'Het mes snijdt aan twee kanten' - PON

’Het mes snijdt
aan twee kanten’
Begeleiding van
vluchtelingenjongeren
in Tilburg

’Het mest snijdt
aan twee kanten’
Begeleiding van
vluchtelingenjongeren
in Tilburg
drs. Sj. Cox
PON
Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant
SNV
Stichting Nieuwkomers en Vluchtelingenwerk Tilburg
december 2002

ISBN: 90-5049-255-X
© Copyright PON/SNV, Tilburg, 2002
Het auteursrecht van deze publicatie berust bij het PON/SNV. Gehele of gedeeltelijke
overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld.
Vermenigvuldiging en publicatie in een andere vorm dan dit rapport is slechts
toegestaan na schriftelijke toestemming van het PON/SNV.
Deze publicatie is te bestellen door overmaking van € 6,-- op postbankrekening
1081447 ten name van PON, Tilburg, onder vermelding van PON-publicatie 02-23.

Inhoud
1 Inleiding en achtergrond 5
2 Het project: begeleiding aan vluchtelingenjongeren 7
2.1 Projectdoelen en -opzet 7
2.2 Typering project 9
3 Het project in de praktijk 11
3.1 Samenkomen 11
3.1.1 Werving jongeren 11
3.1.2 Werving vrijwilligers 13
3.1.3 Introductiecursus vrijwilligers 14
3.1.4 Match 15
3.2 Ondersteunen 15
3.2.1 Vertrouwen winnen 15
3.2.2 Begeleiden op alle facetten van het leven 16
3.2.3 Intervisiebijeenkomsten 17
3.2.4 Informatiebulletin 17
3.2.5 Gezamenlijke activiteiten 18
3.2.6 Evaluatie 18
3.2.7 Juridische begeleiding 18
3.3 Aanwezig zijn 18
3.3.1 Kwetsbare groep jongeren 19
3.3.2 Onduidelijk toekomstbeeld 19
3.3.3 Huisvestingsproblematiek 19
3.3.4 Armoede beperkt de participatie 20
3.3.5 Toegankelijkheid van voorzieningen 21
3.3.6 Themabijeenkomsten 21
3.3.7 Afsluiting 22
3.4 Draagvlak hebben 22
4 Conclusies en vervolg 24
4.1 Kwantitatieve effecten 24
4.2 Kwalitatieve effecten 25
4.3 Neveneffecten 26
4.4 Samenleven 26
4.5 Vervolg 27
Bijlage 1: Taken en einddoelen van de begeleiding 29
Bijlage 2: Alleen op de wereld 32

1 Inleiding en achtergrond
In Tilburg bevinden zich bijna 400 AMA’s (Alleenstaande Minderjarige Asiel -
zoekers). Zij zijn voornamelijk afkomstig uit Somalië, China, Sierra Leone,
Angola en Guinee. Tot hun 18 de jaar vallen deze jongeren onder de voogdij
van NIDOS (voorheen de Opbouw)
Bij het bereiken van het achttiende jaar vervalt de voogdij van NIDOS. De
veranderingen die hiermee gepaard gaan met betrekking tot opvang en
begeleiding zijn enorm. Jongeren die in een KWE (Kleine Woon Eenheid =
speciale woonvoorziening voor deze jongeren) wonen moeten deze verlaten,
ongeacht het feit of ze op dat moment een status hebben. De begeleiding die
zij tot dat moment ontvangen valt voor een groot deel weg, juist op een
moment dat er veel praktische zaken geregeld dienen te worden rondom
huisvesting en uitkering.
Met name het grotendeels wegvallen van de begeleiding bij het bereiken van
het 18 de
jaar leidt bij veel jongeren tot problemen. Het is een feit dat een
aantal van hen het op hun 18 de (nog) niet alleen redt. Deze ex-AMA’s hebben
behoefte aan extra, op de persoon toegespitste begeleiding. Met name het
ontbreken van een sociaal netwerk en - in sommige gevallen - de onzekerheid
over de verblijfsvergunning zorgt bij deze groep voor veel problemen. Sociaal -
emotionele problemen, aanpassingsproblemen en schoolverzuim kenmerken
deze groep. Het is voor deze groep vrijwel onmogelijk om zich zonder verdere
begeleiding een volwaardige plaats te verwerven in onze samenleving.
Stichting Nieuwkomers en Vluchtelingenwerk (voortaan aangeduid met SNV),
NIDOS Tilburg en afdeling Maat van jeugdzorgorganisatie Kompaan hebben
in 2000 een stuurgroep in het leven geroepen om in eerste instantie de
problematiek van de AMA’s en ex-AMA’s te inventariseren en naar aanleiding
van deze inventarisatie aanbevelingen voor verbeteringen en veranderingen
te doen. De aanbevelingen van deze stuurgroep in de notitie ‘Zorg voor
Alleenstaande Minderjarige Asielzoekers in Tilburg’ (april 2000) vormen de
aanzet tot onder andere het indienen van een subsidieverzoek voor het
project ‘Begeleiding van Vluchtelingenjongeren’. Tevens is via fondsenwerving
(Bergmansfonds en Fraters van Tilburg) aanvullende financiering gezocht en
verkregen. Uiteindelijk is gekozen voor een projectopzet waarin het hoofdaandeel
van de werkzaamheden bestaat uit het begeleiden van AMA’s door
vrijwilligers. Deze vrijwilligers worden ondersteund door een coördinator bij
de SNV.
De voorbereidende werkzaamheden van het project zijn gestart in september
2000. In januari 2001 is gestart met de werving van de eerste groep vrijwilligers
en de jongeren.
In oktober 2001 heeft SNV een tussenevaluatie gemaakt waarin een overzicht
wordt gegeven van de activiteiten en de tot dan toe behaalde resultaten.
Medio 2002 is door zeven studenten van Fontys Hogescholen een vervolg op
deze evaluatie uitgevoerd. Zij hebben daartoe een schriftelijke enquête
gehouden onder alle vrijwilligers en aansluitend hierop gesproken met zes
jongeren, zeven vrijwilligers en acht medewerkers van de betrokken
organisaties.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 5

Deze rapportage is zowel een compilatie van beide evaluaties als een nadere
toelichting op het belang van dit soort projecten en de effecten die eraan
direct en indirect aan kleven. Apart van deze rapportage zal SNV als verantwoordelijke
organisatie een eigen financieel verantwoording van het project
geven.
In hoofdstuk 2 worden de doelstellingen en activiteiten van het project
beschreven en een nadere typering van het project gemaakt, waarna in
hoofdstuk 3 een overzicht wordt gegeven van de werkwijze van het project.
Tenslotte worden in hoofdstuk 4 conclusies getrokken en aanbevelingen
gedaan voor de toekomst.
6 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

2 Het project: begeleiding aan vluchtelingenjongeren
2.1 Projectdoelen en -opzet
Het project biedt aan alleenstaande vluchtelingenjongeren een integrale
begeleiding en zorg op maat door het inzetten van vrijwilligers en gastgezinnen
en het verzorgen van juridische begeleiding. Bij aanvang van het
project zijn de volgende doelstellingen geformuleerd:
- De jongeren ondersteunen bij het opbouwen van een sociaal netwerk of
(indien met behulp van Maat en NIDOS reeds een netwerk is opgebouwd)
bij het in stand houden hiervan.
- Voorkomen dat deze jongeren in een hulpverleningscircuit terechtkomen.
- De integratie en de participatie van de vluchtelingenjongeren in de
Tilburgse samenleving verbeteren.
Schema 1: Projectopzet
Stuurgroep
SNV, NIDOS, Maat (Kompaan), Attak, ROC, GGz
SNV
coördinator
SNV
juridische
begeleiding SNV
vrijwilliger
ex-AMA
instellingen/organisaties
sociaal-culturele activiteiten,
onderwijs, inkomen en zorg
Tilburgse
samenleving
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 7

Stuurgroep
SNV, NIDOS, Kompaan, Attak, ROC Midden-Brabant en GGz Midden-Brabant
hebben in 2000 een inventarisatie gehouden naar de problematiek van
AMAS’s. Hieruit is een rapport met aanbevelingen gekomen, waaronder dit
vrijwilligersproject. Een aantal van deze instanties komt regelmatig bijeen om
de relevante landelijke en lokale beleidsontwikkelingen te bespreken en de
gevolgen van deze ontwikkelingen voor de voortgang van het project.
Eveneens wordt er door hen informatie uitgewisseld met soortgelijke (ex-)
AMA-projecten in den lande.
SNV
Het project wordt uitgevoerd door SNV, zowel organisatorisch als financieel.
De werving, selectie en begeleiding van vrijwilligers wordt verzorgd door SNV.
De jongeren worden voorbereid op het project en aangemeld door NIDOS, in
samenspraak met project Maat. Aanmeldingen kunnen ook komen vanuit het
team inburgering van SNV of het spreekuur van het steunpunt van SNV.
Coördinator project
SNV heeft voor de uitvoering van dit project een coördinator aangesteld (20
uur per week). Zij wordt voor de (praktische) werkzaamheden ondersteund
door een stagiaire. Zij is de spin in het web van het project en het aanspreekpunt
voor vrijwilligers en het andere organisaties.
Hoofdtaken van de coördinator zijn:
- Werving en intake van de jongeren en vrijwilligers.
- Matching jongere en vrijwilliger.
- Organiseren van de introductiecursus van de vrijwilligers.
- Organiseren en voorzitten intervisie- en themabijeenkomsten vrijwilligers.
- Voeren van evaluatiegesprekken en eindgesprekken met vrijwilligers en
jongeren.
- Zorgdragen voor de informatievoorziening naar jongeren en vrijwilligers
(infobulletin) en andere organisaties.
- Organiseren van gezamenlijke activiteiten waarin de band tussen jongere
en vrijwilliger wordt versterkt.
- Signalen opvangen en acties ondernemen op die punten waar extra
investeringen noodzakelijk zijn.
Juridische begeleiding SNV
De juridische begeleiding van de jongeren wordt verzorgd door de juridische
medewerkers van de afdeling steunpunt van SNV. De begeleiding die geboden
wordt is aanvullend en ondersteunend aan de inzet van de advocaat van de
jongere en bestaat uit het informeren van asielzoekers over de asielprocedure,
het opstellen van een sterkte/zwakteanalyse en met de resultaten hiervan een
juridisch begeleidingsplan. Het begeleidingsplan is alleen gericht op juridische
ondersteuning in de asielprocedure en hieruit voortvloeiende vragen.
De vrijwilligers
Elke vrijwilligers sluit een vrijwilligerscontract met SNV, waarin de
basisafspraken zijn beschreven. De vrijwilligers zijn het gezicht van het project
en het aanspreekpunt voor de jongeren. De vrijwilligers ondersteunen met
8 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

huisbezoeken of gastopvang (in principe alleen bedoeld voor jongeren die in
het bezit zijn van een verblijfsvergunning) de jongeren.
De vrijwilligers ondersteunen de jongeren in het dagelijkse leven, bieden
ondersteuning bij de opbouw (of het onderhouden) van een sociaal netwerk,
bespreken met hen de problemen die ze tegen komen en zoeken samen met
hen naar oplossingen. Bij hulpvragen verwijst de vrijwilliger zo veel mogelijk
door naar reguliere instellingen of gaat samen met de jongere naar deze
instellingen toe.
Ondersteuning met gastopvang kan bestaan uit samen eten, samen ergens
heen, meegaan naar activiteiten, gewoon op bezoek. Niet altijd hoeft het hele
gezin betrokken te zijn, ook een wisselend contact met verschillende gezinsleden
is mogelijk.
De jongeren
De criteria voor deelname zijn bij aanvang van het project als volgt gesteld:
alleenstaand, 18+ (in een enkel geval ook 17-jarigen), reeds in bezit van een
status of nog in procedure, met behoefte aan (praktische en emotionele)
ondersteuning, aanspreekbaar in Nederlands. Van de jongeren wordt een
actieve en gemotiveerde inzet verwacht. Jongeren worden binnen dit project
niet gezien als (zielige) hulpvragers, maar als burgers die door hun specifieke
situatie (jong, relatief onbekend met Tilburg en met een beperkt sociaal netwerk)
extra steun kunnen gebruiken om een volwaardige bestaan te kunnen
opbouwen en in de Tilburgse samenleving te kunnen integreren.
2.2 Typering project
Gestart vanuit een probleem, een geconstateerd tekort aan steun aan ex -
AMA’s en het dreigende tussen wal en schip vallen van deze groep jongeren,
hebben de organiserende instellingen naar een werkwijze gezocht die én
aansluit bij het geconstateerde probleem én met beperkte middelen een zo
groot mogelijke bereik kan hebben. Uiteindelijk is gekozen voor een projectopzet
waarin (getrainde) vrijwilligers het hoofdaandeel van de ondersteuning
bieden. In zijn uitwerking is het project te typeren als een maatjesproject. 1 In
dit soort projecten staat het tot stand brengen van een relatie, waarbinnen
een maatje (de vrijwilliger) er kan zijn voor een ander (de jongere) én de
ander steunt, voorop. Deze relatie wordt georganiseerd en maakt deel van de
werkwijze van het project. Nadat potentiële vrijwilligers het traject van
werving, selectie en training hebben doorlopen vindt er een koppeling plaats
met een jongere. Als het ‘klikt’ tussen hen beiden zal het koppel kijken hoe zij
deze relatie invullen. De behoefte van de jongere staat daarbij voorop.
1
Zie ook Vriendschap op maat. Georganiseerde support door maatjes en buddy´s.
Ineke Glissenaar en Ina Reijn (redactie). Stichting KLVMA, ´s-Hertogenbosch,
Uitgeverij SWP, Utrecht, 1999.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 9

In de werkwijze staan de volgende punten centraal:
1 Het aanbieden van menselijke kwaliteiten
Hoewel achter de inzet van maatjes een methodiek schuilgaat zal de vrijwilliger
de jongere niet met methodieken en hulpverleningsplannen tegemoet
treden. Wel met kwaliteiten als warmte, tijd, nabijheid, respect, gewoon zijn,
humor, begrip en kennis van de Tilburgse samenleving. Dergelijke kwaliteiten
zijn ook terug te vinden bij hulpverleners, met het verschil dat voor hen het
oplossen van een probleem centraal staat. De vrijwilligers zijn niet gefocust op
eventuele problemen. Zij kijken naar de persoon in al haar facetten. Het
contact heeft eerder de lading van deproblematiseren, zonder eventuele
problemen te ontkennen of te negeren.
2 Het stellen van grenzen
Er worden in het project grenzen gesteld aan de inzet van de vrijwilliger.
Maatjes zijn in principe tijdelijk georganiseerde vrienden. Het is een tweezijdige
relatie waarin enerzijds ook inspanningen verwacht worden van de
jongere (het is niet alleen krijgen maar ook geven) zonder dat een langdurige
vriendschap in de zin zoals we die kennen moet ontstaan, en anderzijds er
beperkingen zijn en afspraken gemaakt moeten worden over het geven van
bijvoorbeeld cadeaus, de privacy of het hebben van een seksuele relatie.
3 Een streven naar gelijkwaardigheid
In het begin zal de relatie ongelijkwaardig zijn. Toch zal de vrijwilliger moeten
streven naar gelijkwaardigheid. Dit kan door telkens opnieuw te bespreken
welke ondersteuning geboden dient te worden. De behoefte van de jongere is
daarbij telkens uitgangspunt. Uiteindelijk zijn beide partijen verantwoordelijk
voor de relatie. De geconstrueerde relatie (in het project) eindigt als één van
beide partijen zijn/haar verantwoordelijkheid daarbij niet neemt of als er geen
steun meer hoeft te worden geboden.
10 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

3 Het project in de praktijk
De voorbereidende werkzaamheden zijn gestart in september 2000. Met
NIDOS Tilburg en afdeling Maat van jeugdzorgorganisatie Kompaan is invulling
gegeven aan het project. De voorbereiding heeft vooral bestaan uit het
verzamelen van informatie, werkbezoeken afleggen bij soortgelijke lopende
projecten in den lande, cursussen volgen, het doorspreken en bediscussiëren
van de plannen en het ontwerpen van diverse formulieren voor aanmelding,
inschrijving en dergelijke. In deze periode is eveneens - als pilotcase - gestart
met de begeleiding van twee jongeren.
In de uitvoerende activiteiten van het project en met name de relatie tussen
jongere en vrijwilliger, is een aantal fasen en activiteiten te onderscheiden.
Enigszins gestileerd komen die in bijna elke situatie op het volgende neer.
Schema 2: Verschillende fasen in het project
samenkomen ondersteunen aanwezig zijn
vervolg
match evaluatie afsluiting
3.1 Samenkomen
3.1.1 Werving jongeren
De werving van jongeren is in februari 2001 van start gegaan. Hieraan voorafgaand
is aan de medewerkers van de betrokken instellingen (SNV, Maat en
NIDOS) voorlichting over het project gegeven. Voor de werving van jongeren
zijn folders ontwikkeld, deze zijn verspreid via de NIDOS, Maat, ROC, Attak en
het steunpunt van SNV.
De criteria voor aanmelding zijn bij aanvang van het project als volgt gesteld:
- alleenstaand en 18+ 2 ;
- reeds status of nog in procedure;
- behoefte aan ondersteuning;
- gemotiveerd;
- aanspreekbaar in Nederlands.
2
In juli 2001 heeft de stuurgroep van het project - met toestemming van de
gemeente - besloten de leeftijd voor aanmelding in een aantal gevallen te verlagen
naar 17 jaar. Als een 17-jarige vanuit de KWE wordt geïndiceerd voor zelfstandig
wonen kunnen ook zij worden aangemeld door Maat of de Opbouw.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 11

In de regel zijn jongeren die uitgeprocedeerd zijn of aan het eind van de
procedure zitten uitgesloten van deelname. In geval er sterke argumenten zijn
om hiervan af te wijken, wordt dat besproken met de persoon die de jongere
heeft aangemeld en de coördinator van het project.
De jongeren worden schriftelijk aangemeld door NIDOS/Maat, de afdeling
inburgering of de afdeling steunpunt van SNV. Binnen zes weken na aanmelding
worden ze uitgenodigd voor een intakegesprek, eventueel in aanwezigheid
van degene die de jongere heeft aangemeld. Tijdens dit gesprek
wordt getracht een beeld te krijgen van de behoefte van de jongere en wordt
aan de jongere informatie verschaft over wat hij/zij kan verwachten.
Tabel 1: Basisgegevens jongeren
Onderwerp
Aanmeldingen
Selectie
Samenstelling
Status
NIDOS/Maat 75
SNV inburgering 11
Aantallen
SNV steunpunt 6
anders 2
totaal 94
Geen intake, geen begeleiding 23
Wel intake, geen begeleiding 15
Wel intake, wel begeleiding 56
jongen (alleenstaand 31
meisje (alleenstaand) 8
tienermoeder 15
anders 2
ja, bij aanvang 20
ja, tijdens begeleiding 11
geen status 20
uitgeprocedeerd 3
met onbekende bestemming 2
Stand begeleiding (medio juni 2002)
op wachtlijst intake 1
op wachtlijst 3
Reden beëindiging
in begeleiding 31
begeleiding beëindigd 21
doel bereikt 9
verhuisd 2
uitgeprocedeerd 2
met onbekende bestemming 2
contact komt niet goed tot stand 6
Begeleidingstijd
afgesloten 2-14 maanden (gemiddeld 6 maanden)
in begeleiding 1-16 maanden (gemiddeld 8 maanden)
12 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Uit de interviews blijkt dat de jongeren voorafgaande aan het project
verwachten hulp en ondersteuning te krijgen van de vrijwilliger die hen gaat
begeleiden. Die ondersteuning zien zij op verschillende gebieden. Variërend
van emotioneel en juridisch advies tot het samen oplossen van problemen,
helpen met koken, post, en het leren kennen van Nederland en de Nederlandse
taal. De tienermoeders noemen daarbij ook nog hulp bij de opvoeding
van hun kind.
‘Mijn contactpersoon van de Opbouw heeft me verteld dat die
mensen mij graag willen helpen omdat de begeleiding van de
Opbouw stopt. Zij willen me dan helpen. Met al mijn problemen kan
ik naar hen toegaan en zij willen mij helpen met oplossingen’
(jongere).
3.1.2 Werving vrijwilligers
De werving van vrijwilligers is halverwege januari 2001 van start gegaan. Er
hebben artikelen gestaan in het Brabants Dagblad, Stadsnieuws, de Koerier,
Nieuwland (blad van Groen Links), buurt- en wijkbladen, het intern blad van
de Twern en het ROC-blad. Er zijn speciaal folders en posters ontworpen voor
de werving van vrijwilligers. Deze zijn verspreid bij Contour, bibliotheken,
hogescholen, KUB, ROC, VVP (Voorziening voor Pleegzorg MB), buurthuizen,
Attak, Groen Links, COS en de Wereldwinkel.
Voorlichting is gegeven bij NIDOS, Maat, ROC Schakelen, afdeling inburgering
van SNV en de VVP.
Voor mensen die belangstelling tonen is een informatiepakket samengesteld
en met hen wordt een afspraak voor een gesprek gemaakt. Tijdens dit gesprek
krijgen zij informatie over SNV, de achtergrond en opzet van het jongerenproject
en de plaats van vrijwilligers binnen SNV. Met de vrijwilliger wordt een
vragenlijst doorgenomen om een indruk te krijgen van de achtergrond en
motivatie van de vrijwilliger en hun voorkeur ten aanzien van de begeleiding:
gastopvang of huisbezoek; jongen, meisje of tienermoeder.
Tabel 2: Basisgegevens vrijwilligers
Onderwerp
Niet gestart
Wel gestart
Aantallen
informatiepakket, geen intake 6
informatiepakket, wel intake 15
introductiecursus 1 (maart 2001) 20
stagiaires 3
vrijwilligers 17
introductiecursus 2 (september 2001) 13
stagiaires 2
medewerker SNV 1
vrijwilligers 10
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 13

Ondersteuningsvorm vrijwilligers
Introductiecursus 1
Introductiecursus 2
Stand van zaken 1 juli 2002
begeleider 13
gastgezin 4
begeleider 6
gastgezin 4
nog actief 22
gestopt 6
Het meest effectieve wervingskanaal blijkt publicatie in de media te zijn; 14
vrijwilligers hebben zich aangemeld naar aanleiding van publicaties over het
project. Opvallend is verder dat onder de tien vrijwilligers die in september
gestart zijn met de introductiecursus zich vijf vrijwilligers bevinden die
geïnteresseerd zijn geraakt door ‘mond tot mond reclame’ van de eerste
groep vrijwilligers.
Tot nu toe zijn zes vrijwilligers gestopt met de begeleiding. Twee wegens
vertrek naar buitenland, twee wegens drukte met overige werkzaamheden,
één vanwege gezondheidsredenen en één vanwege persoonlijke omstandigheden.
De vrijwilligers hebben vele redenen om aan dit project zijn/haar bijdrage te
leveren. Solidariteit met de groep jongeren, betrokken willen zijn in Tilburg
en je voor een andere inzetten zijn de motieven die in combinatie terugkomen.
Genoemd worden: Het helpen van anderen, om iets voor iemand te
kunnen betekenen, het werken met jongeren, het hebben van inzicht en
inlevingsvermogen, het leuk vinden om met de doelgroep te werken omdat
dit in mijn studie terug komt, lokale maatschappelijke betrokkenheid, andere
leefwereld leren kennen, omdat werken met vluchtelingen me boeit, ik heb
zelf in het buitenland gewoond en weet hoe prettig het is hulp te mogen
krijgen, er voor iemand zijn die verder geen familie en dergelijke heeft.
3.1.3 Introductiecursus vrijwilligers
Elke vrijwilliger is verplicht deel te nemen aan een introductiecursus, deze
cursus bestaat uit vier gezamenlijke bijeenkomsten en een bezoek in kleinere
groepjes aan een KWE (om een beeld te krijgen van de leefsituatie van de
jongere tot hun 18 de
jaar). In de gezamenlijke bijeenkomsten worden de
volgende onderwerpen behandeld; (1) de asielprocedure en de opvang (2)
begeleidingsaspecten (3) interculturele communicatie en (4) psychische
ontwikkeling en de invloed van traumatische ervaringen hierop.
Uit de interviews blijkt dat de vrijwilligers over het algemeen tevreden zijn
over de inwerkperiode die bestond uit een cursus en het bestuderen van een
door SNV samengestelde informatiemap. De cursus wordt als ‘intensief’, ‘leuk’
‘erg tevreden’ en ‘prima geregeld’ ervaren. Enkele vrijwilligers gaven aan in
eerste instantie enkele presentaties te theoretisch te vinden. Dit hebben zij
reeds ten tijde van de cursus aangegeven, SNV heeft hier terstond op geanticipeerd.
14 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

3.1.4 Match
Hierna volgt de matching van de jongere aan de vrijwilliger. De coördinator is
degene die deze match vanuit haar ervaring en kennis moet zien te laten
klikken. Zij kijkt daarbij naar voorkeuren (met name wat betreft man/vrouw
en huisbezoek/gastopvang), beschikbare en benodigde tijd, gevraagde ondersteuning
en vaardigheden/ervaring van de vrijwilligers en indien mogelijk reisafstand.
3.2 Ondersteunen
3.2.1 Vertrouwen winnen
Na de match zullen jongere en vrijwilliger samen aan de slag moeten gaan om
de ondersteuning vanuit de behoefte van de jongere zelf inhoud te geven. In
eerste instantie betekent dat voor de vrijwilliger dat hij/zij het vertrouwen
moet zien te vinden van de jongere.
Gebleken is dat de aard van de begeleiding in eerste instantie grotendeels
samenhangt met de verblijfsrechterlijke situatie van de jongeren. Bij jongeren
die in het bezit zijn van een verblijfsvergunning is het eenvoudiger een
vertrouwensband op te bouwen omdat men iets concreets te bieden heeft,
zoals het doornemen van de post, het invullen van formulieren, ondersteuning
bij contact instanties, regelen fietslessen et cetera. Wanneer de vertrouwensband
sterk genoeg is, kan de vrijwilliger starten met het bespreekbaar maken
van problemen en de ondersteuning bij de opbouw van een sociaal netwerk.
Bij jongeren die (nog) niet in het bezit zijn van een verblijfsvergunning is het
opbouwen van een vertrouwensband moeilijker. Deze jongeren hebben veel
minder contacten met instanties waardoor de vrijwilliger weinig concrete
zaken kan regelen. De begeleiding van deze jongeren is dan ook met name
gericht op sociale ondersteuning en het onderhouden van sociale contacten.
Een groep die eveneens apart vermeld dient te worden zijn de tienermoeders.
Behalve de begeleiding door vrijwilligers die zij nodig hebben samenhangend
met hun verblijfsrechterlijke positie, komen hier nog veel extra ‘regelzaken’
bij die te maken hebben met het hebben van kinderen (zoals kinderbijslag,
oppas, consultatiebureau, ziekte kinderen, onzekerheid over opvoeden et
cetera).
De grootste knelpunten in de beginfase zijn het niet nakomen van afspraken,
de soms zeer emotionele reacties van jongeren op tegenslagen, het zeer
beperkte netwerk van de jongere en het bij elkaar brengen van elkaars
verwachtingen over de geconstrueerde relatie. In een zestal gevallen is de
begeleiding van de jongere spoedig na de start beëindigd.
Uit de gesprekken met vrijwilligers blijkt dat de vrijwilligers in eerste instantie
veel tijd en energie steken in het opbouwen van een vertrouwensband met de
jongere. Zoals eerder gezegd wordt hier aan gewerkt door regelmatig contact
te onderhouden en/of door ondersteuning te bieden bij diverse regelzaken.
Bijna iedereen typeert na verloop van tijd de relatie als goed tot uitstekend.
Alle geïnterviewde jongeren geven hetzelfde aan. Ze waarderen de hulp die
ze ontvangen van de vrijwilligers. Ze vinden het fijn dat naar hen geluisterd
wordt en dat de vrijwilligers hen helpen bij het oplossen van problemen en
moeilijke zaken.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 15

In het begin had ik het idee dat ze me een beetje wantrouwde. Maar
toen heb ik een heleboel dingen voor haar kunnen doen;
bureaucratie, papieren, ondersteuning bij dingen die fout leken te
lopen. B.v. financiën ……………….... Door al die dingen is haar
houding ontdooid en kon ik merken dat ze blij was om me te zien, dat
ze me vertrouwde. (vrijwilliger)
‘Het is echt belangrijk dat je bij iemand terecht kunt die te vertrouwen
is. Je voelt je dan niet meer zo alleen. Dat is het belangrijkste, want je
spreekt de taal nog niet goed en dan is het echt moeilijk om vrienden
te maken.’ (jongere)
‘Onze toekomst is zo onzeker. Wanneer moeten wij beginnen met
leven. Wij zijn nog zo jong. Ik kan er vaak niet van slapen. Hij (de
vrijwilliger) heeft mij geholpen met het vinden van een woonruimte.
Helpen verhuizen, soms gaan we gewoon in de stad even een bakje
koffie drinken. Om te praten.’ (jongere)
3.2.2 Begeleiden op alle facetten van het leven
De begeleiding van de vrijwilliger richt zich op alle facetten van het leven en
worden in hoge mate bepaald door de wensen van de jongere. In bijgaande
grafiek is dit mooi te zien. Eigenlijk springt er geen enkel onderwerp echt
bovenuit en geven de vrijwilligers steun waar de kwaliteit van leven van de
jongere in Tilburg dit nodig heeft.
Grafiek 1: Tijdsinvestering van de vrijwilliger
rechtsbescherming
14,8%
zelfverzorging
netwerk/vaardigheden
7,4%
7,4%
maatsch.en pers. ondersteuning
16,7%
wegwijs in Tilburg
13,0%
materiële positie
16,7%
0% 5% 10% 15% 20%
Regelzaken en sociaal contact lopen ook door elkaar heen. De begeleiding
varieert per persoon en is afhankelijk van de situatie waarin de jongere zich
bevindt van meermalen per week tot tweewekelijks en bestaat zowel uit het
telefonisch contact houden als huisbezoeken aan de jongere.
16 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

3.2.3 Intervisiebijeenkomsten
Eénmaal in de zes weken komen de vrijwilligers (in groepen van 6 tot 8
personen) bij elkaar om met elkaar hun bevindingen te bespreken, elkaar te
ondersteunen en van tips te voorzien. Deze bijeenkomst worden door de
coördinator van het project voorbereid en voorgezeten en door een stagiaire
genotuleerd. De coördinator brengt daar dan ook informatie in over het
project, de situatie van ex-AMA´s, de veranderende wetgeving op dit terrein
en de mogelijkheden die de stad Tilburg en de omgeving biedt. Bovendien
hoort de coördinator hier de verzamelde geluiden van de vrijwilligers en
onderneemt actie wanneer telkens dezelfde knelpunten naar boven komen. In
de afgelopen periode zijn de huisvestingssituatie van de jongeren, de
(on)mogelijkheden om een tandarts en huisarts te vinden en de aansluiting
met de consultatiebureaus en de GGz aanleiding geweest om extra actie te
ondernemen (zie verderop).
Grafiek 2: Waardering vrijwilligers intervisie
anders nl.
6,7%
geen meerwaarde
3,3%
ondersteunend
13,3%
interessant
43,3%
leerzaam
33,3%
0% 10% 20% 30% 40% 50%
De meeste vrijwilligers zijn tevreden over deze intervisiebijeenkomsten. Het
kunnen bespreken van praktijksituaties en het uitwisselen van onderlinge
ervaringen noemen de vrijwilligers als positieve punten. Ook over de
ondersteuning van de projectleider is men positief. Enkele vrijwilligers vinden
het jammer dat vanwege tijdgebrek niet altijd diep genoeg op zaken ingegaan
kan worden.
Ik vind dat we heel goed begeleid worden, intensief. Vooral in de
kleinere groepen. Daar zit de projectcoördinator ook bij. Als we
zitten te praten over problemen waar we tegenaan lopen, heeft zij
vaak adressen of oplossingen of kan ze dingen in een breder kader
plaatsen ………………………….… Het is wel zo dat als je als de laatste
bent die aan de beurt is, er niet zo veel tijd meer is (vrijwilliger)
3.2.4 Informatiebulletin
Ter bevordering van de interne communicatie over het project wordt zo
mogelijk één maal per maand een infobulletin opgesteld en verspreid onder
alle vrijwilligers en jongeren die aan het project deelnemen en alle medewerkers
van SNV.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 17

Via dit bulletin wordt eenieder op de hoogte gehouden over de voortgang
van het project en wordt algemene informatie gegeven die van belang is voor
de deelnemers en/of de vrijwilligers.
3.2.5 Gezamenlijke activiteiten
Naast de individuele activiteiten die de jongere met de vrijwilliger onderneemt
en die door een gift ook van een budget van honderd gulden is voorzien,
worden er jaarlijks ook enkele gezamenlijke activiteiten ondernomen.
Dit gebeurt om zowel de vrijwilliger als de jongere dichter bij het project te
betrekken en (zonder nevenbedoelingen) ook het lotgenotencontact te bevorderen.
3.2.6 Evaluatie
Na een half jaar wordt er een evaluatiegesprek gehouden. Bekeken wordt of
en in welke mate de doelen behaald zijn en wat de succesfactoren dan wel
stressfactoren zijn geweest. Tevens wordt bekeken hoe de begeleiding wordt
voortgezet en/of de begeleiding op termijn kan worden afgebouwd. Indien de
jongere slechts beperkte ondersteuning nodig heeft of in de begeleidingsfase
voldoende zelfredzaam is geworden, kan de begeleiding ook eerder worden
afgerond.
3.2.7 Juridische begeleiding
In het kader van het project ontvangen circa 20 jongeren juridische begeleiding
bij de asielprocedure. De ondersteuning wordt gescheiden van de
ondersteuning van de vrijwilligers door SNV aangeboden. De begeleiding is
aanvullend en ondersteunend aan de inzet van advocaten en bestaat onder
andere uit het doornemen van juridische dossiers, geven van voorlichting, het
samen met de jongere doornemen van (juridische) post en het geven van toelichting
hierop en het leggen en onderhouden van contacten met de advocaat.
Hiernaast is het opzoeken en doorlezen van aanvullende (landen)informatie
die van belang kan zijn voor iemands procedure een belangrijke taak.
De contactfrequentie in het kader van de juridische ondersteuning hangt af
van de fase van de asielprocedure waarin een jongere zich bevindt. Tijdens
een periode van weinig contact (bijvoorbeeld indien een jongere moet
wachten op een beschikking van de IND) wordt regelmatig telefonisch contact
opgenomen met de jongere.
3.3 Aanwezig zijn
Na verloop van tijd komt er vaak enige rust in de relatie: de meeste regel -
zaken zijn afgemaakt (de post is weer op orde, de financiën zijn weer inzichtelijk,
de (tand)arts is gevonden et cetera), de jongere kan zich redden (gaat
naar school of heeft een baan, heeft in toenemende mate zijn/haar eigen
sociale netwerk en vrijetijdsactiviteiten). Dan verandert ook de rol van de
vrijwilliger. Hij/zij hoeft niet meer achter elke afspraak aan, hoeft niet zo veel
tijd te investeren en de relatie wordt in toenemende mate gelijkwaardig.
18 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Deze rust is om meerdere redenen ook bedrieglijk. Voor de vrijwilliger is het in
deze periode van des te groter belang aanwezig te zijn (er zijn als dat nodig
is).
3.3.1 Kwetsbare groep jongeren
Op de eerste plaats zijn de ex-AMA´s óók gewoon jongeren met alle
problemen, bravoure en mogelijkheden die daarbij horen. Het specifieke van
deze groep is dat in geval van tegenslagen deze jongeren soms moeite
hebben met het verwerken hiervan. Daar waar de meeste leeftijdsgenoten de
mogelijkheid hebben terug te vallen op ouders, familie of vrienden, staan
alleenstaande vluchtelingenjongeren er alleen voor. De vrienden die zij hebben
verkeren vaak in dezelfde positie, zij hebben hun eigen problemen en
kunnen daardoor weinig opvang bieden. Het ontbreekt hen aan een luisterend
oor, ondersteuning en iemand om hun emoties en verdriet mee te delen.
Dit leidt tot gevoelens van verlorenheid, depressiviteit en apathie. Bij tegenvallers
zijn ze eerder geneigd af te haken omdat ook niemand hen stimuleert
om door te zetten.
3.3.2 Onduidelijk toekomstbeeld
Belangrijk voor het toekomstbeeld is lengte van de asielprocedures en de hiermee
gepaard gaande lange periode van onzekerheid waarin de jongere
verkeert. Voor de jongere is niet bekend of en wanneer hij/zij kan beginnen
met de opbouw van zijn/haar leven. Omdat ze niet mogen werken, weinig
mogelijkheden hebben om onderwijs te volgen en geen recht hebben op
reguliere voorzieningen voelen ze zich vaak ‘in de wachtkamer geplaatst’. Pas
nadat er zekerheid is over een verblijfsvergunning kunnen zij de draad van
hun leven weer oppakken.
Echter, hoe langer de onzekerheid duurt, des te moeilijker dat is. Indien
alsnog een verblijfsvergunning wordt afgegeven (steeds meer jongeren
krijgen op grond van tijdsverloop - de driejaren termijn - een verblijfsvergunning)
moeten ze ineens gaan integreren. Voor veel jongeren is het moeilijk om
deze omslag te maken.
3.3.3 Huisvestingsproblematiek
Gedurende het project is gebleken dat vluchtelingenjongeren in toenemende
mate worden geconfronteerd met huisvestingsproblemen. Driekwart van de
jongeren heeft ernstige problemen met woonruimte, variërend van dakloosheid,
uitbuiting en (seksuele) intimidatie door verhuurders, illegale onderhuur,
overbewoning tot gevaarlijke leefomstandigheden. De jongeren worden
alleen door woningbouwverenigingen naar zelfstandige huisvesting bemiddeld
wanneer zij én de leeftijd van minimaal 18 jaar hebben én zij in het bezit
zijn van een verblijfsvergunning.
Vluchtelingenjongeren die in een KWE (Kleine Woon Eenheid) wonen, dienen
ofwel bij het bereiken van de 18-jarige leeftijd deze KWE te verlaten, ofwel
eerder als zij het trainingstraject dat gericht is op het zelfstandig leren wonen
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 19

hebben doorlopen. Het komt regelmatig voor dat vluchtelingenjongeren
reeds op 17-jarige leeftijd het trainingsprogramma hebben doorlopen en deze
KWE’s dienen te verlaten om zelfstandig te gaan wonen. Deze jongeren
worden echter niet bemiddeld door woningbouwverenigingen en zijn aangewezen
op de particuliere markt. Ditzelfde geldt voor jongeren die op 18-jarige
leeftijd niet in het bezit zijn van een verblijfsvergunning. Ook zij dienen de
KWE te verlaten (op grond van het niet meer minderjarig zijn) en zijn aangewezen
op de particuliere markt voor vervolghuisvesting.
Vanwege zowel de krapte op de markt als de slechte uitgangspositie van deze
jongeren - weinig inkomen, geen sociaal netwerk, discriminatie - leidt dit vaak
tot schrijnende situaties. Veel jongeren huren noodgedwongen illegaal
(onderhuur, wonen in lekke gevaarlijke ruimtes) en hebben geen huurcontract,
betalen wel een hoge huurprijs, worden regelmatig geïntimideerd
door de huisbaas, et cetera. Deze situaties leiden soms tot overbewoning
(wanneer iemand intrekt bij vrienden/kennissen) en in het ergste geval tot
dakloosheid.
Met name de situatie van tienermoeders is schrijnend. Vaak wonen zij met
kind(eren) op één kamer in ongezonde en gevaarlijke omstandigheden.
Het spreekt vanzelf dat een dergelijke slechte huisvestingssituatie van invloed
is op het gehele dagelijks functioneren van een jongere. Met name de
deelname aan onderwijs en sociale activiteiten heeft hieronder te lijden.
Deze situatie is onder de aandacht gebracht van gemeente Tilburg en in juli
2001 heeft een eerste gesprek hierover plaatsgevonden. Na meerdere
gesprekken met diverse betrokken instellingen (Maat, NIDOS, woningcorporaties)
bleek de bereidwilligheid om een oplossing te vinden groot te
zijn. Medio 2002 is het project ‘Begeleide huisvesting’ van start gegaan.
Het doel van dit project is de huisvestingssituatie van vluchtelingenjongeren te
verbeteren door tijdelijk tien woningen - inclusief de begeleiding van een
huismeester+ die is aangehaakt bij SNV - buiten de reguliere markt om aan te
bieden aan deze jongeren. Vanaf maart 2002 worden in het kader van dit
project vijf woningen van Wonen Midden Brabant bewoond door tien tienermoeders
en hun kinderen en één woning van WMB door vier alleenstaande
jongeren. Het leveren van de resterende vier woningen liet op zich wachten
vanwege de langer dan verwachtte behandeltermijn van de ingediende subsidieaanvraag
en vanwege de krapte op de woningmarkt. De huismeester+ is
aangesteld per 1 juli 2002. Hierna is SNV is gesprek gegaan met Tiwos en TBV
met betrekking tot het leveren van de resterende panden. De verwachting is
dat deze op korte termijn geleverd worden.
3.3.4 Armoede beperkt de participatie
Een belangrijke taak van de vrijwilligers is de jongeren te ondersteunen bij het
opbouwen van een sociaal netwerk en te stimuleren deel te nemen aan sociale
activiteiten (sport, uitstapjes). Gebleken is dat het moeilijk is om de jongeren
hiertoe te motiveren. De drempelvrees om ergens alleen naar binnen te stappen
ligt hoog.
Voor jongeren die (nog) niet in het bezit zijn van een verblijfsvergunning zijn
er extra obstakels te overwinnen.
20 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Jongeren met een verblijfsvergunning kunnen voor een vergoeding van de
kosten die hiermee gepaard gaan (bijvoorbeeld contributie) een beroep doen
op de subjectsubsidieregeling van de gemeente Tilburg. De jongeren die nog
niet in het bezit van een verblijfsvergunning kunnen echter geen beroep doen
op deze regeling en er is voor hen geen vervangende regeling. Aangezien het
leefgeld dat zij ontvangen voor dagelijks onderhoud niet voldoende is om
deelname aan activiteiten te kunnen bekostigen, is deze groep heel moeilijk
te motiveren tot deelname aan sociale activiteiten. Ook maakt de onzekerheid
met betrekking tot de verblijfsrechtelijke positie het moeilijk deze jongeren te
motiveren tot sociale activiteiten.
SNV heeft via verschillende kanalen gezocht naar oplossingen voor het
financiële knelpunt. Zo wordt er met name gezocht naar low budget activiteiten
(bijvoorbeeld bij Attak). Hiernaast zet SNV via fondsen verkregen
gelden in (tot nu toe is hiervoor een bedrag van ƒ 2.500,-- (€ 1.135, --)
verworven) ten behoeve van een gezamenlijke activiteit van de jongere en de
vrijwilliger.
3.3.5 Toegankelijkheid van voorzieningen
Gedurende het project is de toegankelijkheid van voorzieningen een punt van
zorg gebleken. Het ontbreken van de ouderlijke zorg maakt dat vele jongeren
meer ondersteuning nodig hebben dan instellingen eigenlijk kunnen bieden.
Over het algemeen is het moeilijk voor de jongeren om hun hulpvragen uit te
leggen. Medewerkers van SNV ervaren steeds meer weerstand bij hulpverleners
van reguliere instellingen en in toenemende mate wordt door hen
(negatief) gegeneraliseerd. De jongeren krijgen over het algemeen te weinig
uitleg en te weinig mogelijkheid om hun vragen te stellen, zodat gemakkelijk
misverstanden kunnen ontstaan. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat
dit een constatering van een algemene toename betreft en dit niet voor elke
reguliere instelling geldt. Voor jongeren die niet in het bezit zijn van een
verblijfsvergunning komt hier nog bij dat zij niet altijd terecht kunnen bij
reguliere instellingen.
Tijdens de intervisiebijeenkomsten voor de vrijwilligers bleek dat met name
het vinden van een tandarts en/of een huisarts steeds moeilijker wordt.
3.3.6 Themabijeenkomsten
Aan de hand van signalen van de vrijwilligers worden met enige regelmaat
themabijeenkomsten georganiseerd voor vrijwilligers en in een enkel geval
ook voor de jongeren zelf. In de afgelopen periode zijn themabijeenkomsten/
cursussen verzorgd door de juridisch medewerker van SNV, het ROC
(opleidingsmogelijkheden) GGz (intermediairs AMA’s), Thebe thuiszorg
(ondersteuningsmogelijkheden). Een cursus over uitgeprocedeerden door
Vluchtelingenwerk Nederland staat gepland voor november.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 21

3.3.7 Afsluiting
Beëindiging van de begeleiding vindt in principe altijd plaats in overleg met
de jongere zelf, de vrijwilliger en de projectcoördinator. In 21 gevallen is de
begeleiding inmiddels beëindigd dan wel om andere redenen afgesloten;
twee jongeren zijn verhuisd, twee jongeren zijn uitgeprocedeerd en twee
jongeren zijn Met Onbekende Bestemming vertrokken (MOB). Bij zes jongeren
is de begeleiding beëindigd omdat het contact niet goed tot stand kwam. In 9
gevallen (43%) is de begeleiding in onderling overleg beëindigd omdat de
jongere zonder de steun van het project zich wist te redden.
3.4 Draagvlak hebben
Vanaf de start heeft het project naar draagvlak in de Tilburgse samenleving
gezocht en dit ook gevonden. Op de eerste plaats via de vrijwilligers.
Tilburgers die zich voor enige tijd in willen zetten en hun eigen kennis,
kwaliteiten, levenservaring en netwerk inzetten. De groep vrijwilligers die in
het kader van het project actief zijn bestaat voor een groot deel uit werkende
mensen die naast hun werk de jongere ondersteuning bieden. Op de vraag of
zij sinds het project meer inzicht en begrip voor de situatie van
vluchtelingenjongeren hebben gekregen antwoordde 75% bevestigend en
25% neutraal.
‘Je kunt iemand helpen en ik heb er zelf heel veel van geleerd. Vooral
hoe krom en ingewikkeld het systeem is. Maar ook hoe blij ik mag zijn
dat ik hier geboren ben, er is voor ons zo veel vanzelfsprekend. Nu kijk ik
daar toch anders tegen aan.’ (vrijwilliger)
Daarnaast is het project vanaf het begin gericht op samenwerking tussen
instellingen (zie ook hoofdstuk 2), geënt op een gezamenlijk geconstateerde
problematiek van een aantal bij AMA-jongeren betrokken organisaties.
In de uitvoering wordt er (afhankelijk van de wensen en noden van de
jongere) frequent samengewerkt met NIDOS, Maat, ROC en SNV en incidenteel
met Thebe, GGz Midden Brabant, de gemeente Tilburg (en daarbinnen
met meerdere diensten), woningcorporaties, Attak, Bureau Jeugdzorg, sportclubs,
buurthuizen, jongerenoverleg, jeugdgezondheidszorg AZC, huisartsen,
scholen en GGD.
En tenslotte heeft het project middelen gevonden bij zowel de gemeente
Tilburg als bij enkele particuliere Tilburgse fondsen.
Alle betrokken organisaties geven aan zeer tevreden tot zeer enthousiast te
zijn over de uitvoering van het project. Ze zien door het project een
geconstateerde leemte in Tilburg opgevuld worden. Bovendien geven ze aan
dat uit hun contacten met de jongeren blijkt dat de jongeren enthousiast zijn.
Daarnaast constateert een aantal organisaties (SNV, NIDOS, Maat, ROC) een
werkverlichting van hun eigen activiteiten, doordat de vrijwilligers een groot
gedeelte van de ondersteuning kunnen bieden, dat jongeren iemand hebben
die voor hen aanwezig is wanneer dit nodig is en dat vrijwilligers vaak meegaan
bij bezoeken aan instanties. Hulpvragen aan instellingen en organisaties
worden daardoor duidelijker geformuleerd en de positie in de gesprekken van
jongeren met organisaties is ook sterker door de aanwezigheid van vrijwil-
22 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

ligers. En tenslotte is de algemene opinie dat door de ondersteuning van de
vrijwilligers ‘het beter gaat met de jongere’ en deze beter de weg vindt in
Tilburg.
Op één organisatie (Maat) na ervaren alle organisaties het werken met
vrijwilligers als positief Deze organisatie zou de begeleiding liever professioneel
zien. Maat is geen tegenstander van vrijwilligerswerk, maar vindt dat als
er een maatschappelijk probleem is dat de overheid er verantwoordelijk voor
is en dat je dan niet afhankelijk hoeft te zijn van vrijwilligers.
Verder zien de organisaties de volgende voordelen:
- Het is ongedwongen.
- Vrijwilligers vergroten het maatschappelijke draagvlak voor deze doelgroep.
- Ze kijken kritisch naar instanties.
- Ze signaleren knelpunten.
- Ze kijken niet met een hulpverlenersblik naar de jongeren waardoor ze
gemakkelijker een vertrouwensband kunnen krijgen.
Als nadeel noemen ze dat de taakverdeling tussen met name de voogd en
vrijwilliger niet altijd even duidelijk is. Een persoonlijke kennismaking tussen
de professionele werker en de vrijwilliger wordt daarom op prijs gesteld.
Daarnaast zijn sommige organisaties wel eens bang voor een overbetrokkenheid
van de vrijwilligers.
Als grootste nadeel van het project wordt vaak de (kleine) wachtlijst gezien en
de onduidelijke continuïteit (wat gebeurt er als de subsidie ophoudt). Het
moet niet anders, maar het moet meer en voor iedereen lijkt daarmee het
devies.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 23

4 Conclusies en vervolg
Het algehele beeld van het project en de effecten die het teweeg brengt voor
de jongeren zijn buitengemeen positief te noemen.
Tenminste in zoverre dat iedereen betrokken bij het project, de jongeren, de
vrijwilligers, de organiserende organisaties en de andere betrokken organisaties
wel de voordelen van het project weten te noemen en de nadelen
benoemen in termen van punten die enige verbetering behoeven, maar die de
kern van het project niet aantasten.
Bij aanvang van het project zijn de volgende doelstellingen geformuleerd:
1 De jongeren ondersteunen bij het opbouwen van een sociaal netwerk of
(indien met behulp van Maat en NIDOS reeds een netwerk is opgebouwd)
bij het in stand houden hiervan.
2 Voorkomen dat deze jongeren in een hulpverleningscircuit terechtkomen.
3 De integratie en de participatie van de vluchtelingenjongeren in de
Tilburgse samenleving verbeteren.
Op de eerste twee vragen kan aan de hand van de interviews van de
studenten een antwoord worden geformuleerd. Voor de derde vraag zullen
we naar afgeleide antwoorden moeten zoeken.
4.1 Kwantitatieve effecten
Bij aanvang van het project is gesteld dat er naar gestreefd wordt 20 à 30
jongeren in het kader van het project extra begeleiding aan te bieden. Tot nu
toe zijn reeds 94 jongeren aangemeld. Daarvan zijn er ook daadwerkelijk 56
voor begeleiding geschikt geacht. Dat duidt er in ieder geval op dat het
project onderscheid kan maken in de begeleidingsbehoefte van jongeren en
grenzen stelt.
Inmiddels zijn er 52 koppelingen tussen een jongere en een vrijwilliger tot
stand gebracht. Dit feit alleen al is een prestatie op zich van de uitvoerende
organisatie(s). Maar zegt op zich nog niets over de betekenis van deze relatie
(daarover later meer). Van deze 52 koppelingen zijn er 21 beëindigd, waarvan
in ieder geval 9 met de vooropgezette doelstelling dat de betreffende jongere
geen extra ondersteuning meer behoeft voor overige redenen voor beëindiging
zie paragraaf 3.3.7).
Momenteel zijn er nog 31 jongeren in begeleiding en staan er nog vier op de
wachtlijst van het project.
Tegelijkertijd ervaart een aantal betrokken organisaties dat er door het
project in elk geval een vermindering van werkdruk te constateren is.
Conclusie 1:
We kunnen daarmee in ieder geval concluderen dat het project zijn kwantitatieve
doelstellingen ruim weet te behalen en dat misschien alleen al om die
reden een verdere voortgang van het project voor de hand ligt.
24 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

4.2 Kwalitatieve effecten
Het echte resultaat van dit project moet natuurlijk gelegen liggen in de mate
waarin de jongere de steun van de vrijwilliger als (meer)waarde ervaart.
Dit resultaat is moeilijk direct vast te stellen. Uit de interviews met de
jongeren kunnen we zien dat ze bijzonder tevreden zijn over de steun die
geboden wordt. Ze waarderen de hulp die ze ontvangen van de vrijwilligers.
Ze vinden het fijn dat naar hen geluisterd wordt en dat de vrijwilligers hen
helpen bij het oplossen van de dagelijkse problemen. Echter we hebben op dit
punt geen referentiekader zodat de effecten op de korte en de lange termijn
moeilijk te meten zijn. Hoogstwaarschijnlijk vinden de jongeren het überhaupt
al prettig dat er iemand is die ze kunnen aanspreken. Daarin voorziet het
project in ieder geval.
Bij de vrijwilligers en de professionele organisaties is aanvullende informatie
gevonden die het bovengeschetste beeld versterkt.
De vrijwilligers geven aan dat na een bepaalde aanloop een daadwerkelijk
vertrouwensband tussen de jongere en de vrijwilliger ontstaat en schetsen ook
dat de jongere steun ervaart uit deze relatie. Dat betekent niet in alle
gevallen dat het de jongere daardoor goed gaat. Het betekent wel dat er
iemand is die meedenkt/helpt bij de oplossing van de vragen die de jongere
heeft. Op een aantal terreinen wordt bovendien voor de hele groep actie
ondernomen: huisvestingssituatie, verkrijgen (tand)arts, sociaal culturele
activiteiten. De vrijwilligers geven in ieder geval zelf aan dat ze meerwaarde
hebben voor de jongeren; misschien wel de grootste bron van motivatie van
de vrijwilliger (‘je doet ertoe’).
De professionele hulpverleners geven aan dat ze van de jongeren louter positieve
geluiden over het project en de steun die ze krijgen ervaren.
Conclusie 2:
Zonder een uitgebreide wetenschappelijke benadering kunnen we stellen dat
het belangrijkste resultaat van het project is gehaald: de ex-AMA’s ervaren
meerwaarde van de steun die de vrijwilligers bieden.
Of daarmee de integratie van deze jongeren in Tilburg een feit is kan niet
automatisch voor iedereen worden gezegd. Daarvoor is de situatie van de
individuele jongeren te verschillend. Daarnaast belemmeren (zie hoofdstuk 3)
zaken als de vaak problematische huisvesting, het onduidelijke toekomstbeeld,
armoede en het hebben van kinderen vaak deze situatie. Wel wordt
aangegeven dat juist het specifieke aanbod van vrijwilligers de participatie
van deze jongeren vergroot. Ze stimuleren, ordenen en maken wegwijs in
Tilburg.
Conclusie 3:
De gekozen aanpak, het werken met vrijwilligers, bevordert de participatie
van de jongeren in Tilburg
Conclusie 4:
Jongeren in het project vallen in ieder geval niet meer tussen wal en schip. Er
is iemand in Tilburg voor hen.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 25

4.3 Neveneffecten
In de tussenevaluatie en de eindevaluatie zijn een groot aantal neveneffecten
van het project benoemd. Het is van belang deze niet tot hoofddoelen te
maken, maar het is wel van belang er notie van te nemen. We zullen ze kort
noemen:
Vrijwilligers:
- Er zijn blijkbaar genoeg Tilburgers te vinden die zich vrijwillig voor deze
groep jongeren wil inzetten.
- Vrijwilligers ervaren de steun die ze geven niet als eenrichtingsverkeer,
maar hebben ook hun eigen doelen die in dit project verwezenlijkt
worden.
- Vrijwilligers kijken kritisch naar instanties en spreken de instanties ook aan
op hun handelswijze
- Vrijwilligers kijken niet met een hulpverlenersblik naar de jongeren waardoor
ze gemakkelijker een vertrouwensband kunnen krijgen. En misschien
van net zo veel belang is dat ze door hun werkzaamheden andere
kwaliteiten inbrengen in zo’n project.
Instellingen en organisaties:
- De werkdruk bij een aantal instellingen is verminderd.
- De (hulp)vragen van de jongeren zijn duidelijker sinds de relatie met de
vrijwilliger tot stand is gekomen.
- Een nieuwe groep Tilburgers is betrokken in dit werkveld.
- Signalen worden herkend, knelpunten worden aangepakt.
Conclusie 5:
Het mes snijdt daarmee ook daadwerkelijk aan meerdere kanten. De jongere
is er bij gebaat, de vrijwilliger kan zich nuttig maken en de instellingen
kunnen zich concentreren op datgene wat ze goed kunnen
4.4 Samenleven
In de kadernota multicultureel samenleving: Kleurrijk Tilburg geeft de
gemeenten als kern van samenleven het volgende aan: ‘……voorop staat dat
het werken aan integratie zich niet beperkt tot het verbeteren van de sociaal -
economische positie van allochtone inwoners. Het stimuleren van onderlinge
betrokkenheid en een harmonieus leefklimaat in de stad vindt de gemeente
Tilburg zeker zo belangrijk. In de Nederlandse samenleving is respect voor alle
burgers, ongeacht hun afkomst of achtergrond……’ en verderop ……’de
gemeente wil nieuwkomers niet alleen aandacht geven als zij het inburgeringstraject
ingaan, maar ook goed bekijken welke ondersteuning zij daarna
nog nodig hebben. Om te voorkomen dat iemand tussen wal en schip verzeilt,
is een ketenbenadering noodzakelijk. Iemand krijgt extra begeleiding en
stimulansen op het moment dat zij/hij die nodig heeft. Dat vraagt om nauw
contact tussen al die verschillende organisaties en instellingen die nieuwkomers
verder willen helpen……..’
26 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Conclusie 6:
Er zullen in Tilburg weinig projecten te vinden zijn die, met beperkte middelen,
zo duidelijk inhoud weten te geven aan de basisgedachte van Kleurrijk
Tilburg
4.5 Vervolg
Begin 2001 is het toelatingsbeleid ten aanzien van AMA’s drastisch gewijzigd.
Indien aan hen geen asielvergunning wordt verleend, kan aan hen een AMAvergunning
worden verleend tot uiterlijk het moment waarop zij achttien
worden. Alleen indien zij dan reeds drie jaar in het bezit zijn van een AMAvergunning
wordt voortgezet verblijf toegestaan. Naar schatting zal circa 80%
van de AMA’s Nederland dienen te verlaten en wordt de opvang beëindigd
zodra zij achttien zijn geworden.
Tevens is een nieuw opvangmodel voor minderjarigen in ontwikkeling. In dit
model - dat in 2003 gereed dient te zijn - wordt gewerkt met een terugkeervariant
en een integratievariant. Het is de bedoeling dat er grootschalige
centrale opvang komt voor minderjarigen, waarbij het accent ligt op terugkeer
en waarbij contacten met de Nederlandse samenleving zoveel mogelijk
worden vermeden (terugkeervariant). Alleen indien een asielvergunning
wordt verleend of indien het gaat om kinderen die voor hun achttiende drie
jaar lang een AMA-vergunning hebben, zal plaatsing in een woonvoorziening
in een gemeente volgen (integratievariant).
De huidige financiering voor het project loopt tot eind 2002. Zoals het er nu
naar uitziet is ook na deze datum voortzetting van het project zeer gewenst.
Alle betrokken organisaties zijn van mening dat het project in ieder geval in
de huidige vorm voortgezet dient te worden totdat de effecten van bovengenoemde
beleidsontwikkelingen duidelijk zijn. De verwachting is dat dit eind
2003 het geval zal zijn.
SNV is er reeds in geslaagd de moeilijke situatie waarin veel vluchtelingenjongeren
verkeren onder de aandacht te brengen van andere instellingen.
Tijdens het vervolg van het project wil SNV meer aandacht besteden aan
wederzijdse kennisoverdracht en deskundigheidsbevordering, zodat na afloop
van het vervolgproject deze jongeren bij de reguliere instellingen terecht
kunnen. Aangezien zowel het aantal vrijwilligers als het aantal jongeren dat
begeleiding ontvangt hoger is uitgevallen dan bij aanvang van het project is
gesteld en een goede afstemming met de overige activiteiten ter verbetering
van de situatie van (ex)AMA’s in Tilburg extra tijd vraagt, is verhoging van het
aantal uren voor projectuitvoering en -coördinatie noodzakelijk.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 27

28 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Bijlage 1: Taken en einddoelen van de begeleiding
De taken zijn gericht op het verschaffen van kennis en inzicht, zodat de
jongere steeds zelfstandiger kan functioneren. In die zin zijn ze gekoppeld
aan de einddoelen.
Materiële positie
Verstrekken van informatie over de betrokken instanties en hun regels, de
rechten en plichten van de cliënt.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant
- Beschikt over huisvesting (mogelijk huursubsidie), water, elektriciteit,
woninginrichting; staat, indien nodig, ingeschreven voor andere huisvesting
en heeft informatie over de werking van deze zaken.
- Is geregistreerd in de gemeentelijke basisadministratie.
- Is ingeschreven bij het ziekenfonds, heeft een huisarts, tandarts en
apotheek en weet om te gaan met eigen bijdragen en vergoedingen.
- Heeft kennis van en is verzekerd WA en inboedel.
- Heeft een inkomen van Sociale Zaken, studiefinanciering of werk en kent
de regels hieromtrent.
- Heeft een bank- of gironummer en heeft kennis van het functioneren.
Dagelijkse maatschappelijke en persoonlijke ondersteuning
- Ondersteuning bij het op orde houden van de (financiële) administratie.
- Signalering, bespreekbaar maken van en doorverwijzing bij problemen.
- Informatie geven over de Nederlandse samenleving, instanties, verkeer,
gezondheidszorg en politiek.
- Uitleg van en hulp bij het invullen van formulieren.
- Vraagbaak, luisterend oor, morele ondersteuning.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant:
- Heeft kennis van budgetplannen en de mogelijkheden om ondersteuning
te krijgen in het budgetteren.
- Heeft kennis op het terrein van geestelijke en lichamelijke gezondheidszorg.
- Heeft kennis van het voeren van een persoonlijke administratie.
- Heeft een basiskennis van de Nederlandse samenleving, instanties, verkeer,
politiek en dergelijke.
Sociaal netwerk en sociale vaardigheden:
- Intermediair naar verenigingen, wijk- en buurtactiviteiten, jongerenwerk
en sportclubs.
- Informatie verstrekken over lidmaatschap; clubkosten en mogelijke
vergoedingen (subjectsubsidie).
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 29

- Activeren en motiveren.
- Informatie geven over en bespreekbaar maken van omgangsvormen;
omgaan met afspraken; buren en huisgenoten.
- Informatie geven over Nederlandse waarden en normen; aandacht geven
aan verschillen in waarden en normen.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant:
- Is op de hoogte van de recreatieve activiteiten in stad, wijk en buurt en
neemt zo mogelijk deel of weet hoe hij deel kan gaan nemen.
- Heeft kennis van het in Nederland geldende waarden en normenpatroon.
Zelfverzorging:
- Verstrekken van informatie over schoonmaken, veiligheid en persoonlijke
hygiëne.
- Adviseren over (belang van) gezonde voeding, Nederlandse voedingsmiddelen
en koken; informatie verstrekken over kookcursussen; uitwisseling
van recepten; winkels met buitenlandse voedingsmiddelen.
- Informatie verstrekken over milieu en daarbij geldende normen en regels
in het dagelijkse leven.
- Signaleren van problemen met houden van dagritme; slaapstoornissen en
andere problemen (bijvoorbeeld verslaving). Deze bespreekbaar maken en
klant eventueel doorverwijzen naar hulpverlening.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant:
- Kan voorzien in het persoonlijk onderhouden van de woonruimte en
kleding.
- Is op de hoogte van voorschriften omtrent veiligheid en milieu.
- Kan koken; is op de hoogte van gezonde voeding en weet waar deze te
kopen.
Rechtsbescherming (samen of in overleg met de juridisch medewerker):
- Verstrekken van informatie over de asielprocedure; vreemdelingen- of
vluchtelingenpaspoort; Nederlandse nationaliteit.
- Bemiddeling naar of contact onderhouden met de advocaat.
- Informatie verstrekken over op dit terrein werkzame instellingen.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant:
- Heeft kennis van de asielprocedure en wordt hierin bijgestaan door een
advocaat.
- Heeft kennis van de bepalingen rondom het verkrijgen van een vreemdelingen-
of vluchtelingenpaspoort en naturalisatie.
- Heeft kennis van instanties op het gebied van rechtsbescherming en
juridische ondersteuning.
30 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Taal-Onderwijs-Werk (samen of in overleg met de trajectbegeleider):
- Bespreken van de dagelijkse gang van zaken op school; signaleren van
problemen.
- Bij absentie contact opnemen en ondersteuning bieden bij problemen.
- Indien niet schoolgaand: zo spoedig mogelijk (deel-)traject mee uitzetten.
- Motiveren en stimuleren.
- Geven van informatie over of mee uitzoeken van mogelijke vervolgtrajecten.
- Contact onderhouden met school.
Hierbij behorende eindtermen:
De klant:
- Volgt onderwijstraject (Nederlandse taal; maatschappij-oriëntatie of
beroepsonderwijs).
- Heeft kennis van vervolgtraject of mogelijkheden voor werk.
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 31

Bijlage 2: Alleen op de wereld
32 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 33

34 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 35

36 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 37

38 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

Overzicht PON-publicaties
U kunt onderstaande publicaties bestellen door overmaking van het genoemde bedrag op
postbankrekeningnummer 1081447, ten name van: PON Tilburg, onder vermelding van PONrapport
nummer/titel.
Een overzicht van de PON-publicaties van de afgelopen jaren kunt u gratis aanvragen via
e-mail pon@pon-brabant.nl of telefonisch (013) 535 15 35. De publicaties zijn per categorie
ondergebracht. Van elke publicatie is een korte omschrijving opgenomen, het aantal
pagina’s, het PON-bestelnummer en het ISBN.
02-23 Cox, Sj.
‘Het mes snijdt aan twee kanten’. Begeleiding van vluchtelingenjongeren in
Tilburg.
€ 6,--
02-22 Walraven, G., S. van Erp en M. Knegtel
Beleid komt niet vanzelf. Gemeentelijk gezondheidsbeleid in Noordoost-
Brabant.
€ 6,--
02-21 Swinkels. M.
Evaluatie pilot Boxtel; functiegerichte indicatiestelling en zorgtoewijzing.
€ 6,--
02-20 Verkaar, E. en E. Edelmann
Begrensd vertrouwen. Draagvlakonderzoek AZC Tilburg-Noord.
€ 10,--
A-042 Russel, N.
Jongleren in de praktijk. Praktijkvoorbeelden van het Cultuur Educatie Project
in ’s-Hertogenbosch-Oost.
€ 5,--
02-19 Smets, J.
Hulp gezocht Vragen en ervaringen van jongeren en opvoeders.
€ 6,50
02-18 Wezel, M. van
‘De samenstelling van je team is je visitekaartje’. Allochtone werknemers in de
non-profit. Praktijkervaringen.
€ 5,--
02-17 Bekkers, M.
Evaluatie pilot vaccinatieprogramma tegen hepatitis B bij eerstelijns gezondheidsprofessionals.
€ 6,--
02-16 Edelmann, E. en K. Nauta
De Kleine Waarheid. Over verhuisbewegingen in enkele Brabantse
plattelandsgemeenten. Samenvatting.
€ 4,--
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 39

02-15 Edelmann, E. en K. Nauta
De Kleine Waarheid. Over verhuisbewegingen in enkele Brabantse
plattelandsgemeenten.
€ 11,50
02-14 Dorrestein, A. en K. du Long
Jongleren. Evaluatie-onderzoek naar het Cultuur Educatie Project in
’s-Hertogenbosch-Oost.
€ 12,50
02-13 Erp, S. van
Zorglandschappen. Beelden van zorgboerderijen.
€ 6,--
02-12 Bekkers, M., A. Groen en T. Rietveld
Handboek Techno Zorg Bus.
€ 50,--
02-11 Erp, S. van
Combining the World of Farming and Care. The surplus value of a new
development.
gratis verkrijgbaar
02-10 Wezel, M. van
Het geheim van De Ketting. Tilburgs moedercentrum als onmisbare schakel.
€ 6,50
02-09 Rutjes, L., M. Bekkers, P. van den Bogaart en D. van Veen
Zo-zo-zo op school. Voorstudie monitor Schoolmaatschappelijk Werk in het
Voortgezet Onderwijs in de B5 van de provincie Noord-Brabant.
€ 6,50
02-08 Groen, A. en T. Rietveld
Draaiboek Techno Zorg Bus. Ontwikkeling en opzet van een voorlichtingsbus.
€ 6,50
02-07 Bekkers, M. en L. Rutjes
Van wet naar werkelijkheid. Cliëntenraden in de Brabantse jeugdzorg.
€ 5,--
02-06 Nauta, K.
Verdeelde of gedeelde ruimte. Wonen, leren, werken, zorgen en ontspannen
op één locatie.
€ 11,50
02-05 Franken, P. en K. du Long
Zorge(n)loos wonen in Hoogeloon. Wonen, zorg en welzijn door de ogen van
Hoogeloonse ouderen.
€ 6,50
02-04 Tabibian, N. en P. Franken
Brabantse scholen maken zich breed. De ontwikkeling van brede scholen in de
provincie Noord-Brabant: een onderzoek.
€ 6,--
40 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’

02-03 Smets, J.
Crisisopvang voor jongeren in Helmond.
€ 6,--
02-02 Bekkers, M.
Vervolgevaluatie experiment cliëntenvertrouwenspersoon in de ambulante
jeugdzorg in Zuidoost-Brabant.
€ 6,--
02-01 Erp. S. van en M. Swinkels
Dicht bij huis. Integraal zorgarrangement LG.
€ 4,50
PON Jaarboek 2002
Versnelling en vertraging. De hedendaagse worsteling met tijd.
€ 19,50
01-20 Wakker, A. van de
Afstemming jeugdwelzijn en jeugdzorg in de gemeente Eindhoven.
€ 4,50
01-19 Rietveld, T. en S. van Erp
Informele zorg in Noord-Brabant. Een eerste inventarisatie.
€ 10,--
01-18 Dorrestein, A. en P. van Daal
Een domoticahuis voor ouderen. De eerste ervaringen van vijf Brabantse
domoticaprojecten. Tussentijdse rapportage.
€ 7,--
01-17 Swinkels, M.
Multifunctioneel centrum in Lage Zwaluwe. Haalbaarheidsstudie.
€ 6,--
01-16 Smets, J.
Brabant en zijn multi-etnische samenleving - IV. Actualisering van cijfermatige
gegevens.
€ 6,--
01-15 Rietveld, T. en M. Swinkels
Palliatieve terminale zorg in Noord-Brabant. Een quick scan.
€ 6,--
01-14 Swinkels, M. en C. van Leeuwen
De zorg gaat door! Participatie van mantelzorgers in verpleeg- en
verzorgingshuizen.
€ 7,--
01-13 Rietveld, T. en A. van den Bulck
Knap grijs. Ouderennota gemeente Goirle.
€ 9,--
PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’ 41

01-12 Daal, P. van
Met het hart. Vrijwilligerswerk in ’s-Hertogenbosch.
€ 8,--
PON
Luijten, J. en P. Franken
Video: Blijvend thuis in eigen huis. Veilig en comfortabel wonen tot op hoge
leeftijd.
€ 9,--
01-11 Kooger, E, K. du Long en M. Verhoef
Bakens in zicht. Procesmonitor wijkontwikkelingsstrategie Hambaken
’s-Hertogenbosch.
€ 6,50
01-10 Thouars, B. de en C. van Leeuwen
Dorp over de drempel. Leefbaarheidsprojecten als inspiratiebron.
€ 3,--
01-9 Wezel, M. van en P. van der Woude
Illegalen en lokaal beleid.
€ 3,--
01-8 Swinkels, M.
Ouderen en ICT-gebruik.
Ondersteuningsaanbod voor en door ouderen. Een inventarisatie.
€ 5,70
01-7 Kooger, E.
Integraal lokaal ouderenbeleid Berkel-Enschot en Udenhout.
€ 10,30
01-6 Rietveld, T.
Beelden van mantelzorgers. Een fotoboek vol verhalen.
€ 9,--
01-5 Wezel, M.
Sociale activering in Vught. Vraag en aanbod vrijwilligerswerk.
€ 5,70
01-4 Dorrestein, A. en M. Verhoef
Hoe rijk is armoedebeleid Onderzoek naar het armoedebeleid van tien
Brabantse gemeenten.
€ 10,30
01-3 Long, K. du en Sj. Cox
Onzichtbaar aanwezig. Een verkenning van mantelzorg voor Turkse en
Marokkaanse ouderen in Noord-Brabant.
€ 9,10
01-2 Long, K. du en J. Smets
Positionering van de MAVO’s binnen het VMBO. Inventarisatie in het kader
van de herstructurering VMBO.
€ 8,--
42 PON/SNV-rapportage: ‘HET MES SNIJDT AAN TWEE KANTEN’