Wonen en werken achter het Stadhuis rond 1950 - De Omroeper ...

Omslag: De Raadhuisstraat in de jaren dertig (aquarel).
-----
DE OMROEPER, rUNI 2002, JAARGANG IS, NR. 2
Redactie: HenkSchaftenaar, tel.(035) 694 68 60
Vormgeving: Grad Neijenhuis, Nieuweschans
_____
blz
Op de artikelen in dit tijdschrift berusten
Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen en illustraties
v_o_,,_,f_g,_'n_d'_'_chriftclijke toestemming
INHOUD
41 Wonen en werken achter het Stadhuis rond 1950, Coerl Mulder.
55 Het 'gemeentebestuur' van Henri Kuhn, HenkSchajlmaar.
auteursrechten.
is slechts toegestaan na
van de redactie.
58 Op de boerderij Nieuw Valkeveen. Jeugdherinneringen van Corrie van Eyk,A.P. Kooyman-Vim
Rossurn.
67 Waar zijn de vaandels van de Naardenseschutterij gebleven, Henk &haftel1aar.
71 De kapitelen van het koor in de Grote Kerk van Naarden, Ir. F. de Fremery.
Wonen en werken achter het Stadhuis rond 1950
CoenMulder
Van 1945 tot 1960 woonde ik in een huis dat stond op de Iwek van deRaadlJUisstraat
ell de Duivensteeg. ;,ulm huis ,'"ri"ner ikme ~:':rO:,;;~~~J;~7;,>t:e~,g:~:;:;'i~'~
'De Omroeper' verschijnt vier maal per jaar. De abonnementsprijs voor 2002 bedraagt
minimaal € 12,50. Opgave van abonnementen aan het onderstaande adres. U ontvangt
een rekening bij toezending van het eerste nummer. Abonnementen gaan in met het
eerste nummer van de lopende jaargang. De reeds verschenen nummers van de lopende
iaanmng worden toegezonden. Opzeggingen dienen schriftelijk doorgegeven te
1 december.
STICHTING VIJVERBERG, Gansoordstraat 16, 1411 RH Naarden, telefoon (035) 694 68 60.
De bodewoning
Men noemde het huis de Tbodewoning', omdat het sinds de bouw in 1905 diende
tot ambtswoning voor de bode-conciërge van het Stadhuis, welke functie mijn vader
vervulde 1945 tot 1972. Met karakteristieke trapgevel, spekbanden,
van een
muurankers en ruitjesvensters leek het kleine huis wel op zijn grote broer waartegen
wat
het pal stond aangeleund.
Hethuis was niet alleen leuk om te zien, maar was ook van binnen een knus woninkje.
De woonkamer telde vijfbij vier meter. De nog kleinere keuken had een schouw met
haardplaat en een ouderwetse terrazzogootsteen. Een bijzonder vertrek was de 'alkoof',
een overhuifd slaapvertrek op de begane grond dat je in mijn gedachtewereld
alleen nog in middeleeuwse kloosters of kastelen kon vinden. Onze 'alkoof' was te
klein om als slaapvertrek gebruiken, maar als speelhoek was de ruimte prima ge~
te
4'

schikt. De slaapkamers hadden schuiframen.
Mijn slaapkamer was een afgeschot
gedeelte van de vliering. Om erte komen
moest ik een luik in het plafond openen
en daaruit een trap naar beneden schuiven.
Uit een klein venster aan de voorkant
keek ik uit over de rode huizenzee
van de Vesting. Ook de Raadhuisstraat
kon ik ver inkijken, voor zover de eeuwenoude
lindeboom midden in de straat
dat uitzicht 's zomers niet belemmerde.
De bodewoning tegen de achtermuur
van het Stadhuis. In het huis links
woonde 'Jan de Knokkert'. Tussen beide
woningen in de smalle Duivensteeg.
Als ik aan de achterkant van de vliering
eenkoekoelcsraam opende, kon ikop stille
zomeravonden de melodieuze roep van
een koekoek ergens in een hoge iepop het
bastion Oranje horen.
Achter het huis was een stenen plaatsje
met witgekalkte muren waartegen twee
ouderwetse plees stonden. Ze werden als
ko\enhoken berghok gebruikt. Een houten
deur met zware klink gafvia een hardstenen
stoep toegang tot de smalle Duivensteeg.Het
plaatsjegrensde aan de hoge
achtermuur van het Stadhuis met op
voethoogte een tralievenster, waarachter
de duistere en bedompte keldergewelven van het Stadhuis lagen. Nog in de vorige
eeuw was daar een nachtverblijf voor passanten, naast een stevig vergrendeld
cachot waarin beschonken lieden of misdadigers werden opgeborgen. Vanuit de
gang in ons huis stapten wij door een zware deur met ijzerbeslag, die nooit op slot
hoefde, zo het Stadhuis binnen. Boven de keuken was een met grind bedekt 'platje'
dat bij mooi weer als zonneterras gebruikt werd.
De bodewoningwerd in 1982 gesloopt om ruimtevrij te maken voor de entree van
het Stadskantoor en om het zicht op de lang verborgen gebleven fraaie achterkant
van het Stadhuis weer terug te krijgen. Een boom en een paar fietsenrekken markeren
nu de plek waar ooit een onvergetelijke bodewoning heeft gestaan.
Het lied van de arbeid
Niet alleen aan het wonen, maar ook aan de bedrijvigheid achter het Stadhuis bewaar
ik plezierige herinneringen. Waar nu het Stadskantoor staat, was een terrein
dat was volgepropt met een allegaartje van werkplaatsen, pakhuizen, loodsen en
42
schuren. Nergens anders in de Vesting stonden zo veel ambachtelijke bedrijven op
een kluitje bijeen dan hier. Van alle kanten gonsde volop het lied van de arbeid. En
rondom die luidruchtige bedrijvigheid werd door talrijke gezinnen nog gezellig
gewoond ook.
Vooraan in die chaotisch ingedeelde ruimte had Antoon de Bruijn zijn brood- en
banketbakkerij. Een nauwe doorgang vanuit de Duivensteeg gaf toegang tot zijn
bedrijf. De Bruijn was een van de vijftien warme bakkers die de Vesting in die jaren
telde. Om vijf uur in de ochtend werden de deegmachines gestart om enkele
uren lang te draaien met een dof, monotoon geluid die de omgeving beroerde. Het
gebrom werd al gauw overstemd door de hartverwarmende, soms hartverscheurende
samenzangen die de baas en zijn ijverige knechten Toon Slinger en Piet Behm
tijdens het kneden, vormen en in de ovens schuiven van de broden en kadetten ten
gehore brachten. Schlagers als 'Oh zonnig Madeira, land van liefde en zon ..., 'Kleine
Greetje uit de polder, kind van 't lage land ... 'Als op Capri de rozentuinen bloeien
...' en 'Vaarwel Hawaii ...'behoorden tot hun uitgebreide repertoire. Menigvoorbijganger
hield er graag de pas voor in.
Deze zelf geproduceerde arbeidsvitaminen werden korte tijd later gemengd met
het rumour dat ontstond uit de nabijgelegen en drie verdiepingen tetlende timmerfabriek
van C. Klinkenberg & Zonen en uit de pal daarachter gevestigde meubelfabriek
van George Nissen. Ook op die locaties werden de kelen schor ge~
43

Brood- en banketbakker Antoon de Hruijn met zijn jarenlange trouwe medewerker
Piet Be/mi voor de winkel in de Everl de Bruijnstraat in 1948.
Nijvere werkers in de meubelfabriek achter het Stadhuis. Tweede van rechts eigenaar
George Nissen.
44
schreeuwd, maar het gezang daar kon
door voorbijgangers nauwelijks op iGvaliteit
worden beoordeeld door het helse
lawaai waarmee een regiment jankende
cirkelzagen een constante stroom deuren,
kozijnen en meubelonderdelen produceerde.
Achteraan op het terrein had de brandstoffenhandel
van de Gebroeders Vuijst
twee pakhuizen. De Houten Loods was
de langste. Hij liep van de Gansoordstraat
helemaal door naar de Raadhuisstraat,
met een ingang aan beidestraten.
Met gitzwarte muren en door kolenstof
ondoorzichtige vensters was dit het donkerste
gebouw van de buurt. De kortere
Stenen Loods daarnaast was bestemd
voor de opslag van briketten (blokken
del)uivensteeg.
geperst bruinkolengruis met een lange
brand duur).
De Bruijn was niet de enige warme bakker in de buurt. In een grauw uitziend hoog
gebouw met grote vensters in de Duivensteeg dat bekend stond als de oude sigarenfabriek
van Van Rooijen, oefende Jaap Ruiter hetzelfde eerzame beroep uit. In
dat grote pand waren meer ambachtslieden werkzaam. Wim Nissen dreef er een
goed renderende stoffeerderij. Huis- en decoratieschilder Arie Kruijswijk mengde
daarbinnen de kleurrijke verven waarmee menig huis in de Vesting werd verfraaid.
En op de hoogste verdieping hield meubelmaker Jan Mulder zich bezig met
het vakkundig restaureren van klassieke meubelen. Getuige de vrolijke klanken die
uit het sombere gebouw opstegen, werd ook daar de dagelijkse arbeid met plezier
verricht. Vooral Jan Mulder schitterde met ontroerende aria's; anders dan in de
bakkerij van De Bruijn hield hij niet zo van het populaire genre.
Bedrijvigheid op kleinere schaal
In al het lawaai viel de luid klinkende schel van het goedbeklante kruidenierswinkeItjevan
HendrikPolderin de Raadhuisstraatvolledig in het niet. Die liet zich pas
horen als tijdens schafttijd de herrie elders in de buurtvooreven was geluwd en de
buurtbewoners hun boodschappen gingen doen en ondertussen met Hendrik en
zijn vrouw Mien de laatste buurtnieuwtjes doornamen. De tuin van Polder grensde
aan de Stenen Loods van Vuijst.
Tegenover Polder was meester-schoenmaker Elbert Borreman in zijn knusse werk-
45

De winkel van kruidenier Flip Borreman
in de Raadhuisstraat in de jaren
twintig van de vorige eeuw. Op de uitkijk
naar klanten staat zijn vrouw
TeuntjeBorreman-Brouwer. Later
door Polder.
werd de zaak overgenomen
Meester-schoenmaker Elbert Borreman
metzijn oudste dochter voor de winkel
in de Raadhuisstraat in de jaren dertig.
Het pand staater maar de welgevulde
nog,
etalage met kwaliteitsschoeisel is
verleden tijd.
plaats achter het huis evenmin luidruchtig, maar wel duidelijk aanwezig door een
dagelijks heen- en weergeloop van inwoners die hun schoeisel ter reparatie kwamen
aanbieden ofophalen ofin de winkel bij zijn vrouwofzijn twee ijverige dochters
nieuwe schoenen kwamen passen.
Naast Borreman, op de hoek met de Wuijvert, stond het veelbeschreven logement
De Goede Verwachting ofwel De Luis aan de Ketting. Het pand was al een bouwval
toen ik er kwam wonen en werd spoedig gesloopt om plaats te maken voor het
fraaie woonhuis dat er nu nog staat.
Aan de andere kantvan hetterrein, in de Gansoordstraat, woonde en werkte kleermaker
Hein Vonk, die door zijn beroepsuitoefening in het Naarden van die tijd uiteraard
Hein de Naaier werd genoemd. Hij timmmerdeevenmin aan de weg, maar
ook hij was een onmisbaar onderdeel in de bedrijvigheid, getuige de trouwe klanten
die hem frequenteerden.
Jan de Knokkert
Naast de bodewoning op de andere hoek van de Duivensteeg huisde de familie
Rookhuijzen in de voormalige boerderij van Hein de Gooijer. De hoofdbewoner
heette Jan, maar omdat er meer Rookhuijzens met dievoornaam in Naarden woonden,
moest hij een bijnaam hebben en die luidde Jan de Knokkert. Waarom weet
ik niet, want in mijn tijd was de oude baas de goedheid zelve. De familie woonde
in het voorhuis van de oude boerderij waarvan de puntige voorgevel in blokmotief
en in een dofgrijze kleur bepleisterd was. Achter de voormalige deel die als
schuurwerd gebruikt, lag een verwaarloosde tuin die grensde aan het domein van
Het huis van Jan Rookhuijzcn in de Raadhuisstraat vlak voor de sloop in de jaren
zestig. De bodewoning mag tot 1982 nog blijven staan. Op de achtergrond de eveneens
totverdwijnen gedoemde voormalige sigarenfabriek in de Duivensteeg.
Antoon de Bruijn. Midden in de tuin stond een houten hok met binnenin een plee;
een modern watercloset ontbrak in het huis. Een deel van de tuin werd in de jaren
veertig gebruikt als opslagplaats voor zware blokken hout, waaruit Naardens enige
klompenmaker Jan Klomp uit de Jan Massenstraatde fraaiste houten schoeisels
vervaardigde.
Fluitketels als hobby
Schuin tegenover de woning van Jan Rookhuijzen stonden in de Raadhuisstraat
twee 'onbewoonbaar verklaarde woningen'. Het begrip bestaat allang niet meer,
maar de Vesting telde in die tijd een groot aantal van dergelijke bouwvallen. Ondanks
de gebreken werd daarin door sommigen gezellig gewoond. De huisjes waar
ik het over heb, zijn die welke links op het plaatje van de omslag van deze Omroeper
zijn afgebeeld. De krotjes werden in de oorlogsjaren gesloopt, maar staan me
nog helder voor de geest. Ikwoonde toen op de Meent (de naam die in mijn jeugdjaren
algemeen werd gebruikt voor de woonwijk Keverdijk) en onderweg naar school
en terug naar huis liep ik altijd langs de huisjes, niet zozeer vanwege hun architectonische
schoonheid, als wel voor Zwarte Jans die daar woonde. De vrouw, die een
sprekende gelijkenis vertoonde met de heks van de Achtef\ .•.. eg uit mijn favoriete
leesboek 'Uit het leven van Dik Trom', dankte haar bijnaam aan de ruime zwarte
47

omslagdoek waarin ze zich hulde als ze
zich voorovergeboven en schichtig over
straat voortbewoog. De zeldzame keer
dat ik haar buitenshuis opmerkte, viel
me haar spichtige gezicht en droevige
aanblik op. De vrouw had me nooit iets
gedaan, maar zij boezemde mij als jongen
van acht jaar die al spannende
jeugdboeken
las, toch enige vrees in.
Jans Rookhuijzen bewoonde met haar
broers Rijk en Ep de linker bouwval, de
rechter stond al enige tijd leeg. lans had
duidelijk het heft in handen. De oudste
broer, die vanwege een gebogen loophouding
doorjarenlange zwarearbeid op
de kwekerij Rijk de Bok werd genoemd,
was een gezapige goedzak die zelden iets Een deel van de Raadhuisstraat in
zei. Andere broer Ep, die de onverklaar- 1935. Links van voren naar achteren de
bare bijnaam de Houten Bommerd droeg, W:;:~~,:,~;,:~;~~t~nn::;:~~~1
was spraakzamer. Hij werkte op de ge- kc
meentebjke vuilnisbelt, tot genoegen van
lans. Zij hield er namelijk een merkwaardige
hobby op na: ze spaarde fluitketels,
in alle soorten en maten. Elke dag
nam Ep er wel een paar voor haar mee.
Ze kregen een plaats op de in elkaar overlopende
wlders van de Mee huisjes.
van Eijpe, Nieman, Van Rooijen en
Rook/JUijzen. Het pand met het zonnescherm
is de schoenwinkel van Borreman.
Daarachter het logement De
Goede Verwachting. De oude lindeboom
domineert het pittoreske hoekje.
Ep was in zijn vrije tijd een verdienstelijk langeafstandswandelaar. De Vierdaagse
was een peulenschil voor hem. Als een wandeltocht door de Vesting ging, stonden
talrijke Naarders een met medailles volgehangen en trots voortstappende Eppie de
Houten Bommerd geestdriftig toe te juichen.
Tijdens de sloop van de huisjes moest de gemeente twee vrachtwagens voor laten
komen om een gigantische voorraad roestende fluitketels afte voeren.
De 'bedrijfsgrond' van Opa Vonk
Ook de nabijgelegen Wuijvert kon bogen op een folkloristische bevolkingssamenstelling.
Het voert te ver alle bewoners daar ,te beschrijven. Een piker uit omdat hij
nadrukkelijk in de buurt aanwezig was. Opa Vonk was schillenboer annex geitenhouder
en liep al tegen de tachtig. Hij heette eigenlijk Jan, maar werd door iedereen
Opa genoemd, omdat er in Naarden
meer Jannen Vonk waren, onder wie zijn
kleinzoon die bij mij op school zal.
Opa Vonkwoonde in een van de bouwvalligewoninkjes
in de Wuijvert. Op de
plek staat nu het woonhuis Wuijvert 5.
Interessanter dan zijn woning was zijn
'bedrijfsgrond'. Deze lag waar we nu de
woonhuizen Wuijvert 1en 3vinden. Het
rommelige erf met allerlei stalletjes en
schuurtjes diende tot opslagplaats van
hooi, stro, mest en vooral van schillen
die Opa Vonk met paard en wagen ophaalde
en die bestemd waren voor de talrijke
veehouders in de Vesting.
Het erf grensde aan de kantoren van de
toenmalige Secretarie (nu Sector Grondbeheer).
Op de schrale vlakte scharrelde,
tussen een paard en een uren in de
wind geurende 'stinkbok' , ook een koppel
geiten. Het verhaal gaat dat het gemeentebestuur
de 'bedrijfsgrond' van
Opa Vonk, die bepaald niet harmonieerde met de ambtelijke gebouwen, bewust
w lang mogelijk heeft gedoogd. Het gemekker van de geiten de hele dag door wrgde
ervoor dat geesten voortdurend helder bleven. Het spreekwoordelijke mid­
de
dagdutje van de ambtenaar in die jaren heeft zich daar nimmer voorgedaan.
Opa Vonk had niet alleen verstand van geiten, maar was ook bedreven in de paardenhandel.
Regelmatig bezocht hij de paardenmarkt in Utrecht. De tocht daarheen
en terug naar Naarden geschiedde met paard en wagen. Een succesvolle aanof
verkoop van een edele viervoeter werd in Utrecht met een fikse borrel beklonken.
Meestal keerde Opadan ook 'met 'n snee in z'n neus' terug naar huis. Schoonzoon
JooP Metselaar, die hem om die reden steevast vergezelde, wrgde er voor dat
hij zonder brokken te maken zijn huisje in de Wuijvert weer bereikte.
Meer over het 'industrieterrein'
Het markantste gebouw op het 'industrieterrein' achter het Stadhuis en tegelijk ook
het belangrijkste bedrijf was de timmerfabriek van Klinkenberg. Het bedrijf werd
gesticht door Cornelis Klinkenberg in 1921. Zijn zoons CDr, Jan, Joop en Jaap waren
zijn steunpilaren in de bedrijfsvoering. Oorspronkelijk was vader Cor aannemer.
49

De ingang van de woning van Graafsma
in de Gansoordstraat. Moeder
8. J,ms .Rookhuijzen, 9. Pi", V"" R,>o;j,,,,, JO.)an N;eman,
Hendrik Polder, Stenen Loods Vuiist, 14. Houten
16.
Verwachting, 24. Elbert Borreman, 25. Opa Vonk.
Goede
de Vesting en in de uitbreidingswijken heeft hij gebouwd. Menig huis in Tijdens de
mobilisatie in de jaren dertig kreeg het bedrijf steeds meer orders van het Ministerie
van Oorlog, later Defensie geheten. Veel militair meubilair in het belangrijke garnizoen
Naarden was afkomstig uit werkplaats van Klinkenberg: onderdelen voor
de
schuilkelders, schildwachthuisjes, tafels, stoelen, bureaus. Ook kozijnen en deuren,
voor zowel militaire als civiele doeleinden, werden in de timmerfabriek geproduceerd.
De opbouwperiode van het Nederlandse Leger na de Tweede Wereldoorlog
gold voor het bedrijf als toptijd; het telde toen ruim twintig medewerkers.
Midden jaren vijftig werd de werkplaats met werf overgedaan aan buurman
George Nissen, die zich ging specialiseren in meubclonderdelen voor de doehet-zelver,
een markt die toen net in opkomst was.
De Stenen Loods van Vuijst herbergde in het najaar van 1944 enkele onderduikers
die de razzia's wilden ontlopen die toen veelvuldig in Naarden werden gehouden.
Graafsma laat zoon Ben en schoondochter
Maria van Luyn met kinderen
uit. Ernaast, onder hetzelfde dak, de
Expeditie van George Nissen en vervolgens
de Hou/en en Stencn Loods van
eornelis Klinkenberg (1880 - 1963),
'aartsvader' van de timmerfabriek.
ko/enhande/ Vuijst.
dienst, kon Een van hen,)an Brand, bij Vuijstals kolensjouwer in na zekere tijd zijn
ongeduld niet langer in bedwang houden en opende een luik om eens poolshoogte
te nemen. Hij keek recht in de tronie van een patrouillerende mensenjager. De
onderduikers werden ingerekend en alsnog afgevoerd naar de bestemming de die
bezetter voor hen had geregeld. Jan Brand was overigens een belezen persoonlijkheid
en bezat ook dichterlijke kwaliteiten. Zijn rijmpjes, die betrekking hadden op
het dagelijks leven in de Vestingstad, hadden
in de jaren tachtig een vaste plek in
de Naarder Koerier.
In de Houten Loods maakte Paul Vuijst,
de jongste zoon van de kolenhandelaar,
op zeer jeugdige leeftijd een nare erva-
De 'zwartwerkers' van kolenhandel
Gebr. Vuijst voorde Houten Loods in
de Gansoordstraat. Van links naar
rechts lohn Krabbe, Bertus Bos, Gert
Vuijst en Gerard van Geffen.
5° 51

De woning van ValJ Rooijen ilJ de Raadlluisstraat rijp voor de sloop.
ring mee, die hem tot op de huidige dag is bijgebleven. De loods was gevorderd
door de Duitsers voor het stallen van paarden. Toen Paul de loods een keer binnentrad
was de Feldwebel, die zijn domicilie had in het Geniebureau aan de Oostwalstraat,
juist bezig met het poetsen van het koperbeslag op de paardentuigen.
Op de grond stond een potje koperpoets dat Paul in zijn onschuld angstig dicht
naderde. De Feldwebel snauwde hem toe: 'Wenn du das T öpfchen umstösst, schiess
ich dich kaputt'. De kleine knul bezat wel zo veel talenkennis, dat hij niet wist hoe
gauw hij weg moest komen. Hoewel het gebouw vader's eigendom was, betrad
Paultje de loods niet eerder dan na de bevrijding.
In de bakkerij van De Bruijnkondende trouwe medewerkers van baas Antoon niet
alleen ontroerend zjngen, ze waren ook wel in voor een geintje. Toen Jan de Knokkerteen
keerzijnhuisje in de tuin opzocht om zijn behoefte te doen, wipten ze snel
naar buiten en plaatsten een van de zware boomstammen van Jan KJomp de klompenmaker
tegen de deur van het huisje. Nadat ze hem eerst een kv.artier lang om
hulp hadden laten brullen, bevrijdden ze de oude baas uit zijn benarde positie. Op
de vraag welke onverlaat de man zo'n rotstreek had geleverd, kon het slachtoffer
geen antwoord geven.
Een weemoedige wandeling
In de jaren zeventig verdwenen de laatst
overgebleven panden van het ooit bruisende
werkgebied. Sinds 1984vinden we
er nu een hyperfunctioneel Stadskantoor,
waarbinnen geavanceerd kantoormateriaal
onze ambtenaren het zware
werk veraangenamen.
De burgemeester ontvangt zijn gasten
in een welgemeubileerd vertrek, precies
boven de plek waar ooit Jan de Knokkert
achter mottige gordijnen zijn bakkie
bruin slurpte. Waar Jan ondeugend in
zijn huisje werd opgesloten, is nu een 10-
op de slopershal11er. Het huis van
52
53

ket waar de burger fraudebestendige reisdocumenten kan bekomen. In de centrale
hal snelt een ambtenaar met een belangrijk dossier onder de arm naar een andere
afdeling, juist over de plek waar een halve eeuw geleden de jongens van De
Bruijn vol vreugde over de nieuwe arbeidsdag hun 'Vaarwel Hawaii...' de ether in
slingerden.
Na een bezoek aan het Stadskantoor buiten gekomen, schuifel ik een beetje weemoedig
door de Duivensteeg langs de rode baksteenmuren van het Stadskantoor.
Vanuit de Gansoordstraat kom ik door de Nieuwe Steeg, dejongste verbinding tussen
twee straten in de Vesting. De doorgang voert precies over de vloer van de voormalige
Stenen Loods van Vuijst waarin tot aan de nok briketten waren opgeslagen
en die korte tijd als onderduikersparadijs fungeerde. Aan het eind van de steeg bij
de Raadhuisstraat loop ik over de plek waar ooit een luid klinkendeschel een klant
in een gezellig kruidenierswinkeltje aankondigde.
Al wandelend kijk ik de steriele kantoorvertrekken van het Stadskantoor naar binnen
en zie de helblauwe beeldschennen van geruisarme computers. Het vrolijke
lied van de arbeid van de bruisende jaren vijftig is daar niet meer te horen. Zelfs de
melodieuze roep van de koekkoek op bastion Oranje is verdwenen; de nabije snelweg
heeft ook dat geluid voorgoed verstomd.
Het 'gemeentebestuur' van H. Kuhn (1840-1912)
Henk Schaften aar
Toen in 1815dewegvan Naarden naar Laren (nu Amersfoortsestraatweg) bestraat
was, ging men tolgeld innen om deze 'rijksweg' te onderhouden. Tegenover het
landhuis Zandbergen, op de hoek met de Galgesteeg (nu Godelindeweg), werd
daartoe een slagboom geplaatst en in 1816een tolhuisje of gaarderskeet gebouwd.
De Naarders noemden deze versperring het Eerste Tolhek ofwel de Slagboom buiten
de Utrechtse Poort. De tolgaarder deed hier zijn werk tot in het jaar 1896 toen
alle tollen op rijkswegen werden afgeschaft. In die tijd ofeerder isbet huisje in het
bezit gekomen van de eigenaar van Zandbergen, die er vanuit zijn huis direct zicht
ophad.
Het voormalige tolhuisje prijkt nog op tal van oude foto's en prentbriefkaarten.
Getuige het volgende verhaaltje is het vrijwel zeker in de tweede helft van het jaar
1910 gesloopt.
De afbraak hing samen met plannen van de gemeente Naarden om de nauwe toegang
tot de Galgesteeg te verbreden en een behoorlijke afronding te maken van de
Het tolhuisje in 1902. Op de achtergrond het voormalige bruggetje over de zanderijsloot.
54
55

hoek met de Amersfoortsestraatweg. Dat
zou, aldus een vooruitstrevend gemeenteraadslid,
'het zeer drukke verkeer
daar ten goede komen: Om de hoek Galgesteeg/
Amersfoortsestraatweg te verbeteren
moest het tolhuisje dus verdwijnen.
Daarom werd er onderhandeld
met de eigenaar, de heer Henri Kuhn van
Zandbergen, wat tot gevolg had dat er
in september 1909een sloopvergunning
werd afgegeven. Toen Kuhn zich echter
realiseerde dat de sloper het gebouwtje
niet gratis zou afbreken, vroeg hij aan de
gemeenteraad een bijdrage in de kosten
van honderdvijftiggulden. Daarvoelde
6&\'\1 niets voor en aan de raad werd
voorgesteld om zijn verzoek af te wijzen
en het verdere verloop maar af te wachten.
Dat deden de raadsleden dan ook,
maar het verdere verloop zou hen nog
lang heugen.
Kuhn bleek namelijk diep beledigd te
zijn over de afwijzing. Hij had zijn goe- van de Galgesteeg.
de wil getoond - was zelfs van plan de
grond aan de gemeente te schenken - maar zou nu voor de sloopkosten moeten opdraaien.
Daar voelde hij allerminst voor en toen verdere onderhandelingen op niets
uitdraaiden, had men de poppen aan het dansen. Kuhn liet niet met zich sollen en
uit gramschap besloot hij bij het tolhuis varkens te gaan houden. B&W en de raad
zaten er behoorlijk mee in hun maag. Juist daar waar het moderne verkeer de vesting
naderde en men verfraaiingen voor ogen had, werd nu een alles detonerend
varkenskot geplaatst. Toen Kuhn zijn 'zwijnen' ook nog de namen van de burgemeester,
de wethouders en hem niet-welgezinde raadsleden gaf en hij dit 'college'
ging voorstellen aan zijn vrienden, was voor hen de maat vol.
Op 23 februari 1910 kwam het onderwerp weer in de raad ter sprake. Men zatop
dat moment in een impasse want het schandelijke varkenskot wilde men zo snel
mogelijk van die plek weg hebben, maar Kuhn wenste al enige tijd niet meer met
het dagelijks bestuur van de gemeente te praten. Na moeizaam beraadslagen werd
toen een drie leden tellende commissie benoemd die naar Zandbergen zou gaan
56
Henri Kuhn kijkt in 1905 toe bij het scheren van zjjn schapen op Zandbergen.
om de heer Kuhn honderdvijftig gulden aan te bieden voor de grond van het tolhuis.
Ondanks dit deemoedige gebaar bleef Kuhn onverbiddelijk, want toen de
commissie bij monde van de heer Schubert op 19 mei 1910 in de gemeenteraad
verslag uitbracht, bleek dat hij bij zijn voorstel was gebleven: de grond 'om niet'
en honderdvijftig gulden voor de afbraak. De raadsleden aarzelden toen geen moment
meer en zonder verdere discussie kreeg Kuhn zijn zin, waarna zowel het varkenskot
als het oude tolhuis uit het aanzicht van Naarden verdwenen.
57

Op de boerderij
Jeugdherinneringen
Nieuw Valkeveen
van Corrie van Eyk
A.P. Kooyman-van
Rossum
Voo,dat het pand;""n
~"led,enlot twee
werd verbouwd,
met
hUil gezinnen gewerkt en gewoond. Van
1910 tot 1934 was dat Evert van Eyk
(1887-1962).
Van EykkwafJ
Corrievan Eykomstreeks 1922 met haar moeder (midden) en Trien van Ee op de
boerderij Nieuw Valkeveen.
tere vrouw te gaan werken
heeft ervoor gezorga
paar, met eell
opNieuwVaiA
de boerderi; ;
Carnelia
Mevrouw Comelia BroekIJuiZCII-van
voor haar
geboortehuis.
nok en het typische balkon zijn er nog. De linkerhoekkamer beneden was de ouderslaapkamer.
eorrie heeft er als baby in de bedstede in een krib dwars aan het
voeteneinde van haar ouders gelegen. De kinderslaapkamers waren boven. Zij heeft
de indeling van de boerderij nog heel goed in haar hoofd. De 'goede' kamer werd
alleen voor bijzondere gelegenheden gebruikt. Erwerd vooral in het gedeelte achter
de kamers geleefd, daar waar de karn en de kaaspers stonden. 1n de zomer, wanneer
de koeien in de wei graasden, werd in het 'zomerkamertje' in een hoek bij de
stal gewoond, zoals in die jaren gebruikelijk was op een boerderij. Onder het woongedeelte
bevindt zich nog steeds een gewelfde kelder. Zou die nog afkomstig kunnen
zijn van Zeezigt, het boerderijtje dat landgoedeigenaar Van Rossum omstreeks
1840 op dezelfde plek voor erfgooier Gerrit Bakker liet bouwen Op de hilder (de
zolder boven de stal) sliep de knecht. Daar hing ook het tuig met de bellen en de
pluimen van de arrenslee, maar daarover straks meer.
Van buiten is de boerderij na al die jaren nauwelijks veranderd. De grote staldeuren
werden al tijdens het verblijf van de familie Van Eyk vervangen door openslaande
deuren en ramen. Aan de gevel hangen nog steeds de paardenkop en de
koeienkop. Ook de opvallende kartels langs de dakrand, de versieringen onder de
Langs de Meentweg staan ter weerszijden van de boerderij ook nog de huizen Heerlijkheid
en Bergerac. In de tijd van de familie Van Eyk woonden daar de families
Gompertz en Fuld. De panden liggen op een soort eiland ingesloten door de Meentweg
en een zanderijsloot; toentertijd een heerlijk gebied voor de jongste dochters
van de drie gezinnen om eindeloos te spelen en op avontuur te gaan, vergezeld van
mekkerende geiten, kakelende kippen, opfladderende duiven en soms meehuppe-
58 59

De voorzijde van BergenlC omstreeks 1930.
De zuidgevel van boerderij (nog met de grote staldeuren) aan !Jet eind van de 1ge
eeuw.
§Cl
3. 'Goede'kamer, 4. Werkdee1,5. Stal,
6. Zomerkamertje, 7. Plee, 8. Trap naar
zolder, 9. Karnton, JO. Kaaspers,
J I 6
11. Grote bak met water, 12. BalJk.
84 5
kalfjes. kinderjuffrouw lende De van de familie Fuld keek weleens zuinig, als er in
= --
plaats van op hct geitenweitje op de ernaast gelegen vieze betonrand van de mestvaalt
werd gespeeld, maar mevrouw Fuld zelf tilde daar niet zo zwaar aan. De kinderen
vierden er gezamenlijk zowel hun verjaardagen als het Kerstfeest, dit laatste
altijd ondereen grote versierde boom op Bergerac. was er vlakbij huisaltijd veel
Zo
te beleven en konden de kinderen zich uitstekend onderlingvcrmaken. Alleen wanncer
de bel op het dak van Bergerac werd geluid, moest de jeugd huis. Ook op
naar
Heerlijkheid waarschuwde een iets kleinere bel de kinderen dat ze thuis werden
verwacht.
60
Hooi-
5.
heid,8.
10. Klein Heerlijkheid.
Op het erf stond aan de kant van Heerlijkheid
een houten zomerhuisje, dat zomers
door de boerin aan 'stadsc' mensen
werd verhuurd. Latcr is dat huisje
overgenomen door familie Gompertz,
de
die het toepasselijk Klein Heerlijkheid
noemden.
In de grote schuur stonden aan de ene
kant de grote kalveren en de andere
aan
kant de koeien. Aan de achterkant van
deze schuur werd ook hooi opgeslagen,
als daarvoor geen plaats genoeg was in
de hooiberg buiten. In kleine schuur
de
61

Heter! met hooiberg, arrensleeschuur en daaracllter de grote schuur.
De familie Fuld omstreeks 1930 in de omgeving van Nieuw Valkevee!l.
was de paardenstaL Hier stonden soms
ook varkens en biggen in een stal. Er was
daar ook een vaste plek voor de arrenslee.
Het was feest wanneer het 's winters
werden de slee en
had gesneeuwd. Dan
het tuig met de bellen en de pluimen te
voorschijn gehaald, het paard ingespannen
en het hele gezin ingeladen voor een
rit door de witte wereld. Het was heel bijzonder
wanneer de meisjes in de Vesting
op de Rehobothschool aan het einde van
de lessen in de verte bellen van het paard de hoorden. Dat was het teken dat vader
met de arrenslee eraan kwam. Na het voorrijden klommen de dochters trots als pauwen
in de slee om zich zo naar huis te laten brengen. Eén keer ging het bijna mis.
Een van de glijders van de slee raakte in de rails van de stoomtram beklemd. Lotje
het paard schrok, 'kreeg de kolder in de kop' en sloeg op hol. Gelukkig wist Van Eyk,
die heel goed met paarden kon omgaan, het dier tot bedaren te brengen en ná van
de schrik te zijn bekomen, kon de tocht naar huis weer worden voortgezet.
Het was voor de ouders hard werken op de boerderij. Vader Van Eyk deed al het
boerenwerk met één knecht. Gerrit Smitwerktevele jaren op de boerderij. Een an-
1. Boerderij Nieuw Valkeveen, 2. Bergerac,
3. Heerlijkheid, 4. Herenhuis
Nieuw Valkeveen, 5. Onderkam,
6. Eerste weiland, Tweede weiland,
7.
8. Koeienkamp, 9. Kelderkamp.
dere knecht, Adriaan, kon behalve flink
aanpakken de kinderen ook prachtige
verhalen vertellen.
Moeder Van Eyk werd haar zware taak
in
lange tijd bijgestaan door Trien van Ee,
maar ook oudste dochter Jaan liep mee
in het bedrijf. Op een keer was laatstgenoemde
uitgeweest en kwam pas vroeg
in de ochtend doodmoe thuis. Stilletjes
op kousenvoeten binnensluipend hoopte
zij ongezien het bed te bereiken om nog
een paar uurtjes te kunnen slapen. Helaas...
zij botste tegen pa op, die al de uit
veren wasen die hetvanzelfsprekend vond
dat zij maar meteen aan het koeienmelkenging.
Het was toch al bijna vier uur ...
De koeien werden geweid op de weilanden
tussen de Meentweg en de Valkcveenselaan.
Tussen 1860en 1870hadWl
Mijnssen, de echtgenootvan de toenmaligeeigenares
van het landgoed Nieuw Val-
62

keveen, de hoge gronden daar laten afgraven en in grasland voor de boerderij omgezet.
Om deze laaggelegen gronden voor overstroming door de nabije Zuiderzee te behoeden
is toen de Oostdijk verlengd. Voor boer Van Eykwas het oudere deel van de
dijk voorbij de Kelderkamp een geliefde plek om naar toe te kuieren. Vanaf de hoge
kruin kon hij uren naar de luchten kijken, naar een naderend onweer, naar de paarden,
of er al gehooid werd ofhoe zijn kinderen op het ondergelopen bevroren land de
eerste slagen op de schaatsen maakten.
Een van de dochters dacht op,een keer dat de bosjes bij de Oostdijk met de krentenbomen
en de vlierstruiken een mooie plek was om zich te verstoppen om niet
naar school te hoeven gaan. Vergeefs.Ze werd door pa ontdekt en alsnog naar school
gestuurd.
leder voorjaar plukten de meisjes langs de dijk een grote bos witte bloesem van de
krentenbomen, die triomfantelijk naar mevrouw Fuld werd gebracht en die ieder
jaar opnieuw deze b]oemenhulde dankbaar aanvaardde.
In de hooitijd werd er met hulp van de knecht en met twee paarden voor de maaimachine
op het land bij de Oostdijk gemaaid. Wanneer het gras voldoende was gedroogd,
werd het hooi hoog opgetast op de wagen en naar de boerderij gebracht.
Een groot voordeel was het dat de hooilanden zo dichtbij lagen. Daardoor ging er
weinig tijd verloren met het rijden met de zwaarbeladen hooiwagen.
De 'Koeienkamp' langs het Venuslaantjewerd ook als bleekveld gebruikt; daar was
Trien van Ee omstreeks ]922 tijdens het bleken op een van de weilanden tussen de
Meentwegen de Valkeveenselaan.
De koeien worden gemolken omstreeks 1930 op de wei bij het Venus[aantje.
altijd ruimte in overvloed voor het uitspreiden van de uitgebreide witwas. De zone
vlak langsdesteil aflopende Meentw"egwerd de Onderkant genoemd. Hier was een
rand struikgewas met hop en vlierbes. Dan kwam het Eerste weiland en na de sloot
het Tweede. De koeien werden afwisselend op dezegras]anden geweid. Aan de kant
van de Valkeveenselaan waren weer een paar bosjes. Behalve een flinke brug voor
het vee lag er over de sloot ook een smalle plank. Het stukje weiland bij het geïmproviseerde
bruggetje was een aantrekkelijke speelplaats voor de jeugd. Je kon er
op zoek gaan naar kikkervisjes en ander gedierte en planten in en bij het g]asheldere
water bekijken. Natuurlijkvieler zo nu en dan een kind in het water, maar dat
hoorde bij deze avonturen.
Soms gebeurden er heel ook onverwachte dingen. Grote consternatie ontstond
toen op een keer een vliegtuigje een noodlanding op het weiland maakte. Ook
schrok de familie heel erg, toen zij vanaf de boerderij het houten huis De Kruidhof
aan de Valkeveenselaan in een mum van tijd in vlammen zagen opgaan.
Toen de kinderen groter werden, breidde hun territorium zich uit en liepen ze wel
over het hoge Vogellaantje of de hobbelige Venuslaan naar de Valkeveenselaan,
waar Corrie met de dochter van de familie Frank in de chauffeurswoning van het
landgoed de Duinen ging spelen of op de laan bij de kraam van 'de Duitser' wat

Waar zijn de vaandels van de Naardense schutterij
gebleven
Henk
Schaftenaar
Op vooroorlogse foto's van de raadzaal van het Stadhuis is te zien dat langs de zijwand
twee vaandels waren gedrapeerd. Ze waren een erfenis van de Naardense
schutterij. Bijde restauratie van het Stadhuis in 1949 moesten de vaandels worden
verwijderd en zijn daarna nooit meer op de oude plek teruggekomen. Ik zag ze voor
het eerst en ook het laatst halverwege de jaren vijftig in het Ankeveense kamertje
(zijkamertje op de zolder van het Stadhuis) opgerold op de grond langs de wand
liggen. Dat kamertje werd toen onder meer gebruikt als bergplaats voor materialen
van de BB(Bescherming Burgerbevolking). Ik herinner me dat de vaandels in
zeer slechte staat verkeerden: reepjes stofwaren overal losgeraakt en hingen als flarden
aan een goudgeelachtige ondergrond. Alhoewel het me intrigeerde om ze te
snoep kocht. Verder stond er zomers bij de ingang van de speeltuin van Kaptein altijd
een ijscoman waar je voor een dubbeltje een heerlijk ijsje kon krijgen.
Het zijn allemaal dierbare herinneringen, waaraan in 1934een eind kwam toen het
gezin van de boerderij naar een burgerhuis in Naarden verhuisde. Vader Van Eyk,
toch eigenlijk geen boer pur sang, zocht een baan in loondienst, die hij op de nabije
Chemische fabriek vond. Hij kon zich toen met andere dingen dan met de
doorlopende zorgen van de boerderij gaan bezighouden. Hij aanvaardde een bestuursfunctie
in de Gooise Landbouw- en Sportvereniging'. Deze organiseerde veetentoonstellingen
en concoursen-hippique, waarin Van Eykals paardenliefhebber
zich helemaal kon uitleven. Daarnaast was hij ook enige jaren gemeenteraadslid.
Voor moeder Van Eyk en de dochters duurde het wel een hele tijd voordat ze gewend
waren aan het wonen in een rijtjeshuis in een gewone straat zonder het boerderijleven
en de vertrouwde en lieve buren van de Meentweg. Mevrouw Fuld heeft
er nog voor gezorgd dat de meisjes verschillende cursussen hebben kunnen volgen,
waardoor zij allen tot aan hun huwelijk in goede betrekkingen terecht zijn gekomen.
Maar nu zijn de meisjes grootmoeders geworden, die aan de hand van oude
foto's hun belevenissen op de boerderij met verve aan hun kleinkinderen doorvertellen
en ... zo nu en dan een kijkje nemen op de oude boerderij, de plek van hun
jeugd, die door de huidige bewoners in een prachtige staat wordt gehouden.
Met Jank aan mevrouw C. Broekhuizen-van Eyk te Haarlem
De raadzaal vóór de restauratie van 1949 met rechts de vaandels. Foto: Rijksdienst
voor de Monumentenzorg,
Zeist.
66

mogen afrollen en bekijken, zagikals tienjarige nog niet de noodzaak in om erwat
informatie aan over te houden. Dat besefheeft wel ds. Drijver (1860-] 940) gehad,
want dankzij hem weten we dat ze voorzien waren van Latijnse spreuken. Op het
ene vaandel met de betekenis 'Moed deinst voor geen bezwaar terug' en op het andere
'Deoverwonnenen richten zich eenmaal weder op'. Het lijkt erop dat niemand
ooit de moeite heeflgenomen om de vaandels te fotograferen, want sinds de spoorloze
verdwijning ontbreekt ieder beeld ervan.
Toch kunnen we er nog wel iets over zeggen. Zoals elke stad had ook Naarden al in
de Middeleeuwen haar schutterij of gewapende burgermacht ter verdediging van
de stad. Buiten de stadsmuren hadden zij hun oefenplaats 'de Doelen', welke naam
bewaard isgebleven in de herberg in de Marktstraat, waar zij ongetwijfeld hun feestjes
en maaltijden hielden. Later werd de schutterij onderverdeeld in vendels of compagnieën.
Tot 1768 kenden wehier een Jonge en een Oude Burgercompagnie, maar
na een reorganisatie werden die namen gewijzigd in het 'Oranje' en het 'Blauwe'
Vendel, overeenkomstig de kleur van het vaandel. Woonde een schutter tussen de
Marktstraat en de Westwal dan werd hij ingedeeld bij het Oranje Vendel, woonde
hij tussen de Marktstraat en de Oostv.'al dan kwam hij bij het Blauwe Vendel.
Bij de Naardense schutterij bezetten de burgemeesters meestal de hoogste officiersplaatsen.
Hun zonen en andere notabelen bevonden zich in de lagere officiersrangen.
Zo had Cornelis de Wolf de Jonge in ] 768 in de rang van kapitein de
leiding over het Oranje Vendel, terwijl Jacobus Hendrik Thierens die functie aan
de andere kant van de Marktstraat bekleedde. Beide vendels bestonden uit zes korporaalschappen,
die tevens dienst deden als brandwacht. Alle mannen tussen 18
en 60 jaaroud waren ingedeeld bij een der vendels, wat in Naarden in 1780 een totale
sterkte van 285 man opleverde.
In ] 772 bij het bezoek van stadhouder Willem Vaan Naarden onderscheidde de
schutterij zich door een vlekkeloos verlopen defilé. De Vrankrijker schreef er het
volgende over. 's Morgens om zes uur al was de schutterij onder de wapenen gekomen
en had zich opgesteld bij de Utrechtsche Poort. De prins kwam om half acht
aan, stapte op het ravelijn uit en kwam te voet de poort in onder klokgelui ter verwelkoming,
hij werd begroet met vlaggen en vaandels, de schutters presenteerden
het geweer en maakten muziek met pijpen en trommels. De prins begafzich daarop
naar het kruitmagazijn op de wallen en andere militaire loodsen, terwijl de
schutters naar de Kloosterstraat marcheerden en daar opgesteld stonden, toen de
stadhouder bij het huis van den commandant aankwam. Hij liet op de stoep staande
de manhafte burgers voor zich defileren en beantwoordde het saluut 'op een
seer vriendelijke wijze'. De officieren werden binnen ontvangen, tenslotte werd
hem uitgeleide gedaan door de Amsterdamsche Poort. Omdat alles zo goed gegaan
was, werden alle officieren en onderofficieren door de Vroedschap in rang verhoogd.'
Een jaar later, bij de viering van het eeuwfeest van de bevrijdingvan Naarden (1673­
1773), werd er wederom een gebaar naar de schutterij gemaakt. De ijver waarmee
de vendels hun werk verrichtten, was toen aanleiding voor het stadsbestuur om
tv.'eenieuwe vaandels te schenken.
Het zijn waarschijnlijk deze] 8e-eeuwse vaandels geweest die in de eerste helft van
de 20e eeuw in de raadzaal hingen. Een blauwen een oranje exemplaar zou je dan
denken, maar dat beeld heb ik er niet aan over gehouden. Dat hoeft ook niet, want
als we ter vergelijking de ]8e-eeuwse vaandels uit de collectie van het Rijksmuseum
doornemen, blijkt dat de meeste daar maar voor een klein deel met het embleem
van het vendel zijn beschilderd. De staat van die vaandels - de meeste zjjn van zijde
_was overigens even gebreklJg als die van de Naardense. In 1888 werden 37 vaandels
van de Amsterdamse schutterij (uit de 18eeeuw en later) overgebracht naat het
Rijksmuseum. Het merendeel was daartoe in kranten gerold. Vijfentachtigjaar zijn
ze zo blijven liggen: de meeste waren in een dusdanige staat van verval geraakt dat
uitrollen het definitieve verlies zou betekenen. Men ispas hiertoe overgegaan toen
68

de restauratietechniek zover ontwikkeld was dat zij door restauratie onmiddellijk
na het uitrollen behouden konden blijven. Aldus Marijke van den Brandhof, die de
vaandels van het Rijksmuseum inventariseerde.
De kapitelen
Naarden
van het koor in de Grote Kerk van
\'\Tasdat lot ook maar de Naardense vaandels beschoren geweest. Het lijkt er echter
op dat onze exemplaren verloren zijn gegaan en daarom moeten we het hier
slechts met het beeld van de vaandels op de foto van de raadzaal doen.
Bronnen:
~:l~;:-::~i~:~l~~~~~~d~r~~~f~:~~l~~j~~~~:::~~~:tt:r:~r~;;7~n
het Rijksmuseum te Amster-
Dirk Dekema, De viering van het eeuwfeest van de bevrijding van Naarden (1673-1773). De Omroeper
janua.ri 1999jrg 12 nr. 1 p: 20.
Ds. F.\V. Drijver, Naarden, histOfle en monumenten. Uitgave: Drukkerij 'De Kroon' Hilversum 1932
p.77.
L.A.M. Smits, De democratie in zicht, Naarden. 1780-1795. Doctoraalscriptie Universiteit van AmsterdamaprilI983p.17e.v.
jan Versteeg, Van emmer tot autmobicl brandspuit. Manuscript.
Dr. A.C.j. de Vrankrijker, GeschIedenrs van GoorJand, tweede deel. Amsterdam 1940 p. 195.
Ir. F. de Fremery
(J)
Een grote bijzonderheid van de Grote Kerk van Naarden is de sculptuur der kapitelen
van de zuilen van het koor (2). De stijl van het bouwwerk is vroeg-gotisch,
overeenkomstig de tijd van de bouw. Maar het karakter van het beeldhouwwerk
der kapitelen doet meer denken aan dat van de vroeg-Romaanse periode, hoewel
de vorm der kapitelen weer in het geheel niet Romaans is.
In gotische kerken komen in het algemeen vrijwel uitsluitend Corinthische kapitelen
met acanthus (plant met grote, sierlijk krullende bladeren) bladmotieven
voor (3). Naarden vormt een uitzondering op deze regel en men zou even kunnen
denken dat zij afkomstig zijn van de kerk van het verwoeste Oud Naarden. Daartegen
spreekt echter weer het feit, dat de menselijke figuren in de Bourgondische
stijl zijn gekleed. Het beeldhouwwerk is zeer primitiefvan uitvoering. De huidige
kapitelen zijn niet meer de oude, doch nieuwe, welke bij de restauratie nade Tweede
Wereldoorlog werden gemaakt; daarbij is het karakter echter mooi bewaard gebleven.
De voorstellingen op de kapitelen zijn vreemde dieren, enkele menselijke
figuren en blad- of rankmotieven. Bij de aanschouwing ervan komt de vraag op
wat de bedoeling van deze voorstellingen kan zijn die hun aanwezigheid in een
christelijke kerk rechtvaardigt.
De betekenis van de sculpturen
Dat deze sculptuur een zin heeft, blijkt eigenlijk al direct bij een oppervlakkige beschouwingwant
wanneer men vanuit het schip in het koor kijkt, dan ziet men aan
de eerste zuil links voorstellingen die overeenkomen met de apocalyptische (wonderbaarlijke)
dieren die de evangelisten aanduiden Deze zuil staat juist aan de evangelie
zijde van het koor. Dat is de plek aan de linkerzijde van het altaar of van het
koor (gezien van uit het schip), waar in de katholieke eredienst het Evangelie wordt
voorgelezen door de bisschop.
Andere kapitelen in het koor vertonen wingerdbladen of wingerdranken, waarbij
gedacht moet worden aan het gegeven dat op tal van plaatsen in het Oude en Nieuwe
Testament de druif en de wijnrank wordt genoemd in de betekenis van drager
van het Bloed van Christus.
Wanneer we willen trachten iets door te dringen in de zin van deze ornamentiek,
dan moeten we denken aan enkele regels, die blijkens het onderzoek van andere
oude kerken, golden voor de keuze en plaatsing der onderwerpen.
7°
7'

Oost
de goede kant, de hemelse zijde, het oord der zaligen; de zuidzijde daarentegen was
de zijde van het kwade, het aardse en van de verdoemenis, de zonde. Dit berustte
op allerlei opvattingen in de Middeleeuwen, maar dat dit voor Naarden een rol kan
spelen isafte leiden uit het feit, dat boven in het koor, in de afsluiting van het tongewelf,
het laatste Oordeel is afgebeeld en daar bevinden zich de zaligen aan de
rechterhand des Heren en dat is dus de noordzijde van de kerk, terwijl de zondaren
links naar de Hel worden vefVITezen, naar de zuidzijde.
Lekenzicht en priesterzicht
Een tweede zaak waarop gelet moet worden is het verschil in blikrichting der gelovigen
ofleken en die der priesters. Het hoofdaltaar bevond zich oudtijds aan de
westzijde van het koor. De bedienende priester richtte zich naar het westen, evenals
de priesters en monniken die daar achter zaten. Daarentegen keek de gemeentein
oostelijke richting. Bijde latere opstelling van het hoofdaltaar in deabsis (halfrondeuitbouw)
van het koor bleef dit verschil in zoverre gehandhaafd, dat de priester
de oostkanten der kapitelen weer kon zien tijdens het celebreren van de mis,
telkens wanneer hij zich tot de gelovigen wendde, terwijl de gemeente nog steeds
de westkant der kapitelen zag.
We zullen nu eerst de sculpturen beschouwen die aan de hemelkant van het koor
op de kapitelen staan en maken daarbij per zuil een onderscheid in het lekenzicht
en priesterzicht. Vervolgens zal hetzelfde worden gedaan met deaardekantvan het
koor. Hierbij zullen de zuilen met bladkapite1en of rankenornament worden weggelaten
evenals zuil XI die aan het eind van het artikel apart zal worden beschouwd.
Hemelkant en aardekant
De Naarderkerk is georiënteerd op de Heilige Lijn, dat wil zeggen de lengteas van
het gebouw ligt op de richting Oost-West. Nu gold de noordzijde van een kerk voor
72
Zuil I west. Gevleugelde leeuw met
spreukrol. Embleem van de evangelist
Markus.
Zuil! noord. Engel met spreukrol. Embleem
van de evangelistMattheus.
73

Zuil I zuid. Gevleugelde stier met
spreukrol. Embleem van Luws.
Zuil loost. Schilddragwde engel met
daarop
een kruis.
Zuil 111 west. Twee leeuwen met wingerdbladeren
ertussen.
Zuil1!l oost. Dier hangend in een wijnrank.
Zuil
I
We kunnen nu een poging wagen om de betekenis van de ornamentiek te verklaren.
Met zuil I is er gcen moeilijkheid. De gevleugelde leeuw aan de westzijde is
kennelijk het emblecm van de evangelist Markus. Dat wordt bevestigd doordat aan
de noordzijde van dit kapiteel het embleem van de evangelist Mattheus (een engel
met spreukrol) en aan de zuidzijde het embleem van Lucas (gevleugelde stier met
spreukrol) voorkomt. Van de lekenzijde gezien kunnen we dit kapiteel betitelen
met 'het Evangelie'. Aan de oostzijde van dit kapiteel zien we een schilddragende
engel en op het schild staat een kruis. Van de priesterzijde uit gezien kunnen we
zuil I betitelen met 'het Kruis'.
ZuilfII
Het motief aan de westzijde van zuil III (een leeuw tegenover een leeuw met wingerdbladerenertussen)
herinnert aan voorstellingen uit de Oudheid die in de middeleeuwse
christelijke kunst zijn overgenomen en die de Levensboom en daarmee
in zekere zin het Paradijs uitbeelden. Van de lekenzijde gezien kunnen we zuil III
betitelen met 'hct Paradijs'.
De voorstellingaan de oostzijde van deze zuil (een dier hangend ineen wijnrank) levert
echtermocilijklleden op. Is hiereen verhaal uit het Oude Tcstamentofeen middeleeuwse
dierensage afgebeeld Dat gebeurde vaak op de kapitelen der ,oude kerken.
Maar welke Voorlopig kunnen we aan de priesterzijde van kapiteel III alleen
maar een vraagteken plaatsen. WiJlen wc toch een poging doen om dit kapiteel te interpreteren
dan kunnen we denken aan de geschiedenis van Simson, diegesterkt door
de geest van Jahwc, een brullende jonge lceuw met blote handen verscheurde toen
hij door het beest in een wijngaard werd bedreigd. Toen Simson na enige tijd terug-
74
keerde vond hij in het lichaam van de leeuwecn bijenzwerm en honing. Hij nam die
en at ervan en toen hij bij zijn ouders kwam gaf hij het ook aan hen.
Wat weop het kapiteel zien isongctwijfeld een wijngaard en aan de noordzijde een
man met nicts in zijn handen en een lange pluim op zijn hoofd. Dat zou Simson
met zijn lange haar kunnen zijn. In de wingerd zien we een dier met een strop om
de nck dat allerminst op een leeuw lijkt. Wel is te zien dat het beest zijn tong naar
iets uitsteekt. De voorstelling isuiterst onbeholpen, het zou dus toch wel een leeuw
kunnen zijn, maar overtuigend is het niet. Het verhaal van de bijenzwerm en de
honing komt in het geheel niet tot uitdrukking. Maar wil men die scene toch in het
kapiteel zien, dan isde middeleeuwse interpretatie deze: Zoals de leeuw stierf door
de krachtvan Simson, zo stierf Christus
onder de handen van de mensen. Zoals
Simson in de muil van de dode leeuw
honing vond, zo heeft de mensheid door
de dood van de Verlosser de zaligheid
gevonden. De voorstelling wijst dan op
'het Offer' van Christus (4).
Zuil VII
De dubbele adelaar mct schild aan de
westzijde van zuil VII heeft een uitgesproken
heraldisch karakter en daarom
mag deze zuil, gezien van de lekenzijde,
misschien betiteld worden met 'de We- Zuil VTT west. Dubbele adelaar met
reldlijke Macht'. De wijnrank met drui-
schild.
75

ventrossen aan de priesterzijde van zuil VIl kan aangeduid worden als 'de Tuin des
Heeren'.
Zuil 11
We hebben nu de motieven aan de 'Hemelkant' van het koor geïnterpreteerd. De
nu volgende 'Aardekant' moet hiermee een tegenstelling vormen. Vooral de latere
middeleeuwers leefden zeer sterk met het besef van het zondige in de mens. In
de middelen om dat uit te dnJkken waren zij lang niet altijd kies. Daarom kan de
interpretatie van de Teef op de lekenzijde van zuil II vrij grof zijn in zijn uitdrukking
van de verachting \lan het aardse leven ofwel 'de Zondige Wereld'.
De priesterzijde van deze zuil toont een adelaar met een spreukrol, het embleem
van de evangelist Johannes. Deze evangelist ontbrak op zuil I. Maar misschien mag
hier een wat ruimere opvatting gehuldigd worden en dit motief aan te duiden als
'de Verkondiging'. Ook al misschien omdat het evangelie van Johannes begint met
Zuil IJ zuidwest. Teef Zuil IJ noordoost. Adelaar met spreukrol.
Embleem
van de evangclist]ohannes.
'In den oerbeginne was het Woord!' hetgeen toepasselijk is voor deze zijde (rechts
vanuit het schip gezien) van het altaar, de plek waar de diaken plaatsneemt om het
epistel, berustende op de brieven ontleend aan de teksten van de Apostelen, voor
te lezen.
Zuil IV
Het motiefvan de lekenzijde van zuil IV vertoontweer twee naar elkaar toegekeerde
leeuwen met daartussen een bladfestoen (slinger van bladeren). Het lijkt veel op
dat wat te zien was op de lekenzijdevan zuil 111.Herhaling van een ~otiefkomt in
de middeleeuwse ornamentiek en het is vaak helemaal niet duidelijk waarom men
Zuil IV oost. Twee leeuwen. Zuil IV west. Twee leeuwen met een
bladfestoen
ertussen.
zo dikwijls in herhaling viel, terwijl de schat van motieven zo groot was dat men
een overrijke keuze kon maken. Daar staat tegenover, dat wat ogenschijnlijk een
herhaling lijkt, waarschijnlijk een modulatie van een gedachte is of soms ook een
heel andere inhoud kan hebben. In de ornamentiek is een leeuw nu eenmaal niet
altijd alleen maar een leeuw, de leeuw drukt wel 13 verschillende mystieke begrippen
uit, waarvan er vele met elkaar samenhangen, andere zelfs elkaars tegenstellingen
kunnen zijn. De keuze houdt dus het gevaar van willekeur in. Op deze zuil
kunnen we kiezen uit bijvoorbeeld dealomwetendheid van Christus (de fijne neus
maakt de leeuw op alles opmerkzaam, Christus merkt ookde meest verborgen zonde
op), ofhet leed dezer wereld (dat ons van alle zijden belaagt zoals de leeuwen
overal hun prooi bespringen). De lekenzijde van zuil rvkunnen we dus betitelen
met 'de verborgen zonde' of 'het leed der wereld'.
De priesterzijde van deze zuil vertoont ook een paar naar elkaar toegekeerde leeuwen
en daar er hier geen enkel ander element aanwezig is, moet nu de interpretatie
gezocht worden in het wezen van de leeuw zelf en dan betrekking hebben op het
Wezen van de Christus. Daarvoor geldt dat de middeleeuwse geestelijken in de
leeuw de vereniging zagen van hemelse elementen (in kop en schouders) en aardse
elementen (in het achterlijf), zoals de twee naturen de hemelse en de aardse in
de persoon van de Christus-Jezus zijn verbonden tijdens het wandelen van de Heer
op aarde. Dit kapiteel karakteriseert dan aan 'de Verlosser'.
ZuilVIlI
Op de lekenzijde van zuil VIII is de mens afgebeeld tussen een dier dat aapachtige
trekken vertoont en een dier dat veel heeft van de sirene (half vrouw, half vogel),
zoals die in de middeleeuwse ornamentiek wordt afgebeeld. De aap gold als deka-
77

Zuil VIII west. Mens tussen aap en
sirene.
Zuil VIII oost. Mannelijk en vrouwelijk
dier tegenover elkaar.
rikatuur van de mens, behept met al diens zwakheden, de sirene is de verleidster.
De interpretatie is hier dus 'de verleiding'.
De priesterzijde van zuil VlIl vertoont twee tegenover elkaar staande dieren van
verschillend geslacht. Dit iszeer ongewoon, bijna nooit wordt het geslacht der wezens
aangeduid in de ornamentiek anders dan door secundaire kenmerken. Wat
met deze uitzondering bedoeld kan zijn is dan ook allerminst duidelijk, zodat we
ook hier een vraagteken moeten plaatsen.
Conclusie
Als we nu de gevonden interpretaties van de voorstellingen op de kapitelen naar
lekenzicht en priesterzicht aan hemel kant en aardekant rangschikken dan blijkt
het volgende:
De voorstellingen aan de aardekant hebben betrekking op het aardse leven. In het
lekenzichtwordt de zonde en de verleiding naar voren gebracht en in het priesterzicht
hebben de voorstellingen betrekking op hetgeen de Christus op aarde verrichtte.
Aan de hemelkant wijst het lekenzichtop hetgeen redding kan brengen uitdeaardse
ellende en tot welke heerlijkheid dit kan leiden, terwijl aan de priesters getoond
wordt welke daden de Christus moest verrichten om tot vervulling van zijn taak
op aarde te komen teneinde de weg naar het hemelrijk weer te openen.
Nog een bijzondere zuil
Tenslotte blijft nog zuil XI. Deze moet op zichzelfbekeken worden en schijnt niet
in direct verband te staan met de voorgaande zuilen. De voorstellingen staan hier
niet in hoofdzaak aan de oost- en westzijde zoals bij de andere zuilen, maar aan de
Zuil XI noon}. Tegenoverelkaar staandesfinxen.
Zuil XI zuid. Leeuw metgekroond
mannenhoofd elJ leeuwin met vrouwenhoofd.
noord- en zuidzijde van het kapiteel.
Aan de noordzijde zijn het twee tegenover elkaar staande leeuwen met mannenkoppen,
sfinxen dus, waarvan de oostelijke zonder baard en de westelijke met baard,
een jonge tegenover een oude naar het schijnt. De sfinx is een zonnewezen en dit
jong en oud zou betrekking kunnen hebben op opgang en ondergang. Het is overigens
opmerkelijk hoe de sfinx zijn weg naar het 14e eeuwse Naarden nog heeft
weten te vinden (zie het artikel over de oriëntering van de Grote Kerk in De Omroeper
jrg. 14 nr. 4).
Op de zuidzijde van deze zuil zien we een leeuw met gekroond mannenhoofd en
een leeuwin meteen vrouwenhoofd met kap (escoffion). Een koningofhertogdus
tegenover een ongekroonde vrouw met de kenmerkende hoofddracht van de Bourgondische
tijd. Waarom deze figuren ongekleed zijn en de onderlijven weer dierachtig
zijn is niet duidelijk. Een verklaring voor deze afbeelding hebben we niet
kunnen vinden.
2·llll'1~'~1
79

3.
4.
boekhandel
ComeniuS
Bij de Stichting Vijverberg zijn nog verkrijgbaar:
De Omroeper, jaargang 1990 (E 10,50), 1995, 1996, 1997, 1998, 1999 (E 11,50),
2000 en 200] € 12,50 per jaargang.
(ansichten van Naarden, uitgegeven Prentbriefkaartenboekje door Sasburg) € 2,50
De Naardereng €4,50
Oud Naarden, 'verdronken stadje, middeleeuws klooster, oude buitenplaats' € 14,­
De Weeshuiskazerne van Naarden, 'over susteren, soldaten, walen en wezen' € 14,­
Oude Naardense buitenplaatsen, 'de geschiedenis van Berghuysencn KOffimcrrust' € 16,-
Tussen Zandbergen en Valkeveen, 'negentiende eeuwse 'Wandelingen'
over de buitenplaatsen van l.r. van Rossum' € 16,-
Gids voor de vestingwerken van Naarden 16,- €
Naarden en omgeving, (facsimile in full-color) 'de Kaartvan Oude kaart van Fabius' € 7,­
Krijgsspelkaarten, (facsimile in full-colour) uit de periode 1910-] 913, schaal 1:10.000
(formaat 50x60cm) van het gebied tussen Naarden, Zeist, Woudenberg en Nijkerk
(26kaartbladcn), in portefeuille € 177,-. Per kaartblad € 9,-
Marktstraat19
Beste/adres: Gansoordstraat16, 1411 RH Naarden, tel. (035) 6946860
]411 ex Naarden-Vesting
tel. 035 - 6948484
80