Onderwijs Ons Goed - Afnemende leerlingenaantallen in Zeeland

Onderwijs
ons
goed
Afnemende leerlingenaantallen in Zeeland
in opdracht van Platform Primair Onderwijs Zeeland

Onderwijs ons goed
Afnemende leerlingenaantallen in Zeeland
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland en de Zeeuwse gemeenten

Colofon
© PPOZ/Scoop/RPCZ, 2010
Samenstelling
Dick van der Wouw
Paulette de Kraker
Jolanda van Overbeeke – van Sluijs
Han Schellekens
Christine Ruppert
Jan Ennik
Jan van de Velde
Lay-­‐out | drukwerk
RPCZ
Drukkerij Meulenberg
In opdracht van het Platform Primair Onderwijs Zeeland
Reactieadres:
a.vanhoepen@alphascholengroep.nl
Scoop
Zeeuws instituut voor sociale en culturele ontwikkeling
Postbus 407
4330 AK Middelburg
Telefoon (0118) 682500
ww.scoopzld.nl
RPCZ
Edisonweg 2
Postbus 351
4380 AJ Vlissingen
Telefoon (0118) 480880
www.rpcz.nl
2

Samenvatting
De basisscholen in Zeeland zullen de komende jaren fors krimpen. Over tien jaar zijn er in Zeeland
zeker 5.000 basisschoolleerlingen minder dan nu. Ook daarna zal het aantal kinderen in de
basisschoolleeftijd nog dalen, maar veel minder sterk dan in het komende decennium. De krimp heeft
grote gevolgen voor de organisatie van het basisonderwijs in de provincie. Nu is op 8 kernen na in
elke woonplaats in Zeeland ten minste nog één basisschool. Die situatie is door de forse afname van
leerlingenaantallen onhoudbaar. Het onderwijsveld staat daarmee voor een enorme uitdaging.
Kleinschaligheid is een prominent kenmerk van het Zeeuwse basisonderwijs. Kleinschaligheid wordt
door velen gekoesterd. Vooral in kleine leefgemeenschappen met een beroep op de belangrijke
betekenis die een school heeft voor de leefbaarheid. Maar ook vanwege heel praktische motieven. De
afstand van huis naar school is voor de ouders van aankomende basisschoolleerlingen het
belangrijkste motief voor de schoolkeuze. Het resultaat is dat er veel discussie is rond het in stand
houden van steeds kleiner wordende scholen. Prognoses moeten dan aantonen of en welk perspectief
een te kleine school nog heeft. Gemeentelijke prognoses blijken daarbij systematisch te optimistisch.
Onderzoek van de inspectie van het onderwijs wijst uit dat kleine scholen een grotere kans hebben om
zeer zwak te worden. Door de afnemende leerlingenaantallen zal de kwaliteit van het onderwijs in
toenemende mate onder druk komen te staan.
Veel ouders vinden de aansluiting van de school bij het opvoedingsklimaat en de levensbeschouwing
thuis belangrijk. De vrijheid van schoolkeuze garandeert al bijna een eeuw grondwettelijk dat ouders
de school kunnen kiezen die ‘bij hen past’. Organisatorisch is dit geregeld via denominaties. De
maatschappelijke realiteit van nu is dat in de meeste dorpen in Zeeland ouders niets te kiezen hebben.
Er is slechts één dorpsschool. Principiële levensbeschouwelijke schoolkeuze vindt dan noodgedwongen
op gemeentelijk of zelfs regionaal niveau plaats. Het zijn vooral ouders met een reformatorische
levensovertuiging die hier sterk aan hechten. Binnen de andere denominaties wordt steeds vaker
samengewerkt. De situatie met in alle gemeenten afnemende leerlingenaantallen zal de
denominatieve diversiteit nog verder onder druk zetten.
Er zijn daarmee drie probleemvelden voor het basisonderwijs in Zeeland te schetsen:
-­‐
-­‐
-­‐
Hoe behouden we de onderwijskundige kwaliteit van het basisonderwijs
Hoe houden we basisscholen bereikbaar
Hoe gaan we om met de denominatieve diversiteit
De analyses in dit rapport beschrijven de ontwikkelingen in de afgelopen jaren en geven een doorkijk
naar de toekomst. Het is een handvat voor alle betrokken partijen in het zoeken naar duurzame
oplossingen voor kwalitatief hoogwaardig, bereikbaar en divers basisonderwijs in Zeeland.
3

Inhoud
Samenvatting ..........................................................................................................................................3
Hoofdstuk 1 Inleiding..........................................................................................................................6
1.1 Dalende leerlingaantallen..........................................................................................................6
1.2 Kwaliteit en leefbaarheid...........................................................................................................7
1.3 Instandhouding en prognoses ...................................................................................................8
1.4 Onderzoeksvraag .......................................................................................................................8
Hoofdstuk 2 Onderzoeksbeschrijving...............................................................................................10
Hoofdstuk 3 Organisatie van het Zeeuwse basisonderwijs.............................................................11
3.1 Denominaties ..........................................................................................................................11
3.2 Schoolbesturen........................................................................................................................11
3.3 Basisscholen en leerlingen in Zeeland.....................................................................................14
3.4 Schoolkeuze.............................................................................................................................17
3.5 Verdeling van leerlingen over de kernen.................................................................................20
3.6 Afnemende leerlingenaantallen ..............................................................................................28
3.7 Kernen met meer dan één school............................................................................................28
3.8 Conclusies ................................................................................................................................30
Hoofdstuk 4 Ontwikkelingen...........................................................................................................32
4.1 Basisgeneratie..........................................................................................................................32
4.2 Prognoses van gemeenten ......................................................................................................32
4.3 Prognoses van schoolbesturen................................................................................................34
4.4 Prognoses per kern..................................................................................................................35
4.5 Conclusies ................................................................................................................................46
Hoofdstuk 5 Schoolgrootte en kwaliteit .........................................................................................47
5.1 Kwaliteit van onderwijs, een veelomvattend begrip ...............................................................47
Inleiding.........................................................................................................................................47
Enkele invalshoeken......................................................................................................................47
De politieke kwaliteit van onderwijs.............................................................................................49
De technische kwaliteit van onderwijs..........................................................................................49
5.2. Een meer praktijkgerichte benadering van het begrip onderwijskwaliteit ............................51
Inleiding.........................................................................................................................................51
4

De pedagogische kwaliteit van onderwijs.....................................................................................51
De didactische kwaliteit van onderwijs.........................................................................................53
De organisatorische kwaliteit van het onderwijs ..........................................................................55
De ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het onderwijskundig
leiderschap....................................................................................................................................56
De kwaliteit van onderwijs in relatie tot de maatschappelijke positionering van de school ........58
5.3 De kwaliteit(en) van het onderwijs en de kleine school..........................................................59
5.4 Samenvattend .........................................................................................................................62
5.5 Condities die bijdragen aan het leveren van de gewenste kwaliteit op een kleine school .....63
Hoofdstuk 6
Scenario’s ten aanzien afnemende leerlingenaantallen............................................65
Scenario 1..............................................................................................................................................66
Scenario 2..............................................................................................................................................67
Scenario 3..............................................................................................................................................68
Scenario 4..............................................................................................................................................69
Hoofdstuk 7
Advies...........................................................................................................................70
Bronnen ................................................................................................................................................71
Begeleidingscommissie .........................................................................................................................72
5

Hoofdstuk 1
Inleiding
1.1 Dalende leerlingaantallen
Het aantal basisschoolleerlingen in Zeeland is tussen 2002 en 2009 gedaald met 1.700 leerlingen. De
verwachting is dat deze daling het komende decennium versterkt zal doorzetten. Een simpele
rekensom waarin we het aantal 0-­‐3 jarigen delen op het aantal 8-­‐11-­‐jarigen in Zeeland in 2009 leert
al dat de instroom in het basisonderwijs de komende vier jaar ongeveer 17% lager zal liggen dan de
uitstroom.
Gerekend met de provinciale bevolkingsprognose 2009 zal in 2020 het aantal basisschoolleerlingen
naar verwachting minder dan 30.000 bedragen (figuur 1). Dat is in 10 jaar tijd een afname van ruim
5.000 leerlingen. Het kan niet anders of dit heeft de nodige consequenties voor de organisatie van
het onderwijs in Zeeland. Met een gemiddelde schoolgrootte van ongeveer 150 leerlingen zouden
theoretisch 30-­‐40 scholen in Zeeland moeten sluiten. Ook na 2020 zal het aantal leerlingen op de
basisscholen in Zeeland nog enigszins dalen, maar niet meer zo snel als in het komende decennium.
Figuur 1 Aantal leerlingen het basisonderwijs in Zeeland
Niet alleen Zeeland wordt met dalende aantallen geconfronteerd. Ook de provincies Limburg,
Groningen en Friesland kampen hiermee. In Limburg is onderzoek verricht naar de gevolgen van de
demografische veranderingen voor het onderwijs. In het onderzoeksrapport ‘Demografische
6

voorsprong’ staat een uiteenzetting van de gevolgen (o.a. de introductie van het begrip
remanentiekosten: het teruglopen van de inkomsten door afnemende bevolkingsaantallen en het
voorlopig nagenoeg gelijk blijven van de uitgaven) en de mogelijke maatregelen. Het position paper
‘Krimp en onderwijs’ (Nationaal netwerk bevolkingsdaling, 2009) wijst er op dat de demografische
veranderingen een risico vormen voor de kwaliteit, diversiteit en bereikbaarheid van het onderwijs.
Schoolbesturen zullen in de komende jaren als gevolg van de krimp en tegelijkertijd een economische
crisis voor zeer lastige opgaven staan om ‘de eindjes aan elkaar te knopen’ en kwalitatief goed
onderwijs te blijven garanderen.
1.2 Kwaliteit en leefbaarheid
Het Platform Primair Onderwijs Zeeland (PPOZ) beschouwt de afname van het aantal leerlingen als
een risico voor het waarborgen van de onderwijskwaliteit. Ook gemeenten in Zeeland zijn begaan
met deze problematiek, al lijkt hun invalshoek meer de leefbaarheid van kernen en wijken te zijn
(Notitie gemeente Borsele, juni 2009).
Een van de belangrijke opgaven die de Provincie Zeeland aangeeft in haar gebiedsagenda is het
anticiperen op demografische veranderingen (Gebiedsagenda Zeeland, Provincie Zeeland 2009).
Daarbij wordt nadrukkelijk de relatie gelegd tussen leefbaarheid en voorzieningen, waarbij het
basisonderwijs als eerste in beeld komt. De focus moet volgens de gebiedsagenda verschuiven van
het in stand houden van voorzieningen naar bovenlokaal bundelen met het goed regelen van
vervoer, waarbij altijd de onderwijskwaliteit centraal staat. Onduidelijk is wat precies onder
onderwijskwaliteit verstaan moet worden en welke kwaliteiten ouders vragen van een school.
Uit de Sociale Staat van Zeeland (Scoop, 2009) blijkt dat inwoners van Zeeland de basisschool in hun
directe omgeving als zeer positief beoordelen. Daarmee is het behoud van basisscholen voor veel
inwoners een belangrijk streven. De school fungeert vaak als ontmoetingsplek en startpunt van
activiteiten. “Politiek, dorpsraden en inwoners van de gemeente Borsele hebben bijvoorbeeld altijd
geijverd voor het behoud van de scholen als basisvoorziening in een dorp” (Notitie gemeente
Borsele, juni 2009). Vrijwel alle gemeentebesturen zijn sterk gericht op instandhouding van het
basisonderwijs in hun dorpen en trachten onder andere via woningbouwplanning het draagvlak
daarvoor te versterken. Ook wordt sterk gekeken naar mogelijkheden om door fusie of anderszins
schoollocaties (tijdelijk) onder instandhoudingnormen te laten voortbestaan. De provinciale
prognose beschreven in ‘Onverkende paden’ en de beleidsnotitie ‘Op pad’ laten er echter geen
misverstand over bestaan dat dit geen duurzame oplossing kan zijn.
Omdat de meerderheid van de Zeeuwse bevolking in dorpen woont, waaronder een groot aantal
kleine dorpen, betekenen dalende leerlingenaantallen dat een toenemend aantal basisscholen in de
gevarenzone zal komen en een aantal ook niet zonder meer in stand gehouden zal kunnen worden.
Uit het onderzoek naar de Sociale Staat van Zeeland blijkt overigens ook dat in alle dorpen zonder
basisschool de ervaren leefbaarheid hoger is dan het gemiddelde van de kernen in de gemeente. Ten
tijde van de afname van de interviews voor de Sociale Staat van Zeeland stond het voortbestaan van
de school in Ellewoutsdijk ter discussie. In deze kern werd de leefbaarheid als relatief laag ervaren.
De school is inmiddels gesloten.
7

1.3 Instandhouding en prognoses
De instandhouding van scholen is aan een ingewikkeld stelsel van normen gebonden. Elke gemeente
heeft een eigen opheffingsnorm. Die norm is afhankelijk van de leerlingdichtheid in een gebied
(OCW, 1997). Scholen kunnen onder bepaalde condities ook nevenvestigingen hebben, waarbij voor
de instandhouding een absolute minimumnorm geldt van 23 leerlingen. Heeft een school of
nevenvestiging drie opeenvolgende jaren minder dan 23 leerlingen, dan stopt de bekostiging vanuit
de rijksoverheid. Scholen kunnen ook als zelfstandige scholen onder de gemeentelijke
opheffingsnorm in stand worden gehouden als aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Die
voorwaarden houden verband met de afstand die leerlingen moeten afleggen naar de
dichtstbijzijnde school, de geografische spreiding van scholen van verschillende denominaties en
schoolbesturen mogen te kleine scholen in stand houden als zij maar een gemiddelde schoolgrootte
hebben die ruim boven de gemeentelijke opheffingsnorm(en) ligt.
Een effect van de wetgeving rond instandhouding en bekostiging van scholen is dat schoolbesturen
en gemeenten zoeken naar de meest gunstige condities en mogelijkheden om scholen en
schoollocaties in stand te houden. Hierdoor worden soms leerlingen van een schoollocatie voor de
leerlingentelling bij een andere school geteld.
Bij instandhouding spelen prognoses een belangrijke rol. Zeker sinds oud-­‐staatssecretaris Dijksma
heeft aangekondigd dat scholen onder de opheffingsnorm toch in stand gehouden moeten kunnen
worden als er op termijn maar een positief perspectief is. Omvangrijke woningbouwplanning en
daarop gebaseerde prognoses voor het basisonderwijs kunnen bedreigde scholen dan een tijd
‘virtueel’ in de lucht houden.
Het zal de krimp in het aantal basisschoolleerlingen in Zeeland echter niet kunnen keren. Het aantal
vrouwen in de vruchtbare leeftijd is immers in Zeeland, maar ook elders in Nederland en Europa
sterk aan het dalen. Scholen blijken vaak een te optimistisch beeld te hebben van het te verwachten
aantal leerlingen in hun gebied en de gevolgen voor hun school. Ze gaan er vaak van uit dat een te
verwachten leerlingendaling hen niet zal treffen (De Munck, 2009).
Uit de Sociale Staat van Zeeland blijkt overigens dat het verdwijnen van een school in een dorp niet
direct ook de ervaren leefbaarheid in gevaar brengt. De Provincie Zeeland pleit er dan ook voor om
traditionele reflexen te doorbreken en vooral in te zetten op behoud en versterking van de kwaliteit
van het basisonderwijs.
1.4 Onderzoeksvraag
In het licht van deze ontwikkelingen heeft het Platform Primair Onderwijs Zeeland (PPOZ) aan Scoop
en het Regionaal Pedagogisch Centrum Zeeland (RPCZ) gevraagd de huidige situatie in het primair
onderwijs in Zeeland in kaart te brengen en te adviseren over mogelijke oplossingsrichtingen. Het
Platform Primair Onderwijs Zeeland (PPOZ) fungeert daarbij als opdrachtgever.
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland en de Zeeuwse gemeenten.
8

Er is behoefte aan:
1. Een provinciaal dekkende beschrijving van de organisatie van het Zeeuwse basisonderwijs en
inzicht in de huidige stand van zaken van leerlingenaantallen en hun verdeling over de
kernen;
2. Inzicht in de ontwikkelingen op lange termijn (globaal niveau tot 2030) en specifieker op
korte termijn (tot 2020) ten aanzien van de organisatie van het Zeeuwse onderwijs en de
ontwikkeling van leerlingenaantallen (op kern-­‐ en wijkniveau);
3. Inzicht in de waarde van gemeentelijke prognoses van leerlingenaantallen (vooral in relatie
tot woningbouwplanning) in relatie tot de prognoses van schoolbesturen;
4. Inzicht in de relatie tussen schoolgrootte en kwaliteit van onderwijs;
5. Inzicht in de mogelijke scenario’s ten aanzien van het beleid dat gevoerd kan worden ten
opzichte van afnemende leerlingenaantallen op het niveau van schoolbestuur, lokale en
provinciale overheid, daarbij ook de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het
onderwijs in relatie tot leefbaarheid van de kernen meenemend;
6. Een advies ten aanzien van het te voeren duurzaam onderwijsbeleid in relatie tot afnemende
leerlingenaantallen op het niveau van schoolbestuur, lokale en provinciale overheid.
9

Hoofdstuk 2
Onderzoeksbeschrijving
Om te komen tot een goede advisering omtrent de toekomst van het basisonderwijs in Zeeland is de
volgende opzet gekozen.
Voor de beschrijving van het basisonderwijs in Zeeland is een analysetraject van 2002-­‐2009 gebruikt.
Uit gegevens van het DUO-­‐CFI zijn voor Zeeland per school/schoollocatie, de leerlingenaantallen, hun
geslacht, leeftijd en gewichten opgevraagd. Zeeuwse gemeenten zijn gevraagd per kern per leeftijd
voor deze periode de demografische gegevens uit het GBA aan te leveren. Daaruit is voor elke kern
de ontwikkeling in de basisgeneratie voor het basisonderwijs gedestilleerd. Onder de basisgeneratie
voor het basisonderwijs wordt in zijn algemeenheid verstaan de 4-­‐11 jarigen + 30% van de 12-­‐
jarigen. In deze rapportage gaat het om het reguliere basisonderwijs in Zeeland. Het speciaal primair
onderwijs, voor kinderen met specifieke leerproblemen (daarbij gaat het om ongeveer 5% van alle
kinderen in de basisschoolleeftijd) wordt buiten beschouwing gelaten.
Uit de jeugdmonitorgegevens (Jeugdmonitor Zeeland 2001, 2005, 2009) is geput voor een analyse
van schoolkeuzemotieven van ouders.
Gegevens van de Sociale Staat van Zeeland zijn gebruikt voor de analyse van leefbaarheid van kernen
in relatie tot de ontwikkelingen van leerlingenaantallen per school.
Schoolbesturen en gemeentebesturen zijn gevraagd of en zo ja welke prognoses zij gebruiken bij het
maken van beleidskeuzes ten aanzien van hun scholen of de scholen in hun gemeente.
Voor de voorspelling van het aantal basisschoolleerlingen wordt gebruik gemaakt van de provinciale
bevolkingsprognose 2009 ( http://provincie.zeeland.nl/wonen/bevolking/cijfers/ ). Deze prognose is
een actualisering van de prognose zoals gepubliceerd in ‘Onverkende paden’.
10

Hoofdstuk 3
Organisatie van het Zeeuwse basisonderwijs
3.1 Denominaties
Het basisonderwijs in Nederland is georganiseerd in richtingen of denominaties. Er zijn drie
hoofdrichtingen:
-­‐
-­‐
-­‐
Openbaar onderwijs
Bijzonder onderwijs
Samenwerkingsscholen, combinatie van openbaar en bijzonder onderwijs
Binnen het bijzonder onderwijs is onderscheid te maken tussen bijzonder onderwijs op confessionele
grondslag (bijvoorbeeld het onderwijs met een Rooms-­‐Katholieke identiteit) en overig bijzonder
onderwijs (bijvoorbeeld het Montessori-­‐onderwijs). Binnen het bijzonder onderwijs zijn het
Protestants-­‐Christelijk onderwijs en Rooms-­‐Katholiek onderwijs de grootste zuilen. Er zijn ook
voorbeelden in Zeeland van interconfessionele samenwerkingsbesturen (zowel Rooms-­‐Katholiek als
Protestants-­‐Christelijk). In Zeeuws-­‐Vlaanderen is recent een bestuurlijke fusie tussen openbaar
onderwijs (OpenBasis) en een bestaand interconfessioneel (RK-­‐PC) bestuur (De Linie) tot stand
gekomen.
In Zeeland is er één voorbeeld van een samenwerking tussen openbaar en bijzonder onderwijs,
namelijk De Lonneboot in Nieuw-­‐ en Sint Joosland. Dit is een samenwerking tussen een Protestants-­‐
Christelijke school en een Openbare school, die bestuurlijk is ondergebracht bij de bestuurskoepel
Archipelscholen (openbaar onderwijs). De Protestants-­‐Christelijke én Openbare identiteit worden op
deze school nadrukkelijk gewaarborgd.
3.2 Schoolbesturen
Basisonderwijs wordt gegeven in scholen. Deze scholen kunnen als zelfstandige eenheid functioneren
of samen met een of meer andere basisscholen vallen onder één bestuurlijke eenheid. Aan het eind
van de vorige eeuw heeft zich als gevolg van veranderde wetgeving rond oprichting en
instandhouding van basisscholen een forse bestuurlijke schaalvergroting voltrokken, waardoor het
verschijnsel ‘een-­‐pitter’ (een schoolbestuur die één school op één locatie bestuurt) veel minder
voorkomt.
Op 1 januari 2010 zijn er 60 schoolbesturen die regulier primair onderwijs verzorgen in Zeeland.
Onder deze schoolbesturen bevinden zich 26 schoolbesturen die meerdere scholen besturen, 23
scholen die vertegenwoordigd zijn in een federatie en 11 een-­‐pitters.
De volgende schoolbesturen hebben meerdere scholen onder zich 1 :
1. Alpha Scholengroep, ver. voor Christelijk Basisonderwijs in Zuid-­‐Beveland (pc)
2. Archipel, Openbaar Primair Onderwijs Walcheren (o)
3. Stichting De Linie, st. voor Rooms-­‐Katholiek en Protestants Christelijk Onderwijs (pc en rk)
4. St. Samen Onderwijs Maken (SOM) (o)
1 Tussen haakjes zijn de denominatie(s) vermeld: pc= Protestants-­‐Christelijk, rk= Rooms-­‐Katholiek, ob=overig bijzonder,
ref=reformatorisch, o= openbaar
11

5. Octho, St. Openbaar Primair Onderwijs Tholen (o)
6. St. voor Openbaar Primair Onderwijs in de gemeenten Noord-­‐Beveland en Goes, NOBEGO (o)
7. Openbaar Onderwijs Borsele (o)
8. Perspectief, vereniging voor Protestants-­‐Christelijk en Rooms-­‐Katholiek Onderwijs te
Vlissingen (pc/rk)
9. Primas-­‐scholengroep, vereniging. voor Christelijk BasisOnderwijs in de gemeenten Veere en
Noord-­‐Beveland (pc)
10. Radar, Vereniging voor Protestants-­‐Christelijk Onderwijs Schouwen (pc)
11. Scholengroep ProBaz, Ver. Protestants-­‐Christelijk Basisonderwijs Midden Zeeuws-­‐Vlaanderen
(pc)
12. St. Confessioneel Basisonderwijs West Zeeuws-­‐Vlaanderen, SCOBA (pc, rk/pc en rk)
13. St. Openbaar Primair Onderwijs in de gemeente Sluis, St. Escaldascholen (o)
14. St. Katholiek Onderwijs Borsele (SKOB) (rk)
15. St. Facetscholen voor openbaar primair onderwijs te Kapelle (o)
16. St. voor Katholiek Onderwijs in Midden Zeeuws-­‐Vlaanderen, Kapriom (rk)
17. St. Katholiek Onderwijs Hulst (rk)
18. St. Openbaar Basisonderwijs Schouwen-­‐Duiveland OBASE (o)
19. St. voor Rooms-­‐Katholiek en interconfessioneel basisonderwijs in Noord-­‐ en Midden-­‐
Zeeland, st. Prisma (rk en rk/pc)
20. Ver. Prot. Chr. Onderwijs Tholen (pc)
21. Ver. voor Chr. Onderwijs Middelburg (pc)
22. Open Basis, onderwijsorganisatie voor Openbaar Primair Onderwijs te Midden-­‐ en Oost-­‐
Zeeuws-­‐Vlaanderen (o)
23. St. Kath./Prot. Chr. Ond. Lowys Porquin te Tholen en West Brabant (pc en rk)
24. Landelijk Onderwijs Varende Kleuters (ob/pc/rk/)
25. Ver. Gereformeerd Primair Onderwijs West-­‐ Nederland (ref)
26. Ver. De Vrije School (ob)
In Zeeland is op 1 januari 2010 binnen de reformatorische schoolbesturen, die wel nog vaak één
enkele school bestuurden, een bestuurlijke samenwerking (federatie) tot stand gebracht, waardoor
schaalvergroting verder wordt doorgevoerd. De Federatie Zeeland West en de Federatie Noord-­‐ en
Oost Zeeland zullen dan als één federatie verder gaan. Het gaat om de volgende schoolbesturen.
1. Ver. tot het verstrekken van Onderwijs op Gereformeerde Grondslag te Middelburg (Herman
Faukeliusschool te Middelburg en de Petrus Immenschool te Middelburg )
2. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op Gereformeerde Grondslag te Aagtekerke (Jhr.
W. Versluysschool te Aagtekerke)
3. Ver. tot het verstrekken van onderwijs op Gereformeerde Grondslag te Borssele (Ds. G.H.
Kerstenschool te Borssele)
4. Ver. voor Christelijk basisonderwijs op reformatorisch grondslag te Goes (Koelmanschool)
5. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op gereformeerde grondslag te ’s-­‐Gravenpolder
(Koningin Julianaschool te ’s-­‐Gravenpolder)
6. Ver. tot het verstrekken van christelijk basisonderwijs op reformatorische grondslag te
Kapelle-­‐Biezelinge en omgeving (Juliana van Stolbergschool te Kapelle)
7. Ver. tot het verstrekken van onderwijs op gereformeerde grondslag te Krabbendijke (De
Julianaschool te Krabbendijke)
12

8. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op Reformatorische Grondslag te Kruiningen (Dr.
A. Comrieschool te Kruiningen)
9. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op reformatorische grondslag te Meliskerke
(Boazschool te Meliskerke)
10. Ver. School met de Bijbel te Nieuwerkerk (School met de Bijbel te Nieuwerkerk)
11. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op Gereformeerde Grondslag te Oostdijk
(Christelijke basisschool “De Bornput” te Oostdijk)
12. Ver. tot het verstrekken van basisonderwijs op Reformatorische Grondslag te Oosterland,
(Ds. J. Bogermanschool te Oosterland)
13. Ver. voor christelijk basisonderwijs op reformatorische grondslag te Oostkapelle (Eben-­‐
Haëzerschool te Oostkapelle)
14. Ver. voor het verstrekken van Reformatorisch onderwijs op Gereformeerde Grondslag te
Rilland (Christelijke School “De Zandbaan” te Rilland)
15. Ver. tot verstrekken van onderwijs op Reformatorische Grondslag te Scherpenisse (Groen van
Prinstererschool te Scherpenisse)
16. Ver. tot stichting en instandhouding van Scholen met de Bijbel te Sint Annaland (School met
de Bijbel te Sint Annaland)
17. Ver. De school met de Bijbel te Sint Maartensdijk (Juliana van Stolbergschool te Sint
Maartensdijk)
18. Stichting Basisonderwijs op Gereformeerde Grondslag te Sint Philipsland (Koningin
Julianaschool te Sint Philipsland)
19. Ver. voor basisonderwijs op Gereformeerde Grondslag te Tholen (Eben-­‐Haëzerschool te
Tholen)
20. Ver. tot het verstrekken van schoolonderwijs op reformatorische grondslag te Vlissingen
(Graaf Jan van Nassauschool te Vlissingen)
21. Ver. tot het verstrekken van onderwijs op Gereformeerde Grondslag te Waarde (Christelijke
School “D’n Akker” te Waarde)
22. Ver. voor het verstrekken van basisonderwijs op reformatorische grondslag te
Wolphaartsdijk (Johannes Calvijnschool te Wolphaartsdijk)
23. Ver. tot verstrekken van Basisonderwijs op Gereformeerde Grondslag te Yerseke (Ds. G.H.
Kerstenschool te Yerseke)
In Zeeland zijn de volgende schoolbesturen zogenaamde een-­‐pitters, deze besturen één school.
1. Bestuur Vlissingse Schoolvereniging (school van VSV)(ob)
2. Montessori Vereniging Tholen (De Kraal) (ob)
3. Montessori Vereniging Zeeland (Montessorischool te Goes) (ob)
4. Stichting voor basisonderwijs op algemene grondslag te Middelburg (ABS) (ob)
5. Ver. tot bevord van Chr Sch Ond (Op Dreef te Bruinisse) (pc)
6. St. tot Verstr. Ond. Geref. Grondslag Uitg GG in Ned (Joos van Larenschool te Arnemuiden)
(ref)
7. St. tot het verstrekken van Onderwijs op Gereformeerde Grondslag Goes (Dr. C.
Steenblokschool) (ref)
8. St. Vrije School Zeeland Middelburg (Vrije School Zeeland) (ob)
9. St. tot Verstr Ond op Gg Uitg Geref Gem in Ned (Rehobothschool te Stavenisse) (ref)
13

10. Ver. tot Verstr van Onderwijs op Gereformeerde Grondslag Terneuzen (Ds D. L.
Aangeenbrugschool) (ref)
11. St. Verstr Ond op Geref Grondslag Ger Gem in Ned (Ds Pieter van Dijkeschool te Bruinisse)
(ref)
3.3 Basisscholen en leerlingen in Zeeland
Op 1 oktober 2009 telde het Cfi in Zeeland 233 basisscholen. Dat zijn basisscholen met een apart
BRIN-­‐nummer (het door het ministerie van OCW toegekende unieke nummer voor een school,
waaraan ook de bekostiging is gekoppeld). Daarmee heeft een gemiddelde basisschool in Zeeland
149 leerlingen. Een gemiddelde basisschool in Nederland heeft 225 leerlingen (Inspectie van het
onderwijs, 2010). Het basisonderwijs in Zeeland is kleinschalig.
De kleinste school ligt in Zaamslag en telt 19 leerlingen. Deze school verhuist binnenkort, samen met
een andere school in Zaamslag, naar Othene, de nieuwste uitbreidingswijk van Terneuzen. Er mag
verwacht worden dat de leerlingenaantallen op deze scholen daardoor zullen toenemen. In de kern
Zaamslag blijft dan nog een school gevestigd. De grootste school staat in Middelburg en heeft 549
leerlingen.
Scholen kunnen ook nevenvestigingen hebben. Deze nevenvestigingen worden lokaal ook veelal
gewoon als aparte scholen gezien, maar zijn het feitelijk niet (bekostigingssystematiek). In vijf
gemeenten zijn scholen met nevenvestigingen (Borsele, Middelburg, Reimerswaal, Schouwen-­‐
Duiveland, Vlissingen). In Borsele heeft één school zelfs drie nevenvestigingen. De kleinste
nevenvestiging (de schoollocatie in Ellewoutsdijk) heeft inmiddels al drie jaar achter elkaar minder
dan 23 leerlingen. Deze schoollocatie heeft dan ook ondanks alle protesten en acties vanuit de kern
en de gemeente haar deuren moeten sluiten. De kleinste nevenvestiging staat nu in 's-­‐Heer
Abtskerke met 36 leerlingen. Niet alle schoollocaties in Zeeland zijn bekend bij het Cfi. Zo zijn in de
gemeente Middelburg en Vlissingen en in de kern Schore locaties waar basisonderwijs wordt
gegeven, maar die niet als scholen of nevenvestigingen staan geregistreerd en dus ook niet als
zodanig worden bekostigd door het rijk.
We noemen verder in dit rapport locaties waar basisonderwijs wordt gegeven gewoon scholen. Dit
geldt voor de bij het CFI bekende nevenvestigingen én de schoollocatie in Schore.
Op 1 oktober 2009 zijn er 35 scholen met minder dan 50 leerlingen en 78 scholen met minder dan 80
leerlingen.
schoolgrootte
minder dan 23 ll 23-­‐50 ll 50-­‐80 ll 80-­‐100 ll 100 of meer ll Totaal
regio
Oosterschelderegio 2 16 19 13 68 118
Walcheren 0 4 5 5 40 54
Zeeuws-­‐Vlaanderen 1 12 19 6 34 72
Totaal 3 32 43 24 142 244
Tabel 1 Aantal scholen naar leerlingenaantal per regio 1 oktober 2009
14

In 2002 waren er nog 252 basisschoollocaties. In de periode 2002-­‐2009 zijn twee scholen opgeheven;
een Protestants-­‐Christelijke school in Colijnsplaat en een openbare basisschool in Noordgouwe. Deze
laatste was ook de enige basisschool in Noordgouwe. In zes kernen zijn steeds twee scholen tot één
nieuwe school gefuseerd (Arnemuiden, Breskens, Meliskerke, Sas van Gent, Schoondijke,
Vlissingen).
Op 1 oktober 2009 zijn er 39 scholen in Zeeland met minder leerlingen dan de gemeentelijke
opheffingsnorm die geldt voor basisscholen. Alleen in de gemeenten Sluis en Noord-­‐Beveland
hebben alle scholen nog steeds meer leerlingen dan de gemeentelijke opheffingsnorm.
Basisschoolleerlingen 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
BORSELE 2413 2430 2441 2462 2423 2389 2371 2342
GOES 3550 3551 3544 3575 3573 3508 3496 3439
HULST 2375 2370 2400 2394 2401 2412 2385 2277
KAPELLE 1235 1248 1212 1211 1284 1277 1298 1332
MIDDELBURG 4472 4518 4530 4554 4569 4585 4557 4576
NOORD-­‐BEVELAND 557 551 565 571 570 579 565 558
REIMERSWAAL 2373 2380 2425 2421 2392 2410 2395 2368
SCHOUWEN-­‐
DUIVELAND 3229 3225 3255 3227 3164 3172 3126 3090
SLUIS 2085 2063 2004 1955 1928 1851 1816 1766
TERNEUZEN 5112 4996 4965 4895 4810 4769 4702 4594
THOLEN 2851 2891 2885 2908 2948 2919 2829 2813
VEERE 2296 2291 2296 2263 2249 2239 2183 2101
VLISSINGEN 3905 3842 3737 3714 3629 3608 3558 3498
ZEELAND
36453 36356 36259 36150 35940 35718 35281 34754
Tabel 2 Totaal aantal basisschoolleerlingen per gemeente, 2002-­‐ 2009
Het leerlingenaantal is tussen 2002 en 2009 gedaald met 1.699 leerlingen. Het sterkst daalden de
leerlingenaantallen in de gemeenten Sluis, Terneuzen en Vlissingen. In Middelburg en Kapelle was
nog sprake van een stijging van het aantal basisschoolleerlingen.
15

Figuur 2 Ontwikkeling basisschoolleerlingen per gemeente, 2002-­‐ 2009
In Zeeland gaan de meeste leerlingen naar een openbare school, gevolgd door PC-­‐scholen. Tussen
2002 en 2009 is het aantal leerlingen op Zeeuwse basisscholen met 5% gedaald. De grootste daling
zien we bij het openbaar onderwijs, gevolgd door het RK-­‐onderwijs. Het overig bijzonder onderwijs
(o.a. Vrije School en Montessori-­‐onderwijs) heeft een kleine groei van het leerlingenaantal weten te
realiseren.
Figuur 3 Ontwikkeling aantal Zeeuwse basisschoolleerlingen naar richting, 2002-­‐ 2009
De bevolkingsopbouw van Zeeland in 2010 laat duidelijk zien dat Zeeland sterk vergrijsd is en
ontgroend (zie figuur 4). Elk leeftijdscohort in het basisonderwijs in Zeeland (totaal aantal van een
bepaalde leeftijd) was tot voor kort steeds ruim boven de 4.000 leerlingen groot. In de grafiek is goed
te zien dat de afname van kinderen in de basisschoolleeftijd in Zeeland zich voltrekt ‘van onder op’,
dat wil zeggen startend bij de jongste leeftijdscohorten.
16

Figuur 4 Bevolkingsopbouw Zeeland 2010 (Bron:CBS)
De verhouding tussen het aantal leerlingen op basisscholen en de basisgeneratie (4 t/m 11-­‐jarigen en
30% van de 12-­‐jarigen) is door de jaren heen stabiel en ligt voor Zeeland op 93%. Er is dus sprake van
enige ‘weglek’ uit het regulier basisonderwijs in Zeeland (naar andere provincies, naar België en naar
het speciaal onderwijs). Bij de prognoses zullen we hiermee rekening houden.
3.4 Schoolkeuze
Ouders zijn vrij in het kiezen van een school voor hun kind. Ouders zijn ook de primair
verantwoordelijken voor de opvoeding van hun kind(eren). Zij hebben dus een belangrijke bepalende
invloed op de schoolgrootte. Dit wordt des te belangrijker voor een school die in de gevarenzone zit
wat leerlingenaantal betreft. In 1994 is in Zeeuwse steden uitgebreid onderzoek gedaan naar
schoolkeuzeprocessen (Van der Wouw, 1994). Daaruit bleek dat ouders aangeven de afstand tot een
school als een belangrijk gegeven te beschouwen bij de keuze, dat voor hen vaak denominatie
minder belangrijk is en dat zij van de kwaliteit van scholen weinig afweten, maar er graag op zouden
willen kiezen. Inmiddels is in de communicatie van scholen rond de kwaliteit van de school veel
verbeterd en zijn ouders onder andere via openbare inspectierapporten beter in staat die kwaliteit te
volgen.
17

In het onderzoek van de Jeugdmonitor Zeeland wordt om de vier jaar alle ouders in Zeeland van
kinderen die de vierjarige leeftijd bereiken in dat jaar gevraagd naar hun schoolkeuzemotieven (hier
tellen alle kinderen mee, dus ook de kinderen die naar het speciaal onderwijs gaan).
Daarbij kunnen zij aangeven wat voor hen de twee belangrijkste redenen zijn om een basisschool te
kiezen voor hun kind en welke de twee minst belangrijke redenen zijn (voor een overzicht van
antwoordmogelijkheden zie figuur 6). Dit onderzoek is uitgevoerd in de jaren 2001, 2005 en 2009.
Figuur 5 Redenen voor schoolkeuze
De nabijheid van de school wordt daarbij steeds het meest genoemd als een van de twee
belangrijkste schoolkeuzemotieven en het blijkt tussen 2001 en 2009 door een toenemend aantal
ouders als zodanig genoemd te worden. Ook de argumenten dat de school dezelfde
levensovertuiging als de ouder aanhangt en dat het de beste school in de omgeving is worden door
meer ouders belangrijk gevonden. In kernen waar geen school is, wordt het kwaliteitsargument vaker
belangrijk genoemd, terwijl levensbeschouwing en afstand voor minder ouders belangrijk lijkt.
In de gemeenten Hulst en Noord-­‐Beveland vinden we in alle drie de onderzoeksjaren de meeste
ouders die afstand belangrijk vinden. De aansluiting bij de eigen manier van opvoeden en dat de
school uitgaat van dezelfde levensbeschouwing zijn daarna de twee meest genoemde motieven.
In de gemeenten Tholen en Reimerswaal spelen deze motieven een duidelijk belangrijkere rol dan in
de andere gemeenten van Zeeland. Dit hangt samen met het relatief grote aantal ouders met een
reformatorisch religieuze achtergrond dat in die gemeenten woont.
18

De motieven die het meest worden genoemd als onbelangrijk zijn dat de school veel leerlingen aan
HAVO/VWO weet af te leveren en of er weinig buitenlanders op de school zitten. Wanneer we de als
belangrijk aangemerkte motieven een positieve score 1 toekennen en de onbelangrijke motieven een
negatieve score 1 toekennen en niet genoemde motieven een 0, dan krijgen we zicht op het relatieve
belang van de motieven voor ouders. In de volgende figuur zijn de gemiddelde scores voor alle drie
de jaren tezamen per motief weergegeven. Ook dan blijkt dat afstand het meest belangrijke motief
is. Voor een meerderheid (54%) is het een zeer belangrijk motief, terwijl het voor 12% van de ouders
een zeer onbelangrijk motief is.
Figuur 6 Belang van schoolkeuzemotieven
Er zijn grote verschillen tussen woonplaatsen en de mate waarin ouders aangeven de nabijheid van
een school het belangrijkst te vinden. In Tholen, Nieuwdorp, Rilland, Noordgouwe en Serooskerke
op Schouwen-­‐Duiveland geven zelfs meer ouders aan het één van de twee onbelangrijkste motieven
te vinden dan het aantal ouders dat het als één van de twee belangrijkste motieven aanmerkt.
Daaronder zijn twee kernen (Noordgouwe en Serooskerke) waar geen basisschool meer is.
In Oudelande, Kattendijke, Overslag, Schore en Waterlandkerkje daarentegen geeft 100% van de
ouders aan dat de nabijheid van de school voor hen één van de twee belangrijkste redenen is voor de
schoolkeuze. Daaronder zijn tenminste twee woonplaatsen waar de basisschool in de gevarenzone
zit (Schore en Waterlandkerkje).
19

De aan-­‐ of afwezigheid van een school lijkt daarmee een duidelijke invloed te hebben op het belang
dat ouders hechten aan de nabijheid. Vanwege de kleine aantallen is een definitieve conclusie hier
niet mogelijk.
3.5 Verdeling van leerlingen over de kernen
In de Sociale Staat van Zeeland (Scoop, 2009) worden 127 kernen in Zeeland onderscheiden. Het
inwonertal en ook de basisgeneratie voor het basisonderwijs (4-­‐11-­‐jarigen plus 30% van de 12-­‐
jarigen) varieert sterk over deze kernen. In tweederde van de kernen is de omvang van de
basisgeneratie meer dan 100 kinderen. De verwachting is dat dit over tien jaar nog maar in iets meer
dan de helft van de kernen het geval zal zijn. In een kwart van de kernen wonen dan minder dan 50
kinderen van de basisschoolleeftijd.
Omvang
basisgeneratie
2010 2021 (prognose)
Aantal kernen % Aantal kernen %
minder dan 50 20 16 32 25
50-­‐80 16 13 19 15
80-­‐100 9 7 8 6
meer dan 100 82 65 68 54
Tabel 3 Kernen in Zeeland naar omvang van de basisgeneratie
In zijn algemeenheid is de basisgeneratie in een kern een heel goede voorspeller van het aantal
leerlingen op de school of scholen in die kern. Figuur 7 maakt dit duidelijk. Oppervlakkig gezien kan
dus de conclusie zijn dat het basisonderwijs een voorziening voor de kern is.
In de kernen die boven de referentielijn liggen, gaan meer leerlingen naar de basissch(o)ol(en) in die
kern dan verwacht mag worden op basis van de omvang van de basisgeneratie. De school/scholen in
deze kernen, vooral als zij ver boven de lijn uitkomen, trekken leerlingen uit de omgeving aan. Zij
hebben daarmee een centrumfunctie voor het basisonderwijs en zijn te bestempelen als dragende
kernen voor het basisonderwijs. Kernen die onder de referentelijn liggen ‘verliezen’ juist leerlingen
aan andere kernen.
20

Figuur 7 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat.
Bij de stedelijke kernen valt op dat Goes en Middelburg het sterkst fungeren als dragende kern voor
het basisonderwijs. Er zitten immers veel meer kinderen op school dan er wonen. Een of meerdere
basisscholen trekken daar dus leerlingen uit de omgeving. Terneuzen heeft die functie ook, maar
duidelijk minder, terwijl de stad Vlissingen die functie helemaal niet heeft.
Wanneer we verder inzoomen zien we dat de conclusie dat het basisonderwijs een voorziening voor
de kern is ook voor de dorpen duidelijk nuance behoeft. In een aantal kernen gaan beduidend meer
leerlingen naar school dan op basis van de omvang van de basisgeneratie mag worden verwacht,
terwijl in een aantal kernen het omgekeerde het geval is. In het eerste geval trekt een kern dus ook
leerlingen (‘trekker’) uit de omgeving, terwijl in het tweede geval leerlingen weglekken (‘lekker’). Dit
is overigens niet voor alle kernen altijd een stabiel gegeven. Door de jaren heen varieert die
aantrekking en weglek per kern en kan een kern ook van trekker een lekker worden of omgekeerd.
In figuur 8 is te zien dat Ellewoutsdijk, Schore en Retranchement kernen zijn die in 2002 nog ‘trekker’
waren, maar in 2009 duidelijk ‘lekker’ zijn geworden. Noordwelle en Dreischor zijn de meest in het
oog springen de voorbeelden van kernen die van ‘lekker’ naar ‘trekker’ zijn gegaan.
21

Figuur 8 Mate waarin kern leerlingen trekt/lekt in procenten van de basisgeneratie in 2002 en 2009
De vraag is natuurlijk interessant waarom de ene kern een ‘trekker’ is en de andere kern niet en
waarom een kern aantrekkingkracht wint of verliest. Dat is echter niet gemakkelijk te beantwoorden
omdat het schoolkeuzeproces zo sterk afhankelijk is van de specifieke context waarin die plaatsvindt
(Van der Wouw, 1994). Behalve algemene keuzemotieven en de identiteit en het imago van het
onderwijsaanbod ter plaatse, speelt de praktische situatie van ouders bijvoorbeeld wat werk en de
mogelijkheden van opvang betreft immers ook een belangrijke rol bij waar ouders hun kinderen
uiteindelijk naar school sturen.
22

Figuur 9 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat. Figuur gericht op kernen met
basisgeneratie tussen 400-­‐1100 kinderen.
In het provinciale beleid worden de kernen Zierikzee, Tholen, Hulst en Oostburg aangemerkt als
zogenaamde dragende kernen. Inwoners van omliggende kernen worden geacht in hun behoefte aan
voorzieningen gericht te zijn op deze dragende kern. Voor het basisonderwijs blijkt echter dat van de
grotere plattelandskernen Axel nog het meest aanspraak kan maken op de titel dragende kern. Van
kernen met een basisgeneratie van meer dan 400 kinderen heeft Axel immers relatief de meeste
instroom van elders. Hulst maakt de status als dragende kern voor wat het basisonderwijs betreft het
minst waar. Ook Bruinisse, Kapelle en Heinkenszand zijn voor het basisonderwijs dragende kernen.
Opmerkelijk is dat in ’s Gravenpolder, een kern die door de gemeente Borsele als dragend wordt
gezien, juist sprake is van weglek. En ook de grotere kernen in de gemeente Reimerswaal blijken voor
het onderwijs geen dragende kernen te zijn.
23

Figuur 10 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat. Figuur gericht op kernen met
basisgeneratie tussen 200-­‐400 kinderen.
In de Zeeuwse kernen met een basisgeneratie tussen de 200 en 400 kinderen zien we ook kernen
waar meer kinderen op school zitten dan verwacht op basis van het aantal in de kern wonende
kinderen. Breskens, Kloosterzande, Oostkapelle, Aagtekerke en Wolphaartsdijk springen er het
meest uit. Er zijn ook kernen waar de weglek relatief omvangrijk is, zoals in Clinge, Koewacht,
Zaamslag, Sas van Gent, Hoek en Kloetinge.
In kernen met een basisgeneratie tussen 100 en 200 kinderen zien we vooral veel weglek in Sint-­‐
Laurens, Biezelinge en Nieuw-­‐Namen. Dat zijn kernen die tegen een andere kern aanliggen. In
Nieuwdorp, Kortgene en Poortvliet is ook behoorlijke weglek. In Stavenisse en Borssele zien we juist
veel kinderen van elders naar school gaan. In deze kernen zijn relatief grote reformatorische scholen
gehuisvest.
24

Figuur 11 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat. Figuur gericht op kernen met
basisgeneratie tussen 100-­‐200 kinderen.
25

In kernen met 50-­‐100 kinderen in de basisschoolleeftijd zien we dat uit Baarland, Hengstdijk, Eede,
Nisse, Hoedekenskerke, Hoofdplaat en Scharendijke relatief veel kinderen elders naar school gaan. In
Baarland gaat een ruime meerderheid van de kinderen naar een school buiten het dorp. In Renesse,
Wilheminadorp, Biggekerke, Kwadendamme en Ouwerkerk gaan juist (iets) meer kinderen naar
school dan er wonen in die kernen. In Noordgouwe is geen basisschool meer. De scholen in
Brouwershaven en Wissenkerke trekken duidelijk leerlingen uit de omgeving.
Figuur 12 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat. Figuur gericht op kernen met
basisgeneratie tussen 50-­‐100 kinderen.
26

Figuur 13 Aantal leerlingen dat in een kern naar de basisschool gaat afgezet tegen de basisgeneratie woonachtig in die kern. De
referentielijn geeft de verwachting aan dat 95% van de basisgeneratie naar de basisschool gaat. Figuur gericht op kernen met
basisgeneratie tot 50 kinderen.
In de kernen met een basisgeneratie tot 50 kinderen zien we dat 7 kernen inmiddels geen
basisschool meer hadden in 2009. Daar is inmiddels ook Ellewoutsdijk bij gekomen. Ellemeet en
Noordwelle hebben opvallend veel leerlingen in verhouding tot de basisgeneratie. Bijna de helft van
de kinderen in Terhole gaat elders naar school.
In het licht van de dalende leerlingenaantallen vinden we in kernen met een basisgeneratie tot 50
kinderen de kernen met een basisschool die in de echte gevarenzone zitten. Hier is de kans het
grootst dat zij het vereiste aantal leerlingen in de toekomst niet meer zullen halen.
27

3.6 Afnemende leerlingenaantallen
In de periode 2002-­‐2009 is de basisgeneratie voor het basisonderwijs en ook het aantal leerlingen op
de basisschool in de kern in het merendeel van de Zeeuwse kernen in omvang afgenomen. In 83
kernen daalde ook het aantal leerlingen op de in de kern gevestigde basisschool of –scholen. In 32
kernen is het aantal juist gestegen. De grootste dalers zijn de steden Vlissingen (-­‐321), Terneuzen (-­‐
206) en de kern Breskens (-­‐117). Grootste stijger is Middelburg (+187), gevolgd door Tholen (+99).
Figuur 14 Ontwikkeling in basisgeneratie en basisschoolleerlingen in de Zeeuwse kernen 2002-­‐2009.
Grijpskerke is een van de weinige kernen waar het aantal leerlingen op de basisschool is gestegen
terwijl het aantal kinderen in de basisschoolleeftijd is afgenomen. Dit is het gevolg geweest van de
sluiting van een school in Meliskerke. Serooskerke op Walcheren, Sas van Gent en Axel zijn
voorbeelden van kernen waar juist de basisscholen minder leerlingen kregen, terwijl de
basisgeneratie groeide. Voor Axel betekende dit dat de aantrekkingskracht van elders is afgenomen,
terwijl bij Serooskerke en Sas van Gent de weglek is versterkt.
3.7 Kernen met meer dan één school
In Zeeland is in de meerderheid van de kernen maximaal één school aanwezig (tabel 4). De
problematiek van afnemende leerlingenaantallen speelt echter niet alleen in de kleine kernen van
Zeeland, waar de school uit het dorp dreigt te verdwijnen. Ook in dorpen en steden waar nog meer
dan één school staat, vormen afnemende leerlingenaantallen in toenemende mate een bedreiging
voor het voortbestaan van scholen. Ook daar treffen we immers nu al scholen aan met minder
leerlingen dan de gemeentelijke opheffingsnorm.
28

Aantal scholen in
de kern
Aantal kernen
Gemiddelde
omvang
basisgeneratie
0 8 29
1 66 109
2 28 241
3 15 472
4 > 10 1609
Totaal 127 294
Tabel 4 scholen, kernen en basisgeneratie
De problematiek wordt hier wel anders beleefd omdat het niet de laatste school in de kern betreft.
Hier speelt vooral de thematiek van denominaties en gaat het bij sluiting van een school om verlies
aan diversiteit van onderwijs. Het is moeilijk te voorspellen hoe schoolkeuzeprocessen zullen gaan
verlopen wanneer bij fors afnemende leerlingenaantallen scholen in verhevigde concurrentie tot
elkaar komen te staan. De reformatorische scholen hebben daarbij nog het meest uitgesproken
profiel en gekende achterban.
Er zijn nu 10 kernen met 4 of meer scholen in Zeeland. Daar is sprake is van een behoorlijke
diversiteit aan keuzemogelijkheden voor ouders. In de vier stedelijke centra Middelburg, Vlissingen,
Goes en Terneuzen zijn in alle gevallen meer dan 10 scholen en dus ook meerdere scholen van
eenzelfde denominatie. In figuur 15 is te zien hoe de denominatieve diversiteit per kern over de
provincie is verspreid. In grote delen van Zeeland is er slechts één denominatie in een kern.
Reimerswaal is de gemeente met de grootste denominatieve diversiteit in Zeeland in haar kernen.
29

Figuur 15 Denominatieve diversiteit in het basisonderwijs per kern
Door de afnemende leerlingenaantallen zal in de steden op wijkniveau eenzelfde
instandhoudingprobleem ontstaan als in de dorpen. Ook daar kan het gaan om het voortbestaan van
de laatste school in de wijk of het verdwijnen van diversiteit aan denominaties. De ingewikkelde
regelgeving rond instandhouding maakt het echter moeilijk om goede inschattingen te maken wat er
gaat gebeuren. Bovendien zijn wijkgrenzen veel minder hard dan dorpsgrenzen en ligt voor veel
ouders in een wijk de meest nabij gelegen school juist in de naburige wijk. Hetzelfde geldt ook voor
kernen die tegen elkaar aan liggen zoals Kapelle en Biezelinge of Kloetinge en Goes.
3.8 Conclusies
Het Zeeuwse basisonderwijs is bestuurlijk georganiseerd in denominaties die we onder kunnen
brengen in een zestal categorieën: Openbaar, PC, RK, Reformatorisch, Overig bijzonder en
samenwerking pc/rk. In de afgelopen jaren heeft een aantal bestuurlijke fusies er voor gezorgd dat
het aantal besturen die een enkele school bestuurt sterk is verminderd. Daarbij zijn ook fusies tussen
verschillende denominaties. Dat betekent nog niet dat de identiteit van afzonderlijke scholen
verandert. Op dit moment is er in Zeeland slechts één voorbeeld van een echte
samenwerkingsschool. Daar waarborgt de openbare school ook de Protestants-­‐Christelijke identiteit.
Het bestuurlijk niveau van het basisonderwijs begint wel steeds meer de lokale en gemeentelijke
context te overstijgen en zich op regionaal niveau te organiseren. In meer dan de helft van de
Zeeuwse kernen staat slechts één school en is feitelijk geen sprake van denominatieve diversiteit.
Afstand is voor de meeste ouders de belangrijkste reden om een school te kiezen. Er is daardoor een
sterke relatie tussen de omvang van de basisgeneratie en het leerlingenaantal op de scholen in een
kern. De Reformatorische gemeenschappen in Zeeland verkiezen nog het meest de denominatieve
keuze boven de school in de kern. Dat uit zich onder andere in relatief grote leerlingenaantallen die
30

naar de reformatorische scholen gaan in Borssele en Stavenisse. Er zijn in 2009 in Zeeland 8 kernen
zonder basisschool. Deze kernen worden door de inwoners niet als minder leefbaar ervaren dan
kernen met een basisschool. Als ouders geen school in hun eigen kern hebben, speelt de kwaliteit
van de school een veel belangrijkere rol bij de schoolkeuze. Dit lijkt zelfs belangrijker dan de
aansluiting bij de eigen levensbeschouwing.
Omdat Zeeland bestaat uit veel (vaak kleine) kernen zijn ook de basisscholen vaak klein. Vanuit de
inspectie van het onderwijs worden scholen als klein bestempeld wanneer zij minder dan 100
leerlingen hebben, hetgeen betekent dat 42% van de scholen in Zeeland kleine scholen zijn. Vanuit
bekostigingsperspectief worden scholen zelfs al als klein aangemerkt wanneer zij minder dan 145
leerlingen hebben en dan is 60% van de scholen in Zeeland ‘klein’. Dit betekent dat een ruime
meerderheid van de basisscholen in Zeeland een kleine scholentoeslag ontvangt.
De wetgeving rond de instandhouding van scholen is vrij ingewikkeld, maar er zijn in 2009 in Zeeland
39 scholen met volgens de gemeentelijke opheffingsnorm te weinig leerlingen en drie scholen die
zelfs minder dan 23 leerlingen hebben. De bevolkingsopbouw van Zeeland laat zien dat er de
komende jaren veel minder leerlingen de basisschool zullen instromen dan dat er de basisschool
zullen verlaten. Het basisonderwijs gaat fors krimpen.
De sterke relatie tussen de omvang van de basisgeneratie in een kern en het aantal leerlingen in die
kern behoeft nuancering. De analyses van de verdeling leerlingenaantallen en basisgeneratie laten
zien dat er kernen zijn die duidelijk een centrumfunctie hebben voor de omgeving, terwijl leerlingen
uit andere kernen ‘weglekken’. Dit is overigens een dynamisch gegeven en kan door de jaren heen
verschuiven. Onder de kleinere kernen treffen we minder van deze dragende kernen aan dan onder
de grote.
31

Hoofdstuk 4
Ontwikkelingen
4.1 Basisgeneratie
Volgens de provinciale prognose zal het aantal basisschoolleerlingen de komende 10 jaar afnemen
met 17%. Ook daarna wordt nog een daling verwacht, maar die is minder omvangrijk dan ons in de
eerstkomende jaren te wachten staat. Niet in alle gemeenten zal die daling even sterk zijn. In Noord-­‐
Beveland en Sluis zijn de sterkste dalingen te verwachten, terwijl de basisgeneraties in Middelburg en
Reimerswaal welhaast stabiel blijven.
Figuur 16 Afname basisgeneratie basisonderwijs, 2009-­‐2020 (%) (Bron: Provincie Zeeland)
4.2 Prognoses van gemeenten
Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de huisvesting van basisscholen en laten mede daarom ook
prognoses opstellen voor leerlingenaantallen per school. Pronexus BV levert voor de meeste
gemeenten in Zeeland deze prognoses aan. De gemeenten Noord-­‐Beveland en Veere stellen zelf
geen prognoses op voor het basisonderwijs. Zij hanteren de prognoses die ze ontvangen van
schoolbesturen. Van drie andere gemeenten zijn geen gegevens ontvangen (Middelburg, Terneuzen,
32

Vlissingen). De meeste aangeleverde gemeentelijke prognoses stammen uit 2009 en zijn daarmee
redelijk vergelijkbaar met de provinciale prognose.
Pronexus maakt voor haar voorspellingen gebruik van een door de VNG goedgekeurd
prognosemodel. Daarbij worden herkomstgebieden van scholen gedefinieerd (voedingsgebieden) en
wordt de ontwikkeling in de basisgeneraties voor deze voedingsgebieden vooruit berekend.
Vervolgens wordt op basis van deelnamepercentages de toestroom naar elke school berekend en
gecontroleerd voor de uitstroom naar het speciaal onderwijs (ongeveer 5% van de basisgeneratie). In
de prognose wordt ook gekeken naar de ruimte op de woningmarkt. Concreet betekent dit dat het
aantal woningen (inclusief de geplande woningbouw) in een gebied wordt meegewogen in de
prognose. Belangrijke parameters in het model zijn daarmee enerzijds de historische verandering in
de bevolkingsopbouw en met name de geboorten per gebied (mutatiefactor) en anderzijds de te
verwachten instroom als gevolg van woningbouwplannen. Gemeenten kunnen door veel
woningbouw te plannen derhalve een behoorlijke invloed hebben op de prognoses. Er wordt in de
prognoses geen rekening gehouden met het niet doorgaan van woningbouwplannen. Als in
werkelijkheid de ontwikkeling in de leerlingenaantallen lager uitkomt dan de prognose, verwijst
Pronexus daarbij vaak naar het niet gerealiseerd zijn van geplande woningbouwprojecten. De
volgende figuur laat voorspellingen in leerlingenontwikkeling zien die voor een aantal gemeenten
zijn gemaakt.
Figuur 17 Gemeentelijke prognoses ontwikkeling leerlingenaantallen 2009-­‐2020 (%) (Bron: Pronexus, gemeenten)
Wanneer we de afname in de basisgeneratie per gemeente zoals door de Provinciale prognose 2009
voorspeld, vergelijken met deze gemeentelijke prognoses vinden we een systematisch verschil. De
gemeentelijke prognoses zijn allemaal duidelijk optimistischer en voorspellen in Kapelle en
Reimerswaal zelfs stijgingen van leerlingenaantallen.
33

4.3 Prognoses van schoolbesturen
Tien van de 60 schoolbesturen beschikken over prognoses die zijn uitgevoerd door een extern
bureau.
Twee schoolbesturen (Archipel en Open Basis) ontvangen prognoses van Buro Planning Verband
Groningen. Zij doen dit aan de hand van het PVGpro prognosemodel. Deze prognoseberekening is
geheel uitgevoerd volgens de inhoud van het programma van eisen voor leerlingenprognoses van de
VNG.
Vijf schoolbesturen in Zeeland ontvangen prognoses van de Bond Katholiek Primair Onderwijs,
afdeling planning en voorzieningen. De besturenbond berekent de cijfers middels een valide
prognosemodel. Daarin zijn ondermeer de demografische gegevens, de woningvoorraad, het
wervingsgebied en het deelnamepercentage verwerkt. Het betreft de schoolbesturen Kapriom
(Stichting Katholiek Onderwijs in Midden Zeeuws Vlaanderen, prognoses van scholen in de gemeente
Terneuzen), Stichting Katholiek Onderwijs Borsele (prognoses van scholen in de gemeente Borsele),
Stichting Katholiek Onderwijs Hulst (prognoses van scholen in de gemeente Hulst), stichting Prisma,
Katholiek schoolbestuur (prognoses van scholen in de gemeenten Schouwen-­‐Duiveland, Borsele,
Vlissingen, Middelburg , Goes en Reimerswaal) en Stichting De Linie, Stichting voor P.C. en R.K.
onderwijs (prognoses van scholen in de gemeenten Hulst en Terneuzen). De Linie is inmiddels
bestuurlijk gefuseerd met Open Basis en heet nu Stichting Leertij.
Eén schoolbestuur, de Primas Scholengroep (Protestants-­‐Christelijk Onderwijs voor de gemeenten
Veere en Noord-­‐ Beveland) liet in 2007 een prognose uitvoeren door de Besturenraad Protestants-­‐
Christelijk Onderwijs.
Eén schoolbestuur, de Algemene Basisschool Middelburg (ABS), laat een prognose uitvoeren door
VBS consult.
Er was één schoolbestuur (Ver. voor Chr. Onderwijs Middelburg) die aangaf dat ze incidenteel
prognoses laat uitvoeren voor nieuwbouw en verbouw van scholen. Deze prognoses vragen ze altijd
op bij de Besturenraad PCO in Voorburg (niet beschikbaar).
Tenslotte laat één schoolvereniging, de Landelijke Vereniging voor Onderwijs aan Kleuters (LOVK)
regelmatig onderzoek uitvoeren naar het integrale onderwijssysteem van de school door het
onderzoeksbureau AHA Data. Een onderdeel van dit onderzoek is het laten opstellen van een
leerlingenaantalprognose. Hiervoor maakte het onderzoeksbureau gebruik van drie bestanden (1-­‐ de
reeds ingeschreven baby’s en peuters bij de LOVK, 2-­‐ uitkomsten van de enquête gehouden onder
toekomstige ouders waarvan de kinderen nog niet ingeschreven zijn bij de LOVK en 3-­‐ circa 22
kinderen die in juni 2004 op komst waren en dus in de afgelopen periode zijn geboren).
Negenendertig schoolbesturen laten géén prognoses uitvoeren. Zij maken gebruik van gemeentelijke
prognoses en/of maken zelf planningen. Deze laatste zijn korte termijn prognoses, variërend van de
prognose van komend schooljaar tot 2015. Voor het zelf maken van korte termijn planningen
hanteren schoolbesturen eigen berekeningen, bijvoorbeeld op basis van de huidige
leerlingenaantallen of op basis van oktobertellingen uit het verleden. Anderen nemen het
gemiddelde van de instroom in de afgelopen vier jaar, en dan in een tabel steeds de leerlingen uit de
huidige groepen een jaar op te laten schuiven. Een enkele directeur neemt ook de gemiddelde
tussentijdse uitstroom mee. Reformatorische scholen baseren hun eigen berekeningen op
34

doopcijfers die ze van de kerken ontvangen. Er is ook een schoolbestuur die op basis van cijfers van
peuterspeelzalen en geboortes in de kernen een prognose voor de komende telling opstelt. Sommige
schoolbesturen maken gebruik van meerdere prognoses; de prognose die ze op laten stellen door de
bond of een extern bureau, de prognose die ze zelf maken en de gemeentelijke prognose.
Er is daarmee een heel divers palet aan methoden en tijdshorizons die schoolbesturen gebruiken.
Het voert te ver om alle uitkomsten hier te bespreken en te beoordelen. Bovendien zijn alle goed
uitgevoerde prognoses ‘waar’ als je in de uitgangspunten ervan gelooft.
4.4 Prognoses per kern
Het opstellen van prognoses voor specifieke scholen in een dynamische omgeving waarin het aantal
leerlingen sterk daalt en scholen hun deuren moeten sluiten is problematisch. Er ontstaat immers
een verdeelprobleem dat sterk afhankelijk is van de veranderende schoolkeuzes van ouders.
Het aantal basisschoolleerlingen voorspellen dat over 10 jaar of nog later woont in een kleine kern is
eveneens niet gemakkelijk. Een groot deel van die leerlingen is nu nog niet geboren en verhuizingen
van enkele aankomende moeders of gezinnen met kinderen in de basisschoolleeftijd kan het aandeel
kinderen in een kleine kern sterk beïnvloeden.
Toch wagen we hier een poging om een gerichte inschatting van de omvang van de basisgeneratie
per kern in Zeeland te maken. Dit levert een beeld op aan de hand waarvan de discussie over de
organisatie van het basisonderwijs gevoerd kan worden. We hanteren voor deze prognose de
volgende methodiek.
We gaan uit van de provinciale bevolkingsprognose die aantallen geeft voor de basisgeneratie per
gemeente. We nemen het prognosejaar 2021 als beste voorspeller van het aantal
basisschoolleerlingen op 1 oktober 2020. We berekenen de verdeling van de basisgeneratie over de
kernen van een gemeente als het gemiddelde tussen de verdeling in 2009 en de verdeling die zou
ontstaan als we de trend in de basisgeneratie per kern over de periode 2003 tot en met 2010
doortrekken 2 .
2 Voor Cadzand is de prognose gebaseerd op de periode 2006 tm 2010 (heeft te maken met invloed van het
asielzoekerscentrum). Voor de kernen in Terneuzen is de prognose gebaseerd op de periode 2005 t/m 2010 in verband met
het ontbreken van gegevens voor 2004.
35

Figuur 18 Ontwikkeling basisgeneratie 2009-­‐2020
Figuur 18 laat zien dat in vrijwel alle Zeeuwse gemeenten kernen zijn waar de leerlingenaantallen
meer dan 10% zullen dalen. Alleen in de gemeente Vlissingen is de daling in de drie kernen minder
groot.
In de volgende figuren is per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen
2009 en 2020 gegeven met daaronder het aantal basisscholen in die kern.
36

Figuur 19 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Walcheren
Walcheren
Afgemeten aan de gemeentelijke opheffingsnormen hebben Gapinge, Nieuw-­‐ en Sint-­‐Joosland en
Ritthem in 2020 niet voldoende kinderen in de kern wonen voor tenminste één basisschool. Aan de
gehele westkant van Walcheren is de verwachte leerlingendaling meer dan 10% en bedreigt met
name scholen in de kernen met twee of meer scholen. Hier speelt vooral het probleem van de
denominatieve diversiteit.
37

Figuur 20 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Bevelanden
38

Bevelanden
In Zuid-­‐Beveland zullen veel kernen te weinig leerlingen hebben voor een school met meer leerlingen
dan de opheffingsnorm. In de gemeente Noord-­‐Beveland zullen in Kats en Geersdijk niet voldoende
basisschoolleerlingen wonen voor een school.
In de gemeente Goes zullen de kernen Eindewege, Oud-­‐Sabbinge en Kattendijke volgens de
gemeentelijke opheffingsnorm te weinig leerlingen hebben voor een basisschool. In Eindewege en
Oud-­‐Sabbinge is al geen school meer.
In deze regio speelt duidelijk het probleem het bereikbaar houden van basisonderwijs.
Daarnaast speelt in de kernen met meerdere scholen het probleem van de denominatieve diversiteit.
39

Figuur 21 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Schouwen-­‐Duiveland
Schouwen-­‐Duiveland
Afgemeten aan de gemeentelijke opheffingsnorm wonen in 2020 naar verwachting in 6 van de 17
kernen te weinig leerlingen voor één basisschool in de kern. Het probleem hier is het bereikbaar
houden van basisonderwijs. In Brouwershaven en Kerkwerve zal de denominatieve diversiteit onder
druk komen te staan.
40

Figuur 22 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Sluis
Sluis
In zeker vier tot vijf kernen zal mede ook gelet op de weglek naar België de basisgeneratie niet
voldoende zijn voor een school boven de opheffingsnorm. Het probleem hier is het bereikbaar
houden van basisonderwijs.
Daarnaast speelt in de kernen met meerdere scholen het probleem van de denominatieve diversiteit.
41

Figuur 23 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Terneuzen
Terneuzen
In de kernen Overslag en Zandstraat blijft de omvang van de basisgeneratie onder de gemeentelijke
opheffingsnorm.
In de kernen met meerdere scholen en de wijken van de stad Terneuzen speelt het probleem van de
denominatieve diversiteit.
42

Figuur 24 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Hulst
Hulst
In vijf kernen zal het aantal basisschoolleerlingen onder de gemeentelijke opheffingsnorm zijn. In drie
van deze kernen is nog een basisschool.
Het probleem hier is het bereikbaar houden van basisonderwijs.
In de kernen met meerdere basisscholen zal de denominatieve diversiteit gevaar lopen.
43

Figuur 25 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Tholen
Tholen
In de gemeente Tholen zullen in alle onderscheiden kernen voldoende basisschoolleerlingen
aanwezig zijn voor tenminste één school in de kern. In alle kernen behalve in Tholen stad is
tenminste één school die dicht of zelfs onder de gemeentelijke opheffingsnorm zit. Hier speelt vooral
het probleem van de denominatieve diversiteit.
44

Figuur 26 Per kern de omvang en verwachte ontwikkeling in de basisgeneratie tussen 2009 en 2020; daaronder het aantal basisscholen
in die kern -­‐ Reimerswaal en Kapelle
Reimerswaal en Kapelle
In Oostdijk en Schore zullen naar verwachting te weinig leerlingen wonen voor een basisschool in de
kern.
In alle andere kernen in de gemeente Reimerswaal is tenminste één school die dicht of zelfs onder de
gemeentelijke opheffingsnorm zit.
In de gemeente Kapelle is verder alleen in de kern Kapelle één school die niet ruim boven de
gemeentelijke opheffingsnorm zit.
Hier speelt vooral het probleem van de denominatieve diversiteit.
45

4.5 Conclusies
Bij het kijken naar ontwikkelingen in het basisonderwijs gebruiken partijen uiteenlopende
prognoses. De verschillende prognoses geven ook verschillende uitkomsten afhankelijk van de
verwachtingen die in het model worden geformuleerd en de tijdshorizon die wordt gekozen. En elke
goed berekende prognose is ook ‘waar’ als je in de uitgangspunten ervan gelooft.
Lang niet alle schoolbesturen laten leerlingenprognoses voor hun school of scholen opstellen. Vaak
wordt gebruik gemaakt van de prognoses die gemeenten laten maken. De VNG heeft een aantal
richtlijnen geformuleerd voor prognosemodellen. Toch laat de hardheid van de mogelijke
uitgangspunten in die prognose te wensen over. Zo kunnen gemeenten hun (vaak ambitieuze)
woningbouwplannen als uitgangpunt in de prognose laten meenemen, terwijl ze weten dat niet alle
plannen tot realisatie zullen komen. De vergelijking van de gemeentelijke prognoses met de
beleidsarme prognose van de provincie Zeeland levert op dat leerlingenaantallen in de gemeentelijke
prognoses systematisch optimistischer worden voorspeld. Bij de aankomende sterke daling van het
leerlingenaantal in het basisonderwijs, betekent dit dat gemeenten extra voorzichtig moeten zijn
vergaande consequenties te trekken uit deze prognoses. De kans op maatschappelijk desinvesteren
is groot.
Het basisonderwijs gaat fors krimpen, maar niet in alle gemeenten even sterk. De gemeente Noord-­‐
Beveland, Sluis en Schouwen-­‐Duiveland zullen de krimpkoplopers zijn. Volgens de voor dit rapport
opgestelde prognoses per kern zullen in de kernen Zuidzande in de gemeente Sluis en Serooskerke
op Schouwen-­‐Duiveland in 2021 in het geheel geen kinderen in de basisschoolleeftijd meer wonen.
Het grote probleem voor het basisonderwijs in de komende 10 jaar is het bereikbaar houden van
kwalitatief goed en denominatief divers onderwijs.
De verwachting is dat de daling over tien jaar voor een belangrijk deel achter de rug zal zijn en dat
het aantal basisschoolleerlingen in Zeeland dan rond de 29.000 zal schommelen. Deze omvang kan
daarom als stabiel uitgangspunt voor een veranderende organisatie van het basisonderwijs in
Zeeland worden genomen.
46

Hoofdstuk 5
Schoolgrootte en kwaliteit
5.1 Kwaliteit van onderwijs, een veelomvattend begrip
Inleiding
Het begrip kwaliteit van onderwijs is geen eenvoudig te doorgronden begrip. Toch wordt het begrip
in kranten, tijdschriften, op het journaal en in toespraken van politici veelvuldig gebezigd. Zeker de
laatste jaren is er veel aandacht voor de ontwikkeling van een kenniseconomie in Nederland om
gelijke tred te kunnen houden met hoog ontwikkelde landen. Ook in dit verband wordt de relatie
gelegd met kwalitatief hoogwaardig onderwijs.
In wetenschappelijke literatuur is er geen sprake van een allesomvattende invulling van het begrip
onderwijskwaliteit. Wel zijn er een aantal invalshoeken om onderwijskwaliteit invulling te geven.
Deze hangen samen met opvattingen over mens-­‐ en maatschappijbeelden.
Enkele invalshoeken
VPRO uitzending 'Hoogvliegen in Laagland'
Rob Wijnberg deed in dit opzicht een poging onderwijskwaliteit in kaart te brengen in het VPRO-­programma
'Tegenlicht' van 23 maart 2009: 'Hoogvliegen in Laagland'. In die uitzending werd een
accent gelegd op manieren van onderwijs, die talentontwikkeling meer kansen geven. Daarbij ging hij
uit van de centrale vraag:
Waar is onderwijs eigenlijk voor bedoeld Hij komt tot de volgende invalshoeken.
Om kinderen:
-­‐ zo hoog mogelijk te laten presteren (economisch)
-­‐ zo gelukkig mogelijk te laten worden (persoonlijk)
-­‐ zoveel mogelijk aan de samenleving te laten bijdragen (burgerschap)
Het zal duidelijk zijn, dat deze invalshoeken tot grote verschillen in inrichting van het onderwijs
leiden. De antwoorden van deskundigen als Frank Ferudi, Robbert Dijkgraaf en John Moravec op de
vraag waar het in het onderwijs over zou moeten gaan, waren even tegenstrijdig als intrigerend. Dit
gaat van ‘herstellen’ van het onderwijs gericht op puur vergaren van kennis (Ferudi) tot afschaffen
van het onderwijs, want kennis is overal te verkrijgen op het net, waarom zou je dan nog scholen
nodig hebben (Moravec). Dijkgraaf geeft onder meer aan dat hij denkt, dat nog veel meer bereikt zou
kunnen worden als meer gebruik gemaakt zou worden van de creativiteit van kinderen. Hij voegt er
meteen aan toe, dat dit wel heel erg moeilijk te realiseren is binnen de huidige onderwijspraktijk.
47

Kwaliteitsagenda primair onderwijs
De vigerende kwaliteitsagenda 3 primair onderwijs (eind 2007) samengevat in de notitie: 'Scholen
voor morgen' kiest voor een heel sterk accent op het belang van taal en rekenen, "want deze
basisvaardigheden zijn onmisbaar voor het succes van kinderen in andere vakken op school, in hun
verdere schoolloopbaan en in de maatschappij”. De doelstelling waar het uiteindelijk om gaat vinden
we onder het kopje: Wat willen we bereiken Het antwoord daarop is: “Als we mee willen doen in de
mondiale kenniseconomie, dan moet het taal-­‐ en rekenniveau omhoog”. Verder in het beleid wordt
ook duidelijk gemaakt dat aanwezig talent niet (meer) verloren mag gaan. Er moet uitdrukkelijk
geïnvesteerd worden in excellentie.
Kwaliteit wordt in dit beleid sterk gekoppeld aan het verwerven van kennis en vaardigheden in de
‘instrumentele vaardigheden’.
Productiviteit onderwijs
Het rapport 'Productiviteit onderwijs 4 uitgebracht in het kader van de brede heroverwegingen als
gevolg van de economische crisis in april 2010, benoemt het kwaliteitsbegrip vanuit de functies die
een onderwijssoort vervult. De hoofdfunctie van het primair onderwijs is bijvoorbeeld funderend en
socialiserend. Het voortgezet onderwijs bouwt hier op voort en voegt daar aan toe een oriënterende
en selecterende functie en in een aantal gevallen ook een eindkwalificerende functie. Het
vervolgonderwijs (mbo, hbo, wo) is specialiserend en(eind)kwalificerend. Afhankelijk van de functies
van een bepaalde onderwijssoort kunnen data verzameld worden om na te gaan of deze functies ook
naar behoren vervuld worden. In veel gevallen gaat dat dus verder dan de ‘enge’ invulling van
kwaliteit waarin vaak uitgegaan wordt van de mate waarin leerlingen zich vaardigheden in de
kernvakken verwerven.
Invalshoeken onderwijskwaliteit en kleine scholen
In het kader van deze nota hebben we met deze (toekomstige) beleidsuitspraken te maken. Net zo
goed als grotere scholen, wordt van kleinere scholen verwacht, dat de gemiddelde leerprestaties op
de terreinen van taal en rekenen verbeteren. Ook ligt er de opdracht talent niet verloren te laten
gaan.
Condities om een en ander te realiseren worden ook in 'Scholen voor morgen' benoemd:
- achterstandenbeleid waaronder de VVE-­‐maatregelen;
- aandacht voor excellentie;
- rijke leeromgeving, waaronder techniek;
- ouderbetrokkenheid;
- leren van en met elkaar om de deskundigheid van de leerkrachten en directeuren te vergroten.
Verderop in dit hoofdstuk komen we op een aantal van deze condities terug.
3 Ministerie van OC&W., Scholen voor morgen. Den Haag, november 2007
4 Inspectie der Rijksfinanciën. Productiviteit onderwijs, rapport brede heroverwegingen, Den Haag, april 2010
48

Invalshoeken onderwijskwaliteit en gegevens
Om over het voorgaande uitspraken te kunnen doen worden op landelijk/internationaal niveau
veelal metingen verricht die gegevens opleveren over de
• de politieke kwaliteit van onderwijs en
• de technische kwaliteit van onderwijs.
De beide benaderingen worden hierna kort toegelicht.
De politieke kwaliteit van onderwijs
Politieke kwaliteit van onderwijs gaat over de wijze waardoor onderwijs bijdraagt aan het verhogen
van de kennis en vaardigheden van de bevolking, en de manier waarop het meewerkt aan het
verkleinen van achterstanden van bepaalde groepen. Politieke kwaliteit van onderwijs richt zich op
het doen vervagen van verschillen in afkomst tussen leerlingen, en richt zich op het onderwijssucces
dat behaald kan worden bij de best en slechtst presterende leerlingen. Daarbij is een belangrijke
indicator of de leerlingen hun opleiding afronden met een basishouding die past bij de maatschappij
waar ze instappen.
Deze kwaliteit wordt gemeten door het vergelijken van gegevens van verschillende opleidingen,
soms aanvullend geordend op provincie, land, werelddeel, bevolkingsgroep of sociaal economische
achtergrond. Het geeft een beeld van hoe landen of bevolkingsgroepen zich tot elkaar verhouden als
het gaat om het instromen in een opleiding, het behalen van schoolsucces, en het vinden van een
passende plek in de samenleving waarbij specifiek ook gekeken wordt naar de mate waarin de
achtergrond de uitkomst beïnvloedt.
De technische kwaliteit van onderwijs
De technische kwaliteit gaat in op de resultaten die behaald zijn door het gegeven onderwijs.
Indicatoren zijn de mate waarin leerlingen door een bepaalde opleiding worden toegerust voor hun
toekomstige taken. Gegevens leveren een ranglijstnotering gebaseerd op output (jaarlijkse Trouw-­publicaties
over resultaten van scholen in het voortgezet onderwijs). Hieronder valt ook het
onderzoek dat nagaat wat de output is in vergelijking met de kenmerken van de ingestroomde
leerlingen. Met name die laatste vergelijking geeft een genuanceerd beeld van het kennissurplus dat
een opleiding weet te bewerkstelligen.
In Nederland beoordeelt de onderwijsinspectie de kwaliteit van het basisonderwijs. In het kader van
dit rapport is de in juni uitgebrachte notitie “Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010” 5
van belang. Een belangrijk contextkenmerk van zeer zwakke scholen is namelijk, dat je deze met
name aantreft buiten de grote steden op het platteland vooral in het noorden. Het gaat dan vrijwel
altijd om kleine scholen. Bij het onderdeel didactische kwaliteit komen we hier nader op terug.
Voor het meten van zowel de technische als de politieke kwaliteit zijn verschillende soorten data
nodig. Door middel van administratieve data kunnen met name de interne technische kwaliteit,
effectiviteit en efficiëntie worden vastgesteld van scholen of opleidingen. Denk hierbij bijvoorbeeld
5 Inspectie van het Onderwijs: Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010, Utrecht 2010
49

aan de Cito-­‐gegevens en de inspectiegegevens, maar ook aan internationale vergelijkende data zo
bijvoorbeeld de PISA 6 -­‐data en de TIMSS 7 -­‐data.
Gegevens en beleid
Met name de laatste twee onderzoeken worden veel aangehaald bij het legitimeren van
beleidsbeslissingen. Naar aanleiding van de Timms onderzoeken, waaruit zou blijken dat
rekenonderwijs in Nederland in verhouding tot vergelijkbare landen qua prestaties achteruit zou
gaan, werd de Nederlandse Academie van Wetenschappen gevraagd hier nader onderzoek naar te
doen 8 .
Zo is het voorstel in de hiervoor genoemde nota 'Productiviteit onderwijs' Nederland weer in de top
5 van best presterende landen te brengen op onderwijsgebied hierop gebaseerd (overigens met een
budget dat 20% lager is dan op dit moment). Hierbij gaat het dan wel om onderwijskwaliteit in
engere zin. Dit is in lijn met de kwaliteitsagenda primair onderwijs: accent op taal en rekenen om
mee te kunnen blijven doen in de mondiale kenniseconomie.
Kwaliteit van het Nederlands onderwijs op grond van deze benaderingen
Nederland komt gemiddeld steeds uit in de hogere regionen van deze internationale onderzoeken.
Wel is er de laatste jaren een neergaande trend te constateren. Zoals gezegd leverde dat met name
ten aanzien van het rekenonderwijs de nodige onrust op. De KNAW onderzocht of de kwaliteit van
het rekenonderwijs in Nederland daadwerkelijk minder is dan enkele decennia geleden en in welke
mate realistisch rekenonderwijs daar een bijdrage aan geleverd zou hebben.
De conclusies van dit onderzoek kwamen er op neer, dat het niet veel uitmaakt of je leert rekenen op
de realistische of de mechanistische manier. Wat uitmaakt is de man of vrouw voor de klas. De
commissie maakt zich zorgen over het volgende: :”Te weinig Nederlandse leerlingen behalen een
geavanceerd rekenniveau”. Volgens de commissie ongewenst voor een klein land als Nederland, dat
het van zijn innovatieve slagkracht moet hebben.
Hoe dan ook met politieke en technische kwaliteit van het onderwijs zijn directeuren en leraren in
hun dagelijks werk niet veel bezig. Het dagelijks werk wordt ingevuld met een aantal praktische
kwaliteiten om de doelen van het landelijk beleid te realiseren. Het zal blijken, dat schoolgrootte van
grote invloed is op de condities waaronder deze kwaliteiten tot hun recht kunnen komen.
6 PISA = Programme for International Student Assessment: Sinds 2000 wordt eens in de drie jaar een representatieve
steekproef getrokken uit de 15-­‐jarige scholieren die vervolgens uitgebreid getest worden op hun kennis en vaardigheid van
(moeder-­‐)taal, wiskunde en natuurwetenschappen.
7 TIMSS = Trends in International Mathematics and Science Study: Sinds 1995 wordt wereldwijd elke vier jaar de kennis van
leerlingen in de exacte vakken gemeten met een internationale TIMSS-­‐toets voor het primair en/of het voortgezet
onderwijs.
8 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen: “Rekenonderwijs op de basisschool”, Amsterdam 2009
50

5.2. Een meer praktijkgerichte benadering van het begrip onderwijskwaliteit
Inleiding
In de vorige paragraaf zijn kwaliteitsaspecten belicht, die sturing geven en bepalend zijn voor de
inhouden die in het onderwijs aan bod moeten komen. Ze zeggen weinig tot niets over de wijze
waarop doelen gerealiseerd moeten worden. Termen als evidence-­‐based; research based;
resultaatgerichtheid; opbrengstgerichtheid; leren van en met elkaar moeten hun vertaalslag vinden
in de dagelijkse praktijk. Hierna hebben we het over de kwaliteitsaspecten die er toe bijdragen of de
doelstellingen van de kwaliteitsagenda primair onderwijs en de functies funderend en socialiserend,
die toebedacht zijn aan het primair onderwijs gerealiseerd worden. Dat zijn:
• de pedagogische kwaliteit van onderwijs;
• de didactische kwaliteit van onderwijs;
• de organisatorische kwaliteit;
• de ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het onderwijskundig
leiderschap;
• de kwaliteit van onderwijs in relatie tot de maatschappelijke positionering van de school.
Deze facetten worden één voor één globaal geschetst. Na elke toelichting wordt aangegeven in
welke mate dit kwaliteitsaspect bij het onderwijs in een kleine(re) school gerealiseerd kan worden.
De pedagogische kwaliteit van onderwijs
Toelichting
In de Wet op het onderwijstoezicht (WOT) staan de aspecten beschreven waarop een school wordt
beoordeeld.
De Inspectie van het Onderwijs hanteert voor de pedagogische kwaliteit van het onderwijs de
volgende criteria 9 :
1. De ouders zijn betrokken bij de school door de activiteiten die de school daartoe onderneemt.
2. De leerlingen voelen zich aantoonbaar veilig op school.
3. Het personeel voelt zich aantoonbaar veilig op school.
4. De school heeft inzicht in de veiligheidsbeleving van leerlingen en personeel en in de incidenten
die zich op het gebied van sociale veiligheid op de school voordoen.
5. De school heeft een veiligheidsbeleid gericht op het voorkomen van incidenten in en om de
school.
6. De school heeft een veiligheidsbeleid gericht op de afhandeling van incidenten in en om de
school.
7. Het personeel van de school zorgt ervoor dat de leerlingen op een respectvolle manier met
elkaar en anderen omgaan.
Hierbij speelt het zich veilig voelen van de leerling een grote rol: kinderen die zich letterlijk niet veilig
voelen binnen de school omdat ze bvb worden gepest, staan minder open om te leren. Maar ook
minder letterlijk: als kinderen zich niet veilig voelen om te kunnen zeggen wat ze willen zeggen,
vragen wat ze willen vragen, dan worden kinderen belemmerd in hun leerproces. Om te kunnen
leren heeft een kind de veiligheid nodig om fouten te kunnen maken. Dit wordt bevestigd in
9 Inspectie van het Onderwijs, Toezichtkader 2009 primair onderwijs – voortgezet onderwijs. Utrecht, 2009
51

wetenschappelijk onderzoek 10 . Daarnaast is het van belang de support van ouders en omgeving te
hebben voor het proces dat zich in de school afspeelt.
Cruciaal voor de pedagogische kwaliteit van onderwijs is de relatie tussen leraar en leerling 11 . De
leraar die gekenmerkt wordt door een gematigde mate van dominantie maar ook door een matige
tot hoge mate van coöperatie naar de leerlingen, is in staat de beste relatie met de leerlingen te
onderhouden. Dat wil zeggen dat deze docent werkt vanuit krachtig leiderschap aan helder gestelde
doelen, maar dat hij echt belangstelling heeft voor de behoeften en meningen van de leerlingen en
deze als volwaardige personen benadert.
Op groepsniveau heeft het pedagogisch handelen veel te maken met de wijze waarop de klas
gemanaged wordt. Het klassenmanagement (heldere procedures en afspraken) bepaalt voor een
belangrijk deel de rust en de werksfeer die in de klas aanwezig is.
Veiligheid is ook de basis voor het opdoen van positieve ervaringen in de contacten met
medeleerlingen en is essentieel voor de ontwikkeling van sociale vaardigheden. Het horen bij een
groep (peergroup) is in dit verband ook een belangrijk aspect. De mate waarin leerkrachten in staat
zijn deze processen te bevorderen (bvb door zorg te dragen voor respectvol met elkaar omgaan) is
een wezenlijk onderdeel van de pedagogische kwaliteit van het onderwijs.
De pedagogische kwaliteit van onderwijs in de kleine school
Voor de leraar verbonden aan een kleine school vormt het leiding geven aan de klas vanuit
gematigde dominantie en gematigde medewerking geen probleem. Het handhaven van orde en rust
is een vereiste in een klaslokaal waar meerdere jaargroepen tegelijk aan verschillende taken werken,
waarbinnen ook nog gedifferentieerd wordt. Bij een goede organisatie biedt de kleine groep
leerlingen ruimte aan de leraar om in te gaan op persoonlijke suggesties van kinderen voor lesvorm
of –inhoud. De leraar op een kleine school hoeft in veel gevallen tijdens pauze-­‐ en andere
ontspanningsmomenten zijn aandacht over minder kinderen te verdelen. Hierdoor is de kans dat
kinderen zich gezien voelen groter.
Ten aanzien van de pedagogische kwaliteit is onze conclusie, dat vanuit de leerkracht bezien er geen
wezenlijke verschillen zijn tussen grote en kleine scholen. Bij -­‐in de toekomst steeds vaker
voorkomende -­‐ situaties, waar in een jaargroep een beperkt aantal kinderen zitten (< 5) zijn de
mogelijkheden tot het ontwikkelen van groepsprocessen beperkter dan in grotere groepen kinderen.
Ook de diversiteit aan ervaringen, die kinderen in dit verband op kunnen doen is beperkter. Juist door
variatie in ervaringen wordt “sociaal” leren bevorderd. Op kleine scholen is de kans, dat zich in dit
kader beperkingen voordoen groter.
10 Marzano, R.J., Wat werkt op school, research in actie. Middelburg, 2008
11 Marzano, R.J., Wat werkt in de klas, research in actie. Middelburg, 2008
52

De didactische kwaliteit van onderwijs
Toelichting
Deze kwaliteit is het sterkst te linken aan het adagium van opbrengstgericht werken in de nota
'Scholen voor morgen' en in die zin cruciaal om de doelen van dit beleid te realiseren.
In het eerder genoemde rapport “Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010” 12 van de
onderwijsinspectie wordt dit nog eens benadrukt: ‘… de mate van opbrengstgericht werken is een
belangrijke aanwijzing voor de kwaliteit van het onderwijs en tevens een belangrijke sleutel tot
kwaliteitsverbetering.”
De didactische kwaliteit van het onderwijs wordt door de Inspectie van het Onderwij op basis van de
volgende criteria 13 beoordeeld, waaronder de didactische basics:
• 5.1* 14 De leraren geven duidelijke uitleg van de leerstof.
• 5.2* De leraren realiseren een taakgerichte werksfeer.
• 5.3* De leerlingen zijn actief betrokken bij de onderwijsactiviteiten.
Maar ook:
• 6.1 De leraren stemmen de aangeboden leerinhouden af op verschillen in ontwikkeling
tussen de leerlingen.
• 6.2 De leraren stemmen de instructie af op verschillen in ontwikkeling tussen de
leerlingen.
• 6.3 De leraren stemmen de verwerkingsopdrachten af op verschillen in ontwikkeling
tussen de leerlingen.
• 6.4 De leraren stemmen de onderwijstijd af op verschillen in ontwikkeling tussen de
leerlingen.
Met name de criteria onder 6 vragen om afspraken op schoolniveau waarin helder is geformuleerd
per vak, per leerjaar welke onderwerpen onderwezen zullen worden, ongeacht welke leraar welk vak
geeft aan welke klas. Ook is van groot belang dat de leraren voor het uitvoeren van dit gedegen
programma 15 kunnen beschikken over voldoende lestijd.
Daarnaast is het van belang dat de school kan sturen en evalueren op algemene, schoolbreed
geformuleerde doelen en op doelen die op leerlingniveau zijn vastgesteld. Hiermee kan namelijk de
mate van efficiëntie van de school worden vastgesteld.
De criteria onder 5 gaan over de kern van het vakmanschap van de leraar. In welke mate is hij/zij in
staat de leerstof inzichtelijk te maken voor kinderen en de juiste afstemming te vinden tussen
‘voordoen-­‐nadoen’, zelfontdekkend leren en ‘leren van en met elkaar’.
12 Inspectie van het onderwijs: Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010” Utrecht juni 2010
13 Inspectie van het Onderwijs, Toezichtkader 2009 primair onderwijs – voortgezet onderwijs. Utrecht, 2009
14 De asterisk geeft aan dat de Inspectie van het Onderwijs dit criterium als een van de normindicatoren voor kwalitatief
goed onderwijs beschouwt
15 Marzano, R.J., Wat werkt op school, research in actie. Middelburg, 2008
53

Uit meta-­‐analytisch onderzoek zijn negen verschillende didactische strategieën gebleken die – mits
door de leraar op de juiste wijze en met regelmaat toegepast – een positief effect hebben op de
leerresultaten van leerlingen. De volgende negen didactische strategieën 16 moeten dus tot het
basisrepertoire van elke leraar behoren:
• leerlingen overeenkomsten en verschillen laten identificeren;
• leerlingen samenvatten en notities laten maken;
• inspanningen bevestigen en erkenning geven door de leraar;
• huiswerk geven en mogelijkheid tot oefenen bieden aan de leerlingen;
• mogelijkheid tot non-­‐verbale representatie van de lesstof bieden;
• de leerlingen coöperatief laten leren;
• doelen stellen en hierop feedback geven door de leraar;
• leerlingen laten leren door middel van het formuleren van vragen en hypotheses en deze
laten testen;
• voorkennis van de leerlingen activeren door aanbieden van vragen, aanwijzingen en
kapstokken;
Om deze didactische strategieën goed te kunnen toepassen, moet de leraar niet alleen beschikken
over de benodigde kennis en vaardigheden rondom deze aanpakken, maar heeft de leraar ook tijd
nodig in zijn of haar werkdag om goed zicht te verkrijgen en te behouden op de individuele leerlijnen
en onderwijsbehoeften van leerlingen. Deze vormen de basis voor de planning van
onderwijsactiviteiten, waarin bovengenoemde strategieën een plaats krijgen. Daarbij worden
afwisselend activiteiten georganiseerd voor de hele groep, kleine groepen kinderen en soms
individuele kinderen.
In het leerproces van kinderen blijkt interactie van cruciale betekenis. Niet alleen de interactie tussen
leerkracht en leerling, maar juist ook die tussen leerlingen onderling mits met een aantal factoren
rekening gehouden wordt. Uit wereldwijd onderzoek is gebleken dat coöperatief leren positief
bijdraagt aan het leerrendement. Volgens David en Roger Johnson (1999) 17 zijn er vijf bepalende
factoren voor coöperatief leren, namelijk positieve wederzijdse afhankelijkheid, directe
ondersteunende interactie, individuele aanspreekbaarheid en groepsverantwoordelijkheid,
intermenselijke en kleine groepsvaardigheden en groepsevaluatie.
De groepen waarin coöperatieve werkvormen effectief toegepast kunnen worden, bestaan bij
voorkeur uit 3 à 4 leerlingen. Uit onderzoek blijkt dat wanneer de groepen homogeen qua niveau
worden ingedeeld, dit vooral bij de kinderen met een gemiddeld niveau tot een groot positief effect
op de leerresultaten leidt. Voor de kinderen met een bovengemiddeld of een minder dan gemiddeld
niveau wordt er respectievelijk geen en zelfs een negatief effect op de leerresultaten bewerkstelligd
wanneer groepen homogeen worden ingericht. De beste resultaten worden behaald, als de gekozen
structuren worden afgestemd op de te bereiken doelen en er gebruik gemaakt wordt van wisselende
groepssamenstellingen (homogeen/heterogeen naar ontwikkelingsniveau, sexe, achtergrond). Voor
de volledigheid dient opgemerkt te worden, dat de coöperatieve werkvormen bij alle overige 8
didactische strategieën toegepast kunnen worden.
16 Marzano, R.J., Wat werkt in de klas, research in actie. Middelburg, 2008
17 Marzano, R.J., Wat werkt in de klas, research in actie. Middelburg, 2008
54

De didactische kwaliteit van onderwijs in de kleine school
Het voorgaande toepassen in een situatie, waarin 3 leerjaren in een lokaal zitten brengt duidelijke
beperkingen met zich mee. Waar in een situatie met 1 of 2 groepen voor bij voorbeeld een rekenles
respectievelijk 1 uur of ½ uur per leerjaar beschikbaar is, moeten de leerkracht in zo’n situatie in 20
minuten de instructie zo effectief geven, dat kinderen voor een belangrijk deel van de resterende tijd
er zelf mee uit de voeten kunnen.
Als in zo’n situatie er ook nog sprake is van kinderen met handelingsplannen soms op basis van
leerling-­‐gebonden financiering dan vraagt het organiseren van het onderwijsleerproces grote
creativiteit en flexibiliteit van de leerkracht gebaseerd op deskundigheid van hierboven genoemde
zaken. Ontwikkelingen in het kader van passend onderwijs (het concept van 1-­‐zorgroute bvb) doen
een groter beroep op de didactische kwaliteiten van de leerkrachten. Dit geldt uiteraard voor zowel
grote als kleine scholen. Het is evident, dat in de situatie van een kleine school dit beroep zwaarder
zal wegen.
Met name het toepassen van coöperatieve werkvormen kan een positieve bijdrage leveren aan het
doorleven van de lesstof door de kinderen. Zoals hiervoor aangegeven vergroot variatie in soorten
structuren en variatie in samenstelling van groepen het effect. Met name met het laatste heeft een
situatie met 3 soms relatief kleine jaargroepen grote beperkingen.
Ten aanzien van de didactische kwaliteit van het onderwijs is onze conclusie, dat de huidige inzichten
over effectieve onderwijsstrategieën in de setting van een kleine school zeer hoge eisen stellen aan de
kwaliteiten, die je van leerkrachten kunt verwachten. Zoals eerder gezegd is deze kwaliteit
rechtstreeks te linken aan de doelen van landelijk beleid (kwaliteitsagenda, passend onderwijs). De
condities ten aanzien van deze kwaliteit zijn voor kleine(re) scholen zwaarder dan in een grotere
setting. Een en ander wordt bevestigd door de conclusies uit het rapport “Zeer zwakke scholen in het
basisonderwijs 2006-­‐2010” 18 van de onderwijsinspectie. Daarin is een conclusie: “Uit het onderzoek
komt naar voren dat de mate van opbrengstgericht werken een belangrijke aanwijzing is voor de
kwaliteit en tevens een belangrijke sleutel tot kwaliteitsverbetering. De kwaliteit van het bestuur en
het management zijn hierbij een belangrijke factor. Aandacht voor en analyse van de ontwikkeling
van de opbrengsten is voor het schoolbestuur en directie noodzakelijk om zicht te krijgen op de
kwaliteit van het onderwijs.
De organisatorische kwaliteit van het onderwijs
Toelichting
Binnen het primair onderwijs wordt steeds meer gebruik gemaakt van specialismen. Met het beleid
gericht op afstemming van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van kinderen binnen de school
zelf om daarmee de uitstroom naar het speciaal onderwijs te beperken, gingen interne begeleiders
hun rol spelen binnen het primair onderwijs. Onderdeel daarvan is dat binnen het onderwijs ruimte
gecreëerd wordt voor die kinderen, die hoogbegaafd zijn en binnen de ‘normale’ setting
onvoldoende aan hun trekken komen en daardoor onder gaan presteren. Op steeds meer scholen
wordt gebruik gemaakt van ‘vakgebied’-­‐specialismen zoals taal-­‐ en rekencoördinatoren.
Naast de inhoudelijke specialismen zijn er tal van taken binnen de school te vervullen. Te denken valt
aan formele vertegenwoordigingen in mr; organiseren van buitenschoolse activiteiten,
18 Inspectie van het Onderwijs: Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010. Utrecht, juni 2010
55

‘huishoudelijke’ diensten; informele vertegenwoordigingen in de plaatselijke verenigingen en/of
instellingen, etc. etc.
Het goed invulling kunnen geven aan de hiervoor genoemde taken, zowel organisatorisch als
inhoudelijk levert een belangrijke bijdrage aan het kwalitatief goed functioneren van de school.
De organisatorische kwaliteit van het onderwijs en de kleine school
Het voorgaande schetst de ontwikkeling van specialismen in het primair onderwijs en een
takenpakket dat in de afgelopen jaren aanzienlijk is uitgebreid.
Ten aanzien van de organisatorische kwaliteit van het onderwijs in de kleine school is onze conclusie,
dat het in die situatie zeer lastig is de specialismen, die langzamerhand gemeengoed worden in het
onderwijs in huis te hebben. Tevens kan het aantal taken, dat in iedere school uitgevoerd moet
worden, over minder hoofden verdeeld worden. Allemaal redenen, waardoor de organisatorische
kwaliteit van het onderwijs op de kleine school onder druk staat.
Bij kleine scholen is er een ontwikkeling naar ‘meerschoolse’ leiding. Meestal ben je directeur van 2
kleine scholen, wat inhoudt het voeren van twee administraties, het bijwonen van een dubbele
portie ouderavonden etc. Eén en ander heeft vaak tot gevolg, dat het takenpakket van de
leerkrachten extra wordt belast. In de praktijk blijkt anderzijds ook, dat uitzoekwerk etc. maar één
keer moet gebeuren en dat op die manier kleine scholen in die situatie ook makkelijker van elkaar
profiteren. Een meerschoolse directeur staat meestal niet zelf meer voor de klas en kan zich dan
vooral toespitsen op zijn/haar onderwijskundige taak, mits het administratieve werk voor 2 scholen
goed geregeld is.
In dit kader dient ook opgemerkt te worden, dat de implementatie van de functiemix op kleine
scholen zeer moeilijk is gezien de randvoorwaarden die hieraan gesteld worden,.
Deze kwaliteit komt op schoolniveau extra onder druk te staan als leerkrachten/directies
disfunctioneren of als er sprake is van (langdurige) ziekte. In het laatste geval is het vaak moeilijk
vervangers te krijgen die vlot in kunnen stappen in de complexe onderwijssituaties.
De ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het onderwijskundig leiderschap
Toelichting
De invloed van de leraar op de leerprestaties van de leerlingen is 2/3 deel van de totale invloed van
de school op het leren van de kinderen 19 . Een belangrijk deel wordt in dit verband bepaald door de
pedagogische en didactische kwaliteiten van de leraar (zie hiervoor). Deze ontwikkelen zich vooral in
een situatie, waarin op basis van collegialiteit en professionaliteit systematisch aan de eigen en de
schoolontwikkeling gewerkt kan worden. Leren van en met elkaar komt dan in veel gevallen tot zijn
recht als dit plaatsvindt met leerkrachten in vergelijkbare situaties. (bvb leerkrachten onderbouw,
middenbouw en/of bovenbouw). Verder is uit onderzoek gebleken, dat de kwaliteit van de leraar
positief beïnvloed wordt door gerichte bij-­‐ en nascholing en training, vooral als deze gekoppeld is aan
de dagelijkse praktijk. De belangrijke factor om dit proces tot stand te brengen en te houden is de
onderwijskundige leiding.
19 Marzano, R.J., Wat werkt op school, research in actie. Middelburg, 2008
56

Uit het hiervoor genoemde rapport 'Productiviteit onderwijs' wordt op bladzijde 167 een Amerikaans
onderzoek aangehaald, dat aantoont dat het verschil tussen een gemiddelde en een goede
schoolleider het verschil maakt tussen een school met gemiddelde prestaties of een school, die bij de
beste 20% scoort. De inspectie van het onderwijs constateert in vrijwel alle gevallen bij zwakke
scholen een zwak management (zwakke schoolleiders en een zwak schoolbestuur).
Indirecte beïnvloeding van de kwaliteit van het onderwijs door de schoolleider gebeurt door het
uitvoeren van een beoordelingscyclus. Directe beïnvloeding vindt plaats door letterlijk het initiatief te
nemen bij onderwijskundige ontwikkelingen door het uitdragen van een heldere onderwijskundige
visie en te zorgen voor heldere besluiten over veranderingen en er voor te zorgen dat deze ook
uitgevoerd worden.
Marzano c.s. 20 hebben via meta-­‐analytisch onderzoek berekend, dat de correlatie tussen het
leiderschapsgedrag van de schoolleider en de gemiddelde schoolprestaties van de leerlingen op .25
ligt. Dit onderzoek geeft aan dat verbetering of verslechtering van leiderschapsgedrag rechtstreeks
van invloed is op de gemiddelde leerprestaties van de leerlingen op een school. Voorgerekend wordt
dat een afwijking van 1 standaarddeviatie op schoolleidergedrag een verschil te zien geeft van 10
percentielpunten op gemiddelde leerling-­‐prestaties.
In dezelfde publicatie worden 21 taken van leidinggevenden toegelicht waarvan een verband met
leerprestaties van kinderen is aangetoond. Gepleit wordt voor het samenstellen van stuurteams bij
het invoeren van veranderingen. Dit om er zorg voor te dragen, dat deze 21 taken zo goed mogelijk
ingevuld worden en leiding onder medewerkers gespreid wordt.
Hoe de verdeling van taken ingevuld wordt is weer afhankelijk van het type verandering (al dan niet
paradigma doorbrekend). Een aantal taken ligt altijd bij de formele leiding. Dat zijn: Optimisme,
Bevestiging, Idealen en Overtuigingen; Zichtbaarheid, Situationeel bewustzijn, Relaties,
Communicatie, Cultuur en Invloed geven. De formele leiding heeft als primaire taak letterlijk het
initiatief te nemen bij de ontwikkeling van de school en daarmee ook bij de ontwikkeling van de
medewerkers. Essentieel daarbij zijn de taken, die liggen op het terrein van onderlinge relaties en
communicatie. Inhoudelijke en veranderkundige taken kunnen verdeeld worden onder de leden van
de stuurgroep.
De ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het onderwijskundig
leiderschap in de kleine school
Kwaliteit van medewerkers wordt in belangrijke mate bepaald door de mate waarin deze zich binnen
hun beroep verder willen/kunnen ontwikkelen. Samenwerken met collega’s blijkt in deze een
krachtige motor te zijn, zo zelfs dat het expliciet onderdeel uitmaakt van de strategieën die uitgezet
zijn in de kwaliteitsagenda voor het primair onderwijs. Het zal duidelijk zijn, dat de groep waar uit
geput kan worden in een relatief kleine school beperkt is. Tevens is het niet goed mogelijk
ervaringen uit te wisselen met collega’s die les geven in dezelfde bouw van de school. In veel
situaties ben je de enige leerkracht in een bouw. Duo-­‐baners hebben in dit verband ‘geluk’.
Zoals hiervoor aangegeven zijn leidinggevenden cruciaal bij het aansturen van
ontwikkelingsprocessen binnen hun school. Van belang is draagvlak binnen de school te creëren en
leidinggevende taken onder medewerkers te spreiden. In dit verband doen zich eveneens de
beperkingen van een kleine school voor. Ook daar voltrekken zich vaak meerdere veranderingen
20 Marzano, R.J., T. Waters & B.A. McNulty, Wat werkt: Leiderschap op school. Middelburg, 2009
57

tegelijk. Om in zo’n kleinschalige situatie steeds weer andere stuurteams samen te stellen wordt vaak
als ‘overdreven’ aangemerkt: “Iedereen is toch overal bij betrokken”. Vaak ontbreekt het ook aan
voldoende spreiding aan specialismen binnen een klein team (zie hiervoor). Dit fenomeen draagt
wellicht bij aan de constatering van de inspectie, dat op die kleine scholen, die als (zeer) zwak
worden aangemerkt, vaak (te) informeel wordt samengewerkt.
Ten aanzien van de ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het
onderwijskundig leiderschap binnen de kleine school is onze conclusie, dat deze op beide fronten zijn
beperkingen kent. Enerzijds door het gebrek aan collega’s, waarmee samengewerkt/geleerd kan
worden vanuit vergelijkbare situaties anderzijds door de neiging veranderingen op meer informele
wijze te regelen en daardoor duidelijke leiding ontbreekt.
De kwaliteit van onderwijs in relatie tot de maatschappelijke positionering van de school
Toelichting
Het is onmiskenbaar zo, dat goede relaties tussen school, ouders en gemeenschap een positief effect
hebben op de leerprestaties van de leerlingen 21 . Communicatie, participatie bij alledaagse
activiteiten en betrokkenheid bij bestuur van ouders en gemeenschap zijn hierbij sleutelbegrippen.
Uit onderzoek blijkt, dat het belang van de betrokkenheid van ouders meer expliciet is en de
betrokkenheid van de samenleving meer impliciet.
Betrokkenheid van ouders en gemeenschap bij de school heeft voordelen voor de school. Het
verenigingsleven kan inhoudelijk input leveren aan vaklessen gym en muziek bijvoorbeeld, ouders
kunnen gastlessen verzorgen of ingezet worden in ondersteunende of organiserende taken. Ook kan
de school vanuit het netwerk dat uit ouders en gemeenschap bestaat aan financiële of materiële
middelen komen om bepaalde speciale projecten te organiseren.
De kwaliteit van onderwijs op een kleine school in relatie tot de maatschappelijke positionering
van de school
“It takes a village to raise a child” is een gezegde dat zijn oorsprong vindt in de Afrikaanse cultuur,
waar elk kind letterlijk een kind van de (gesloten) gemeenschap was. Het is maar zeer de vraag of in
de huidige maatschappij de positie van een kleine school in de dorpsgemeenschap principieel
verschilt van de school in een stadbuurt. Wellicht, dat de lijnen in een kleinschaliger omgeving korter
zijn, daarmee hoeven ze kwalitatief nog niet op een hoger niveau te liggen.
Goede relaties tussen school, ouders en maatschappij gelden onverkort voor beide situaties. Een
school in een stadswijk vervult evenzeer een maatschappelijke functie naast allerlei verenigingen en
instellingen.
Ten aanzien van de kwaliteit van het onderwijs op een kleine school in relatie tot de maatschappelijke
positionering van de school is onze conclusie, dat er geen wezenlijk verschil is tussen grote en kleine
scholen.
21 Marzano, R.J., Wat werkt op school, research in actie. Middelburg, 2008
58

5.3 De kwaliteit(en) van het onderwijs en de kleine school
In het voorgaande zijn diverse ‘kwaliteiten’ van het onderwijs toegelicht en in relatie gebracht met
de kleine school. Deze kwaliteiten grijpen op verschillende niveaus in. De volgende figuur maakt dit
duidelijk:
De klas
Didactische
kwaliteit
Pedagogi-­sche
kwaliteit
De school
Organi-­satorische
kwaliteit
Kwal. mw.
en leiding
Technische
kwaliteit
Bovensch.
management
Technische
kwaliteit
Politieke
kwaliteit
kwaliteit
Vestigings-­plaats
Maatschap-­pelijke
kwaliteit
Gemeente
bestuur
Politieke
kwaliteit
Maatschap-­pelijke
kwaliteit
Figuur 27 Kwaliteit(en) van het onderwijs (Bron: RPCZ)
We geven de verschillende kwaliteiten en de consequenties voor de kleine scholen hierna kort weer:
Politieke kwaliteit
Op het niveau van het landelijk beleid wordt zeer sterk ingestoken op het vergroten van taal-­‐ en
rekenprestaties en het ruimte creëren voor excellentie. Zoals hierna zal blijken geeft de eis naar
hogere taal-­‐en rekenprestaties extra druk naar kleine scholen. Ten aanzien van excellente leerlingen
is bekend, dat deze sterk behoefte hebben aan contacten met kinderen, die op eenzelfde hoog
niveau kunnen denken. De kans dat je een voldoende aantal van deze kinderen op een kleine school
aantreft is (zeer) klein, zeker als dat ook nog in dezelfde leeftijdscategorie zou moeten zijn. Met de
komst van Leonardo-­‐scholen of scholen met een specifiek zorgprofiel in deze richting is het niet
denkbeeldig, dat deze leerlingen niet naar de kleine school gaan. Dit heeft niet alleen gevolgen voor
het leerlingenaantal, maar ook voor de gemiddelde prestaties van de schoolbevolking.
59

Technische kwaliteit
Hiermee raken we aan waar we het onderdeel politieke kwaliteit mee afsloten. Het bepalen van het
niveau van gemiddelde prestaties. Voor het basisonderwijs in Nederland wordt in meer dan 80% van
de gevallen gebruik gemaakt van het Cito-­‐leerlingvolgsysteem en de Cito-­‐eindtoets. De inspectie
baseert haar oordelen over de opbrengsten van het onderwijs voor een belangrijk deel op deze
gegevens.
De laatste jaren wordt bekend gemaakt wanneer een school te lang te lage leeropbrengsten heeft.
Dat kan resulteren in de beoordeling zwak of zeer zwak. De afgelopen jaren blijkt, dat relatief veel
kleine scholen (

estuur en het management zijn hierbij een belangrijke factor. Aandacht voor en analyse van de
ontwikkeling van de opbrengsten is voor het schoolbestuur en directie noodzakelijk om zicht te
krijgen op de kwaliteit van het onderwijs.
De organisatorische kwaliteit
Het is zeer lastig de specialismen, die langzamerhand gemeengoed worden in het onderwijs in een
kleine school in huis te hebben. Tevens kan het aantal taken, dat in iedere school uitgevoerd moet
worden, over minder hoofden verdeeld worden. Allemaal redenen, waardoor de organisatorische
kwaliteit van het onderwijs op de kleine school onder druk staat. De kleine school is extra kwetsbaar
als er sprake is van disfunctionerende leraren of bij (langdurige) ziekte.
De ontwikkeling van de kwaliteit van de medewerkers en de rol van het onderwijskundig
leiderschap
Op beide fronten kent de kleine school zijn beperkingen. Enerzijds door het gebrek aan collega’s,
waar mee samengewerkt/geleerd kan worden vanuit vergelijkbare situaties anderzijds door de
neiging veranderingen op meer informele wijze te regelen en daardoor duidelijke leiding ontbreekt.
De kwaliteit van onderwijs in relatie tot de maatschappelijke positionering van de school
In relatie tot de maatschappelijke positionering van de kleine school is onze conclusie, dat er geen
wezenlijk verschil is tussen grote en kleine scholen
Overige factoren, die van invloed kunnen zijn op het functioneren van kleine scholen
Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt laten zien, dat op (middel)lange termijn tekorten aan
onderwijzend personeel dreigen te ontstaan. Ook worden op dit moment vraagtekens gezet bij het
gemiddelde niveau van de leerkrachten, die de PABO verlaten in relatie tot wat in de praktijk
gevraagd wordt 24 .
Het is de vraag of bij een krappe arbeidsmarkt excellente leerkrachten en schoolleiders -­‐ als ze de
keuze hebben -­‐ zullen kiezen voor een baan op kleine scholen.
24 Inspectie der Rijksfinanciën. Productiviteit onderwijs, rapport brede heroverwegingen. Den Haag, april 2010
61

5.4 Samenvattend
Uit het voorgaande zou men kunnen concluderen, dat het slecht gesteld is met het onderwijs op
kleine scholen. Erger nog, dat het aan de leerkrachten zou liggen, dat daar relatief mindere
leerprestaties gerealiseerd worden.
Samenstellers van dit stuk weten uit eigen ervaringen, dat -­‐ overigens net als op grotere scholen –
het overgrote deel van de leerkrachten met grote inzet en vaak met veel liefde voor het vak en de
kinderen grote inspanningen leveren om de leerlingen tot optimale leerprestaties te brengen.
De conclusies, die wij uit het voorgaande trekken zijn:
- Onderwijs verzorgen volgens nieuwste inzichten van opbrengstgericht werken op relatief kleine
scholen (

5.5 Condities die bijdragen aan het leveren van de gewenste kwaliteit op een kleine school
Denkend aan voorwaarden die cruciaal zijn om geëiste en gewenste kwaliteit te kunnen leveren op
kleine(re) scholen

Krachtig management
Naast de vaste taken die altijd behoren bij de functie van de formele leiding worden een aantal
leidinggevende werkzaamheden verdeeld onder de medewerkers op de scholen. Uitgangspunt
daarbij zijn de 21 taken, die Marzano 26 relateert aan leerprestaties van kinderen. Spreiding van
leidinggevende taken heeft als bijkomend voordeel, dat draagvlak voor veranderingen makkelijker
gecreëerd wordt. Het voorgaande vooronderstelt een leidinggevende, die visie heeft op de doelen
van het onderwijs op de scholen, waar hij/zij de leiding over heeft en de processen in een wat groter
team (zie hiervoor) goed kan (bege)leiden.
Het voorgaande wordt steeds belangrijker naarmate het leerlingenaantal kleiner wordt.
26 Marzano, R.J., T. Waters & B.A. McNulty, Wat werkt: Leiderschap op school. Middelburg, 2009
64

Hoofdstuk 6
Scenario’s ten aanzien afnemende leerlingenaantallen
In de vorige hoofdstukken zijn de volgende zaken duidelijk geworden:
- Leerlingenaantallen zullen in het komende decennium sterk gaan dalen.
- De handhaving van de kwaliteit van onderwijs op een steeds groter aantal kleiner
wordende scholen zal in toenemende mate problemen opleveren.
- De constatering is dat er in de organisatie van het Zeeuwse basisonderwijs als gevolg van
deze ontwikkelingen iets moet gebeuren.
De vraag is dan: hoe gaan we met deze thematiek in Zeeland om Als voorzet voor de discussie over
hoe verder met het Zeeuwse basisonderwijs worden vier scenario’s gepresenteerd. De vier scenario's
zijn tot stand gekomen door met diverse experts en sleutelfiguren van binnen en buiten Zeeland in
gesprek te gaan. In onderstaand schema ziet u terug hoe de verschillende invalshoeken uiteindelijk
tot vier scenario’s leiden.
Op de volgende pagina's worden de vier scenario's uitgewerkt. Het zijn verhalen, beelden; geen
feiten. Bedoeld om een beter idee te krijgen hoe een scenario er in de werkelijkheid uit zou kunnen
zien en om het verschil tussen de vier scenario's te duiden.
65

Scenario 1
Veel vernieuwing in het onderwijs, individuele rijkdom
Oostkerke is een sfeervol ringdorp op de Bevelanden. In de fraaie monumentale dorpshuizen wonen
jonge gezinnen, die vanuit de Randstad naar het groene en gemoedelijke Zeeland zijn verhuisd.
Onder hen veel tweeverdieners, die voor hun werk dagelijks richting Rotterdam en omstreken rijden.
Het dorp Oostkerke heeft geen volledig zelfstandige basisschool meer. Alleen de
onderbouwleerlingen gaan nog in het dorp naar school. Na schooltijd gaan de leerlingen naar een
centraal gelegen buitenschoolse opvang, waar jonge kinderen uit verschillende dorpen kunnen
spelen, sporten en knutselen.
De bovenbouwleerlingen uit Oostkerke worden dagelijks door hun ouders naar een regionale school
gebracht. Hiervoor moeten de ouders wat verder reizen, maar dat hebben ze graag over voor een
school waar de kwaliteit van het onderwijs bovenaan staat. De school biedt onderdak aan een kleine
duizend leerlingen uit de wijde omtrek en is centraal gelegen. Het grote, moderne gebouw beschikt
over alle gewenste faciliteiten, waaronder een mediatheek, twee gymzalen, een kantine en vele
grote en kleinere onderwijsruimtes.
De regioschool biedt precies wat de ouders uit Oostkerke belangrijk vinden. Allereerst is dat
kwalitatief hoogstaand onderwijs, het hele jaar door. Behalve tijdens kerst is de school altijd open; de
ouders hebben een grote vrijheid om te bepalen wanneer ze met het gezin op vakantie gaan. De
overige weken kunnen de leerlingen dagelijks in de school terecht.
Tijdens de schooluren wordt veel gebruik gemaakt van de mogelijkheden van ICT. Via een laptop
volgen de kinderen een individueel afgestemd lesprogramma. De computer houdt bij of alle lesstof is
doorgenomen en op welke onderdelen nog moet worden geoefend voor de leerling door kan naar de
volgende opdracht. Voor de belangrijkste vakken huurt de school de beste professionals in, die van
school naar school reizen om les te geven in hun specialisatie.
De ouders uit Oostkerke zijn erg tevreden over hun regionale school, die naast leerinstituut ook
medeopvoeder van hun kinderen is. Leerlingen die problemen hebben, vanwege een
leerachterstand, pesten of vanwege de gezinssituatie, kunnen op school terecht bij een
maatschappelijk werker. Deze is altijd aanwezig om problemen bij kinderen snel op te sporen en te
behandelen.
Door hun drukke werk-­‐ en privéleven, zijn de ouders uit Oostkerke erg afhankelijk van
buitenschoolse opvang voor hun kinderen. Met sportclub, muziekschool en andere organisaties
maken de ouders afspraken over de activiteiten na school. Zo regelen de ouders dat hun kind zich
tijdens en na schooltijd kan ontwikkelen tot een sportief, creatief en succesvol individu.
66

Scenario 2
Veel vernieuwing, sociale welvaart
Kruispolder, Ter Linde, Hoflande en Annadorp zijn gezellige boerendorpen in Zeeuws-­‐Vlaanderen, die
langzaam maar zeker vergrijzen. De vier dorpen zien de laatste jaren regelmatig jonge gezinnen
arriveren, waarvan vader of moeder in het dorp is opgegroeid. Maar de jonge aanwas is niet genoeg:
na een jarenlange strijd hebben de basisschooltjes in deze dorpen hun deuren moeten sluiten
wegens een structureel te laag aantal leerlingen.
De schoolbesturen hebben daarop besloten de handen ineen te slaan. In plaats van krampachtig
proberen de eigen school in stand te houden, kozen ze ervoor samen op een centrale locatie een
nieuwe school te bouwen, met extra faciliteiten op het gebied van onderwijs en opvang.
De ouders uit Kruispolder, Ter Linde, Hoflande en Annadorp zijn erg tevreden met hoe het onderwijs
en de opvang nu geregeld zijn. Hun kinderen worden ’s morgens opgehaald en aan het begin van de
avond weer thuisgebracht. De hele dag zijn ze bezig met spelen, leren en zich ontwikkelen, zonder
dat ze telkens van de ene plek naar de andere moeten worden gebracht.
De centrale school ontwikkelt zich tot een integraal kindcentrum, waar kinderen van 0 tot 12 jaar
tijdens de ruime openingstijden welkom zijn. De kinderen worden begeleid door professionals met
verschillende achtergronden en opleidingsniveaus. De ouders sluiten met het kindcentrum
individuele ontwikkelarrangementen af, waarin wordt afgesproken welke voortgang hun kind in een
bepaalde periode moet maken.
Bevoegde onderwijzers concentreren zich op hun kerntaken, zoals de taal-­‐, reken-­‐, en leeslessen.
Hun iets minder hoog opgeleide collega's verzorgen de allerkleinsten. Ook begeleiden zij de kinderen
vanaf de peuterleeftijd bij het buiten spelen, bewegen, speciale projecten en bij het eten.
Zowel tijdens als buiten de lestijden krijgen de onderwijzers en begeleiders regelmatig hulp van
oudere vrijwilligers uit de omgeving. Actieve gepensioneerden die zich hebben aangesloten bij de
vrijwilligersorganisatie ‘Zilveren Kracht’ zijn bijna dagelijks in en rondom het schoolgebouw te vinden,
om met de kinderen brood te bakken, te timmeren en schilderen of om samen een boekje te lezen.
De ouders uit de vier Zeeuws-­‐Vlaamse dorpen vinden het kindcentrum een waardevolle toevoeging
aan de ontwikkeling en opvoeding van hun kinderen. Bovendien scheelt het een hoop heen en weer
rijden. De leerlingen worden in elk dorp op vaste plekken opgepikt door de schoolbus, die ze daar ’s
avonds ook weer afzet. Dat past in het streven van de regionale school naar rust, regelmaat en
welzijn voor de kinderen.
67

Scenario 3
Sociale welvaart, weinig vernieuwing
Laaglande is een middelgroot dorp op Schouwen-­‐Duiveland. Bijna alle dorpen in de omgeving
hadden ooit een basisschool, maar de laatste jaren moesten regelmatig scholen sluiten, wegens te
weinig leerlingen. Ook voor de openbare basisschool in Laaglande was het even moeilijk om
overeind te blijven, maar de bouw van een ecologische wijk trok voldoende jonge gezinnen aan om
het leerlingenaantal voorlopig uit de gevarenzone te houden.
Inmiddels was het schoolbestuur er wel van overtuigd dat balanceren op het randje van sluiting voor
niemand prettig is, dus zijn plannen ontwikkeld voor een bredere basis. OBS De Laaglande is sinds
kort verhuisd naar een gloednieuw gebouw in de ecologische wijk en is nu een brede school: een
basisschool met extra voorzieningen.
De belangrijkste voorziening, in de ogen van veel ouders, is de mogelijkheid van buitenschoolse
opvang. De Laaglandse Kinderopvang Bambino heeft een eigen plek gekregen in de brede school.
Kinderen tussen 0 en 12 jaar zijn welkom bij Bambino, van ’s morgens vroeg tot begin van de avond.
De combinatie van basisschool en buitenschoolse opvangen biedt de scholieren een verlengde
schooldag, met sportieve, kunstzinnige of culturele activiteiten en projecten.
Zo is de buitenruimte verdeeld in een speelplein voor de kleintjes, een basketbalveld en een
trapveldje voor de grotere kinderen. Wie liever met zijn handen bezig is, kan onder begeleiding
tuinieren in de schooltuin of knutselen in het handvaardigheidlokaal.
Daarnaast biedt de school voorzieningen voor leerlingen die wat extra aandacht nodig hebben. Zo is
er de mogelijkheid van taalondersteuning, er is schoolmaatschappelijk werk aanwezig, en
opvoedingsondersteuning voor ouders. Ook het consultatiebureau heeft een plekje gekregen in de
brede school.
’s Avonds staat het gebouw ter beschikking van het buurtcentrum, dat in de gymzaal bewegen voor
ouderen, koersbal en tai chi organiseert. Ook zijn er regelmatig computer-­‐ en taalcursussen en
boetseer-­‐ en fotografieklasjes te volgen.
Omdat in de dorpen rondom Laaglande hier en daar een school is gesloten, reizen veel leerlingen
met georganiseerd vervoer vanuit de wijde omgeving naar de Brede School. In dorpen waar nog wel
een basisschool is, maar geen mogelijkheden voor buitenschoolse opvang, gaan de kinderen na
schooltijd met de bus naar Laaglande. Daar kunnen ze sporten, knutselen en spelen. In veel gevallen
halen ouders uit hetzelfde dorp bij toerbeurt de kinderen op en brengen ze thuis.
68

Scenario 4
Weinig vernieuwing, veel individuele rijkdom
Zuidburg is een pittoresk monumentenstadje, centraal op Walcheren. Het wordt omringd door
meerdere dorpen van verschillende omvang. In de bosrijke omgeving liggen her en der grote
boerderijen en luxe villa’s. In en rondom Zuidburg wonen relatief veel hoogopgeleide tweeverdieners
met een of twee kinderen.
Veel Zuidburgers hebben de voordelen van het nieuwe werken ontdekt. Dankzij smartphone,
teleconferencing en mobiel internet hoeven ze niet meer naar kantoor, maar kunnen ze werken waar
en wanneer het uitkomt. Zoals thuis, in de eigen werkkamer. Of bij mooi weer in de tuin. Dankzij het
nieuwe werken zijn de Zuidburgers in staat een goede balans te vinden tussen werk en privéleven.
Werken voor de baas doen ze bij voorkeur tijdens school-­‐ en sporttijden van de kinderen of ’s avonds
als de kinderen in bed liggen.
Vanwege de grote mate van vrijheid om hun eigen tijd in te delen, hebben de ouders in Zuidburg
weinig behoefte aan buitenschoolse opvang. In de gevallen dat opvang wel nodig is, regelen de
ouders dat zelf. Meestal staan ze ’s middags zelf bij het hek om hun kinderen op te halen. Een aantal
dagen per week brengen de ouders hun kroost naar de sportclub, muziekschool of het jeugdatelier.
Op andere dagen gaan de kinderen gezellig mee naar huis, waar ze in de ruime tuin met vriendjes
spelen, op hun kamer huiswerk maken of computeren, en onder begeleiding van vader of moeder
zelf eten koken.
In en om Zuidburg zijn verschillende scholen, zowel openbare als bijzondere. Omdat de gezinnen
klein zijn en ook Zuidburg en omgeving vergrijzen, hebben veel scholen het moeilijk om het vereiste
leerlingenaantal te halen. Voor veel Zuidburgers maakt het niet veel uit waar hun kinderen naar
school gaan. Ze stappen gemakkelijk even in de auto om hun kinderen een dorp verderop naar
school te brengen.
Waar ze wel veel waarde aan hechten is de kwaliteit van het onderwijs. Aangezien de ouders zelf
hoogopgeleid zijn, willen ze ook voor hun kinderen het beste. Hun basisschool kiezen ze voornamelijk
op basis van uitstroomgegevens. De scholen die hoog scoren in de Cito-­‐toetsen en die veel kinderen
afleveren op havo/vwo-­‐niveau, kunnen rekenen op hun warme belangstelling.
De schoolbesturen beconcurreren elkaar dan ook op basis van kwaliteit. Voor goed bekend staande
scholen ontstaan wachtlijsten en worden kinderen soms al ingeschreven nog voordat ze geboren zijn.
Deze scholen zijn in staat de beste onderwijzers aan te trekken, hebben verrijkingsklassen voor
hoogbegaafde kinderen en bieden extra begeleiding aan zwakkere leerlingen. Minder goed
presterende scholen in de omgeving van Zuidburg krijgen te maken met steeds minder leerlingen en
vallen uiteindelijk om.
69

Hoofdstuk 7
Advies
Door de dalende leerlingenaantallen zal de kwaliteit en bereikbaarheid van het basisonderwijs in
Zeeland onder druk komen te staan. Kleinere scholen hebben grotere problemen om de kwaliteit
duurzaam te borgen. Het adagium dat in elke kern een basisschool hoort te zijn als basisvoorziening
moet worden losgelaten. Voor het in stand houden van de leefbaarheid van kleine kernen is het ook
niet nodig.
Gedwongen door de feitelijke ontwikkelingen, maar ook vanuit kwaliteitsoverwegingen is een
schaalsprong in het basisonderwijs nodig. Bestuurlijk zien we dat het basisonderwijs al een
behoorlijke schaalsprong heeft gemaakt en zich meer en meer op gemeentelijk en regionaal niveau
organiseert. Daarbij zien we ook fusies tussen verschillende denominaties ontstaan.
Wij adviseren het basisonderwijs die schaalsprong ook op schoolniveau door te zetten. Het is ons
inziens niet slim om lijdzaam af te wachten tot de (te) kleine scholen successievelijk omvallen. Het
proces is pijnlijk en het resultaat van een dergelijke ‘natuurlijke’ sterfhuisconstructie is waarschijnlijk
veel slechter voor de bereikbaarheid van het basisonderwijs in het algemeen in Zeeland.
De hoge stichtingsnormen voor een school maakten het al onmogelijk om in dunbevolkte gebieden
een compleet palet aan verschillende denominatieve scholen aan te bieden. De huidige resterende
denominatieve verscheidenheid in aparte scholen is in veel dorpen niet meer houdbaar.
Nieuwe creatieve schoolconcepten zijn nodig. Het maken van samenwerkingsscholen zoals De
Lonneboot waar binnen één school de aansluiting met de verschillende levensbeschouwingen van
ouders wordt gegarandeerd is perspectiefrijk. Nieuwe wetgeving rond samenwerkingsscholen geeft
daar bij dreigende opheffing ook de mogelijkheid toe. Het is een veel beter alternatief dan de
komende tijd de strijd om de leerling uit te vechten. De denominatieve diversiteit kan een extra
kwaliteit van een school worden.
Bij het ontwikkelen van nieuwe schoolconcepten kunnen ook andere voor ouders met jonge
kinderen belangrijke voorzieningen als de kinderopvang en voor-­‐ en naschoolse opvang worden
betrokken. Daarbij zal in de locatiekeuze de regionale bereikbaarheid en het organiseren van goed
vervoer van groot belang zijn.
Wij adviseren het Platform Primair Onderwijs in Zeeland om samen met alle betrokken partijen een
kwaliteit-­‐ en bereikbaarheidsplan voor het basisonderwijs op te stellen. De doelstelling zou kunnen
worden geformuleerd als het zoeken naar een regionaal optimaal bereikbaar en kwalitatief
hoogwaardig basisschoolnetwerk uitgaande van een draagvlak van 29.000 leerlingen, rekening
houdend met de voorspelde spreiding over de kernen in Zeeland. De in dit rapport beschreven
scenario’s kunnen daarbij behulpzaam zijn, waarbij onze voorkeurvariant (scenario 2) als
richtinggever kan fungeren.
70

Bronnen
Literatuur:
• Gemeente Borsele, Ontwikkelingen van de leerlingenaantallen in het basisonderwijs van de
gemeente Borsele. Heinkenszand, 2009.
• Inspectie van het Onderwijs, Ontstaan en ontwikkeling zeer zwakke scholen in het
basisonderwijs. Utrecht, 2006.
• Inspectie van het Onderwijs, Staat van het onderwijs, onderwijsverslag 2007-­‐2008. Utrecht,
2009.
• Inspectie van het Onderwijs, Staat van het onderwijs, onderwijsverslag 2008-­‐2009. Utrecht,
mei 2010.
• Inspectie van het Onderwijs, Toezichtkader 2009 primair onderwijs – voortgezet onderwijs.
Utrecht, 2009.
• Inspectie van het basisonderwijs, Zeer zwakke scholen in het basisonderwijs 2006-­‐2010,
Utrecht, juni 2010.
• Marzano, R.J., Wat werkt in de klas, research in actie. Middelburg, 2008.
• Marzano, R.J., Wat werkt op school, research in actie. Middelburg, 2008.
• Marzano, R.J., T. Waters & B.A. McNulty, Wat werkt: Leiderschap op school. Middelburg,
2009.
• Minnaert, A., H.L. Spelberg & H. Amsing, Het Pedagogisch Quotiënt. Houten, 2009.
• Munck, B. de, Het (on)terechte optimisme van scholen. In: Schoolzakelijk, December 2009.
• Nationaal Netwerk Bevolkinsgdaling / Themagroep Krimp en Onderwijs, Positionpaper ‘Krimp
en onderwijs’. 2009.
• Oberon, De kleine scholen problematiek: een oriëntatie, Borsele, 2009.
• Provincie Limburg, Demografische voorsprong: Kwaliteitsslag onderwijs. Maastricht: 2008.
• Provincie Zeeland, Gebiedsagenda Zeeland. Middelburg, 2009
• Provincie Zeeland, Onverkende paden, Middelburg, 2008.
• Provincie Zeeland, Op pad. Middelburg, 2009.
• Scoop, Leefbare dorpen – ‘de sociale draagkracht van dorpen in Borsele’. Middelburg, 2008.
• Scoop, Sociale Staat van Zeeland, Middelburg, 2009.
• Inspectie der Rijksfinanciën. Productiviteit onderwijs, rapport brede heroverwegingen, Den
Haag, april 2010
• Ministerie van O, C en W., Scholen voor morgen. Den Haag, november 2007.
• Ministerie van O, C en W.,Aanpassing stichtings-­‐ en opheffingsnormen basisonderwijs, Den
Haag,1997.
• Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen: “Rekenonderwijs op de basisschool”,
Amsterdam 2009
• Wouw, B.A.J. van der (1994). Schoolkeuze tussen wensen en realiseringen. Een onderzoek
naar verklaringen voor veranderingen in schoolkeuzepatronen vanuit het perspectief van
(etnische) segregatie. Proefschrift, Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der
Pedagogische en Onderwijskundige Wetenschappen.
71

Presentaties:
• Prof. dr. Jaap Dronkers: Met welke data kunnen wij de kwaliteit van het Nederlands onderwijs
meten (Rotterdam, december 2009)
• Prof. Dr. W van der Grift: Risico’s voor leerlingen in het basisonderwijs. (Utrecht, april 2010)
Websites:
• www.ascd.org
• www.kb.nl
• www.minocw.nl
• www.onderwijsinspectie.nl
• www.po-­‐raad.nl
• www.rpcz.nl
• www.scoopzld.nl
• www.unimaas.nl
• www.universiteittwente.nl
• www.uva.nl
Begeleidingscommissie
Leden PPOZ:
• Anko van Hoepen
• Cor Kuijvenhoven
• Ewald de Keijzer
• Piet Jan Reijnierse
• Henk Verweg
• Jan Ennik (RPCZ) voorzitter
• Linda Franken (Scoop)
• Dick van der Wouw (Scoop)
• Marleen Vermeer (Scoop)
72

Platform Primair Onderwijs Zeeland