidsleer gecombineerd
met een afdeling voor tropische- en
scheepshygiëne van het KIT
Huidige functie: Bibliotheek
Zoölogie UvA, De Praktijk,
natuurwetenschappelijk onderwijs
& wetenschapscommunicatie,
Afdeling Herpetologie van het IBED
/ Zoölogisch Museum Amsterdam.
Adres: Mauritskade 57-57B
Bouwjaar: 1911-1917 (in 1931
opgetopt met een extra verdieping)
Architect: J.M. van der Mey (Dienst
Publieke Werken)
Het L-vormige Laboratorium voor de
Gezondheidsleer aan het einde van
de toegangsweg van de Mauritskade
naar het Oosterpark is als het ware een
gespiegelde versie van de HBS. Ook
hier is de entree in de afgeschuinde
punt van het gebouw gesitueerd. Het
Laboratorium heeft sterke banden
met het KIT. Tot de bouw van beide
instellingen werd tegelijkertijd besloten
(in 1911) en het KIT bracht in het
laboratorium haar afdeling Tropische
Hygiëne onder. De bouwgeschiedenis
is interessant. Het is zeer waarschijnlijk
dat aan het Universitair Laboratorium
is begonnen door architect M.A. van
Nieukerken, die het samen met het KIT
als één bouwproject opvatte. Beide
gebouwen staan namelijk op dezelfde
situatietekening, gemaakt door architect
Van Nieukerken en in het archief van de
Van Nieukerkens in het NAi bevinden zich
bouwtekeningen van een ‘Laboratorium
voor Gezondheidsleer in Amsterdam’.
Het is bekend dat na de aanleg van
de funderingswerken de bouw van
het KIT langere tijd heeft stilgelegen.
Waarschijnlijk nam de Dienst Publieke
Werken de afbouw van het Laboratorium
in 1915 over. Op de bouwtekening uit
dat jaar wordt namelijk gesproken van
‘het maken van een bovenbouw van een
laboratorium voor de gezondheidsleer
met een afdeeling voor tropische- en
scheepshygiëne op een bestaande
onderbouw op het terrein van de
voormalige Oosterbegraafplaats’. In 1931
werd er een tweede verdieping op het
laboratorium gezet, wederom ontworpen
door de Dienst Publieke Werken.
Relatie met het park
Het Laboratorium voor de
Gezondheidsleer heeft, vergeleken met
andere bouwwerken in de omgeving,
een sterke relatie met het park. Het was
het eerste gebouw ‘in de tweede lijn’
en (naast het KIT) het enige gebouw
dat ontsloten werd vanuit het park. De
twee poten van het L-vormige gebouw
begeleiden twee belangrijke parkroutes.
De voorgevels zijn gericht op het park
(met groen direct tot aan de gevels, zie
foto), de achterkant van het gebouw
niet. Achter het gebouw was een tuin in
formele aanleg en een klein gebouwtje:
de proefdierenstal. Hier ontstond al
direct een rommelige situatie waar de
achterterreinen van de laboratoria en
het hekwerk van de begraafplaats aan
elkaar grensden. Ook na het ruimen van
de graven in 1957 en de aanleg van een
rozentuin en sportveld is deze ruimte
onduidelijk gebleven.
42
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Parkuitgang richting Mauritskade, rechts het Laboratorium voor de Gezonheidsleer.
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
43

1911-1926 Koloniaal Instituut voor de Tropen
Koloniaal Instituut voor de
Tropen
Huidige functie: Koloniaal
Instituut voor de Tropen
Adres: Mauritskade 62-64,
Linnaeusstraat 2
Bouwjaar: 1911-1926
Architect: M.A. en J.J. van
Nieukerken
Vanaf 1871 waren verzamelde
voorwerpen en producten uit de
Nederlandse koloniën bijeengebracht
in een landhuis in Haarlem. Met
de museumcollectie als basis werd
wetenschappelijke onderzoek verricht
naar Indische producten en hun
toepassings- en afzetmogelijkheden
in Nederland. 26 Door de groei van de
collectie en de toename van het aantal
medewerkers werd de huisvesting te
klein. Het belang van een koloniaal
instituut was groot. Vanaf 1900 wilde
het museumbestuur verhuizen naar de
hoofdstad. Pas in 1910 kwam er met de
oprichting van de Vereeniging Koloniaal
Instituut, door enkele betrokken oudpolitici
en prominenten, schot in de
zaak. Eén van de eerste taken van de
vereniging was het in gang zetten van de
bouw van een groots opgezet Koloniaal
Instituut. Een krachtige lobby probeerde
dit prestigieuze instituut naar Amsterdam
te krijgen: zowel de Maatschappij van
Nijverheid als het Genootschap Natura
Artis Magistra verklaarden zich bereid
hun volledige koloniale verzamelingen
aan het Instituut af te staan bij een
vestiging in het Amsterdamse. Ook de
gemeente Amsterdam stelde financiële
middelen én grond beschikbaar voor
de bouw. Omdat het nieuwe Instituut
vooral een werkmuseum voor ogen had,
dat dagelijks in contact zou staan met
handels- en wetenschappelijke kringen,
was een centrale locatie cruciaal.
Het college van B&W bood zeven
terreinen aan, waarvan er slechts
één groot genoeg bleek: de gronden
van het Muiderbos inclusief de
Oosterbegraafplaats. 27 Het college
had echter nooit dit terrein mogen
aanbieden: het samenvoegen van de
Oosterbegraafplaats en het Oosterpark
stond al jaren op het programma. Een
deel van de gemeenteraad schaarde
zich achter het liberale raadslid
Walrave Boissevain, die, in navolging
van het oordeel van architecten De
Bazel en Berlage, de voormalige
Oosterbegraafplaats ongeschikt achtte
voor de vestiging van het Koloniaal
Instituut. Het terrein was te klein: men
hoefde maar naar de oppervlakte te
kijken die het Belgische Koloniale
Museum te Tervueren en de Imperial
Institute te Londen innamen. Amsterdam
moest niet de fout herhalen grote
instellingen op te kleine terreinen te
projecteren zoals eerdere bouwprojecten
hadden uitgewezen: het Centraal Station,
^
De graven achter het KIT in 1957. [SAA]
44
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

het Postkantoor en de Beurs. Een locatie
in het in voorbereiding zijnde Plan Zuid
(van architect H.P. Berlage) was volgens
de aanhangers van Boissevain de
geëigende plek. 28
Discussie over de bouwlocatie:
Oosterbegraafplaats of Plan Zuid
Raadslid Boissevain en aanhangers
hadden een aantal bezwaren tegen een
Koloniaal Instituut in het Oosterpark:
1. Het samenvoegen van
Oosterbegraafplaats en het Oosterpark
stond al jaren op het programma. Een
Koloniaal Instituut op de begraafplaats
zou dit onmogelijk maken. De
voorafgaande jaren was er een
toenemend bewustzijn dat de toetreding
van licht en lucht in de verschillende
stadsdelen bevorderd moest worden
door onbebouwde terreinen te
bestemmen voor park of plantsoen, en
daar dus niet te bouwen.
2. Door het bebouwen van de
Oosterbegraafplaats en het Muiderbos
zou een terrein worden opgeofferd vol
natuurschoon, met schaduwrijke lanen:
één van de weinige van die omvang in
Amsterdam.
3. Het was onethisch de talloze
(algemene) graven voor de bouw van het
Instituut te ruimen.
4. De eigen graven, die het gehele
middenstuk van het terrein innamen,
mochten sowieso niet geruimd worden.
Volgens de gemeente was het niet
^
De vorm van het KIT is bepaald door de bestaande eigen graven. [Architectura 1914]
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
45

mogelijk een harmonische gebouw te
ontwerpen zonder dat dit gevolgen
had voor het centrale deel van de
begraafplaats.
Bij een vestiging in het Plan Zuid
speelden al deze problemen niet. Hier
was voldoende ruimte voor een grote
instelling, die tevens een belangrijk rol
kon spelen als trekpleister voor andere
voorname gebouwen of villa’s en die
de nieuwe stadsuitbreiding konden
verfraaien. De komst van een dergelijk
Instituut in Zuid zou de bouw van
toekomstige woonblokken bespoedigen
wat een aanzienlijk financieel voordeel
voor de gemeente betekende.
Volgens de Vereeniging Koloniaal
Instituut was elk voorgaand bezwaar te
weerleggen:
1. Door de bouw van het Instituut was
een harmonische doelmatige verbinding
tussen begraafplaats en park juist snel
tot stand te brengen. De geplande
gebouwen zouden slechts een vijfde of
zesde deel van de begraafplaats in beslag
nemen. De resterende terreinen konden
gelijk met de bouw tot park of plantsoen
aangelegd worden om de aansluiting
met het park te maken.
2. De Vereeniging had het advies van
tuinarchitect (en tevens dendroloog)
Leonard Springer ingewonnen.
Dat Springer als ontwerper van het
Oosterpark niet vanzelfsprekend tégen
de komst van het gebouw was blijkt
uit zijn aanbevelingen. De waarde van
de bomen in het Muiderbos en op de
begraafplaats beoordeelde hij negatief.
Volgens Springer waren de bomen oud
en afgeleefd: ‘Natuurschoon is op de
begraafplaats zeker niet te vinden en
waar in ons vochtig klimaat zoo’n grote
behoefte bestaat aan zonlicht, is dit op
de begraafplaats niet te verkrijgen; het
terrein is somber en dompig te noemen
en uit een gezondheidsoogpunt is het
bezoeken daarvan zeker niet aan te
bevelen’. 29 Springer was van oordeel dat
men zich: ‘voor de keuze van een goed
terrein voor het te maken gebouw, niet
moet laten leiden door een verkeerd
begrip van boomen sparen. Boomen
zijn sterfelijke wezens, die slechts
enkele geslachten overleven, terwijl
een gebouw als het onderwerpelijke
een monument zal worden tot in verre
toekomst.’ 30
3. Niet alleen bij de komst van een
gebouw, maar ook bij de transformatie
van de Oosterbegraafplaats tot een
plantsoen of park zouden veel graven
geruimd moeten worden.
4. De Vereeniging was overtuigd dat ook
een gebouw dat het centrale deel van
de begraafplaats (met de eigen graven)
intact liet harmonisch en architectonisch
verantwoord kon zijn.
Een gebouw op het terrein van de
Oosterbegraafplaats had de sterke
voorkeur van de Vereeniging Koloniaal
Instituut. Volgens haar zou dit voor de
gemeente een niet te onderschatten
financieel voordeel opleveren, omdat
ze een uitgave bespaard werd van
‘ettelijke tonnen gouds’ die anders
nodig waren om een terrein van
dezelfde afmetingen in het Plan Zuid te
reserveren. Daarnaast was een belangrijk
onderdeel van de kennisverspreiding van
>
Hoek Mauritskade - Linnaeusstraat.
^>
Een alternatieve studie voor de situering
van een koloniaal museum, H. Walenkamp,
1914. [Architectura 1914]
>>
Impressietekening van architect van Nieukerken
van het KIT, gezien vanaf de Linnaeusstraat.
[De Ingenieur 1924]
46
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

het Instituut het houden van cursussen,
voordrachten en tentoonstellingen.
Dat was niet handig in een ‘afgelegen,
zelfs nog niet in staat van wording
verkeerende stadswijk’. Het terrein van
de Oosterbegraafplaats daarentegen
was direct beschikbaar en had als
voordeel dat het gelegen was aan het
park, zodat bij grote tentoonstellingen
of manifestaties hier gebruik van kon
worden gemaakt. Het gebouw bood
daarnaast niet alleen onderdak aan het
KIT, maar ook aan andere verenigingen
als het Aardrijkskundig Genootschap
en de Vereniging voor Voortgezet
Handelsonderwijs. Het was de vraag of
deze in hun voornemens tot aansluiting
bij het KIT zouden volharden als het
Instituut in het Plan Zuid kwam te
staan. Eén van de belangrijkste redenen
achter de locatiekeuze was echter de
onmiddellijke nabijheid van Artis, de
Hortus Botanicus en het Anatomisch
Laboratorium. Het Genootschap Natura
Artis Magistra had bij het afstaan van
haar etnografische verzameling zelfs
aan het KIT als voorwaarde gesteld dat
het moest verrijzen in de nabijheid van
diergaarde Artis.
In oktober 1911 werd tijdens de
Raadsvergadering gestemd over het
voorstel Boissevain om het KIT in het Plan
Zuid onder te brengen. Het voorstel werd
verworpen met 26 tegen 13 stemmen.
De gemeente gaf aan de Vereeniging
Koloniaal Instituut de gronden van
de voormalige Oosterbegraafplaats
in voortdurende erfpacht ‘hoezeer ’t
ook hun leed doet dit stukje Bosch
ten deele te moeten opofferen’. 31
Voorwaarde was wel dat de onbebouwde
gronden op kosten van het KIT als
park aangelegd, onderhouden, en als
wandelplek voor publiek opengesteld
moest worden. In diezelfde vergadering
werd besloten tot de bouw van een
nieuwe universiteitslaboratorium
voor gezondheidsleer (in 1917
gebouwd achter het Anatomisch
Laboratorium), waar het KIT haar afdeling
Tropische Hygiëne in onderbracht. In
september 1912 werd een deel van
de Oosterbegraafplaats ontruimd en
de ontvangstgebouwen gesloopt ter
voorbereiding van de komst van het KIT.
Het achttiende-eeuwse Muiderbosch
werd gerooid. Het belang van een
Koloniaal Instituut op een prominente
plek in de stad prevaleerde boven
de oorspronkelijke behoefte aan een
verdubbeld stadspark.
Discussie over het gebouwontwerp: De
Steurs versus de Schoonheidscommissie
Na drie architecten benaderd te hebben
voor het maken van een ontwerp koos
de Instituutscommissie en een speciaal
in het leven geroepen Bouwcommissie
in 1913 het ontwerp van architect J.J.
van Nieukerken. De architect stierf
in hetzelfde jaar, zijn zoon M.A. van
Nieukerken nam het ontwerpproces over
en maakte herzieningen. Het ontwerp
kenmerkte zich door een veelheid
aan bouwvolumes, met verschillende
hoogten, afmetingen en dakvormen,
waardoor het eerder aandeed als
een complex van gebouwen. Alle
instituutsfuncties (aula’s, bibliotheek,
SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
47

^
leslokalen, fotoafdeling, algemene zaken) Oosterbegraafplaats gebouwd. Door
waren ondergebracht in de gebouwdelen de Eerste Wereldoorlog en de daarop
grenzend aan de Mauritskade, terwijl volgende recessie werd de bouw ernstig
de museale functies (studieafdeling vertraagd. In 1926 werd het gebouw
voor Volkenkunde, Handelsmuseum, geopend door Koningin Wilhelmina;
laboratoria) zich in de gebouwen aan het was op dat moment het grootste
de Linnaeusstraat bevonden. Architect bouwwerk van Amsterdam. 34
M.A. van Nieukerken vertelde het NRC in
1923 dat: ‘niet alleen in de plattegronden,
maar ook naar buiten is getracht de
Relatie met het park: de
verschillende diensten van het gebouw Oosterbegraafplaats als tuin van het KIT
tot hun recht te doen komen, waartoe
juist de eigenaardige grillige vorm van Het NRC berichtte in 1926 na een bezoek
het terrein [de architect] een welkome aan de opening van het gebouw als
gelegenheid bood.’ 32
volgt: ‘Het gebouw is, naar men weet,
een schepping van den architect M.A.
In werkelijkheid was het eerder
van Nieukerken, die het ontwierp in
andersom: de situering van de
een historisch-geïnspireerden stijl, met
gebouwen was een directe afgeleide 17 de -eeuwsche reminiscensen. Het is
van het beschikbare bouwterrein: een meer schilderachtig dan monumentaal
onregelmatige strook grond langs de ook door zijn brokkelige groepering
Mauritskade en de Linnaeusstraat. De op de strook grond langs de oude
opdrachtgevers waren tevreden over Oosterbegraafplaats, waarvan de
het ontwerp. De Schoonheidscommissie bemoste zerken tot diep in het terrein
van Amsterdam keurde het plan echter van het Instituut doordringen. Voorlopig
resoluut af ‘omdat het een agglomeratie is daaraan, aan de aanwezigheid dier
van allerlei bouwfragmenten is, zodat graven, voor zoover ze eigen graven zijn,
alle eenheid gemist wordt en omdat het niets te doen. Ze moeten gerespecteerd
vloekt met de omgeving’. 33 Een ‘second worden, wij bedoelen: mogen niet
opinion’ van Victor de Steurs, chef van geruimd worden. Er zal een hooge
de afdeling Kunsten en Wetenschappen heg vóór geplaatst worden, ofschoon,
48 Oosterpark Amsterdam
van het Departement van Binnenlandse althans voor ons, het gezicht op een
Zaken en grondlegger van de
oude, begroeide begraafplaats niet
monumentenzorg in Nederland, pakte triest is. Erger is dat hierdoor op den
uit in het voordeel van de architecten: duur uitbreiding van het Koloniaal
De Steurs was uitermate positief over het Instituut, waarover nu reeds gesproken
gebouwontwerp. Het gemeentebestuur wordt, zou worden belet. […] Ook is
schaarde zich achter De Steurs en keurde het de bedoeling geweest bij een hier
de plannen goed. Uit protest stapte ter stede te houden groote Koloniale
de gehele Schoonheidscommissie
Tentoonstelling – waartoe het wel weer
op. Vanaf 1916 werd er in de Oude eens mag komen na 1883! – in het
Aanleg achterzijde KIT na ruiming graven,
1967. [SAA]
>>
Achterzijde van het KIT, in 1967 en nu.
[SAA]
SteenhuisMeurs

SteenhuisMeurs
4 De gebouwen in het park
49

Oosterpark paviljoenen te plaatsen,
zoodat dat tentoonstellingsterrein
dan één geheel zou vormen met
de gebouwen van het Instituut zelf,
gescheiden echter door de oude
Ooster. Natuurlijk zijn die uitbreiding,
en die tentoonstelling vooral, nog
toekomstplannen, maar eigenaardig is
het te zien, hoe nu reeds de architect
aan den achtergevel gerekend heeft op
het gebruik van de gronden achter het
Instituut.’ 35
Architect van Nieukerken ontwierp
het gebouw met in het achterhoofd
een toekomstig gebruik van de
gronden achter het gebouw: of dit
nu ingericht zou worden als park
(zoals de gemeenteraad eiste), met
een uitbreiding van het KIT of toch
als openluchttentoonstellingsruimte.
Het was het eerste gebouw dat zowel
vanaf de Mauritskade als vanuit het
park een representatief aanzicht
had: aan de parkzijde waren grote
ingangspartijen (zowel vanuit de aula
als de museumvleugel) die bij eventuele
(buiten)tentoonstellingen in het park als
hoofdingang gebruikt konden worden.
Het KIT is hiermee het enige gebouw in
het park dat (zowel stedenbouwkundig
als architectonisch) berekend is op
een aan alle kanten doorgetrokken
parkaanleg tot aan de gevel.
[SAA]
^^
De muziektent.
^
Hekwerk rond het terrein.
^^
Hekwerk tussen KIT-terrein en park.
^
Entree Tropenmuseum.
50
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Achterzijde van het KIT, 1993. [Aviodrome]
SteenhuisMeurs
51

1931 Oosterparkschool
Oosterparkschool
(Tweede Gemeentelijke
Openluchtschool)
Huidige functie: school
Adres: Mauritskade 56
Bouwjaar: 1931
Architect: Dienst Publieke
Werken
Aan het begin van de 20 e eeuw bestond
er in Nederland volop belangstelling
voor openluchtscholen: scholen met
voldoende licht en lucht, waar zoveel
mogelijk buiten les gegeven werd.
Aanvankelijk waren deze gebouwen
vooral voor zwakke kinderen bedoeld
en gebouwd aan de zee of in het bos. In
de jaren twintig en dertig kwamen ook
voor stadskinderen openluchtscholen
in de steden. De eerste Gemeentelijke
Openluchtschool van Amsterdam
werd in 1925 aan het Vondelpark
gebouwd (Frederiksstraat). Ook de
tweede openluchtschool verrees in
een parkomgeving: het Oosterpark. De
keuze voor de locatie was ingegeven
door economische motieven: ‘Om de
exploitatie zoo voordeelig mogelijk te
doen zijn, heeft men een gedeelte van
het Oosterpark uitgekozen zonder dat
dit park er nadeel van ondervindt’. 36
De nieuwe openluchtschool zou zich
richten op zwakke kinderen uit de
arbeiderswijken in de omgeving: de
Oosterparkbuurt, Transvaalbuurt of
Indische Buurt. Op doktersadvies
werden ze tijdelijk verwezen naar de
Oosterparkschool: kinderen bleven er
over het algemeen nooit langer dan een
jaar. Aanvankelijk was het de bedoeling
het grootste grasveld van het Oosterpark
te bestemmen voor ‘openluchtspel’. Dit
ging niet omdat door intensief gebruik
het park ‘moeilijk in goeden staat is te
houden, en het park alsdan belangrijk
aan schoonheid zal inboeten’. 37 Zowel
de Vondelpark- als de Oosterparkschool
waren dus georiënteerd op het park.
Toch maakten beide scholen weinig
gebruik van het park zelf; het was vooral
zichtgroen. Voor rusten, spelen en
lesgeven gebruikten ze uitsluitend het
eigen schoolplein. 38
Relatie met het park
Zowel stedenbouwkundig als
architectonisch had de Oosterparkschool
oorspronkelijk een sterke relatie met
het park. De school werd door de Dienst
Publieke Werken vormgegeven als een
>
De bouw van de openluchtschool had tot
gevolg dat de bestaande grote speeltuin
verplaatst moest worden naar het westen
(bestaande plek): een deel van de parkaanleg
werd hiervoor opgeofferd, 1931.
[SAA]
52
Oosterpark Amsterdam
^
De leslokalen grensden met schuifwanden aan het buitenterras waar
bij goed weer werd lesgegeven, omstreeks 1935.[SAA]
^
De hoofdingang aan de zijde
van de Mauritskade. Links de
parkentree, 1935. [SAA]
SteenhuisMeurs

oerderij of landhuis, met zadeldak en
brede houten kozijnen. De hoofdingang
is aan de kant van de Mauritskade te
vinden, in een bouwvolume dat doet
denken aan het voorhuis van een
boerderij. In één langgerekt bouwvolume
bevonden zich leslokalen, doucheruimte,
dokterskamer en eetzaal. De school
was zoveel mogelijk op de noordzijde
van het terrein gebouwd, zodat vóór de
leslokalen een groot terras en speelveld
konden worden aangelegd. De leslokalen
grensden (met schuifwanden) aan het
buitenterras, waar bij goed weer werd
lesgegeven en gerust. De school kreeg
haar eigen tuinaanleg, met schooltuinen,
speelveld en een zandbak, met een
doorzichtig hekwerk en een haag van
heesters en bomen afgescheiden van
het park. Visueel vormde de schooltuin
de overgang tussen de bebouwde
noordrand en het park. De bouw van
de openluchtschool had tot gevolg dat
de bestaande grote speeltuin verplaatst
moest worden naar het westen: een
deel van de parkaanleg werd hiervoor
opgeofferd.
^
De relatie van gebouw en park is (2010) achter dichte beplanting verdwenen
SteenhuisMeurs
^
De schooltuin als overgang tussen gebouw en park.[SAA]
^
De school was zoveel mogelijk op de noordzijde van het terrein gebouwd, zodat
vóór de leslokalen een groot terras en speelveld konden worden aangelegd.
Daarboven de huidige situatie van het terrein.
4 De gebouwen in het park
53

1965 Internationaal Centrum Koloniaal Instituut voor de Tropen
Internationaal Centrum van
het KIT
Huidige functie: NH Hotel
Tropen
Adres: Linnaeusstraat 2
Bouwjaar: 1965-1967
Architect: Tjeerd Dijkstra
Het Internationaal Centrum van het
KIT (nu NH Hotel) is het laatste grote
bouwwerk dat in het park verrees.
Het gebouw was bestemd voor de
huisvesting van cursisten, die ter
voorbereiding op uitzending naar het
buitenland een opleiding van een paar
maanden in het KIT volgden: artsen,
technici, landbouwdeskundigen
en cursisten van het jongeren
vrijwilligersprogramma. Het
bouwprogramma was eigenlijk te
omvangrijk voor deze plek. Om de
parkaanleg zoveel mogelijk te sparen
werd een oplossing bedacht van een
brede, lage onderbouw rond een patio
(met alle gemeenschappelijke ruimten)
en een ranke toren op poten (met slaapen
werkkamers). De onderbouw zou
in het parkgroen verdwijnen, terwijl
de toren ‘als een vrijstaande plastiek’
de ruimte om zich heen intact liet en
vanuit het park geen grote afsluiting
zou vormen. 39 Het bouwwerk was
geheel vrijstaand ontworpen met een
parkeerterrein ervóór, waardoor het,
weg uit de rooilijn van de Linnaeusstraat
visueel minder aanwezig was. Door de
forse onderbouw en de (vergeleken met
de bestaande, volledig naar de randen
van het park geschoven gebouwen)
situering ver naar achteren het park in
had het gebouw wel degelijk een grote
impact.
Relatie met het park
Het gebouw is redelijk ‘weggezet’ in het
park, gegeven de grote omvang. Vanuit
het park is de hoteltoren het belangrijkst,
gezien vanuit verschillende standpunten.
De sokkel maakt geen contact met het
park. De entree is naar binnen gekeerd, in
de patio. De plint keert zich van het park
af en heeft een eenvoudige uitwerking.
Rondom is beplanting aangebracht,
waardoor het hotel zich in het park
manifesteert als een toren boven dicht
struikgewas.
^^
Het Internationaal Centrum gezien vanuit het park....[SAA]
^
...en vanaf de Linnaeusstraat. [Bouwkundig Weekblad 1968]
54
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

SteenhuisMeurs
55

KIT Hotel gezien vanuit het noordelijk deel van
het park...
...en vanuit het zuidelijk deel.
Dichte plint naar het park.
Ingang vanaf de Linnaeusstraat. Zicht op het KIT vanuit het binnenhof. Parkeerterrein voor het hotel.
56
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

5 Kwaliteiten
SteenhuisMeurs 5 Kwaliteiten
57

Kwaliteiten algemeen
Kwaliteiten cultuurhistorie parkontwerp
Bijzonder aan het Oosterpark is de
historische gelaagdheid van het park
en de gebouwen. De lage ligging
van het park (veenweidegebied,
nooit opgehoogd) en de vijver (een
voormalige molensloot) refereren aan
de voormalige Overamstelse Polder. De
Oosterbegraafplaats (aangelegd in 1866,
ruiming laatste graven in 1957) heeft
bijna een eeuw lang de inrichting van het
noordelijk parkdeel en de plaatsing van
de gebouwen bepaald. De structuur van
vakken met graven is nog herkenbaar
en ook de hoogteverschillen en de
twee lanen met bomenrijen die vanaf
het muziekplein richting het KIT lopen
herinneren aan de begraafplaats. De
parkaanleg (van het zuidelijk deel) uit
1891 van landschapsarchitect Leonard
Springer is uitgevoerd in de toen
populaire gemengde landschappelijke
stijl. Het ontwerp is vrijwel intact en
is van waarde als het eerste moderne
volkspark in Amsterdam. Het Oosterpark
stond zelfs model voor de groenaanleg
in het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP)
uit 1934.
Het Oosterpark is van waarde als het
eerste moderne volkspark in Amsterdam,
speciaal ingericht met een uitgebreid
recreatief programma voor de nabij
wonende arbeiders, maar nog wel
vormgegeven aan de hand van de
vormentaal en ontwerpprincipes van een
typisch landschapspark.
In het oeuvre van tuinarchitect Leonard
Springer is het Oosterpark een voorbeeld
van een ontwerp in ‘gemengde stijl’:
een combinatie van de landschapsstijl
en meer rechtlijnige tuindelen. Het
Oosterpark is van belang als markering
van een overgangsperiode waarin
Springers ontwerpen meer gestileerd
werden: voorheen veelgebruikte
elementen die een bepaalde stemming
moesten opwekken, zoals rotspartijen,
ruïnes of grote hoogteverschillen, liet
hij achterwege. Zowel de paden als de
waterlopen zijn eenvoudiger, logischer
van opbouw en krachtiger van vorm.
Het uitgevoerde zuidelijke parkdeel
is (met niet noemenswaardige
aanpassingen) uitgevoerd
overeenkomstig het ontwerp van
Leonard Springer uit 1891. De
oorspronkelijke uitgangspunten van het
ontwerp zijn na 120 jaar functioneren
nog zeer herkenbaar: de loop van paden
en water, de verschillende open ruimten,
en karakteristieke elementen als de
muziektent en het parkhek zijn in vorm
en structuur nog vrijwel onveranderd.
Het zuidelijk parkdeel verdient behoud
en eventueel restauratie.
Het (oorspronkelijke) ontwerp is
opgebouwd uit een aantal waardevolle
elementen die samen het karakter en de
uitstraling van het park bepalen:
- De dichte beplante parkranden
geven de illusie van ruimtelijke
onbegrensdheid.
- Lange zichtlijnen ontbreken: ze zijn
altijd ingekaderd door beplanting.
- Een uitgekiende plaatsing van
boomgroepen geeft steeds wisselende
perspectieven.
- Het padensysteem is hiërarchisch
opgebouwd: met smalle voetpaden en
brede rijpaden.
- De regelmatige splitsing van paden
biedt keuzemogelijkheden en maakt het
mogelijk veel verschillende wandelingen
te maken.
- Kruisingen en splitsingen van paden
zijn deels door bomen en heesters aan
het zicht onttrokken.
- Aanwezigheid van hoogteverschillen:
elk pad in het park loopt minstens één
keer omhoog of omlaag.
- De oevers zijn glooiend met afwisselend
geen of dichte beplanting.
- Het gebruik van veel soorten bomen
en heesters zorgt voor een afwisseling
in bloei, vorm en kleur. Als basis of
achtergrond komen meer gebruikelijke
boomsoorten voor: iep, es, esdoorn, els,
wilg en populier. Op de voorgrond zijn
meer bijzondere solitairen geplaatst
om de kleur, diepte en afwisseling te
verzorgen.
In het oorspronkelijke parkontwerp was
een duidelijke tweedeling uitgangspunt.
Het zuidelijk deel (in landschappelijke
aanleg) is ontworpen zodat het, zonder
het noordelijk deel, als een op zichzelf
staand park kan functioneren. Het
later aan te leggen noordelijke deel
(met een grotendeels formele aanleg
met fontein en monumentale as) zou
na uitvoering dus een toevoeging
zijn en niet de afronding van een onaf
park. De centrale route door het park
(van ’s-Gravesandeplein tot Eerste
van Swindenstraat) is in dit kader van
historisch belang als aanduiding van en
herinnering aan deze tweedeling.
58
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Kwaliteiten cultuurhistorie relatie gebouwen-park
Afhankelijk van de functie en het karakter
van de instelling had elke architect
zijn gebouw een eigen oriëntatie en
rooilijn meegegeven: de HBS had baat
bij een achter op de kavel (op het
zuiden gelegen) schooltuin, terwijl
bij het Anatomisch Laboratorium een
monumentale entree vóór het gebouw
belangrijk was. De grillige vorm van het
KIT is direct af te leiden van de vakken
met eigen graven waar het gebouw
omheen gedrapeerd moest worden.
De Openluchtschool was voor haar
functioneren afhankelijk van een terras
en tuin op het zuiden.
van de Mauritskade, de gebouwen na
het hek (Oosterparkschool, Universitair
Laboratorium, achterzijde KIT) hebben
een relatie met park en maken er
gevoelsmatig onderdeel van uit.
Historische gelaagdheid: het Sint Elisabeth Gasthuis, de Dubbeltjeswoningen,
het stalgebouw van de Amsterlbrouwerij en de Amstelgarage.
Er zijn slechts drie gebouwen die door
hun stedenbouwkundige situering
of architectuur een relatie met het
park aangaan: de Oosterparkschool,
het Universitair Laboratorium voor
de Gezondheidsleer en het Koloniaal
Instituut. De overige bouwwerken
wenden zich van het park af en moeten
eerder gezien worden als onderdeel van
de stedelijke sfeer van de Mauritskade
dan als ‘villa’s in het groen’. De precieze
plek van de twee parktoegangen vanaf
de Mauritskade geven al een eeuw
lang de scheidslijn tussen groen en
stad aan. De gebouwen vóór het hek
zijn georiënteerd op en maken deel uit
SteenhuisMeurs
5 Kwaliteiten
59

Noten
SAA = Stadsarchief Amsterdam
1 ‘Het Muiderpoortkwartier’, In: NRC 10
oktober 1926.
2 I. Jager, Hoofdstad in gebreke. Manoeuvreren
met publieke werken in Amsterdam 1851-1901,
Rotterdam 2002, pp. 206-207.
3 I. Jager, Hoofdstad in gebreke. Manoeuvreren
met publieke werken in Amsterdam 1851-1901,
Rotterdam 2002, p. 296.
4 M. van Haaren ea (red.), Atlas van de
19e-eeuwse ring, Amsterdam 2004, p. 12.
5 M. van Haaren ea (red.), Atlas van de
19e-eeuwse ring, Amsterdam 2004, p. 20.
6 Het Bilderdijkpark was gepland op
de Rooms-Katholieke begraafplaats ‘De
Liefde’: het duurde tot 1926 voor de graven
vrijkwamen en er een park aangelegd werd.
De ontwerper van dit park is ons onbekend.
7 I. Jager, Hoofdstad in gebreke. Manoeuvreren
met publieke werken in Amsterdam 1851-1901,
Rotterdam 2002, p. 260.
8 SAA, Archief Publieke Werken, brief van
Ritter aan de Wethouder voor de Publieke
Werken te Amsterdam, december 1890.
9 SAA, Archief Publieke Werken, Brief
Directeur van Publieke Werken aan de
Wethouder van de Dienst Publieke Werken,
maart 1891.
10 SAA, Archief Publieke Werken, Memorie
van toelichting motto Omnibus, Leonard
Springer, 1891.
11 SAA, Archief Publieke Werken, Memorie
van toelichting motto Omnibus, Leonard
Springer, 1891.
12 SAA, Archief Publieke Werken, Memorie
van toelichting motto Omnibus, Leonard
Springer, 1891.
13 C. Moes, L.A. Springer. Tuinarchitect
Dendroloog 1855-1940, Rotterdam 2002, p.
191.
14 G. Lelyveld mmv R. van Leeuwen en W.
Reh, ‘Wandelingen door het Oosterpark’, in:
Wonen-TABK (1974) 23, p. 13.
15 G. Andela, ‘Van melancholisch peinzen in
de natuur tot gebruiksgroen voor het gewone
volk. Oorsprong en geschiedenis van het
volkspark’, uit: Wonen – TABK (1977) 9/10, p.
12.
16 G. Andela, ‘Van melancholisch peinzen in
de natuur tot gebruiksgroen voor het gewone
volk. Oorsprong en geschiedenis van het
volkspark’, uit: Wonen – TABK (1977) 9/10, p. 15.
17 C. Moes, L.A. Springer. Tuinarchitect
Dendroloog 1855-1940, Rotterdam 2002, p. 58.
18 R. van Leeuwen, ‘Paxton’s Canon’, in: Groen
(1987) 3, pp. 22-29.
19 C. Moes, L.A. Springer. Tuinarchitect
Dendroloog 1855-1940, Rotterdam 2002, p.
226.
20 C. Moes, L.A. Springer. Tuinarchitect
Dendroloog 1855-1940, Rotterdam 2002.
21 H.J.M. Walenkamp, ‘Het Koloniaal Instituut
op de Oude Oosterbegraafplaats’, in:
Architectura 19 (1911) 28, p. 219.
22 H. Walenkamp, ‘Amsterdam en zijn
Muiderbosch’, in: Algemeen Handelsblad, 28
juni 1906.
23 L. de Rooy, Proefschrift UvA, Lodewijk
Bolk en de bloei van de Nederlandse anatomie
1860-1940, Amsterdam 2009 en J.C.H. Blom,
Brandpunt van geleerdheid in de hoofdstad:
de Universiteit van Amsterdam rond 1900 in 15
portretten, Amsterdam 1992.
24 L. de Rooy, Proefschrift UvA, Lodewijk
Bolk en de bloei van de Nederlandse anatomie
1860-1940, Amsterdam 2009 en J.C.H. Blom,
Brandpunt van geleerdheid in de hoofdstad:
de Universiteit van Amsterdam rond 1900 in 15
portretten, Amsterdam 1992.
25 BMA, conceptadvies Verkenning Oosterpark,
2007.
26 J. Woudsma, Een markant gebouw in
Amsterdam-Oost. Het Koninklijk Instituut voor
de Tropen, Amsterdam 1990.
27 ‘Gemeenteraad Amsterdam’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 26 oktober 1911.
28 Wageningen Universiteit, Speciale
Collecties, Archief Springer, ‘Koloniaal
Instituut’, krantenbericht, waarschijnlijk 1910.
29 Wageningen Universiteit, Speciale
Collecties, Archief Springer, ‘Koloniaal
Instituut’, krantenbericht, waarschijnlijk 1910.
30 Wageningen Universiteit, Speciale
Collecties, Archief Springer, ‘Koloniaal
Instituut’, krantenbericht, waarschijnlijk 1910.
31 ‘Het Koloniaal Instituut te Amsterdam’, in:
Bouwkundig Weekblad 31 (1911) 43, 518-520.
32 Nieuwe Rotterdamsche Courant, 13 april
1923.
33 www.bonas.nl, ‘Koloniaal Instituut voor de
Tropen Amsterdam’.
34 www.bonas.nl, ‘Koloniaal Instituut voor de
Tropen Amsterdam’
35 ‘Het Koloniaal Instituut’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 4 oktober 1926.
36 ‘Openluchtscholen’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 8 mei 1929.
37 D. Broekhuizen, Openluchtscholen
in Nederland. Architectuur, onderwijs en
gezondheidszorg 1905-2005, Rotterdam 2005,
p. 76.
38 D. Broekhuizen, Openluchtscholen
in Nederland. Architectuur, onderwijs en
gezondheidszorg 1905-2005, Rotterdam 2005,
p. 76.
39 Architectengroep Verster Dijkstra
Cannegieter, ‘Internationaal centrum van
het Koninklijk Instituut voor de Tropen te
Amsterdam’, in: Bouwkundig Weekblad (1968)
18, 278.
60
Oosterpark Amsterdam
SteenhuisMeurs

Archieven
Literatuur
Stadsarchief Amsterdam, Archief van de
Secretarie, afdeling Publieke Werken
Stadsarchief Amsterdam, raadsverslagen
Wageningen Universiteit, Speciale
Collecties, Archief Leonard Springer
‘Gemeenteraad Amsterdam’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 26 oktober 1911.
‘Het Koloniaal Instituut’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 4 oktober 1926.
‘Het Koloniaal Instituut te Amsterdam’,
in: Bouwkundig Weekblad 31 (1911) 43,
518-520.
‘Het Muiderpoortkwartier’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 10 oktober 1926.
‘Openluchtscholen’, in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 8 mei 1929.
G. Andela, ‘Van melancholisch peinzen
in de natuur tot gebruiksgroen voor het
gewone volk. Oorsprong en geschiedenis
van het volkspark’, in: Wonen – TABK
(1977) 9/10.
Architectengroep Verster Dijkstra
Cannegieter, ‘Internationaal centrum van
het Koninklijk Instituut voor de Tropen
te Amsterdam’, in: Bouwkundig Weekblad
(1968) 18, 278.
J.C.H. Blom, Brandpunt van geleerdheid
in de hoofdstad: de Universiteit van
Amsterdam rond 1900 in 15 portretten,
Amsterdam 1992.
D. Broekhuizen, Openluchtscholen in
Nederland. Architectuur, onderwijs en
gezondheidszorg 1905-2005, Rotterdam
2005, 76.
Bureau Monumenten Amsterdam,
Conceptadvies Verkenning Oosterpark,
2007.
J. van Eck, De Amsterdamsche Schans & de
Buitensingel, Amsterdam 1948.
M. van Haaren ea (red.), Atlas van de
19e-eeuwse ring, Amsterdam 2004.
I. Jager, Hoofdstad in gebreke.
Manoeuvreren met publieke werken in
Amsterdam 1851-1901, Rotterdam 2002.
G. Lelyveld m.m.v. R. van Leeuwen en W.
Reh, ‘Wandelingen door het Oosterpark’,
in: Wonen-TABK (1974) 23.
C. Moes, L.A. Springer. Tuinarchitect
Dendroloog 1855-1940, Rotterdam 2002.
L. de Rooy, Proefschrift UvA, Lodewijk Bolk
en de bloei van de Nederlandse anatomie
1860-1940, Amsterdam 2009.
H. Walenkamp, ‘Amsterdam en zijn
Muiderbosch’, in: Algemeen Handelsblad,
28 juni 1906.
H.J.M. Walenkamp, ‘Het
Koloniaal Instituut op de Oude
Oosterbegraafplaats’, in: Architectura 19
(1911) 28, p. 219.
J. Woudsma, Een markant gebouw in
Amsterdam-Oost. Het Koninklijk Instituut
voor de Tropen, Amsterdam 1990.
SteenhuisMeurs
Noten en Literatuur
61

Dit onderzoek werd uitgevoerd door
SteenhuisMeurs BV te Schiedam (voorheen Urban
Fabric en Steenhuis stedenbouw/landschap) in
opdracht van Gemeente Amsterdam, Stadsdeel
Oost-Watergraafsmeer.
Projectteam:
Prof. dr. ir. Paul Meurs, drs. Lara Voerman
Lange Haven 9, 3111 CA Schiedam
www.steenhuismeurs.nl
© SteenhuisMeurs, maart 2010