download - Urban Unlimited

EXPATS, EXCELLENT OR EXIT
Post-moderne diaspora in Buenos Aires en São Paulo

EXPATS, EXCELLENT OR EXIT
Post-moderne diaspora in Buenos Aires en São Paulo
April 2008
Niek Bosch, Dienst Ruimtelijke Ordening, gemeente Amsterdam
Bart van Bleek, Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu
Ton Dassen, Milieu- en Natuurplanbureau
Lisa Mattemaker, provincie Zuid-Holland
Ilse Meier, Universiteit Utrecht

INHOUDSOPGAVE
TEN GELEIDE............................................................................................................................................................... 3
1 AANLEIDING: DE ONDERZOEKSREIS IN HET ALGEMEEN EN EXPATS IN HET BIJZONDER .............................................. 4
2 VOORBEREIDING IN NEDERLAND: DE ONDERZOEKSAANPAK..................................................................................... 6
3 WIE IS DE EXPAT.................................................................................................................................................. 10
4 WAAR LEEFT DE EXPAT ........................................................................................................................................ 15
5 WAT VINDT DE EXPAT BELANGRIJK QUALITY OF LIFE…......................................................................................... 28
6 DE BELANGRIJKSTE ACTOREN VOOR DE XPATS ...................................................................................................... 31
7 TERUG NAAR NEDERLAND...................................................................................................................................... 35
8 WIJZER CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ........................................................................................................... 36
BRONVERMELDING EN LITERATUUR ........................................................................................................................... 39
PROGRAMMA IN BUENOS AIRES EN SÃO PAULO........................................................................................................ 40
COLOFON.................................................................................................................................................................. 42

TEN GELEIDE
Waarom gingen in maart achttien personen twee weken naar Buenos Aires en São Paulo En vijf daarvan gingen vooral
borrelen. Iets met expats en internationaal vestigingsklimaat. Misschien kent u een van hen, in welk verband dan ook.
Hoe was het Een veelgehoorde vraag. En tja, misschien niet door een ieder gesteld, maar beslist gedacht. Waarom
eigenlijk
Een gemengd reisgezelschap met daarin verschillende belangen. Zoals de juiste vestigingsvoorwaarden voor de
creatieve klasse in Amsterdam achterhalen. Inspiratie op doen voor metropolitaanse milieus in de Zuidvleugel. Een
masterthesis combineren met wereldsteden. Of je netwerk uitbreiden. Het gebeurde allemaal.
Het antwoord op de eerste vraag Spannend, indrukwekkend, intimiderend, druk, vermoeiend, weergaloos. Na de reis
hebben onze enthousiaste verhalen en foto’s bijgedragen aan discussie op de werkvloer. Maar met deze publicatie
willen we meer bereiken. Wat dat zal zijn, is ook aan u. Discussie, reflectie op het ruimtelijk beleid in Nederland, een
onverwachtse wending in de langetermijnvisie Randstad 2040 of een nieuwe kijk op Buenos Aires en São Paulo, twee
weergaloze metropolen in Zuid-Amerika.
Voor deze ervaring zijn we dank verschuldigd aan velen. Luuk, Francisco en Roberto, voor de intellectuele en
sfeerverhogende begeleiding en organisatie. Onze werkgevers. En natuurlijk onze reisgenoten en partners in crime bij
het zoeken naar favela’s en havaianas. Jan, Ilse, Maaike, Rachèl, Hanna Lára, Caroline, Rob, Judith, Bregit, Wander,
bedankt.
Ons verhaal was een stuk minder interessant zonder het gastvrije onthaal dat ons ten deel viel op locatie. Drie dagen per
stad voor het houden van interviews en bezoeken. Dat leek en bleek krap. Maar de waarde van face to face contact is
niet te overschatten. Natuurlijk was er de voorbereiding via e-mail. De spontane uitnodigingen, verwijzingen en het
meedenken ter plekke hebben het onderzoek verrijkt en ons geraakt.
3

1 AANLEIDING: DE ONDERZOEKSREIS IN HET ALGEMEEN EN EXPATS IN HET BIJZONDER
CENTRALE THEMA: TRANSNATIONALITEIT
Luuk Boelens, hoogleraar planologie aan de Universiteit Utrecht organiseerde de reis. Hij schreef daarover
het volgende (Boelens, 2008).
‘Het thema van de reis naar Buenos Aires en São Paulo wordt gevormd door de actuele veranderingen in sociale
gemeenschapsvorming en de impact die dat heeft op (betrokkenheid bij) buurt- en wijkontwikkeling. In plaats van
wijkontwikkeling is er ook een groeiende groep mensen die een blijvende en (dankzij satelliet tv, gsm en internet) zelfs
groeiende binding met het oorsprongland heeft. Deze zogeheten transnational communities lijken – vanwege het
verondersteld tijdelijke verblijf – een veel minder uitgesproken betrokkenheid bij de directe omgeving te hebben en zich
eerder te identificeren met een stad, dan wel het andere (oorsprong)land dan wel de (van Godswege beloofde) regio.
Bij transnationalisme gaat het om: “occupations and activities that require regular and sustained social contacts over time
across national borders for their implementation” (Anderson 1983, Appadurai 1996). Er kunnen verschillende vormen van
transnational communities en diaspora’s onderscheiden worden:
Ten eerste kennen we de min of meer klassieke vormen van transnationale gemeenschappen die min of meer verplicht
uit het land van oorsprong werden verdrongen en elders (zeker in eerste instantie) vaak weer gegroepeerd gingen
wonen. De Joodse gemeenschappen in al hun hoedanigheden, de Amish in de USA en Canada, de Molukkers in
Nederland etcetera. Ten tweede zijn er in de afgelopen periode van toenemende mondialisering de groeiende groepen
van gastarbeiders bijgekomen, waaronder (al vanaf de 18e eeuw) de Chinezen, vervolgens Ieren, Spanjaarden,
Italianen, Marokkanen, Turken en anderen. Van deze groepen werd van oorspong verondersteld dat zij na gedane
arbeid terug naar het land van herkomst zouden gaan. Voor een deel is dit ook gebeurd, voor een ander deel niet en een
volgend deel veronderstelt dat het dat wellicht ooit nog zal doen. Hier lijken we dan ook vaak een gediversifieerde
dubbele binding te zien. Een derde mogelijk te onderscheiden groep is die van het toenemend ‘leger’ van expatriates.
Deze groep is vaker meer welgesteld en heeft in de loop der jaren wellicht niet zozeer een dubbele, maar eerder een
meervoudige binding ontwikkeld. Het tijdelijke verblijf heeft zich bij deze groep mensen als een soort ‘way of life’
ontwikkeld, waarbij men trans- en internationalisme ook op een bijzondere, meer zap-achtige manier cultiveert. Niettemin
is deze transnationale gemeenschap ook samengesteld uit personen en huishoudens van een divers pluimage (dan
weer alleenstaanden, tweeverdieners en/of gezinnen) die daarmee naar verwachting ook verschillende vormen van
binding met het gastland te zien geven.
In de onderzoeksreis is aan elk van deze groepen aandacht besteed, juist ook om de diversiteit van de
gemeenschapsvorming (al dan niet territoriaal of netwerkgericht) te analyseren, evenals de wijze waarop dat in het
dagelijkse gebruik en behoeftepatroon uiting krijgt. Daartoe is de onderzoeksgroep in drie subclubjes van elk 5 personen
opgedeeld.‘
De drie groepen transnationale gemeenschappen zijn verbonden aan een actueel Nederlands beleidsonderwerp. De
traditionele diaspora aan sociale stijging, de moderne diaspora aan zelforganisatie en de post-moderne diaspora aan
kenniseconomie en het internationaal aantrekkelijk vestigingsklimaat.
Rest de vraag waarom Buenos Aires en São Paulo de ideale steden zijn voor het thema ‘transnational communities’. Dit
is omdat beide steden bij uitstek migrantensteden zijn. Sinds de komst van de Spanjaarden en de Portugezen in de
zestiende eeuw zijn er grote groepen immigranten uit alle delen van de wereld in Buenos Aires en São Paulo
neergestreken. Inmiddels bieden deze metropolen ‘onderdak’ aan 13 miljoen inwoners in Grande Buenos Aires en ruim
19 miljoen in Grande São Paulo. Ter vergelijking: In de Randstad wonen ruim 7 miljoen mensen. Figuur 1 vergelijkt de
omvang van Buenos Aires, São Paulo en de Randstad op de kaart. Cijfers over oppervlakte en inwoners zijn opgenomen
in Tabel 1.
Figuur 1: Metropolitane regio’s São Paulo, Buenos Aires, Randstad
Bron: Metropolitan World Atlas, Arjen van Susteren, 2006
4

Tabel 1: Metropolen vergeleken
Grande São Paulo Gran Buenos Aires Randstad
Inw oners (n) 19,5 miljoen 13,2 miljoen 7,3 miljoen
Nederlanders ca 6000 ca 2000 5,3 miljoen
Grootte (km2) 7944 7463 6870
Dichtheid (p/ha.) 25 p/ha. Sao Paulo 18 p/ha. Buenos Aires 10 p/ha.
Dichtheid (p/ha.) 72 p/ha. municipality 147 p/ha municipality Den Haag 45 p/ha.
Bron: RoRo 1992
Adam 34 p/ha.
Utrecht 23 p/ha.
Rotterdam 19 p/ha.
WAT DOEN EXPATS IN HET NEDERLANDSE BELEID
De economie wordt steeds mondialer. Dit geldt bij uitstek voor een handelsland als Nederland. Om de economische
concurrentiepositie te kunnen verbeteren voeren veel westerse landen een actief beleid om grote internationale bedrijven
en hoogopgeleide kenniswerkers aan te trekken. Dit vormt de reden om in Buenos Aires, São Paulo en in de Randstad
ook de expats, als transnationale gemeenschap, onder de loep te nemen. Ter toelichting van het hier gepresenteerde
onderzoek naar deze internationale gemeenschap volgt onderstaand een beknopt overzicht van het Nederlandse beleid.
De rijksoverheid wil dat het ruimtelijke beleid bijdraagt aan een internationaal aantrekkelijk vestigingsklimaat in
Nederland. Dit streven komt voort uit de Lissabon strategie: Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder tot
een sterk concurrerende en dynamische economie te maken.
De doelstellingen voor het ruimtelijke beleid zijn vastgelegd in de Nota Ruimte. Eén van de vier hoofddoelen van de Nota
Ruimte luidt “versterking van de internationale concurrentiepositie van Nederland”. Dit wordt uitgewerkt in de volgende
operationele doelen:
ontwikkeling van nationale stedelijke netwerken en stedelijke centra
versterking van de kracht en diversiteit van de belangrijkste economische kerngebieden
verbetering van de bereikbaarheid
Het ruimtelijk economische beleid van de Nota Ruimte is verder uitgewerkt in een sectornota van EZ “Pieken in de delta”.
In de Nota Ruimte wordt de Randstad beschouwd als het grootste nationaal stedelijk netwerk in Nederland. De Randstad
is [..] de belangrijkste motor van economie, logistiek, zakelijke en financiële dienstverlening en toerisme. De Nota Ruimte
stelt dat de Randstad hiermee van internationale betekenis is en zich kan meten met grootstedelijk en metropolitaanse
gebieden in de wereld.
Tijdens de behandeling van de Nota Ruimte heeft de Eerste Kamer gevraagd aan het kabinet om een langetermijnvisie
voor de Randstad. Het kabinet komt daarom nog dit jaar met een Lange termijnvisie Randstand 2040. De startnotitie
hiervoor is inmiddels al verschenen. Het motto luidt: ´Randstad, een duurzame en concurrerende Europese topregio´. De
toekomstvisie op de Randstad biedt hiermee houvast aan de richting voor mogelijke investeringen op het gebied van
ruimte en infrastructuur (VROM, 2008).
Niet alleen de rijksoverheid maar ook de decentrale overheden voeren een actief beleid om bedrijven en creatieve
kenniswerkers aan zich te binden. Zo profileert Rotterdam zich als ‘Gateway to Europe’, Den Haag zich als
‘Internationale stad van vrede, recht en veiligheid’ en zet Amsterdam in op ‘Metropool met een menselijke maat’
waarmee ze vooral hoopt creatieve en hoogopgeleide kenniswerkers en kennisintensieve bedrijven aan te trekken.
LEESWIJZER
Hoofdstuk 2 gaat in op de vragen die dit onderzoek naar expats wil beantwoorden. Daarbij komen ook de
onderzoeksopzet en de werkwijze aan de orde. Hoofdstuk 3 gaat in op drie verschillende groepen van expats die uit het
onderzoek naar voren zijn gekomen. Hoofdstuk 4 beschrijft waar de expats leven in de metropolen Buenos Aires, São
Paulo en de Randstad. Wat deze groepen belangrijk vinden verwoordt hoofdstuk 7. De cruciale actoren in het netwerk is
onderwerp van hoofdstuk 8. Met de bevindingen van de reis in het achterhoofd wordt opnieuw gekeken naar de
Randstad in hoofdstuk 9. Het laatste hoofdstuk bevat de conclusies en aanbevelingen voor onderzoek en beleid op
nationaal, regionaal en lokaal niveau.
5

2 VOORBEREIDING IN NEDERLAND: DE ONDERZOEKSAANPAK
Van buitenlandse creatieven en hoogopgeleiden wordt verondersteld dat ze hun afweging om zich in Nederland te
vestigen, laten afhangen van wat de Randstad of steden in de Randstad ze te bieden hebben. Het beleid richt zich
daarmee dus op de wensen en behoeften van de expat. Dat is aanleiding voor de invalshoek van het onderzoek waar dit
rapport verslag van doet. De expat dus als ‘aangrijppunt’ om ideeën te genereren voor het beleid om de vestiging van
internationale bedrijven en internationale creatieven en kenniswerkers te stimuleren.
Hoe gaan we het aanpakken Als centrale doelstelling van het onderzoek is gekozen om ideeën voor
planningsstrategieën aan te leveren waarmee de Randstad aantrekkelijker gemaakt kan worden voor de vestiging van
expats. Vervolgens is het onderwerp van het onderzoek (‘de expat’) nader gedefinieerd, is de opzet van het onderzoek
uitgewerkt en is de werkwijze vastgesteld.
WIE IS DE EXPAT
Voorafgaand aan het onderzoek in Zuid-Amerika is de expat gedefinieerd aan de hand van de volgende kenmerken:
Hoogopgeleid,
hoog inkomen,
in dienst van een internationaal opererend bedrijf,
Tijdelijk (enkele jaren) gevestigd buiten het land van herkomst.
Binnen de groep van expats is op basis van bestaande literatuur vooraf een onderscheid gemaakt tussen alleenstaande
expats en expats met een gezin. Verder is verondersteld dat de expat keuzevrijheid heeft wat betreft de vestigingsplaats
en er een specifiek leefpatroon en netwerk op na houdt.
Voor de onderzoeksopzet is gebruik gemaakt van een theoretische benadering die vooraf aan de reis was aangereikt.
Twee elementaire theoretische bases worden onderstaand kort besproken. Het gaat om de lokale en mondiale binding
volgens de actor-netwerktheorie en de ‘scape’ theorie.
LOKALE OF MONDIALE BINDING
Over structurerende netwerken en actoren binnen allerlei gemeenschappen hebben sociologen als Latour, Law en
Callon veel geschreven. Het zijn deze netwerken en actoren die bepalen of een persoon een locale of mondiale binding
ontwikkelt en het is deze binding die de ruimtelijke verplaatsingen van individuen structureert. Of het nu om een woon- of
werkcarrière gaat, persoonlijke of zakelijke behoeftes, keuzes hieromtrent hangen nauw samen met de ruimtelijke
omgeving en daarmee ruimtelijke gebondenheid. Binnen de Actor-Netwerk theorie hebben de verschillende actoren een
heterogeen karakter en zij kunnen zowel menselijk als niet-menselijk zijn. Vaak treedt er één focal actor naar de
voorgrond, welke zorgt voor het ontstaan en het wegvallen van allerlei allianties. Deze focal actor verschilt per
individuele case. In het sociale en het zakelijke leven van een individu spelen totaal verschillende focal actors, die
richtgevend zijn voor het maken van bepaalde keuzes.
Naast het feit dat binding wordt geschapen door actoren en netwerken speelt er ook een groot subjectieve invloed,
namelijk interpretatie. Het geschetste vestigingsvraagstuk en de verschillende expattypen zijn zeer heterogreen. De
individu, in dit geval de expat, hecht aan de verschillende aspecten hiervan verschillende waarden en prioriteiten
(Gardner, 2000, pp. 3). In relatie tot de lokale en mondiale binding en het dynamische karakter van expats, is de
verbeelde gemeenschapsvorming een belangrijk onderzoeksontwerp. Immers, door gebrek aan standvastigheid en
richting zoeken zij de gemeenschapsvorming morgelijk op andere niveaus (ruimtelijk en digitaal).
SCAPE THEORIE
Appadurai heeft in relatie tot deze subjectiviteit en zijn ‘imagined world’ de zogeheten scape theorie ontwikkeld. Deze
theorie stoelt op de gedacht dat de wereld en transnationalisme gezien moeten worden in termen van ethnoscapes,
technoscapes, mediascapes, financescapes & ideoscapes (Appadurai, 2005, pp. 33-36). Deze scapes zien er vanuit
ieders perspectief verschillend uit (Botz-Bornstein, 2006, pp. 162) en zijn beïnvloed door zowel cultuur en historie als
politiek klimaat. De verschillende mentale landschappen, en dus actor-netwerk constructies, vormen samen de
bouwstenen voor wat Appadurai de ‘imagined worlds’ noemt. De genoemde scapes zijn slechts enkele voorbeelden van
de mogelijke mentale landschappen. Voor bijna alle invalshoeken kunnen er wel scapes worden onderscheiden. Om tot
een afbakening naar expats te komen en gezien de beperkte onderzoekstijd, zal er met betrekking tot de ruimtelijke
omgeving en de mondiale of lokale binding worden gekeken naar de:
etnoscape: de mate van binding met familie, verwanten en vrienden uit de plaats van herkomst en oorsprong
aan de hand van metingen van periodiek contact, reisbewegingen, gemeenschappelijke uitingen en hoe deze
contacten tot stand zijn gekomen.
6

technoscape: het gebruik van internet in relatie tot sociale contacten vanuit de woonomgeving
mediascape: beschikbaarheid van bronnen tot nieuws over thuisland
ideoscape: vloeit voort uit relatie tot thuisfront en actie die daaruit voortkomt
servicescape: de afstand tot en het gebruik van onderwijs en medische dienstverlening vanuit de
woonomgeving
shopperscape:de afstand tot en het gebruik van die men aflegt naar dagelijks en luxe winkelgebied vanuit de
woonomgeving
leisurescape: de afstand tot en het gebruik van restaurants en uitgaansgelegenheden vanuit de woonomgeving
recreationscape: de afstand tot en het gebruik van outdoor recreatie vanuit de woonomgeving
ONDERZOEKSMODEL EN WERKWIJZE
De theoretische benadering is gebruikt om te komen tot een onderzoeksmodel. Dit model stelt de expat centraal en
veronderstelt te kunnen komen tot aanbevelingen voor planningsstrategieën door ze te bezien vanuit de actoren én
scapes van expats.
Figuur 2: Onderzoeksmodel
Hoe
beleids
strategieën
Wat is
belangrijk
Bepalende
factoren
Wie
Type expat
Welke actoren
zijn cruciaal
Om te komen tot een operationalisatie van het model zijn de volgende deelvragen geformuleerd:
Wie zijn de te onderscheiden groepen van expats
Wat zijn belangrijke factoren voor de expat Waaruit bestaat zijn ‘quality of life’
Welke netwerken en actoren zijn bepalend
Wat ondersteunt expats bij hun vestiging en verblijf
In het onderzoek zijn deze vragen in een aantal stappen beantwoord:
Met literatuuronderzoek zijn verschillende type expats onderscheiden;
Met een enquête en interviews is informatie verzameld over belangrijke factoren voor expats;
Via observaties in de Randstad, Buenos Aires en São Paulo hebben we een indruk gekregen van de
voorzieningen en de leefomgeving van de expats;
De bevindingen zijn vergeleken en getoetst met literatuuronderzoek.
DE ENQUÊTE OP INTERNET
Het doel van de enquête (opgenomen in het bijlagenboek) was om voorafgaand aan de reis een beeld te krijgen van de
belangrijkste wijken en netwerken om deze ter plekke verder te kunnen onderzoeken.
De vragenlijst is voorafgaand aan de reis op internet geplaatst en was tot begin april 2008 in te vullen. Er is gericht via e-
mail, internet en mond-op-mond-reclame tijdens onze onderzoeksreis bekendheid aan gegeven via persoonlijke
benadering van bedrijven, instanties en expats in Buenos Aires en São Paulo. In totaal hebben 59 respondenten de
7

enquête bruikbaar ingevuld. Op zich is dit een te lage respons om representatieve uitspraken uitgesplitst naar stad (São
Paulo 25 respondenten; Buenos Aires 16 respondenten; Randstad 3 respondenten, Overig 15 respondenten) of naar
expatgroep te doen, maar het geeft een goed indicatief beeld. De resultaten zijn verwerkt in SPSS en verbanden zijn op
significantie getoetst. De belangrijkste resultaten zijn opgenomen in verschillende hoofdstukken van dit rapport, in het
bijlagenboek zijn alle resultaten opgenomen.
DE INTERVIEWS
De interviews hadden tot doel om in meer detail en specifiekere informatie te krijgen over de netwerken en de actoren
van expatriates. Voor deze interviews waren telkens drie dagen per locatie beschikbaar en is vooraf een itemlijst
opgesteld (opgenomen in het bijlagenboek). We hebben ervoor gekozen zowel expatriates te bezoeken op hun thuis- als
werklocatie. Soms vielen deze samen. In Nederland is een gesprek gevoerd met het Haagse Hospitality Centre en de
Internationale School. Ook is een informatieochtend van Acces, een vrijwilligersvereniging voor expats in Den Haag
bezocht. In Buenos Aires (11 interviews) en São Paulo (9 interviews) is, naast expatriates in verschillende levensfase
ook gesproken met vertegenwoordigers van HRM-afdelingen van grote internationale bedrijven en instanties als een
makelaar, de Nederlandse Ambassade en Vereniging, de Kamer van Koophandel, een Anglicaanse kerk en
internationale school. Een gedetailleerd overzicht is opgenomen als bijlage van dit verslag. De interviewverslagen staan
in het bijlagenboek.
OBSERVATIES
Natuurlijk hebben we maar een fractie van Buenos Aires en São Paulo gezien, beleefd en geproefd. De tijd was te kort
om gedegen observaties te doen in de wijken waar de expat woont, werkt en recreëert. Onderstaande kaarten geven
echter een beeld van waar we zijn geweest in Buenos Aires en São Paulo voor onze interviews, de stadsexcursie en de
ritten op weg hier naar toe. Per taxi, bus, metro, lopend of helikopter. De iconen geven aan wat voor locatie het betreft.
Figuur 3: waar zijn we geweest in Buenos Aires
8

Figuur 4: waar (uitsnede) zijn we geweest in São Paulo
Figuur 5: waar (overzichtskaart) zijn we geweest in São Paulo
9

3 WIE IS DE EXPAT
In dit hoofdstuk verkennen we de vraag over welke groepen we het hebben, wie is de expat uit ons onderzoek
In de bevolkingsadministratie in Nederland wordt een expat niet als aparte categorie geregistreerd. De Gemeente
Amsterdam (2008, pp.1) bakent de groep af aan de hand van vier selectiecriteria: “bewoners tussen de 25 en 50 jaar (1),
die korter dan vijf jaar in Amsterdam wonen (2) en niet in Nederland geboren zijn (3) met ouders die eveneens niet in
Nederland geboren zijn (4)”. Op basis van deze definitie onderscheid de stad 12.000 personen, 1,6% van de
Amsterdamse bevolking (Gemeente Amsterdam, 2008). Eerder gaven wij al een definitie van de expats, zijnde;
hoogopgeleid, met een hoog inkomen, in dienst van een internationaal opererend bedrijf en tijdelijk (enkele jaren)
gevestigd buiten het land van herkomst. Hoewel deze definities wel enig inzicht geven in aantallen en enkele
voorwaarden van waar de respondenten aan moeten voldoen, zeggen zij niets over de persoon en
huishoudensamenstelling van de expat zelf. Dit is echter wel interessant in het kader van ruimtelijke en sociaal-culturele
voorkeuren. Immers, de individuen die samen een zogenoemde subcultuur vormen, kunnen mogelijk onderling nog wel
onderling van elkaar verschillen (Gelder, 1997).
HOE LANG BLIJF JE EEN EXPAT VERBLIJFSDUUR LEIDT TOT MEESTE DISCUSSIE
De meeste discussies over het wel of niet toebehoren van een individu tot de categorie expat gaat over zijn of haar
verblijfsduur.
“ .. volgens de omschrijving is iemand een expat die een aantal jaren woont, werkt in een ander land. Maar is dat 1 jaar,
ben je dan al een expat, of een half jaar, en als je hier 10 jaar bent, ben je dan nog een expat” (Willem Post, Directeur
expatdesk Den Haag, 2008)
In Tabel 2 staat de verblijfsduur van de verschillende expats in Zuid-Amerika uiteengezet. De Amsterdamse definitie
beperkt het expatriatisme tot 5 jaar. Uit deze tabel kan worden geconcludeerd dat de meerderheid van de expats langer
dan 4 jaar verblijft in het vestigingsland. Er bevindt zich binnen dit percentage een opvallend grote groep die zich
permanent heeft gevestigd. Deze groep mensen valt volgens onze definitie buiten het fenomeen expat.
Tabel 2: Verblijfsduur expats
Less than 6 months 3 5,1 %
6 months - 1 year 0 0,0 %
1 - 2 years 11 18,6 %
2 - 4 years 16 27,1 %
4 years or more 15 25,4 %
Permanently 16 27,1 %
*) Voor een vraag waarbij de respondent(e) tegelijk meerdere antwoorden kan selecteren is het totaal percentage niet relevant.
Bron: Meier, 2008
Bij expat moet in ogenschouw genomen worden dat verblijfsjaren zeer flexibel kunnen zijn, idem het reizende karakter
van de expat. Zo kan het bijvoorbeeld voorkomen dat ze door bedrijfsomstandigheden noodgedwongen langer in het
land van vestiging moeten verblijven. Eigenlijk valt bij nauwe afbakening van tot 5 jaar bijna 50% van de respondenten
binnen de definitie van een expat.
Een belangrijk kenmerk uit het Amsterdams onderzoek van expats is hun leeftijd: gemiddeld zijn ze tussen de 30 en 35
jaar (Gemeente Amsterdam, 2008). Uit het enquêteonderzoek in Zuid-Amerika zijn de volgende cijfers gebleken (zie
Figuur 6). Het zwaartepunt in de leeftijdsopbouw van de Nederlandse en Angelsaksische expats in Zuid-Amerika ligt in
dit geval tussen de 30 en 39 jaar. Dit is in overeenstemming met de Amsterdamse cijfers. Opvallend is echter dat in
totaal 51% van de respondenten ouder dan 40 jaar is. Een van de mogelijke redenen hiervoor is veel Europese en
Amerikaanse bedrijven decennia geleden al vestigingen in Zuid-Amerika openden en in die vestigingen expats
aanstelden in het management. Inmiddels gebeurt dit laatste veel minder en daarmee is de groep expats dalende. In
Zuid-Amerika zijn de eigen kenniseconomie en het niveau van de kenniswerkers nu dermate hoog ontwikkeld, dat men
het hoogopgeleide personeel van elders uit de westerse wereld niet langer nodig heeft. Men kan leunen op het eigen
arbeidspotentieel. Dit gekoppeld aan de kosten voor het overhalen van expats, leidt voor veel multinationals tot de keuze
voor het nationale aanbod (14).
10

Figuur 6: leeftijd respondenten
“Bij de bedrijven is expatbeleid uit de tijd. Brazilianen zijn hoogopgeleid, kennen de cultuur, hebben lokale kennis, zijn
goedkoper, geen gedoe met huisvesting en visa, etcetera.” (Hans Mulder, Dutcham São Paulo, 2008)
De gemiddelde leeftijd van expats heeft tevens invloed op de gezinssamenstelling van de expats. Levelling, Renooy en
Rodenburg (2005, pp. 1), zijn in hun onderzoek “Spannend wonen Woonwensen van expats in Randstad Holland” tot
de conclusie gekomen dat de expats in de Randstad grofweg in twee groepen kunnen worden ingedeeld, namelijk
alleenstaande expats in de steden en expat-gezinnen in de suburbs. Uit de Tabel 3 mag blijken dat de respondenten uit
Zuid-Amerika met 40,7 % met kinderen en 59,3% zonder kinderen naar het vestigingsland zijn gekomen. Daarvan is
slechts 17,6% alleenstaand. Tevens mag uit Tabel 4 blijken dat de meerderheid van de respondenten naar het land van
vestiging gekomen vanwege werkoverwegingen (62,6%).
“Het aantal leerlingen heeft gefluctueerd van 900 tot circa 500 leerlingen. Dit hangt samen met de economie.” (Philip
Joslin, Directeur Lincoln International School in Buenos Aires, 2008)
Tabel 3: huishoudensamenstelling expats Zuid-Amerika
With children 24 40,7 %
With partner 21 35,6 %
Single 10 16,9 %
Other 3 5,1 %
Single abroad, family elsewhere 1 1,7 %
Bron:Meier, 2008
Totaal 59 100,0 %
Tabel 4: reden van vertrek naar huidig land van vestiging
The company 11 18,6 %
The job itself 11 18,6 %
My partner got a job here 15 25,4 %
Education 2 3,4 %
I wanted to come and live in this country 10 16,9 %
I wanted to come to this specific region/city 6 10,2 %
Other: 1 1,7 %
Geen keuze 3 5,1 %
Bron: Meier, 2008
Totaal 59 100,0 %
11

Naar aanleiding van het enquêteonderzoek sluiten wij hierop aan door een onderscheid te maken naar (1) de expat in
loondienst zonder kinderen, (2) de expat in loondienst met kinderen en (3) de expat als zelfstandig initiatiefnemer. De
zelfstandig initiatiefnemer is een expat die op eigen gelegenheid en vanuit individuele keuzes naar het land van vestiging
is gekomen om daar een eigen bedrijf te starten (avonturier). De drijfveren van de groep avonturiers zijn divers. In
Buenos Aires blijken de avonturiers deze stap vaak te hebben gezet nadat ze de stad of het land eerder als toerist
hadden bezocht. (8).
Er is reeds besproken dat de komst van expats vaak gebonden is aan de aanwezige kenniseconomie. Zo wordt in het
Amsterdamse onderzoek ‘Shortstay city dwellers’ (Kuijk, 2004), expliciet gesproken over expats in relatie tot de groep
mensen die een creatieve kennisstad aantrekken. Het gaat om hoogopgeleid werknemers van kennisintensieve
bedrijven. Zowel de kennis- als de creatieve sector hebben een sterk internationaal karakter en trekken hiermee een
groep mensen aan die een korte tijd in de stad verblijven: shortstay city dwellers. Deze groep bestaat volgens Kuijk
(2004, pp.15) uit drie subgroepen, namelijk: expats, artists en students.
“Er komen de laatste jaren weer meer Nederlanders die hier een bedrijfje willen opzetten met eigen verdiende Euro’s in
Nederland. De wisselkoers maakt dit erg aantrekkelijk.” (Babette Wielenga, Ondernemer Buenos Aires, 2008)
Een overzicht van het type werkzaamheden dat de expats in Zuid-Amerika verricht, wordt gegeven in Tabel 5. De
meerderheid van de respondenten is werkzaam in de dienstverlening dan wel op het gebied van consultancy (20,3%) of
werkzaam bij een ander bedrijf (18,6%). Ook als categorie springt eruit de (specifieke) technologische kennis, kortom de
kenniswerkers.
Tabel 5: Werkzaamheid naar type bedrijvigheid
Technical 9 15,3 %
Media/communications 2 3,4 %
International civil service 4 6,8 %
Food en consumer products 3 5,1 %
Financial 7 11,9 %
Emloyer 11 18,6 %
Consultancy 12 20,3 %
(higher) Education 5 8,5 %
Geen keuze 6 10,2 %
Bron: Meier, 2008
Totaal 59 100,0 %
“In het Nederlandse bedrijfsleven in Buenos Aires zitten momenteel echt geen Nederlanders meer aan de top, maar er is
gewoon Argentijns management.” (Henk Soeters, Nederlandse Ambassadeur in Buenos Aires, 2008)
Levelling, Renooy en Rodenburg (2005) tonen aan dat de expats met gezinnen voornamelijk in de suburbs wonen en de
alleenstaanden in het centrum van de stad. Tegelijkertijd veronderstelt de stad Amsterdam echter dat uit hun onderzoek
blijkt dat de expatgroepen niet gelijkmatig over de stad verspreid wonen (zie onderstaande Figuur 7).
De respons uit Zuid-Amerika vertoont een overeenkomstig verspreid beeld van expatriates.
“Wij hebben geen kinderen en hadden de voorkeur voor een levendige wijk, niet te chique of te rustig. We wonen dicht
bij Oscar Freirre, de PC Hooftstraat van São Paulo (..)Vila Madalena is een populaire wijk bij hoogleraren en de
creatieve beroepen. Er wonen ook een aantal bekende grafitti artiesten uit São Paulo, dat is ook zichtbaar in de wijk. Itan
Bibi, waar ook Unilever zit, is een zakelijke wijk, met uitgaansleven, zeg het Rotterdam van São Paulo.” (Maarten van
Beek, 2008).
12

Figuur 7: Omvang expatgroep en woonlocaties Amsterdam
Omvang van de expatgroep als aandeel van
de totale bevolking in de stadsdelen in Amsterdam, 2007
Verdeling van de expatgroepen in de stadsdelen in Amsterdam, 2007
Amsterdam
Amsterdam
Centrum
Westerpark
Oud-West
Zeebur g
Bos en Lommer
De Baarsjes
Amsterdam-Noord
Geuzenveld-Slotermeer
Osdorp
Slotervaart
Zuidoost
Oost-Watergraafsmeer
Oud-Zuid
ZuiderAmstel
%
0 1 2 3 4 5
Centrum
Westerpark
Oud-West
Zeeburg
Bos en Lommer
De Baarsjes
Amsterdam-Noord
Geuzenveld-Slotermeer
Osdorp
Slotervaart
Zuidoost
Oost-Watergraafsmeer
Oud-Zuid
ZuiderAmstel
%
0 25 50 75 100
westerse landen
India
Japan
China
overig ZO Azië
Bron, DRO Gemeente Amsterdam, 2008
“De expats, de ondernemers die bij ons bekend zijn die zitten vooral in Palermo. Deze wijk is ook echt een stuk duurder
(..) Er is ook een Nederlandse school in Buenos Aires, genaamd “de Knikkers” in Olivios. In dit omliggende gebied
bevinden zich ook een aantal gated communities waarin ook Nederlandse gezinnen wonen (..) De Nederlandse
ondernemers richten zich dus op het centrum van de stad. Alles wat micro centro is, daar zitten ze in een kantoortje.
Alleen de internetbedrijfjes zitten meer buiten het centrum omdat zij veel minder locatiegebonden zijn. De creatieve
sector woont dus voornamelijk in Palermo”. (Coen van Iwaarden, 2008)
WIE IS DE EXPAT IN DE RANDSTAD, VOLGENS DE LITERATUUR
The reason for relocation was in most cases job or trailing of their spouses. Most respondents work in Financial
institutions, trade consumer goods or real estate. Most respondents don’t know how long they will stay in Amsterdam
(79%). Those who do know that, expect to stay for 3 years on average. Most respondents prepared themselves for living
in Amsterdam by searching on the internet, reading travel books or talking with family and friends (Dienst Onderzoek en
Statistiek, 2006).
In het Amsterdamse onderzoek ‘Shortstay city dwellers’, (Kuijk, J. van, 2004) waarbij gekeken wordt naar de groep
mensen die een creatieve kennisstad aantrekken. Het gaat om hoogopgeleid werknemers van kennisintensieve
bedrijven. Zowel de kennis- als de creatieve sector hebben een sterk internationaal karakter en trekken hiermee een
groep mensen aan die een korte tijd in de stad verblijven: shortstay city dwellers. Deze groep bestaat uit drie
subgroepen, namelijk: expats, artists en students.
• Expats vinden hun baan belangrijker dan de stad waarin ze wonen.
• Er zijn tussen de 40 en 70 duizend expats in Amsterdam
• De expatgemeenschap kent een groot aantal eigen clubs en verenigingen
Belangrijkste discussiepunt is de afbakening. Wat is eigenlijk een expat Gaat het om specialisten die voor een groot
(internationaal) bedrijf of instelling werken Er wonen westerse jong volwassenen in Amsterdam die hier tijdelijk
verblijven om te ‘leven’, voor zich zelf werken of bij een klein bedrijf werkzaam zijn. Is een kleine zelfstandige ook een
expat Horen kunstenaars en andere ‘artiesten’ er ook bij En de kinderen van de expats Waarom alle Oost-
Europeanen uitsluiten (Wintershoven, L. , Februari 2008).
13

FOTO IMPRESSIE VAN EXPATS IN BUENOS AIRES EN SÃO PAULO
14

4 WAAR LEEFT DE EXPAT
Hier komt de leefomgeving van de expats aan bod. In Buenos Aires wonen naar schatting circa 2000 Nederlanders en in
São Paulo en omgeving 6000. Daarvan is slechts een klein deel expat. Zeker in van oudsher sterke migratielanden als
Argentinië en Brazilië.
“De Nederlandse gemeenschap in het algemeen heeft elkaar ook niet echt nodig. Ze mixen heel sterk met de lokale
bevolking.” (Henk Soeters, Nederlandse Ambassadeur in Buenos Aires, maart 2008)
WAT BEWEEGT DE EXPAT
Uit onze internetenquête komt als voornaamste redenen van vestiging voor expatriates naar voren: ‘de partner heeft een
baan gekregen in de stad’ (25,4%), ‘de baan zelf” en ‘het bedrijf waarvoor men zelf werkt’ ( beide 18,6%). Ook het
opzetten van een eigen bedrijf kan een reden zijn, of het feit dat de partner hier is opgegroeid of de betreffende
nationaliteit heeft.
“Veel van die Nederlanders zijn Nederland zat. Te vol, te onaardig. Na een aantal jaren komt er toch weer de hang naar
Nederlandse gewoonten en gebruiken zoals Sinterklaas.” (Heleen Vollenbroek, maart 2008)
De vestigingskeuze in Buenos Aires blijkt totaal verschillend van die van São Paulo. In Buenos Aires vestigen mensen
zich ook heel sterk vanwege Argentinië en de specifieke stad Buenos Aires. In São Paulo komen de expats veel sterker
in relatie tot werkgelegenheid. Dit is overeenkomstig de resultaten die reeds uit gesprekken bleken. Het imago van de
steden speelt hierbij een belangrijk rol. Buenos Aires staat bekend als een open, tolerantie en vooral leuke stad met een
prettig leefklimaat. Naast het ‘Maxima-effect’, hebben kenmerken als tango, wijn, sport, lekker eten en het gunstige
klimaat en prijzen grote aantrekking op Buenos Aires.
“Grote voordelen van Buenos Aires: het oogt Europees, het is er veilig, zee in de buurt, het is politiek stabiel en toch ook
het Maxima-effect. Toen ik zelf een land in Zuid-Amerika zocht speelde dat nostalgische beeld toch echt mee.” (Gregor
van der Made, Buenos Aires, maart 2008)
São Paulo heeft deze kenmerken (nog) niet en wordt gezien als zakenstad. Het wordt geroemd om haar bedrijvigheid,
maar niet zozeer vanwege haar aantrekkelijke leef –en woongeving. De stad wordt eerder als ‘lelijk’ om in te wonen
ervaren en heeft niet voor niks als bijnaam ‘de betonnen jungle’.
“Een van de voornaamste verschillen met Nederland is dat niemand hier klaagt over de geluidsoverlast die al die
helicopters en vliegtuigen met zich meebrengen. Even nuchter reageert men op berovingen. Het is een kwestie van
meewerken en daarna weer verder lopen.” (Imke Lampe, ING, São Paulo, maart 2008)
Kansrijke groeisectoren op de korte termijn in São Paulo betreffen volgens de Kamer van Koophandel: infrastructuur,
milieu, olie en gas, (petro-)hemie, inkomend toerisme, landbouw, agroenergie, katoen, rijst, pluim-, slacht- en melkvee,
koffie, suikerriet, paarden, bloemen, fruit, tabak, groenten, mais, schapen en geiten, bosbouw, soja, varkens, druiven en
wijn (DUTCHAM, 2007).
WAAR WOONT DE EXPAT
Als men eenmaal besloten heeft naar Buenos Aires of São Paulo af te reizen dan gaat men zich verdiepen in de
woonplek. Dankbaar wordt daarbij gebruik gemaakt van familie, kennissen of collega’s die daar wonen of hebben
gewoond. Geïnformeerd wordt naar zaken als veiligheid van wijken, ligging ten opzichte van voorzieningen zoals een
school (in geval van gezinnen met kinderen) of cafés, winkels en uitgaansgelegenheden (in geval van singles).
Vervolgens gaat men speuren op internet, zoekt men contact met de ambassade of een makelaar ter plekke, of helpt de
werkgever bij het zoeken van een geschikte woonruimte.
Hoewel bedrijven waarvoor expats werken vaak helpen bij het aanwijzen van geschikte woonomgevingen, maar de
daadwerkelijke locatiekeuze en verdere uitwerking van de woonwensen wordt geheel aan de expats zelf overgelaten.
Wel wordt daarbij vaak als ondersteuning een real-estate agent ingeschakeld die kennis heeft van de internationale
leefomgevingen in de stad.
Bij de interviews kwam ook naar voren dat men daarbij meestal in bepaalde wijken terecht komt, die bekend staan als
aantrekkelijk voor expats. Van daar uit waaieren ze na verloop van tijd meer uit over de stad, omdat ze er achter komen
dat de prijzen in de betreffende wijken relatief hoog zijn of omdat ze op zoek gaan naar meer rust of een aantrekkelijkere
locatie ten opzichte van hun werk.
Om een beeld te krijgen van de favoriete expat woonwijken hebben we drie bronnen gebruikt: de enquête, de interviews
en internet. Bij de enquête is gevraagd de woonwijk op te geven, bij de interviews is gevraagd wat volgens de
respondent wijken zijn waar expats bij voorkeur wonen en op internet hebben we makelaarsites geraadpleegd. In de
15

kaarten 1 t/m 8 zijn hiervan de resultaten opgenomen. Het gaat hierbij om de wijken die vaker dan 1 keer genoemd zijn
door de respondenten. Kaart 4 en 8 betreffen de totaalkaarten van beide steden.
Kaart 1: Expat-wijken Buenos Aires, enquêtes (n>1)
Kaart 2: Expat-wijken Buenos Aires, interviews (n>1)
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008) Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008)
Kaart 3: Expat-wijken Buenos Aires, internet
Kaart 4: Expat-wijken Buenos Aires, totaal
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008) Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008)
De voornaamste woonwijken voor expats in Buenos Aires die in ons onderzoek naar voren kwamen betreffen de wijken
in het noordoosten van de stad, met als toppers Palermo, San Telmo, Recoleta en Bario Norte en Puerto Madeiro.
‘Dus ja, de mensen zitten in Palermo, in Recoleta, in San Martinez. Er is ook een Nederlandse school ‘de Knikkers’. In dit
omliggende gebied bevinden zich ook een aantal gated communities waarin ook Nederlanders wonen, of het zijn in ieder
geval wijken met een suppoost op iedere hoek van de straat. Buenos Aires is dus eigenlijk een klassieke metropool, naar
het noorden toe wordt alles mooier’. (C. van Iwaarden, K.v.K. in Buenos Aires, 10-03-2008)
‘De Nederlandse ondernemers richten zich met name op het centrum van de stad. Alles wat Micro Centro is, daar zitten
ze in een kantoortje. Alleen de internetbedrijfjes zitten meer buiten het centrum omdat zij veel minder locatiegebonden
zijn. De creatieve sector woont dus voornamelijk in Palermo. De woningen verschillen daar van laagbouw tot woonwijken
die opgekocht zijn door Nike en die daar alle panden opknappen. (…) Dit gaat hand in hand met de devaluatie van de
peso. In Palermo liggen de huurprijzen vanaf ongeveer 2500 peso per maand. Er ligt een scheidslijn bij de Avenida
Corientes. Alles erboven is goed, alles eronder moet je durf hebben om er te gaan zitten. (C. van Iwaarden,2008)
‘Dit havengebied (Puerto Madero) waar ons kantoor zich bevindt is nu ongeveer 15 jaar oud, voorheen liepen hier ratten
over de oude kades. Er zijn hier twee designers heel slim geweest, zij hebben de grond opgekocht en het systematisch
opgeknapt.’ (C. van Iwaarden,2008)
‘Het appartement (Puerto Madero) is uitgezocht op de prettige omgeving. De veilige buurt, het ruime appartement, de
niet-corrupte havenpolitie, de voorzieningen om de hoek waaronder winkels en restaurants, strategische ligging ten
16

opzichte van het centrum en de nog te ontwikkelen mall, de groene zones en het uitzicht op het natuurreservaat aan de
oostkant van Palermo. Ook het zwembad en de ‘gym’ die aanwezig zijn in het complex worden genoemd.’ (B. Cillekens,
zelfstandige in Buenos Aires, 11-03-08)
‘De favoriete wijken zijn: Recoletta, Palermo. De prijzen zijn in deze wijken ook het hoogst. Voor een 2 persoonskamer
van maximaal 50 m 2 betaal je al snel 850 US dollar per maand. In een straat als Codor Cruse (nabij een hoerenstrook bij
het spoor) zijn de prijzen iets lager. Dan heb je nog Bario NOrte met kantoren, Centro en Plaza s. Martin. In Puerto
Madero zitten de rijke investeerders. Veelal zitten ze 2 a 3 maanden in het jaar er zelf en voor de rest verhuren ze het
onder via ons. Je hebt het dan over prijzen van 2500 a 3000 US dollar per maand.’ (G. van der Made, Casa 34
Makelaardij in Buenos Aires, 13-03-08)
Kaart 5: Expat-wijken São Paulo, resultaten (n>1)
Kaart 6: Expat-wijken São Paulo, interviews (n>1)
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008) Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008)
Kaart 7: Expat-wijken São Paulo, internet
Kaart 8: Expat-wijken São Paulo, totaal
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008) Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008)
In São Paulo zijn de voornaamste woonwijken voor expats de centraal gelegen woonwijken Itaim Bibi, Alto do Boa Vista
en Vila Nova Conceiceao, nabij het oude centrum en het oude en nieuw businessdistrict.
‘In het begin wilde ik de fiets pakken ,maar iedereen verklaarde me voor gek. Je bent hier afhankelijk van een auto. Je
bewegingsvrijheid is een stuk minder per auto.. De belangrijkste vestigingsfactor was de school. En we wilden een huis
17

met groen. En dat er dan een zwembad bij zit is mooi meegenomen. Dat ik voor mijn werk verder moest reizen vond ik
minder relevant. Met file doe ik er twee uur over om op mijn werk te komen.’ (R. van Oord, ING in São Paulo, 18-03-08)
‘Vila Madalena is een populaire wijk bij hoogleraren en de creatieve beroepen. Er wonen ook een aantal bekende grafitti
artisten uit SP, dat is ook zichtbaar in de wijk. Itaim Bibi is een zakelijke wijk, met uitgaansleven, zeg het Rotterdam van
São Paulo. Alfaville is een keten die gated communities exploiteert. Vooral populair bij gezinnen, kinderen kunnen er op
straat spelen. Binnen het beveiligde terrein zijn ook sportvoorzieningen. (M. van Beek, Unilever, São Paulo, 19-03-2008)
Uit het onderzoek is reeds naar voren gekomen dat expats in gezinsverband vaker de laagbouw en ommuurde
gemeenschappen opzoeken, enigszins verder van het drukke stadscentrum verwijderd, veelal in een groene rustige
omgeving. De respondenten van de enquête in Buenos Aires waren vooral single of met partner. Zonder kinderen. In
São Paulo daarentegen waren er nauwelijks alleenstaande resprondenten en is het grootste aandeel overgekomen met
partner en/of kinderen. Het grote aandeel alleenstaanden in Buenos Aires correspondeert met de genoemde wijken in de
stad. De voornaamste wijken Palermo, San Telmo, Recoleta en Barrio Norte zijn allen hippe wijken voor avonturiers.
Men woont er in drukke gebieden, in hoogbouw. Voor São Paulo zijn er minder eenvoudig eenduidige conclusies te
trekken.
Als we tot slot naar de situatie in de Randstad kijken dan zien we dat de grootste concentraties westerse allochtonen
zich bevinden in de omgeving van Den Haag, Wassenaar, Voorschoten en Amsterdam (centrum en oud/zuid)/
Amstelveen. Westerse allochtonen zijn gebruikt bij gebrek aan statistische informatie over ‘expats’ als specifiek
onderscheiden groep in bevolkingsgegevens.
Figuur 8: Woonwijken met expats in de Randstad
Bron: CBS, bewerking Urban Unlimited (2008)
‘Ja nu het ook zo een grote groep wordt, zie je dat het ook meer onder de Haagse bevolking komt, het
Statenkwartier. (..) Dat is de expatwijk misschien wel van Nederland, Frederik Henderiklaan, de winkelstraat,
ja daar wordt meer Engels gesproken dan Nederlands’. (W. Post, Den Haag Hospitality Centre, 13-02-08)
WAAR WERKT DE EXPAT
Het antwoord op de vraag ‘waar werkt de expat’ is helaas niet rechtstreeks uit ons onderzoek af te leiden. De
interviews die we hebben gevoerd in Buenos Aires op werkplekken van expats waren met name
geconcentreerd in de wijken ‘Centro’ en ‘Puerto Madero. Soms was deze werkplek tevens de woonplek. Er
valt geen strikt onderscheid te maken tussen wijken waar de multinationals zich vestigen, de minder
omvangrijke bedrijven of de zelfstandigen. Maar tijdens de interviews werd wel Palermo genoemd als
18

aantrekkelijk voor zelfstandigen en starters en Bario Norte als ‘kantorenwijk’ bestempeld. De ABN heeft zijn
hoofdkantoor gevestigd in Puerto Madero, dat bekend staat als een wijk met uitstraling voor de meer gefortuneerde
investeerders.
In São Paulo vestigen multinationals als ING en Unilever zich tegenwoordig in het business district in
opkomst in de wijk Itaim Bibi. Het is met name de betere bereikbaarheid van deze locatie die het zakenleven hier naar
toe trekt. De grondprijzen liggen naar schatting van de Kamer van Koophandel iets hoger dan op de Amsterdamse
Zuidas. Het zijn nu met name nog de locale banken die gevestigd zijn aan het voormalig businesshart van São Paulo de
Avenida Paulista.
Een vergelijking met de Randstad valt moeilijk te maken, maar de volgende gegevens (Decisio, 2007) geven enig inzicht
in de situatie ter plekke.
Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Bron: Decisio: Facts & Figures Dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Gemeten naar het aantal buitenlandse bedrijven, is Amsterdam de belangrijkste Nederlandse regio.
19

Verder is het zo dat van de vier multinationals in Nederland uit de top 50 van Europa, de grootste (op basis van omzet)
zich bevindt in Den Haag (Royal Dutch/ Shell Group). De andere drie bevinden zich in Amsterdam (ING Group, Royal
Ahold en ABN Amro Holding).
WELKE VOORZIENINGEN GEBRUIKT DE EXPAT
Een van de veronderstellingen uit dit onderzoek is dat expats tot een hogere inkomensklasse behoren en daarmee
mogelijk ook bepaalde specifieke wensen hebben ten aanzien van hun woon- en leefomgeving, mede met betrekking tot
de afstand die men er voor wil afleggen om er te komen. De afstand tot bepaalde voorzieningen kan op haar beurt ook
weer een rol spelen bij de vestigingsfactoren. In dit onderzoek is hierbij een onderscheid gemaakt naar acht
verschillende voorzieningen, te weten het bedrijf (1), de school of kinderopvang (2), de sportvereniging (3),
openluchtrecreatie (4), dineren/uitgaan (5), dagelijkse boodschappen (6), medische voorzieningen (7) en luxe winkelen
(8). De respondenten is in de enquête gevraagd aan te geven hoe groot de afstand tussen hun woning en de
verschillende voorzieningen is. De resultaten hiervan zijn weergegeven in twee figuren. In Figuur 9 is afgebeeld de
specifieke voorziening in relatie tot de afstand en in Figuur 10 de afstand gerelateerd aan de verschillende
voorzieningen. Tussen São Paulo en Buenos Aires zijn geen significante verschillen gevonden.
Hoewel er geen heel duidelijk patroon afleesbaar is uit deze enquêteresultaten, kan geconcludeerd worden dat in de
directe woonomgeving (tot 1 km), de dagelijkse boodschappen, de medische diensten en het dineren/uitgaan het hoogst
scoren, enigszins afhankelijk van de leefstijl en gezinssamenstelling. Voor het luxe winkelen, de sportclub en om te
recreëren moet men ook grotere afstanden afleggen. De werkplek varieert het meest: de een werkt thuis, de ander reist
er dagelijks meer dan 20 kilometer voor. De school ligt meestal binnen een straal van 10 km van de woning. Het hoge
percentage ‘niet relevant’ komt doordat niet alle respondenten kinderen hebben.
Het feit dat de dagelijkse boodschappen en het uitgaansleven zelfs binnen een straal van 1 km liggen voor de meeste
geënquêteerde expats, geeft het belang aan van de nabijheid van voldoende sociale ontmoetingsplaatsen en
voorzieningen op dit vlak. Tussen de steden São Paulo en Buenos Aires zijn geen significante verschillen gevonden als
het gaat om de afstanden die men af moet leggen voor het voorzieningenaanbod.
Figuur 9: afstand tot voorzieningen, naar % van de voorziening
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008). Op basis van de enquêteresultaten (Buenos Aires/ São Paulo / Randstad / Overig)
20

Figuur 10: afstand tot voorzieningen, naar % van de afstand
Bron: DRO/ Gemeente Amsterdam (2008). Op basis van de enquêteresultaten (Buenos Aires/ São Paulo / Randstad / Overig)
Deze resultaten maken niet inzichtelijk of de expats een voorkeur hebben voor bepaalde wijken doordat zij daar
specifieke voorzieningen gebruiken. Aspecten als kwaliteit, aanbod en afstand spelen hierbij een rol. Zo is men voor het
ziekenhuis soms gebonden aan het ziekenhuis die de verzekering voorschrijft (R. van Oord, ING, 18-03-08) en heeft
men bij het luxe winkelen wellicht niet één shoppingmall waar men altijd naar toe gaat.
Op basis van onze interviews kunnen we stellen dat de expat voor dagelijkse voorzieningen de mogelijkheden in de
directe nabijheid benutten en voor andere activiteiten wel een voorkeur heeft voor bepaalde buurten of wijken. Welke dat
zijn verschilt naar gelang de persoonlijke behoefte van de expat (en zijn partner/gezin).
Eén van de respondenten geeft tijdens het interview aan dat hij voor zijn voorzieningen alles in de wijk La Pas vindt. Er is
bijvoorbeeld 1 straat helemaal vol met Bolivianen en muziek waar je heel goed kan komen voor je producten. Als je er
maar voor het begin van de avond weg bent als blanke. Hier zitten veel traditionele winkels, nog de echte bakkers en
slagers. Hij heeft geen auto en doet veel op de fiets. Zijn leven zit echt hier in de wijk. Hij begeeft zich hooguit 2 dagen
per maand in het centrum (o.a. China town voor ingrediënten, vrijwilligerswerk met Nederlandse ouderen en hij speelt als
figurant in films), waarvoor hij heel soms een taxi neemt, maar verder is het vervoer per bus. (P. boot, zelfstandige in
Buenos Aires, 11-03-08)
‘Waar kom ik in de stad Ik beweeg me vooral in Palermo. Dat is mijn woonomgeving en de plek om te stappen.
Recoleta gebruik ik nog wel eens om te shoppen, het is te vergelijken met Amsterdam Oud Zuid. In tegenstelling tot
Bario Norte, waar het winkelniveau meer V&D is. Micro Centro daar werk ik, en in La Bocca kom ik voor
voetbalwedstrijden. En San Telmo, de tangowijk, daar komt ik ook nog wel eens.’ (G. van der Made, Casa 334
Makelaardij, 13-03-08)
Zowel bij de interviews als bij de enquêtes kwam naar voren dat de Nederlandse expats dankbaar gebruik maken van de
voorzieningen en diensten die speciaal gericht zijn op de Nederlandse gemeenschap (zie verder het hoofdstuk over
sociale bindingen). Voorbeelden van dergelijke voorzieningen in São Paulo betreffen: de Nederlandse Kamer van
Koophandel. Het consulaat, de Nederlandse bibliotheek en informatiecentrum, de businessborrel, de excola Holandesa
(peutergroep, kleuteronderwijs en Nederlandse taal- en cultuurlessen), de handwerkgroep, de Nederlandse
knutselgroep, boekenclub, de Nederlandse Kerk en de eraan verbonden contactgroep voor 55+ ers, de sociale raad en
de centro social Holandes Holambra. Deze voorzieningen bevinden zich niet geconcentreerd in een bepaalde wijk en ten
minste een deel van de Nederlandse gemeenschap vindt deze voorzieningen/diensten dusdanig belangrijk dat men
ertoe bereid is lange afstanden voor af te leggen.
21

Een vergelijking met de situatie in de Randstad valt niet makkelijk te maken, aangezien deze groep in de enquête zwaar
ondervertegenwoordigd was. Ook hier bieden gegevens van het CBS (2008) uitkomst. De belangrijkste voorzieningen
voor (westerse) expatgezinnen zijn in kaart gebracht in de zuidvleugel van de Randstad. We zien een aanzienlijk
spreidingspatroon, maar de voorzieningen zijn redelijk geconcentreerd rondom de stedelijke kernen van Rotterdam, Den
Haag, Wassenaar en Voorschoten.
Figuur 11: Voorzieningen in de Zuidvleugel
Bron: CBS / Urban Unlimited (2008)
HOE WOONT DE EXPAT IN DE RANDSTAD, VOLGENS DE LITERATUUR
Expats die in de Randstad wonen, zijn over het algemeen tevreden met hun woning en woonomgeving (D. levelling, P.H.
Renooy en C. Rodenburg, 2005). Ze waarderen de voorzieningen, met name het openbaar vervoer en de aanwezige
groenvoorzieningen. De beschikbaarheid van woningen is voor hen geen problem, de betaalbaarheid soms wel. Dit geldt
vooral voor expats waar het bedrijf niet meebetaalt aan de huisvestingskosten. Voor hen zijn de woonkosten vaak hoog.
De Randstad behoort bij de top drie van duurste steden van Europa om te wonen. Uit diezelfde analyse blijkt dat de
aanwezigheid van universiteiten en hogescholen, de aanwezigheid van hoog opgeleid personeel en het gunstige
prijsniveau voor goederen en diensten sterke punten van de Randstad als vestigingsplaats voor expats zijn.
De alleenstaande expats hebben een sterke voorkeur voor een woning in de stad, het liefst in centrale delen van de
stad. Met name in Amsterdam zien we die voorkeur terug. De stad trekt hen aan vanwege de vele voorzieningen, met
name de winkels, bars, restaurants en uitgaansmogelijkheden. Van culturele voorzieningen maken ze minder gebruik.
Voor de alleenstaande expats is het belangrijk om in de buurt van sportvoorzieningen te wonen. Ze waarderen de stad
om de sfeer die er hangt en de mogelijkheden die de stad hen bidet. Minder te spreken zijn ze over het drukke verkeer
(auto’s, trams, bussen, taxi’s en fietsen) en de aanwezigheid van vuilnis op straat.
De expatgezinnen kiezen eerder voor een suburban woonmilieu. Hun keuze voor een woonplaats wordt voornamelijk
bepaald door de vestigingslocatie van internationale scholen. Ze hechten daarnaast veel waarde aan rust en ruimte in en
om het huis en goede winkelvoorzieningen in de buurt. Voor het topkader is de Vinexwijk niet het wenselijke woonmilieu.
Zij zoeken riante woningen op ruime kavels in een rustige omgeving. Wassenaar, Bloemendaal en het Gooi worden
genoemd, maar het aanbod is klein.
Volgens het Amsterdamse onderzoek ‘Shortstay city dwellers’, (Kuijk, J. van, 2004) worden aan expats soms veel
faciliteiten en diensten verleend door het bedrijf of instelling waar ze werken. Doordat expats over het algemeen meer te
22

esteden hebben en slechts tijdelijk ergens wonen, zijn ze bereid om hoge huurprijzen te betalen. Hierdoor drijven ze de
huurprijs van de particuliere huursector op.
VOORZIENINGEN IN DE VIER GROTE STEDEN VAN DE RANDSTAD
Kijken we naar het algemene voorzieningenaanbod in de G4 (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht), dus niet
specifiek gericht op expats, dan kan gesteld worden dat deze aanzienlijk is. Hiermee kan niet één op één geconcludeerd
worden dat de Randstad qua voorzieningenniveau ‘expat-vriendelijk’ is, want factoren als afstand, bereikbaarheid,
service en kwaliteit spelen hierbij ook een rol, maar het geeft een indruk van ‘wat we in huis hebben’.
Tabel 6: gezondheidsvoorzieningen
Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
23

Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
Onderwijsinstellingen in de G4, 2002
24

Bron: Decisio: Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam (2007).
FOTO IMPRESSIE VAN WONEN IN DE RANDSTAD
25

FOTO IMPRESSIE VAN WONEN IN BUENOS AIRES
26

FOTO IMPRESSIE VAN WONEN IN SÃO PAULO
27

5 WAT VINDT DE EXPAT BELANGRIJK QUALITY OF LIFE…
Hoe is de kwaliteit van leven van expats in Buenos Aires en São Paulo De woning, het werk, de leefomgeving, de
sociale relaties, de invulling van de vrije tijd, het niveau van voorzieningen en de bereikbaarheid van dit alles, scholing,
zelfontplooiing, veiligheid en tolerantie; ze vormen bij elkaar de ingrediënten van deze kwaliteit. Uiteraard is voor
iedereen de ‘ideale mix’ anders, zoals ook Appadurai al aangeeft dat er voor iedereen verschillende mentale
landschappen (‘scapes’) bestaan. Desondanks vertonen de wensen van sommige groepen of gemeenschappen soms
opvallende overeenkomsten. Tot op zekere hoogte is dit ook het geval voor de expats in Buenos Aires en São Paulo.
Om de kwaliteit van leven van expats in beeld te brengen is gebruik gemaakt van de interviews en de uitwerking van de
enquête. Het betreft een kwalitatieve integratie en beoordeling van dit onderzoeksmateriaal door de onderzoekers. Voor
wat betreft de ingrediënten van kwaliteit van leven (hier verder: domeinen) is aangesloten bij de literatuur hierover (voor
enkele overzichtartikelen zie: Leidelmeijer et al., 2004, Hagerty et al., 2002). In belangrijke mate overlappen deze
domeinen met de ‘scapes’ uit de theorie van Appadurai. Het eerdere onderscheid binnen de expatgemeenschap in
expat, gezinsexpat en avonturier is ook hier aangehouden.
“‘Het appartement (Puerto Madero) is uitgezocht op de prettige omgeving. De veilige buurt, het ruime appartement, de
niet-corrupte havenpolitie, de voorzieningen om de hoek waaronder winkesl en restaurants, strategische ligging ten
opzichte van het centrum en de nog te ontwikkelen mall, de groene zones en het uitzicht op het natuurreservaat aan de
oostkant van Palermo. Ook het zwembad en de ‘gym’ die aanwezig zijn in het complex worden genoemd.” (Bart
Cillekens, zelfstandig ondernemer, 11 maart 2008)
In Tabel 7 staat aangegeven wat de expats in Buenos Aires met name belangrijk vinden. In Tabel 8 is dit gedaan voor de
expats in São Paulo. In beide tabellen betreft het relatieve, maar onderling vergelijkbare scores op aspecten binnen de
domeinen van kwaliteit van leven.
Tabel 7: Wat vinden expats belangrijk in Buenos Aires
(++=zeer belangrijk, +=belangrijk, -= onbelangrijk, --=zeer onbelangrijk, o=niet onderzocht of niet eenduidig)
Domein
Type expat
/aspect van KvL
Expat Gezinsexpat Avonturier
Arbeid
/salaris-carriere
/uitdaging-vrijheid
+
o
+
o
o
++
Wonen
/kwaliteit, grootte woning
/groene, rustige buurt
Leefomgeving
/uitgaan
/aantrekkelijkheid stad/land
Sociale relaties
/met buurtgenoten
/met lokalen
/met landgenoten in BUENOS
AIRES
/met andere expats
/met familie (herkomstland)
/met vrienden (herkomstland)
+
-
++
o
-
+
+
+
++
+
++
++
o
o
-
-
+
+
++
+
Recreatie
/sport + + +
Mobiliteit
/bereikbaarheid werk
/bereikbaarheid sociale rel.
/bereikbaarheid
/kwaliteit OV
Veiligheid
/criminaliteit woonomgeving
/criminaliteit stad
+
-
-
o
++
-
-
+
+
o
++
-
Gezondheid
/Betaalbaarheid zorg + o +
Kennis en zelfontplooiing
/kwaliteit onderwijs
/kwaliteit nieuwsvoorziening
Non-discriminatie en respect
/homo-tolerantie
o
+
o
++
+
o
-
--
++
+
--
+
+
++
++
++
+
+
-
+
+
-
o
+
+
“Het appartement is uitgezocht op grootte, representativiteit, design en roering in de buurt. Bars, restaurants en bioscoop
liggen allemaal heel dichtbij.” (Paul Flipse, partner bij KPMG in Buenos Aires, 11 maart 2008)
28

Tabel 8: Wat vinden expats belangrijk in São Paulo
(++=zeer belangrijk, +=belangrijk, -= onbelangrijk, --=zeer onbelangrijk, o=niet onderzocht of niet eenduidig)
Domein/aspect van KvL Type expat
Expat Gezinsexpat Avonturier
Arbeid
/salaris-carriere
/uitdaging-vrijheid
/(vrijwilligers)werk partner
Wonen
/kwaliteit, grootte woning
/groene, rustige buurt
Leefomgeving
/uitgaan
/aanwezigheid parken
/aantrekkelijkheid stad/land
Sociale relaties
/met buurtgenoten
/met lokalen
/met landgenoten in SP
/met andere expats
/met familie (herkomstland)
/met vrienden (herkomstland)
++
o
++
+
-
++
+
-
-
+
+
+
++
+
++
o
o
++
++
o
o
-
-
-
+
+
++
+
Recreatie
/sport + + +
Mobiliteit
/bereikbaarheid werk
/bereikbaarheid sociale rel.
/bereikbaarheid voorziening
/kwaliteit OV
Veiligheid
/criminaliteit woonomgeving
/criminaliteit stad
Kennis en zelfontplooiing
/kwaliteit onderwijs
/kwaliteit nieuwsvoorziening
++
+
o
+
++
-
o
+
++
+
+
o
++
-
++
+
o
++
o
-
--
++
o
o
--
+
+
++
++
++
+
+
o
o
+
-
o
+
“Nu wonen expats vooral in serviceflats van de bedrijven. Dicht wonen bij de locatie waar je werkt en waar je leeft in
verband met verkeer en de kwaliteit van leven.” (Michael Maron, gepensioneerde Britse expat in São Paulo, 17 maart
2008)
“São Paulo is aantrekkelijk voor expats vanwege het grote aantal culturele bezienswaardigheden zoals musea, de
architectuur, de vele grote parken etcetera. Voor de alleenstaanden is de nacht en het uitgaansleven zeer aantrekkelijk.”
(Antonia Carlos T. Da Costa, HRM Manager ING in São Paulo, 18 maart 2008)
“In het begin wou ik de fiets pakken maar iedereen verklaarde me voor gek. Je bent hier afhankelijk van een auto. Je
vrijheid van bewegen is een stuk minder per auto.” (Ronald van Oord, ING, São Paulo, 18 maart 2008)
“De carrière van de partner is overigens het grootste maar danig onderschatte struikelblok bij de werving van expatriats.”
(Maarten van Beek, Unilever, São Paulo, 19 maart 2008)
De tabellen laten voor beide steden verschillen zien tussen de groep van expats met kinderen en de groep zonder
kinderen. Het gaat dan om de kwaliteit van de woning en de rust, het groen en de veiligheid in de directe woonomgeving
en de kwaliteit van het onderwijs. De groep van avonturiers heeft een (nog) intensiever contact met de andere expats.
Dit laat zich waarschijnlijk verklaren door het grotere zakelijke belang van dit contact voor deze expat.
Vergelijking van de tabellen leert dat de aanwezigheid van het bedrijf en het gebodene werk in São Paulo belangrijker
wordt gevonden dan in Buenos Aires. Door expats zonder kinderen is in São Paulo ook de mogelijkheid genoemd van
(vrijwilligers)werk van de partner. In Buenos Aires spelen de aantrekkelijkheid van de stad en het land een positieve rol.
Datzelfde geldt voor de tolerantie van de bevolking in Buenos Aires. Verder blijkt de bereikbaarheid van vooral het werk
in São Paulo een zeer belangrijk issue te zijn. De autobereikbaarheid wordt als zeer slecht bestempeld. In beide steden
is de kwaliteit van het OV enkele malen positief genoemd. Het OV kwam daar positief naar voren. De veiligheid
(criminaliteit) in de directe woonomgeving komt in São Paulo duidelijker naar voren dan in Buenos Aires.
Opvallend is dat in beide steden de nabijheid en het niveau van voorzieningen voor het dagelijkse levensonderhoud, luxe
winkels en medische voorzieningen niet worden genoemd. Wellicht zijn deze voorzieningen voldoende aanwezig,
waardoor ze als vanzelfsprekend worden beoordeeld. Dat speelt mogelijk ook voor de kwaliteit van het OV en de
aanwezigheid van parken voor recreatie (picknicken, wandelen, fietsen). In Buenos Aires zijn deze parken, vooral rond
Palermo royaal aanwezig en worden ze ook intensief voor deze doeleinden gebruikt.
29

WAT VINDT DE EXPAT IN DE RANDSTAD BELANGRIJK VOLGENS DE LITERATUUR
Voor expats in topfunctie is het moeilijk om passende huisvesting te vinden: grote woningen op grote kavels in een luxe
woonomgeving zijn dun gezaaid in de Randstad (D. levelling, P.H. Renooy en C. Rodenburg, 2005). De vraag is in
absolute aantallen echter klein. Overigens geldt ook voor andere expats dat ze veel ruimte wensen en het liefst in een
grote woning wonen. Veel expats vinden de woningen in Nederland (te) klein. Grote kamers en keuken, veel kamers en
meer dan één badkamer zijn toch wel veelgehoorde wensen van de expat.
Bij de locatiekeuze kijken bedrijven in eerste instantie naar de meer klassieke vestigingsfactoren zoals (internationale)
bereikbaarheid, arbeid en kosten. Het woon- en leefmilieu speelt niet of nauwelijks een rol. Sociale en culturele factoren
(sfeer) kunnen wel van invloed zijn op de locatiekeuze, maar zijn nooit van doorslaggeven de betekenis. De huisvesting
van de expats wordt door veel bedrijven uitbesteed aan gespecialiseerde bureaus. De bedrijven geven aan dat het voor
expats tegenwoordig niet moeilijk is om een woning te vinden. Er zijn voldoende woningen beschikbaar, maar de prijs
van de woningen is soms wel aan de hoge kant.
30

6 DE BELANGRIJKSTE ACTOREN VOOR DE XPATS
In dit hoofdstuk staat het netwerk van de expat centraal. Het blijkt dat het netwerk feitelijk bestaat uit verschillende
netwerken die op basis van de verschillende behoeftes kunnen worden getypeerd. Binnen de diverse, relevante
netwerken zijn verschillende cruciale actoren te benoemen.
De netwerken en de actoren zijn in beeld gebracht op basis van de interviews en de uitwerking van de enquête. De
resultaten zijn voor Buenos Aires en São Paulo apart weergegeven in Tabel 9 en Tabel 10.
Tabel 9: Actoren in Buenos Aires
Netwerk
Type expat
Expat Gezinsexpat Avonturier
Sociaal – lokaal
Bedrijf
Nederlandse vereniging
Bedrijf
Internationale school
Nederlandse school
Nederlandse vereniging
Expatvereniging
Branchegenoten
Sociaal – internationaal Vrienden Familie Familie
Zakelijk – lokaal
Bedrijf
Partner
KvK
Bedrijf
Partner
KvK
KvK
ICT-community
Zakelijk – internationaal Bedrijf (herkomstland) Bedrijf (herkomstland) ICT-community
Tabel 10: Actoren in São Paulo
Netwerk
Type expat
Expat Gezinsexpat Avonturier
Sociaal – lokaal
Bedrijf
Vrijwilligersorganisatie
Holland Business Borrel
Am. Society
Bedrijf
School (Engelstalig)
Holland Business Borrel
Am. Society
Expatvereniging
Branchegenoten
Am. Society
Sociaal – internationaal Vrienden Familie Familie
Zakelijk – lokaal
Bedrijf
Partner
Holland Business Borrel
Bedrijf
Partner
Holland Business Borrel
KvK
Amcham/ Britcham
ICT-community
Zakelijk – internationaal Bedrijf (herkomstland) Bedrijf (herkomstland) ICT-community
Uit de tabellen blijkt allereerst dat de lokale contacten overwegend ontstaan als ‘face-to-face’ contacten. Digitale media
spelen een minder belangrijke rol. Er zijn enkele locaties aan te wijzen die er duidelijk uitspringen als het gaat om deze
face-to-face contacten. De cijfers uit de enquête geven aan dat het gaat om het werk (44%), de school of
kinderdagverblijf (34%), de lokale vereniging voor buitenlanders (32%) en festiviteiten die worden georganiseerd om
mensen met elkaar in contact te brengen (24%). In mindere mate ontstaan contacten tijdens het uitgaan (19%) en in de
buurt (14%). De betekenis van internet is voor het ontstaan van lokale contacten beduidend geringer (7%).
“Nadat de kinderen van school gingen verdween een deel van het netwerk.” (Bart Cillekens, zelfstandig ondernemer in
Buenos Aires, 11 maart 2008)
“De regio waar de school zich bevindt, daar zijn vooral veel business executives heel actief.” (Philip T. Joslin, Directeur
Lincoln International School in Buenos Aires, 13 maart 2008)
“De Holland Borrel (van de Nederlandse Vereniging in BA, red) is belangrijk voor het Nederlandse netwerk. Niet zozeer
gezellig als wel belangrijke uitwisseling voor allerhande zaken.” (Babette Wielenga, Medewerker reisbureau in Buenos
Aires, 12 maart 2008)
“De maandelijkse netwerkborrel (De Holland Business Borrel, red.) is goed bezocht, zowel door Nederlanders die hier al
jaren zitten als door de expatriates. Het is een sociaal evenement met een zakelijke insteek, informele sfeer.” (Paul van
Doorn, Nederlands Consulaat in São Paulo, 18 maart 2008)
31

De enquêtecijfers laten verder zien dat expats regelmatig (wekelijks of vaker) contact onderhouden met vrienden en
bekenden (61%), leden van verenigingen waar men lid van is (41%) en collega’s (29%). Contact met buurtbewoners en
ouders van bevriende kinderen komt minder regelmatig voor (14% respectievelijk 17%). Op de vraag waarmee men
nooit contact heeft, scoren deze laatste groepen het hoogst (31% respectievelijk 46%), al moet hierbij worden
aangetekend dat deze antwoordcategorie ook de antwoorden ‘niet relevant’ bevat.
Bij de overzeese contacten blijkt dat zowel het contact met de eventueel daar verblijvende partner en kinderen en
vervolgens overige familie en vrienden als de vergaring van nieuws als zeer belangrijk wordt ervaren. Alleen het contact
met collega’s in het land van herkomst blijkt gemiddeld minder belangrijk gevonden te worden. Alle expats geven aan
meer of minder frequent gebruik te maken van e-mail. Voor de telefoon is deze score bijna honderd procent (97%). Voor
zowel de frequente (dagelijks of enkele malen per week) sociale contacten als het nieuws wordt vooral gebruik gemaakt
van e-mail en internet. Voor de minder-frequente contacten (wekelijks) wordt ook de telefoon en in mindere mate de
chatbox gebruikt. Brieven en pakjes worden overwegend nog maar incidenteel verstuurd en ontvangen.
“Dagelijks lees ik de Telegraaf, Trouw en het NRC. Maar ook El Pais en een lokale krant. En BBC natuurlijk.” (Paul
Flipse, partner bij KPMG in Buenos Aires, 11 maart 2008)
“Ik zit de hele dag op internet. In allerlei vormen: scape, messenger, chat, gmail, yahoo en nieuwsbrieven…. The little
machine has changed the whole thing” (Martin Frenkel, Amerikaan, zelfstandig interondernemer, 11 maart 2008)
“De rol van internet is zeker in het begin belangrijk geweest. Ook al moet je soms even doorzoeken, het is zeker
behulpzaam.” (Ronald van Oord, ING, São Paulo, 18 maart 2008)
“Het ledental blijft vrij constant maar mensen zijn minder actief dan voorheen. Dat is mede het gevolg van het internet,
skype, MSN, etcetera. Maar ook vanwege het feit dat steeds meer Brazilianen engels kunnen en mensen daar ook meer
mee omgaan” (Laurel McMullen, American Society in São Paulo, 17 maart 2008)
Expats blijken regelmatig op bezoek te gaan bij, dan wel bezoek te ontvangen van partner en kinderen, overige familie,
vrienden en collega’s uit het land van herkomst (indien van toepassing). De frequenties van deze bezoeken verschillen
sterk. Overwegend gaat het om 1-2 bezoeken per jaar. Indien van toepassing is het face-to-face contact met partner en
kinderen vrijwel altijd beduidend regelmatiger.
“Het bedrijf helpt de mensen natuurlijk maar houdt ze niet de hand vast. … De mensen geven zelf hun behoeftes aan
waarbij ze ondersteuning wensen.” (Antonia Carlos T. Da Costa, HRM Manager ING in São Paulo, 18 maart 2008)
De actoren voor de expats die zijn uitgezonden via een bedrijf en de expats die op eigen initiatief naar Buenos Aires dan
wel São Paulo zijn gekomen, verschillen duidelijk. De rol die (vooral) het bedrijf speelt in het sociale netwerk van de
expat in dienst van het bedrijf, wordt in het geval van de zelfstandige expat vooral overgenomen door verenigingen die
zich specifiek richten op de expat. Voor de zakelijke contacten van de zelfstandige expat vervult de Kamer van
Koophandel en allerlei diensten en informatie die op internet wordt aangeboden, een belangrijke rol.
“De grote Nederlandse bedrijven zoeken elkaar onderling wel op. De Kamer van Koophandel vervult die rol meer voor
het midden- en kleinbedrijf.” (Ronald van Oord, ING, São Paulo, 18 maart 2008)
Bij vergelijking van de steden valt vooral de rol op van de Nederlandse vereniging. Deze vereniging richt zich in Buenos
Aires vooral op de Nederlanders die woonachtig zijn in Buenos Aires. De Nederlandse vereniging in São Paulo is gericht
op landbouwkolonies buiten de stad (vroege emigranten). Deze rol wordt in São Paulo vervult door de KvK en het
consulaat. Deze instanties organiseren een maandelijkse bijeenkomst, de Holland Business Borrel, waar zowel sociale
als zakelijke contacten worden gelegd en onderhouden. In São Paulo vervullen de vrijwilligersorganisaties een rol voor
de (niet-werkende) partner van de expat.
“De meereizende partner, meestal de vrouw, wordt zoveel mogelijk betrokken bij de school, ook vanwege de zingeving
en het sociale netwerk.” (Philip T. Joslin, Directeur Lincoln International School in Buenos Aires, 13 maart 2008)
In Buenos Aires zijn de Internationale school en de Nederlandse School belangrijk voor de niet-werkende partner. In São
Paulo gaan expats overwegend naar verspreide private scholen die (ook) les geven in het Engels. Naast expats stuurt
ook de Braziliaanse elite hun kinderen naar dergelijke scholen.
“Het is van belang om het systeem van de internationale scholen op elkaar af te stemmen in verband met de mobiliteit
van de leerlingen en het onderwijzend personeel over de wereld.” (Philip T. Joslin, Directeur Lincoln International School
in Buenos Aires, 13 maart 2008)
“De meereizende partner, meestal de vrouw, wordt zoveel mogelijk betrokken bij de school, ook vanwege de zingeving
en het sociale netwerk.” (Philip T. Joslin, Directeur Lincoln International School in Buenos Aires, 13 maart 2008)
32

“De school is een belangrijke schakel in het netwerk van de Nederlanders. Mijn vrouw zit in het schoolbestuur. Voor haar
gaat het hierbij met name om de sociale contacten.” (Ronald van Oord, ING, São Paulo, 18 maart 2008)
“Inmiddels is het aantal expats dusdanig sterk afgenomen dat deze voorheen nationaal georganiseerde kerken,
ziekenhuizen, scholen etcetera in vergaande mate zijn “verbraziliaanst”. (Michael Maron, gepensioneerde Britse expat in
São Paulo, 17 maart 2008)
Kerken spelen in beide steden een ondergeschikte rol. Alleen een deel van de expats die in Europa naar de kerk gingen,
blijft dit ook doen in Buenos Aires en São Paulo en gaat dan deels naar de Anglicaanse kerk.
Wat de tabellen niet laten zien is dat er enkele relevante culturele en politieke verschillen tussen Argentinië en Brazilië
naar voren zijn gekomen. Zo blijken face-to-face contacten in de Braziliaanse cultuur en ook in São Paulo erg belangrijk.
De Argentijnse cultuur is Europeser. Verder hanteert Brazilië op handels- en immigratiegebied het principe “wat elders
voor onze bedrijven en burgers geldt, geldt hier voor bedrijven en burgers uit het buitenland”. Hierdoor is het voor
partners van expats lastig om aan een werkvergunning te komen.
“De Nederlandse gemeenschap in het algemeen heeft elkaar ook niet echt nodig. Ze mixen heel sterk met de lokale
bevolking.” (Henk Soeters, Nederlandse Ambassadeur in Buenos Aires, 10 maart 2008)
FOCAL EN LEADING ACTOREN
Verandert de rol van de genoemde actoren tijdens de duur van het verblijf in Buenos Aires en São Paulo Voor de
expats die zijn uitgezonden is het bedrijf in het begin dé focal actor. Via het bedrijf ontstaat het netwerk. Het bedrijf zendt
de expat uit, informeert de expat en regelt tot op zekere hoogte ook nog een aantal zaken. Collega’s wijzen de nieuwe
expat in eerste instantie de weg. Voor de avonturiers zijn ICT-communities in het begin zeer belangrijk. Avonturiers lijken
de ‘grote sprong’ te wagen op basis van informatie die ze gericht halen van informatiebronnen op internet. Het is niet
helemaal duidelijk in welke mate de informatie van de KvK in deze fase in de (zakelijke) informatiebehoefte voorziet.
Na enige tijd neemt het belang van andere actoren toe en worden ze in enkele gevallen ook ‘leading’. Dit is echter niet
altijd even duidelijk. Voor de expats in Buenos Aires speelt in ieder geval de Nederlandse Vereniging een belangrijke rol.
Voor veel gezinsexpats is na enige tijd de internationale school zonder twijfel een belangrijke actor. Voor de avonturiers
zal (of blijft) de KvK een belangrijke rol spelen. In São Paulo lijkt de Holland Business borrel voor expats uit alle groepen
een belangrijke rol te vervullen. Voor de angelsaksische expats is dit de Britse vereniging en de (Braziliaans-
Amerikaanse en de Braziliaans Britse) KvK. Voor de expats met kinderen zijn in São Paulo ook de private (engelstalige)
scholen van belang. Voor een deel van de avonturiers maar zeker ook voor de expats zonder kinderen in zowel Buenos
Aires als São Paulo gaan expatverenigingen een belangrijke rol in het netwerk vervullen.
DE CRUCIALE ACTOREN
Onderstaand volgt een korte beschrijving van de actoren uit de tabel.
De Nederlandse vereniging in Buenos Aires
De vereniging is opgericht in 1921 en heeft als doelstellingen: verenigen, vermaken, en verrijken. De Nederlandse
Vereniging organiseert jaarlijks drie traditionele evenementen: Koninginnedag, Leids Ontzet (ook wel "haringfeest"
genoemd), en Sinterklaas. Daar tussendoor proberen we onze leden te vermaken en of te verrijken met diverse
excursies en of bijeenkomsten. De Nederlandse Vereniging organiseert elke eerste woensdag avond van de maand een
borrel in de "kroeg van Koning" op Báez 325 in Las Cañitas. De Nederlandse Vereniging geeft ook 8 keer per jaar het
"Blad Nederland" uit.
Nederlands-Argentijnse Kamer van Koophandel
The Argentine Dutch Chamber of Commerce is an independent non profit organisation founded in 1919. Our main
objective is to promote and establish bilateral business contact between Argentine and Dutch companies.
Lincoln International School
We believe students should be provided excellent academic, social, and personal opportunities in order to be successful
and contributive members of a culturally diverse society, regardless of race, religion, gender or ethnic background. The
core tenets of our educational program are based upon practices in the better schools of the United States. In recognition
of the multinational background of our student population, we also strive to meet the needs of our community by offering
Argentine and International Baccalaureate curricular strands to enhance our United States accredited diploma program.
While celebrating the diversity of our school population, we seek to create among parents, students, teaching and nonteaching
staff, administration and Board of Governors, a unified and caring community that exhibits mutual respect and
understanding wherein the individual feels welcomed and valued.
33

Nederlandse School
De Knikkers is een Nederlandse Taal- en Cultuur (NTC) school in Buenos Aires aangesloten bij de stichting Nederlands
Onderwijs Buitenland (NOB) in Nederland. Het NTC onderwijs is een aanvulling op het onderwijs van de dagschool. Dit
betekent dat het aantal beschikbare uren en lestijden beperkt is tot naschoolse tijden. … Naast de vaste wekelijkse
lessen, organiseert de school met regelmaat extra activiteiten om de Nederlands en Belgische cultuur op een
alternatieve manier te stimuleren. In het jaar 2006 heeft de school o.a. een excursie georganiseerd naar het museum
MALBA in de stad Buenos Aires, begeleid door een moeder van school die kunsthistorica is. Daarnaast hebben de
leerkrachten met de leerlingen gewerkt aan de viering van St. Maarten middels het maken van lampionnen, zingen van
liedjes en vragen van snoepgoed. Vanwege de reikwijdte van Buenos Aires en de geografische herkomst van de
leerlingen (zowel uit de stad als uit de provincie), hebben we als locatie gekozen voor een strategische plek.
Expatplatform ‘Expat Connection’
Expat Connection is a group providing a range of social events that bring Expats and Argentines together in a relaxed
environment. The group was formed by American Martin Frankel, a recent expat himself, with the dual purpose of
catering for the vibrant and growing Expat community, and providing a bridge between foreigners and Argentines.
Forget the traditional tourist path: Expat Connection provides you with a host of activities both social and educational –
such as happy hours, dinner parties, day trips and on the more serious side our very successful "Buying Real Estate in
Argentina" seminars – that will show you a slice of the city you never knew existed while meeting fascinating people with
which to enjoy it!
With local Argentine members as integral to our events as foreigners, and a guaranteed majority of open-minded, varied
and fascinating people, Expat Connection is well-equipped for all your mingling, networking, chatting, flirting – in short,
socializing – needs!
Het Nederlandse consulaat in São Paulo
Het Nederlands consulaat-generaal in São Paulo behartigt de belangen van de Nederlandse regering. Daartoe
onderhoudt het consulaat-generaal contacten met diverse instanties tot op het hoogste niveau van de regering. De
kerntaken van het Nederlands consulaat-generaal in Brazilië liggen op het gebied van politiek, economie en handel,
ontwikkelingssamenwerking, consulaire zaken en pers- en culturele zaken. De bescherming en behartiging van de
belangen van Nederlanders, die voor kortere of langere tijd in Brazilië verblijven, behoren ook tot de taken van het
consulaat-generaal.
Braziliaans-Nederlandse Kamer van Koophandel
The Dutch Brazilian Chamber of Commerce (DUTCHAM) is a bilateral institution highly committed to provide a qualified
and continuous support to enhancing the commercial interchange between the business communities of Brazil and the
Netherlands. It is the Chamber's mission to satisfy the requirements of its members and more in general of the two
countries' business communities by developing and maintaining a structure of networking activities, information supply
and business enhancing services, which will foster commercial initiatives and investments between the two countries. It
is also the Chamber's aspiration to promote relentlessly the adoption by its members and the broader business of the
highest standards of business conduct as well as the most appropriate and responsible social attitude and behaviour.
The American Society of São Paulo
The Society exists for the following purposes:
1. To promote and maintain friendly relations between the United States of America and Brazil,
2. To provide for the celebration of days of remembrance such as Thanksgiving, Fourth of July, and other holidays
traditional to United States citizens,
3. To receive and entertain officials and visitors from the United States,
4. To aid and assist newly arrived United States citizens by providing information which helps orient them in their new
surroundings.
The American Chamber of Commerce in Brazil
Since 1998, the Espírito Santo American Chamber of Commerce has been actively engaged in strengthening
commercial relations between Brazil and the United States, providing incentives to foreign commerce and contributing to
the economic development and growth in the State of Espírito Santo.
Today, the institution congregates companies in different sectors of the economy and leaders in different fields, such as
Aracruz Celulose, Companhia Vale do Rio Doce, Samarco Mineração, Coimex, Escelsa, among others.
In the last nine years, the Espírito Santo Chamber has held lecture-lunches, seminars and workshops with the presence
of illustrious guests as the State Governor, Paulo Hartung, the president of the Legislative assembly of Espírito Santo,
Cesar Colnago, the Mayor of Vitória, João Coser, the State Secretary of Economy and Planning Guilherme Dias,
amongst other authorities.
Expatplatforms
In São Paulo zijn diverse expatplatforms actief. Uitwisseling van informatie, nieuws en aankondigingen van activiteiten
vindt veelal plaats via internet. De meest bekende is gringoes.com.
34

7 TERUG NAAR NEDERLAND
Om te komen tot een ‘vertaling’ naar de Nederlandse situatie kan niet worden genegeerd dat al het nodige onderzoek is
uitgevoerd naar de in Nederland verblijvende groep van expats (Kuijk, J., van, 2004, Leveling, D., et al, 2005, DRO en
ACCESS, 2006, Wintershoven, 2008). Uit dit onderzoek komt een groot aantal overeenkomsten naar voren met de
situatie in Zuid-Amerika. Er is echter ook een aantal opvallende verschillen. Deze hebben niet in de laatste plaats te
maken met de grote institutionele verschillen tussen de Zuid-Amerikaanse steden en de steden in Nederland.
“Planning is in Buenos Aires zwak ontwikkeld. Wat wel gestructureerd is opgezet komt vooral door de private
ondernemingen die kansen zagen. Dat is ook een cruciaal verschil met Nederland, daar is men bij uitstek van de
planning.” (Henk Soeters, Nederlandse Ambassade Buenos Aires, 10 maart 2008)
“Er is hier een soort energie en kansen die anders zijn dan in Europa. Daar kun je niet met een kleine beurs aan de slag.
In feite is hier in een stad een stad met expats aan het ontstaan.” (Martin Frenkel, Amerikaan, zelfstandig
interondernemer, 11 maart 2008)
Uit de Nederlandse onderzoeken komt uit het algemeen een vergelijkbaar beeld naar voren wat betreft de kenmerken,
de wensen en de ervaringen van de expat. De Nederlandse onderzoeken maken in hoofdzaak een onderscheid naar
expats met gezinnen en alleenstaande expats. Deze opsplitsing is ingegeven door de verschillen in de woonsituatie van
deze groepen (sub-urbaan respectievelijk (centrum)stedelijk). Een verdere opdeling is gemaakt naar nationaliteit en
topsegment, middenkader en expats op lokaal contract. Ook wat betreft de wensen van expats zijn er grote
overeenkomsten met de bevindingen in Buenos Aires en SP: Groene, ruime en rustige woongebieden voor gezinnen en
stedelijke gebieden met veel voorzieningen en uitgaansmogelijkheden voor alleenstaanden. In Amsterdam noemt deze
laatste groep ook nadrukkelijk de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteit van het centrum. Verschillen tussen de
Randstad en Zuid-Amerika zijn er op het gebied van de bereikbaarheid, het openbare vervoer en het gebruik van de fiets
(positief in RS), de betaalbaarheid van woningen (negatief in RS) en specifieke (inrichtings)wensen ten aanzien van de
woning.
Of de geconstateerde trends ten aanzien van de omvang en samenstelling van de expatgroep in Buenos Aires en São
Paulo zich ook in Nederland zullen gaan voordoen is op basis van dit onderzoek geen gefundeerde uitspraak te doen.
Wel is gebleken dat het totale aantal expats in Nederland over recente jaren niet is teruggelopen.
Voor de Randstad als één stad zijn de afstanden relatief groot. De hoeveelheid mensen, bedrijven en voorzieningen die
binnen een straal van 10 kilometer vanuit het centrum van São Paulo bereikbaar zijn, zijn vanuit het centrum van de
Randstad in een straal van circa 30 kilometer bereikbaar. Dit is vooral een nadeel voor de mogelijkheden van
hoogwaardig stedelijk (regionaal) openbaar vervoer. Een De autobereikbaarheid is daarentegen goed in vergelijking met
de zeer matige doorstroming in een stad als São Paulo.
Door de geringe omvang van de steden in de Randstad is de ‘interne’ bereikbaarheid goed, vooral ook door de goede
infrastructuur voor lopen en fietsen.
“Wat ze heel prettig vinden is de kleinschaligheid, dat je hier in 5 of 10 minuten lopend soms al weer bij een volgende
afspraak bent soms.” (Willem Post, The Hague Hospitility Centre, 13 februari 2008)
35

8 WIJZER CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
Wat zijn we nu wijzer ten aanzien van de vragen waar het onderzoek een antwoord op zocht In de onderzoeksopzet
zijn we uitgegaan van een aantal veronderstellingen over expats: De expat is belangrijk voor de kenniseconomie. De
expat heeft invloed op de vestigingsplaatskeuze. Actoren in het netwerk van de expat beïnvloeden deze keuze. En
ruimtelijk beleid kan de aantrekkelijkheid van een vestigingsplaats (op diverse schaalniveaus) voor de expat verbeteren.
Deze veronderstellingen komen achtereenvolgens aan bod.
De eerste veronderstelling is dat expats, werkzaam bij een internationale onderneming bijdragen aan het verder
ontwikkelen van de kenniseconomie in Nederland. Het onderzoek werpt daar een wat ander licht op.
Een internationaal aantrekkelijk vestigingsklimaat is niet persé aantrekkelijk voor kenniswerkers
Het inzetten van expats voor het management van grote internationale bedrijven is passé. Dat is een breed gedragen
mening bij sleutelfiguren in zowel Buenos Aires als São Paulo. Daarnaast troffen we in beide steden de hoogopgeleide
avonturier die aan een nieuw leven begint in deze steden. Het perspectief van deze tweede groep voegt een andere
invalshoek toe aan wat een internationaal aantrekkelijk vestigingsklimaat is.
“It’s a global village Den Haag. … Het is geen New York of Rio, maar er gebeurt wel iets, er zit iets in de lucht en dat is
wel leuk.” (Willem Post, The Hague Hospitility Centre, 13 februari 2008)
De tweede veronderstelling is dat de expat invloed heeft op de vestigingsplaatskeuze. In Zuid-Amerika is gebleken dat
de expat veelal zelf zijn vestigingsplaats kiest en die keuzevrijheid alleen maar toeneemt. Dit heeft in de onderzochte
steden met name te maken met de veranderende samenstelling van de expatgroep.
Traditionele expats zijn bij grote internationale ondernemingen een verdwijnend fenomeen
De traditionele groep expats die via het werk bij een internationale onderneming wordt uitgezonden naar een locatie
elders in de wereld neemt af in omvang. Dit heeft een aantal oorzaken. In Zuid-Amerika kwamen nog voren: het
gestegen opleidingsniveau in Argentinië en Brazilië, de lagere kosten, de taal en de kennis van de lokale cultuur en
markt van lokale werknemers. Bezien vanuit de westerse expat is een belangrijke ontwikkeling in westerse landen dat er
steeds meer sprake is van tweeverdieners. Het zogenoemde dual carreers-dilemma. De partner van de expat kan niet
aan de slag of alleen maar (ver) beneden het niveau van opleiding of functie in Europa. Dit maakt het traditionele
expatbestaan veel minder aantrekkelijk, ook in financieel opzicht. Eén van beide moet het werk opgeven ten faveure van
de ander.
Maakt het het dual-carreers dilemma ook Nederland minder aantrekkelijk als vestigingsplaats
In hoeverre dit fenomeen Nederland minder aantrekkelijk maakt als vestigingsland is daarom een vraag die zeker nader
onderzoek verdient.
De keuze voor de vestigingsplaats van de expat is steeds meer die van een individu
Er is echter ook een toenemende groep van expats die zelf op zoek gaat naar een plek om te werken en te leven. Deze
groep is te onderscheiden in expats die als zelfstandige een onderneming proberen op te bouwen en een groep die zich
aanbiedt als werknemer op lokale markt voor een internationale onderneming. Wat de leeftijdsopbouw betreft ligt het
zwaartepunt tussen de 30 en 40 jaar, zowel in de onderzochte steden in Zuid-Amerika als in Nederland.
De vestigingsplaatskeuze van beide groepen wordt bepaald door een combinatie van de economische mogelijkheden
die worden gezien en de (vermeende) aantrekkelijkheid van de plek om te leven. Uit dit onderzoek is een hoofdindeling
van de expats in drie groepen relevant gebleken:
1. in dienst van een internationaal bedrijf en in een gezinssituatie: de gezinsexpat
2. in dienst van een internationaal bedrijf zonder kinderen, de expat
3. als zelfstandige ondernemer: de avonturier
De expat gaat uit van een tijdelijke vestigingskeuze, die min of meer toevallig op dat moment de beste mogelijkheden
biedt, maar die op termijn weer kan veranderen indien zich een betere mogelijkheid elders voordoet. Een deel blijft
echter ‘hangen’, vaak doordat ter plekke een partner wordt gevonden. Wat kunnen we zeggen ten aanzien van de derde
veronderstelling, namelijk dat actoren in het netwerk van de expat zijn keuze voor een bepaalde vestigingsplaats
beïnvloeden
Eerste oriëntatie naar de reputatie van de vestigingsplaats
De interesse van de avonturier in een land of stad ontstaat vaak na een eerste oppervlakkige kennismaking, bijvoorbeeld
een vakantie. Vaak is het besluit om te vertrekken een combinatie van push en pull factoren. De push ontstaat steeds
meer ook uit de negatief ervaren sfeer in Nederland. Vervolgens start de oriëntatie vaak op internet en met (reis)boeken.
Daarnaast is het eigen netwerk van familie, vrienden en collega’s van belang. In deze fase is imago en van ‘gevoel’ van
36

groot belang. Voor de expats die worden uitgezonden is de keuze minder vrij. Snel moet het besluit vallen over het
aanbod om tijdelijk te gaan leven en werken in een bepaald land. Dan volgt eenzelfde oriëntatie. Voor deze expats staan
het werk en de economische kansen veelal centraal, maar daarnaast wordt er ook veel waarde gehecht aan sociale en
fysieke factoren in de leefomgeving. Ook deze expats voeren de eerste verkenning vaak uit met behulp van internet,
reisboeken en op basis van verhalen van familie, vrienden en collega’s.
Als de keuze voor een stad is gemaakt, wordt binnen deze stad eenzelfde proces doorlopen. Dat wil zeggen oriëntatie
op basis van reputatie van een deel van de stad of wijk binnen het sociale netwerk. Dat leidt er overigens regelmaat toe
dat expats via speciale makelaars in eerste instantie belanden in relatief dure woningen voor expats. Na enige
bekendheid met de directe woonomgeving en andere reële alternatieven kan vaak een meer rationele afweging gemaakt
worden die leidt tot een woning met een betere prijskwaliteit verhouding. De inmiddels ontwikkelde lokale netwerken
vergemakkelijken dit zoekproces.
Gezinsexpats willen rust, expats combineren bereikbaarheid en vertier en de avonturier verkiest de hippe scene
De gezinsexpats zoeken in hun directe woonomgeving veelal rust, (buiten)ruimte en groen op. De favoriete
woonomgeving is suburbaan, in Zuid-Amerika soms binnen een ‘gated community’. De bereikbaarheid van het werk is
van belang, maar ondergeschikt aan de nabijheid van de (internationale) school voor de kinderen. De andere twee
groepen daarentegen zoeken bij voorkeur de hippe en betere wijken rond de centra, met een hoog voorzieningenniveau
in de nabijheid. Voor de expat in loondienst blijft de bereikbaarheid van het werk van belang. De avonturier organiseert
het werk liefst in de bruisende hippe wijken zelf. Deze omgeving is voor de avonturier dus niet alleen van belang voor
zijn sociale leven. Opvallend is dat in de interviews in Zuid Amerika vrij éénduidig naar wijken wordt gewezen als
typische hippe wijk voor de avonturier of als typische wijk voor het expatgezin, maar dat de spreiding over de diverse
suburbane of hippe wijken toch nog vrij groot is. Blijkbaar speelt het imago hierbij een belangrijke rol.
Voor alle groepen geldt dat de feitelijke woningkeuze vrijwel altijd een eigen beslissing is. Bij de expats in loondienst
kopen de bedrijven soms nog ondersteunende diensten in of wordt algemene informatie verstrekt. Maar voor alle
groepen geldt dat bij de eerste oriëntatie het internet een belangrijke bron van informatie is.
In deze studie zijn de lokale en internationale netwerken en actoren systematisch in kaart gebracht met de driedeling van
de expatgroepen.
Zowel lokale als mondiale netwerken aanwezig
Voor de gezinnen, zijn naast de werkgever en de internationale scholen zeer structurerend voor het sociale leven en de
ruimtelijke patronen die hier het gevolg van zijn. Dit belang is nauwelijks te onderschatten. De ouders doen op en rond
de school de sociale kontakten op, vaak via de vriendjes van de kinderen. De internationale scholen richten zich met
buitenschoolse activiteiten ook bewust op het welzijn van de (niet-werkende) partner van de gezinsexpat. Daarnaast
fungeren de scholen in een (internationaal) netwerk van scholen waarvan uit met regelmaat uitwisselingen plaatsvinden.
De kinderen bouwen zo van jongs af al aan al een internationaal netwerk, niet alleen door de internationale
samenstelling van de school zelf, maar ook door de sporttoernooien op hele andere delen van het continent.
Voor de expats zonder gezin biedt het werk een belangrijk netwerk. Bij de startende ondernemers zijn branchegenoten
een belangrijke actor. Daarnaast lijken expatverenigingen en lokale (sport) verenigingen voor deze groepen belangrijke
actoren.
Opvallend is, dat ook voor de westerse expats, die vaak aangeven bij voorkeur te willen mengen met de bewoners van
het land, de Nederlandse en Brits/Amerikaanseverenigingen nog een belangrijke houvast bieden. Hierbij gaat het vaak
om een mix van sociale ‘gezelligheid’ en praktische informatie-uitwisselingen.
Ook de internationale binding is van belang. De expats in Zuid-Amerika hechten zeer aan het contact met familie, en
vrienden in Europa. De moderne digitale media bieden die mogelijkheid. Echter ook regelmatig (over-en-weer) bezoek
worden zeer op prijs gesteld. Enkele expats noemen de bereikbaarheid en de aanwezigheid van een luchthaven en
goede verbindingen met het thuisland.
Benut de actoren voor beleid
Uit een eerste vergelijking komt naar voren dat de netwerken en de actoren die zijn aangetroffen in Buenos Aires en São
Paulo opvallend vergelijkbaar zijn met die in Nederland. De in deze studie uitgewerkte actor-netwerkanalyse biedt
aangrijpingspunten voor beleid in Nederland om de vestigingsvoorwaarden voor expats te verbeteren. Niet alleen
ontstaat inzicht in de factoren die van belang zijn voor de vestigingskeuze van expats, maar ook is inzicht verkregen in
welke netwerken de expats opereren en welke actoren binnen deze netwerken van belang zijn. Voor effectief (ruimtelijk)
beleid is het van belang deze netwerken en actoren te benutten. Zowel aan de ‘voorkant’ als de ‘achterkant’ van het
beleid. Aan de voorkant van het beleid zijn de bepalende actoren en de netwerken van belang om te achterhalen hoe het
beste specifieke wensen gefaciliteerd kunnen worden. Aan de achterkant moeten de actoren benut worden om de
bekendheid te geven aan de sterke punten. Bij dit laatste gaat het om meer dan alleen rationele factoren. Het belang van
het creëren van een aantrekkelijk imago is groot. Er moet het gevoel bestaan van: in die stad wil ik leven!
37

Hoe kan het onderzoek gebruikt worden voor het beleid in Nederland Een relevante vraag gezien de toenemende
aandacht voor het internationale perspectief in het Nederlandse beleid.
Voor internationale ondernemingen geldt dat klassieke vestigingsfactoren zoals de (inter)nationale
bereikbaarheid, fiscaal klimaat, arbeid en arbeidskosten heel bepalend zijn voor een vestigingskeuze. Het
woon- of leefmilieu zijn hooguit bijkomend (Leveling, D., 2005, pp. 1-2). De expat in dienst van zo’n
onderneming volgt deze vestigingskeuze. Planologisch gezien leidt dit dus primair tot beleid dat de attractiviteit
van bedrijfs(top)locaties bevordert. Met name in São Paulo kwam naar voren dat attractiviteit is gelegen in de
internationale bereikbaarheid en de aanwezige ‘massa’ van andere bedrijven en diensten. Maar mogelijk neemt
ook voor deze bedrijven het belang van de ‘Quality-of-life’ factoren toe. De internationale concurrentie voor
potentiële vestiging is groot en de aantrekkelijkheid van een bedrijf als werkgever is mede afhankelijk van de
aantrekkelijkheid van de leefomgeving van het bedrijf.
Voor de avonturiers en expats zonder kinderen zijn naast de economische mogelijkheden de kwaliteit van de
leefomgeving heel bepalend. Hierbij is met name het voorzieningenniveau op het terrein van uitgaan en het
culturele leven van bepalend. Ook specifieke expatverenigingen zijn van belang.
Voor avonturiers is tevens de combinatie en clustering van wonen en werken in de stad van belang. Het gericht
stimuleren van betaalbare, kleinschalige woon-werkcombinaties op locaties nabij het centrum is voor deze
groep van belang.
Specifieke bepalende voorzieningen voor expatgezinnen zijn vooral de internationale scholen. Regioplan
beveelt ten aanzien van dit aspect al aan dat de rijksoverheid de stichting van internationale scholen moet
stimuleren op plekken die voor expats ook aantrekkelijk zijn om zich te vestigen (Leveling, D., 2005, p. 49).
Multinationals en avonturiers stellen andere eisen aan een internationaal aantrekkelijk vestigingsmilieu
De afgelopen jaren blijken vooral hoofdkantoren en logistieke bedrijven zich relatief veel in de Randstad te vestigen. In
de sectoren ‘manufacturing’ en ‘research en development’ scoort de Randstad momenteel onder gemiddeld. In absolute
zin vestigen zich in de Randstad beduidend minder hoofdkantoren en internationale bedrijven dan in bijvoorbeeld
Londen en Parijs (Leveling, D. et al., 2005, p. 8). Deze cijfers wijzen vooral op een positief effect van de aanwezigheid
van de mainports, de haven van Rotterdam en de luchthaven Schiphol. In algemene zin kan niet worden geconcludeerd
dat grote bedrijven naar de Randstad trekken vanwege positieve vestingingsfactoren in algemene zin. Voor een positief
effect van de typische ruimtelijke kwaliteiten van de Randstad (rust, ruimt en groene omgeving) op de vestiging van
internationale bedrijven zijn geen aanwijzingen.
Voor de avonturiers lijkt mogelijk een andere trend aan de orde. De cijfers over de instroom van deze groep zijn niet
eenduidig, maar er zijn indicaties dat deze groep wél groeit. Een deel van deze avonturiers lijkt zich te richten op iconen
van de Nederlandse creatieve industrie in Amsterdam (mode, cultuur, kunst) en Rotterdam (architectuur). Mogelijk dat
internet een belangrijke bijdrage levert aan de bekendheid van deze iconen en daarmee hun aantrekkingskracht.
Randstad is aantrekkelijk en heeft haar eigen charme
Wanneer de Randstad vergeleken wordt met metropolen, valt allereerst het grote morfologische verschil op. De
Randstad is niet één stad, maar een netwerk van middelgrote steden. Of dit netwerk van middelgrote steden één van de
factoren is die de Randstad tot een aantrekkelijke plek voor vestiging van internationale bedrijvigheid maken, is in dit
onderzoek niet beantwoord. Er kan slechts worden geconstateerd dat de expats vooral de stad waarop ze qua werken
en wonen zijn gericht positief beleven, vooral vanwege de kleinschaligheid, goede fiets- en wandelinfrastructuur en
daarmee de interne bereikbaarheid. In Amsterdam wordt ook het cultuurhistorische karakter genoemd. Hoe en of de
expats het geheel van de Randstad ervaren is veel minder duidelijk.
Tegelijkertijd zijn er verschillende initiatieven vanuit het bedrijfsleven opgericht om de meerwaarde van de Randstad als
geheel onder de aandacht te brengen en te vermarkten in internationaal perspectief. In 2006 publiceerden De vrienden
van de Deltametropool over dit onderwerp en onlangs is een nieuw initiatief van start gegaan.
De typische ruimtelijke structuur van de Randstad voor het aantrekken van expats lijkt daarom vooral gezocht te moeten
worden in de profilering van sterke punten van de individuele steden richting specifieke expatgroepen. De steden lijken
deze kansen al ontdekt te hebben. Den Haag profileert zich als ‘internationale stad van vrede, recht en veiligheid’, een
groene stad, aan zee met een ruim aanbod aan hoogwaardig suburbaan woonmilieu en de hoogste concentratie aan
internationale scholen in Nederland (Decisio, 2007) vooral aantrekkelijk voor de gezinnen. Amsterdam zet in op
‘metropool met een menselijke maat’, met het hoogste aantal buitenlandse bedrijven in Nederland en qua
voorzieningenniveau op cultureel en vrijetijdsgebied een internationale grote stad (Decisio 2007), maar met een
pittoreske sfeer, vooral aantrekkelijk voor de avonturier. Rotterdam wil graag gezien worden als ‘gateway to europe’, met
het hoogste aantal exporterende bedrijven in Nederland een stad met moderne achitectuur. Op het niveau van de
Randstad rest dan ‘slechts’ het stimuleren van deze specialisaties en complementariteit.
38

BRONVERMELDING EN LITERATUUR
Met wie is er gesproken, de interviews
Willem Post, The Hague Hospitality Centre, Den Haag
Henk Soeters, Nederlandse Ambassadeur in Buenos Aires
Coen van Iwaarden, Nederlandse Kamer van Koophandel Buenos Aires
André Das, Nederlandse Vereniging & Argentijns Uitzendbureau, Buenos Aires
Bart Cillekens, Nederlandse expat/ zelfstandig business consultant, Buenos Aires
Paul Flipse, Nederlandse expat/ partner en accountant KPMG, Buenos Aires
Pepijn Boot, Nederlandse ex-expat/zelfstandig ondernemer, Buenos Aires
Martin Frenkel, Expat-connection.com/ US expat, Buenos Aires
Babette Wiellinga, Nederlandse expat / medewerker reisbureau, Buenos Aires
Gregor van der Made & Reinoud Beimers, Casa 34 makelaardij, Buenos Aires
Heleen Vollenbroek, Nederlandse expat / Nederlands vertaalbedrijf, Buenos Aires
Philip Joslin, Lincoln International School, Buenos Aires
Anna Paula, English Church, Alta Boa Vista, UK ex-expat São Paulo
Michael Maron, English Church, Alta Boa Vista, UK ex-expat, São Paulo
Elisabeta. Hausknecht & C. Somera Moura, Amerikaanse Kamer van Koophandel, São Paulo
Laurel c Mullen, American Society, São Paulo
Antonio Costa, HRM manager ING, São Paulo
Imke Lampe, Ned. expat/ vice president int. trade & export ING, São Paulo
Ronald van Oord, Ned. expat/ risk manager ING, São Paulo
Paul van Doorn, Nederlandse consulaat, São Paulo
Hans Mulder, Nederlandse KvK, São Paulo
Maarten van Beek, HR director Latijns-Amerika Unilever, São Paulo
Literatuurlijst
Amercian Chamber of Commerce, Brazil (2008), bezocht op webpagina < www.amchamrio.com.br >, bo 17-04-2008.
American Society of São Paulo (2008), bezocht op webpagina < www.amsoc.com.br>, bezocht op 17-04-2008.
Anderson, B (1983), Imagined Communities. Reflections on the Origin and spread of Nationalism. London, 1983.
Appadurai, A. (1996) Modernity at large. Cultural Dimensions of Globalization. Public Worlds Volume 1. Minneapolis:
University of Minnesota Press, 1996
Botz-Bornstein, T. (2006), Ethnophilosophy, Comparative Philosophy, Pragmatism: Toward a Philosophy of
Ethnoscapes. In: Philosophy East & West, Vol 56, No. 1, January 2006, pp. 153-171.
Braziliaans-Nederlandse KvK (2008), bezocht op webpagina < www.dutcham.com.br >, bezocht op 17-04-2008.
Callon, M. & B. Latour (1981), Toward an integration of micro and macro sociologies. Unscrewing the Big Leviathan.
Advances in Social Theory and Methodology.
Caves, R.E. (2000), Creative industries: contacts between art and commerce. Harvaard University Press, Cambridge,
MA (Introduction & H. 13).
Decisio (2007), Facts & Figures dubbelstad Den Haag-Rotterdam, 2007.
Dienst Onderzoek en Statistiek (2006), Expats’opinions about Amsterdam. Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek
en Statistiek, ism ACCESS and the Amsterdam Hospitality Project. februari 2006.
Expat-connection (2008), bezocht op webpagina , bezocht op 17-04-2008.
Gardner, K (2000), Global Migrant Local Lives. Travel and Transformation in Rural Bangladesh. Clarendon Press,
Oxford.
Gelder, K.(2005), The Subculotures Reader. Second Edition, Routledge, London. First edition 1997.
Gemeente Amsterdam (2008), Aantal expats in Amsterdam – een benadering Lukas Wintershoven (DRO). Februai
2008
Hagerty, M.R., Cummins, R.A., Ferris, A.L., Land, K., Peterson, M, Sharpe, A., Sirgy, J., Vogel, J. (2001), Quality of
life indexes for national policy review and agenda for research, Social Indicators Research, 55, pp. 1-96
Kloosterman, R.C. (2002), De stad, de cultuur en het geld. Een eerste cijfermatige exercitie rond cultural industries in
Nederland. In: Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening.
Kuijk, J. van (2004), Shortstay city dwellers; Amsterdam creatieve kennisstad. Gemeente Amsterdam, Dienst
Ruimtelijke Ordening, augustus 2004.
Latour, B. (2005), Reassembling the Social. An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford University Press, 2005.
Law, J.& J. Hassard (1999), Actor Network theory and After. Blackwell Publishers, 1999.
Leidelmeijer, K., van Kamp, I. (2003), Kwaliteit van de Leefomgeving en Leefbaarheid, Naar een begrippenkader en
conceptuele inkadering, RIGO-rapport 81330
Levelling, D, P.H. Renooy en C. Rodenburg (2005), Spannend wonen Woonwensen van expats in Randstad
Holland. Regioplan Beleidsonderzoek, Amsterdam, oktober 2005.
Lincoln International School (2008), bezocht op webpagina , bezocht op 17-02-2008
Nederlands Consulaat São Paulo (2008), bezocht op webpagina < www.mfa.nl/São > , bezocht op 17-02-2008
Nederlands-Argentijnse KvK (2008), bezocht op webpagina < www.ccah.org.ar> , bezocht op 17-02-2008
Nederlandse School de Knikkers (2008) bezocht op webpagina < www.deknikkers.com.ar > , bezocht op 17-02-2008
Nederlandse Vereniging (2008), bezocht op webpagina , bezocht op 17-04-2008.
Nota Ruimte (2004), Ruimte voor Ontwikkeling. Ontworpen door Minsterraad 26 april 2004.
Scott, A.J. (2004), Cultural-product industries and urban economic development. Urban Affairs Review, 39, 4, pp.
461-483.
39

PROGRAMMA IN BUENOS AIRES EN SÃO PAULO
zaterdag 8 maart (het begin)
Amsterdam - Madrid
Madrid – Buenos Aires
Grand King Hotel, Av. Lavalle 560
zondag 9 maart (kennis maken met BA)
Plaza de Mayo
Plaza Congreso
Plaza Dorreto (San Telmo)
La Boca
Cementerio de la Recoleta
Café Tortoni, Avenida de Mayo 825
Milonga, Confitería Ideal, Suipacha 380
maandag 10 maart (introductie BA)
David Kullok, Centro de Estudios Urbanos y Regionales, Corrientes 2835
Lunch in Abasto Shopping, Av. Corrientes 3200, Abasto
Nederlandse Ambasade, Henk Soeters, Olga Cossenttini 831
Coen van Iwaarden, Argentijns-Nederlandse Kamer van Koophandel
dinsdag 11 maart (interviews)
Bart Cillikens, Olga Cossettini 1660, Puerto Madero
Pepijn Boot, Corvalan 540, Liniers
Martin Frenkel, Choc & Caf, Cabello 3401, Palermo Chico
Andre Das, Pasaje Carabelas 344, Centro
Paul Flipse, KPMG, Bouchard 710, Centro
woensdag 12 maart (interviews)
Babette Wiellinga, Rivadavia 1479, Centro
Reinoud Beimers, Av. Rivadavia 550, Centro
Expat Connection, Happy Hour Mendez Bar, Honduras 5551, Palermo
donderdag 13 maart (interviews)
Philip Joslin, Lincoln International School, Andres Ferreyra 4073, La Lucila
Casa 34, Gregor van der Made , Av. Rivadavia 550, Centro
Heleen Vollenbroek, Marineschip, Puerto Madero
vrijdag 14 maart (introductie SP)
Buenos Aires – São Paulo
Edificio Copan (Oscar Niemeyer)
Renato Cimbalista, Polis, Rua Araújo 124
Vivian Frost, CDHU, Rua Boa Vista 170
Golden Tulip Paulista Plaza, Al. Santos 85
zaterdag 15 maart (kennis maken met SP)
rondwandeling oude centrum
Estação Julio Prestes
Sala São Paulo, Praça da Luz 1, Centro
Parque da Luz
Parque do Ibirapuera
Corinthians-Juventus (2-2), Estadio do Pacaembu, Morumbi
Sushi in Liberdade
zondag 16 maart (vrije dag)
Markt in Liberdade
MASP, Av. Paulista 1578
maandag 17 maart (interviews)
Anna Paulo, St. Paul`s Anglican Church, R. Zarzur 1239, Alto da Boa Vista
Micheal Maron, Alto da Boa Vista
Camilla Somera Moura, AMCHAM American Chamber of Commerce
Laurel McMullen, American Society, R. da Paz 1431
dinsdag 18 maart (interviews)
Antonio da Costa, Imke Lampe & Ronals van Oord, ING Bank, Av. Faria Lima 3400
Nederlands Consulaat, Paul van Doorn, Av. Faria Lima 1779, Itaim Bibi
40

Maarten van Beek, Unilever, Av. Kubitschek 1309, Itaim Bibi
Lunch in Itaim Bibi
Holland Business borrel, Al. Santos 1123, Jardim Paulista
woensdag 19 maart (interviews)
Hans Mulder, Dutcham, Nederlands-Braziliaanse KvK, R. Marques de Itu 503-6
helicoptervlucht
bezoek heliopolis, R. Mina 38
donderdag 20 maart (laatste dag en vertrek)
Woo, (Japans) kamerlid
winkelen
vrijdag 21 maart (het einde)
Aankomst Amsterdam
41

COLOFON
VROM Onderzoeksreis Transnationale comunities
Buenos Aires en São Paulo, maart 2008
(Be)geleiding
Luuk Boelens, Universiteit Utrecht
Francisco Colombo, provincie Zuid-Holland
Roberto Rocco, Technische Universiteit Delft
Onderzoeksteam ‘Expaties’
Niek Bosch, DRO, Gemeente Amsterdam
Bart van Bleek, Ministerie VROM
Ton Dassen, Milieu- en Natuurplanbureau
Lisa Mattemaker, provincie Zuid-Holland
Ilse Meier, Universiteit Utrecht
42