Onderzoeksrapport Tuinvergrotingen - Gemeenteraad Almere

Gemeenteraad Almere
Raadsonderzoek
Tuinvergrotingen
Februari 2012
14 036
raadsgriffie@almere.nl
www.almere.nl
Editie Hebt u vragen
Wilt u reageren Meer informatie

Raadsonderzoek
Tuinvergrotingen

Raadscommissie
Mw. R. Bosch-Nijeboer
Dhr. F. Huis
Dhr. A.G.J. van Eck
Mw. G.H. Blokland-Michels
Mw. M.T.M. Visser
Onderzoekers:
Dhr. H.M. Hoogstad
Mw. A.L. Bakker
Dhr. S. van Schagen
Contactpersoon:
Maarten Hoogstad
T. 06 451 563 42
E. raadsgriffie@almere.nl
2 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

Inhoudsopgave
1 Onderzoeksverantwoording 5
1.1 / Aanleiding 5
1.2 / Doelstelling en centrale vraag 5
2 Tuinvergrotingen: in opzet 7
2.1 / Totstandkoming van het beleid voor tuinvergrotingen: drie perioden 7
2.2 / Doelstellingen van het beleid: grond uitgeven, minder kosten en klantgericht werken 8
2.3 / Handhaving: besluit om illegaal grondgebruik niet langer te accepteren 9
2.4 / Organisatie en werkwijze gronduitgifte: dienst Stadsbeheer, afdeling VTH 9
3 Knelpunten: de praktijk 11
3.1 / Beleidskader Tuinvergrotingen: hoge frequentie van wijzigingen leidt tot onduidelijkheid 11
3.2 / Doelstellingen: een visie op de rol van de gemeente in de openbare ruimte 11
3.3 / Handhaving: onvoldoende capaciteit beschikbaar 12
3.4 / Afbakening: geen ruimhartig beleid door adviserende afdelingen 12
3.5 / Uitgiftevormen: weinig ruimte voor maatwerk in voorwaarden 13
3.6 / Werkwijze: van aanbodgericht naar vraaggericht 13
3.7 / Organisatie: onvoldoende urgentie 13
4 Conclusies en aanbevelingen 15
4.1 / Conclusies 15
4.2 / Aanbeveling gemeenteraad 15
Bijlagen
Bijlage 1. Tijdslijn tuinvergrotingenbeleid 17
Bijlage 2. Uitgifte voorwaarden voor tuinvergroting 1996 20
Bijlage 3. Casusonderzoek 21
Bijlage 4. Toetsingskader 24
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 3

4 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

1 / Onderzoeksverantwoording
1.1 / Aanleiding
Op 14 juli 2011 besluit de gemeenteraad een
onderzoek in te stellen naar het onderwerp tuinvergrotingen.
1 Aanleiding hiervoor is een incident op
de Noordmark, waarover op de Politieke Markten
van 3 en 10 maart 2011 wordt gesproken.Bij
aanvang van de politieke behandeling heeft een
aantal insprekers het woord genomen. De insprekers
schetsen een verontrustende gang van zaken
rondom de uitvoering van het beleid tuinvergrotingen.
De insprekers verwijten de gemeente willekeurig
te handelen, bewoners te intimideren en
onheus te bejegenen. Het gecreëerde beeld is voor
het college aanleiding “een onderzoek in te stellen
gericht op de procesgang rond de uitvoering van
de werkzaamheden op de Noordmark en op de
vraag of er in de interactie tussen bewoners en
gemeenteambtenaren/uitvoerders sprake is geweest
van onjuiste bejegening.” 2
De raad heeft aangegeven ook een eigen onderzoek
wenselijk te achten. Vooral vanwege de brede
verontwaardiging over het beeld dat door de
insprekers is geschetst. Maar ook vanwege het
gevoel dat er meer aan de hand is dan alleen
onjuiste bejegening. Bijvoorbeeld: biedt het beleid
eigenlijk wel voldoende houvast En zijn de richtlijnen
voor de uitvoering voldoende richtinggevend
Ter vergadering hebben de raadsfracties
uitgesproken welke onderzoeksvragen ze graag
beantwoord zouden zien. De vraagstelling is door
de begeleidingsgroep uit de raad 3 uitgewerkt in een
onderzoeksopzet.
De doelstelling van dit onderzoek luidt als volgt:
De raad inzicht bieden in de mate waarin de gemeente
op doeltreffende, doelmatige en rechtmatige wijze
uitvoering geeft aan het beleid voor tuinvergrotingen.
Op basis van dit inzicht kan de raad verantwoording
afleggen en helderheid verschaffen aan de inwoners van
Almere en bepalen of het vigerende beleid nog houdbaar
is of bijstelling behoeft.
De centrale vraag van dit onderzoek luidt:
Geeft de gemeente op doelmatige, doeltreffende en
rechtmatige wijze uitvoering aan het beleid over
tuinvergrotingen
Om tot beantwoording van deze vraag te komen,
zijn een aantal normen geformuleerd. Deze
normen zijn leidend geweest in de opzet van het
onderzoek. In bijlage vier is het normenkader
opgenomen.
1.2 / Doelstelling en centrale vraag
De casus Noordmark is voor de gemeenteraad van
Almere aanleiding om onder begeleiding van een
commissie bestaande uit raadsleden een onderzoek
te starten naar het onderwerp tuinvergrotingen.
Het onderzoek van de raad moet complementair
zijn aan het bovengenoemde onderzoek van het
college en moet zich niet enkel en alleen richten op
de casus Noordmark, maar een bredere insteek
kennen.
1 Initiatiefvoorstel aan de gemeenteraad (RV-33/2011). Onderwerp raadsonderzoek naar Tuinvergrotingen.
2 Bron: Raadsbrief d.d. 8 maart 2011 (dagmail 9 maart 2011)
3 De begeleidingscommissie bestaat uit de volgende raadsleden: Frits Huis, Roelie Bosch, Gerlinde Blokland en Ton van Eck.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 5

6 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

2 / Tuinvergrotingen: in opzet
In dit hoofdstuk worden de beleidsontwikkeling,
de doelstellingen en de organisatie ten
aanzien van tuinvergrotingen geschetst.
Daarmee brengen we in kaart wat het
gemeentelijk uitgangspunt voor tuinvergrotingen
is, welke keuzes de gemeente (raad) op
dit terrein heeft gemaakt in de periode 2003-
2010, en hoe deze keuzes zijn uitgewerkt in
beleidsregels en organisatie.
2.1 / Totstandkoming van het beleid voor tuinvergrotingen:
drie perioden
In de beleidsontwikkeling van de gemeente Almere
voor tuinvergrotingen zijn drie perioden te onderscheiden:
1. de periode tot 2003;
2. de periode van 2004 tot 2009;
3. en de periode 2010 tot heden.
De overgang tussen deze perioden wordt gekenmerkt
door een aantal evaluatiemomenten en
beleidswijzigingen.
De periode tot 2003: een terughoudend uitgiftebeleid
Tot 1990 verkoopt de gemeente Almere geen
grond aan particulieren die hun tuin willen vergroten.
Particulieren hebben tot dat moment nog wel
de mogelijkheid om een stuk grond in bruikleen te
krijgen van de gemeente. In deze periode wordt de
gemeente al geconfronteerd met illegale tuinvergrotingen.
Inwoners planten gemeentegrond in of
plaatsen een afscheiding waardoor de gemeentegrond
niet langer vrij toegankelijk is. Om orde op
zaken te stellen wordt vanaf 1990 geen grond meer
uitgegeven (ook niet in bruikleen) en volgt er in
1993 een grootscheepse handhavingsactie om de
openbare grond, die illegaal is ingenomen, terug te
vorderen. In 240 gevallen weigeren inwoners de
grond terug te geven, maar volgt er vanuit de
gemeente geen juridische stap. 1 Een aantal jaar
later, in 1996, besluit de gemeenteraad dat de
grond wel kan worden verkocht, zij het onder
strenge voorwaarden. 2
Door de strenge voorwaarden en de prijs van de
grond (115 gulden/m²) wordt er in die periode in
de praktijk weinig grond verkocht. In 2003 besluit
het college een evaluatie naar het tuinvergrotingenbeleid
uit te voeren. Op basis van de evaluatie
komt naar voren dat 88% van de aanvragen niet
leidt tot de verkoop van grond. 3 Ook laat de evaluatie
zien dat 75% van de tuinvergrotingen alsnog
illegaal is. 4 Het college stelt op 1 december 2003
de kern van de evaluatie vast, namelijk dat de
doelstellingen niet worden gehaald (mede door ad
hoc en inconsistente beleidsuitvoering), de administratieve
procedures niet goed verlopen en de
gemeente in juridische procedures verwikkeld
raakt. Voortzetting acht het college dan ook niet
langer wenselijk.
Op 12 februari 2004 volgt een raadsbesluit met als
strekking het dan geldende beleid voor tuinvergrotingenper
direct te beëindigen. 5
De periode van 2004 tot 2009: naar een ruimhartig
beleid en een aanbodsgerichte werkwijze
Een nieuwe beleidslijn gronduitgifte wordt door de
raad in dezelfde vergadering op 12 februari 2004
vastgesteld. De beleidslijn is opgesteld op basis van
de bevindingen uit de evaluatie van 2003 en bevat
de volgende hoofdpunten:
/ wijkgerichte aanpak (uitgeefbare grond per wijk
vastgelegd op een uitgiftekaart);
/ grond wordt verkocht tegen marktconform tarief
dan wel in bruikleen uitgegeven;
/ uitgeefbare grond waarin kabels en leidingen
liggen of beeldbepalende bomen staan, of
wanneer het reservegroen betreft, wordt
uitsluitend in bruikleen uitgegeven;
/ inpassing van zoveel mogelijk bestaande
tuinvergrotingen (waar uitgifte van structureel
groen heeft plaatsgevonden is verkoop
uitgesloten);
/ bestaande niet-actuele bruikleenovereenkomsten
worden op naam gesteld mits het uitgeefbare
grond betreft;
/ de resultaten van de wijkgerichte aanpak worden
integraal verwerkt in één of meerdere
bestemmingsplan(nen). 6
Bruikleen en grondverkoop blijven beide mogelijk,
maar er wordt niet langer ad hoc uitgegeven. De
gemeente gaat voortaan aanbod gericht te werk.
Aanvragen voor tuinvergrotingen, op initiatief van
bewoners moeten dus wachten tot de betreffende
wijk is geïnventariseerd. Voor de wijkgerichte
aanpak worden de wijken De Gouwen en de
1 Rapport Tuinen begrensd, gronduitgiftebeleid voor tuinvergrotingen, 1 december 2003.
2 Hoofdvoorwaarden: De tuin grenst aan geluidswallen en relatief smalle groenstroken inclusief geluidswallen langs doorgaande wegen; de tuin
grenst aan een busbaan; de tuin van woningen met een randligging in wijken met véél openbaar groen, grenst aan een diepe groenstrook.
3 Rapport Tuinen begrensd. pp. 13.
4 Dat is inclusief bruikleen overeenkomsten die na verhuizingen vervallen, maar niet leiden tot het terugbrengen van de tuin naar de oorspronkelijke
erfgrens.
5 Collegevoorstel beleid voor gronduitgifte, 6 januari 2004; 13 januari 2004 bekrachtigd door het college en; 29 januari en 12 februari 2004
bekrachtigd door de raad.
6 Rapport Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, 11 februari 2010, pp. 3 en 11.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 7

Molenbuurt als proefwijken aangewezen. 7 In een
evaluatie van de proefin 2005 wordt aandacht
besteed aan de gehanteerde grondprijs, de prijs
voor bruikleenovereenkomsten en de extra baten
(besparingen en extra inkomsten OZB) die voortvloeien
uit het nieuwe beleid. 8 Op basis van de
evaluatie blijkt de proef succesvol te zijn en op 22
maart 2005 besluit de raad dat de beleidslijn van
2004 vigerend beleid wordt. In de wijkgerichte
aanpak wordt van oude naar nieuwe wijken
gewerkt. Daaraan worden nog de volgende
uitgangspunten toegevoegd:
/ het hanteren van een gereduceerd tarief voor wat
betreft de verkoopprijs (49 euro/m²), exclusief
kosten voor de notaris en aanpassing bij het
kadaster;
/ kostendekkend werken. 9
Tot slot stemt de raad er mee in om het beheer van
de bruikleenovereenkomsten en de taken van
toezicht en handhaving ten aanzien van het
gemeentelijk eigendom organisatorisch te verankeren
(zie paragraaf 2.4).
De periode van 2010 tot heden: vraaggerichte
werkwijze en versimpeling van uitgiftevormen
Op 11 februari 2010 verschijnt een evaluatie van
het beleid en de uitvoering voor tuinvergrotingen
tussen 2004-2009. Deze evaluatie had in 2008
moeten plaatsvinden, maar is een aantal keer uitgesteld.
Uit de evaluatie blijkt dat de gevolgde werkwijze,
zoals vastgesteld in 2005, niet is vol te
houden. Inwoners moeten door de wijkgerichte
planning soms jarenlang wachten op de behandeling
van hun aanvraag voor een tuinvergroting.
Daarnaast moet het Bureau Tuinvergrotingen te
veel tijd besteden aan wijken waar eigenlijk geen of
maar weinig grond kan worden uitgegeven. Er
wordt dus nog steeds weinig grond uitgegeven. Tot
slot brengt de uitgifte via bruikleen onevenredig
veel kosten aan onderhoud en handhaving met
zich mee. 10 Het college stemt in met de conclusies
uit het evaluatierapport en past het beleid op
enkele punten aan:
/ gemeentegrond wordt voortaan niet meer in
bruikleen aangeboden, kopen is de enige optie;
/ naast het werken volgens de wijkplanning neemt
men voortaan ook spontane verzoeken in
behandeling;
/ de wijkplanning wordt aangepast. Wijken gelegen
in ‘A gebieden’ 11 komen later op de planning om
geen afdracht van de marktwaarde van de grond
aan domeinen te hebben;
/ de volgende evaluatie wordt uitgevoerd over de
jaren 2010-2012.
De raad wordt in een raadsbrief over deze aanpassingen
geïnformeerd (25 februari 2010). 12
2.2 / Doelstellingen van het beleid: grond uitgeven,
minder kosten en klantgericht werken
De doelstellingen die ten grondslag liggen aan het
beleid, blijven vanaf 1996 ongeveer gelijk. De
gemeenteraad wil in de eerste plaats bewoners
tegemoet komen met het uitgeven van grond. In de
tweede plaats wil de gemeenteraad grond kunnen
uitgeven om zo het openbaar areaal te verkleinen
en de kosten die gepaard gaan met beheer en
handhaving te verminderen 13 . Tot slot wil de
gemeenteraad met de verkoop van grond kostendekkend
te werk gaan. In de periode 1996-2010
wordt het beleid / de werkwijze enkele keren
aangepast om tot een meer doeltreffende en klantgerichte
werkwijze te komen. Daarbij vindt een
verandering plaats in werkwijze en in de voorwaarden
waaronder uitgifte van grond mogelijk is.
Inhoudelijk zijn de beleidsdoelen niet aangepast.
Het college past bijvoorbeeld de werkwijze aan
door vanaf 2010 niet alleen meer wijkgericht te
werken, maar ook ad hoc verzoeken in behandeling
te nemen.
Uit debeleidsontwikkeling in de periode 2003-
2010 blijkt dat de gemeenteraad van Almere graag
grond wil uitgeven. De gemeenteraad wil echter
niet alle grond verkopen. In criteria is vastgelegd
welke grond wel of niet in aanmerking komt voor
uitgifte. Bepaalde stukken grond zijn uitgesloten
van uitgifte. Belangrijke redenen om grond niet te
7 Om het nieuwe beleid gestalte te kunnen geven in de pilotwijken Molenbuurt en De Gouwen is een extra budget van maximaal € 75.000,00
nodig voor 2004. Om deze voornemens voor het pilotproject meer gestalte te geven kent het voorstel verschillende bijlagen: voorwaarden bruikleen
overeenkomst, toelichting op de voorwaarden voor verjaring, een overzicht van de oppervlakten van tuinvergroting in geheel Almere, voorbeelden
van uitgifte vormen, toetsingscriteria in de vorm van een uitgiftekaart en een voorbeeld van een inventarisatiekaart en een uitgiftekaart voor de
wijk de Gouwen.
8 Rapport evaluatie project tuinvergrotingen, beoordeling van een proefproject in De Gouwen en Molenbuurt, 2005, pp. 5, 8,10, 12 en 13.
9 Rapport Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, pp. 3.
10 Raadsbrief Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, 23 februari 2010, pp. 1 en 2.
11 A-gebieden zijn gebieden waar een verrekening voor geldt, na de overdracht van de Staat der Nederlanden (Domeinen) in 1996 aan de
gemeente Almere. Wanneer deze grond binnen 15 jaar na de overdracht verkocht worden, moet de gemeente Almere de reële marktwaarde
daarvan betalen aan de Staat.
12 Raadsbrief Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, 23 februari 2010, pp. 1 en 2.
13 Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, 11 februari 2010, pp. 3. “Uitgangspunt van de sinds 2005 gevolgde werkwijze voor het terugdringen van
snippergroen en tegelijk het tegemoet komen aan de wens voor tuinvergrotingen is een integrale, wijkgerichte aanpak.”
8 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

verkopen zijn: bestemming hoofd groenstructuur,
aanwezigheid kabels en leidingen, aantasting
openbaar karakter van de wijk en strijdigheid met
veiligheid (sociaal en verkeer). Met deze inhoudelijk
criteria bakent de gemeenteraad de hoeveelheid
uit te geven grond af.
2.3 / Handhaving: besluit om illegaal grondgebruik
niet langer te accepteren
Tot 1990 wordt niet opgetreden tegen illegale
tuinvergrotingen waardoor overtredingen impliciet
worden gedoogd. De omslag in het beleid om wel
te handhaven, daar waar grond niet kan worden
uitgegeven, start vanaf 1990. De gemeenteraad van
Almere wil vanaf dan een einde maken aan de
illegale situaties in de stad en de verantwoordelijke
dienst Gemeentewerken bereidt in de jaren daaropvolgend
een handhavingsactie voor. Deze actie
resulteert in 1993 in een uitgebreide aanpak van
alle illegale tuinvergrotingen. De handhavingsacties
worden echter niet opgevolgd door juridische
stappen of ontruimingsactiviteiten. Na de evaluatie
van het tuinvergrotingenbeleid in 2003 besluit de
raad dan ook dat er structureel handhavingsbeleid
nodig is, waar door de gemeente opvolging aan
wordt gegeven. 14
Een afgeleide doelstelling van het uitgiftebeleid is
dat de gemeenteraad van Almere een einde wil
maken aan alle illegale situaties in de stad ten
aanzien van grondgebruik. Naast een helder en
ruimhartig uitgiftebeleid moet er dus ook sprake
zijn van een goed handhavingsbeleid. Het
uitgangspunt van het beleid is dus legaliseren door
grond uit te geven of handhaven door grond te
ontruimen. Het is niet langer de bedoeling om
ongewenste situaties te laten bestaan (gedogen), zo
is in 2004 de gedachte.
Vanaf 2004 wordt sterk op handhaving ingezet bij
de invoering van de nieuwe beleidsregels, althans
op papier. Daar waar grond niet kan worden
verkocht of in bruikleen kan worden uitgegeven,
wordt gehandhaafd. De handhaving vindt vanaf
2005 plaats vanuit het projectbureau Tuinvergrotingen,
dat gelijktijdig met het pilotproject in de
wijken De Gouwen en Molenbuurt wordt gestart.
De handhaving van illegaal grondgebruik is
privaatrechtelijke handhaving; er is geen sprake
van de mogelijkheid tot bezwaar en beroep.
2.4 / Organisatie en werkwijze gronduitgifte:
dienst Stadsbeheer, afdeling VTH
Tot 1996 is de dienst Gemeentewerken coördinerend
bij tuinvergrotingen. Na 1996 is de afdeling
Wonen en juridische zaken van de dienst Stedelijke
Ontwikkeling (DSO) verantwoordelijk. De nieuwe
beleidslijn die in 2004 wordt vastgesteld vraagt om
een aangepaste werkwijze. Hiervoor wordt Bureau
Tuinvergrotingen opgericht, dat de eerste twee jaar
een projectstatus krijgt. Bureau Tuinvergrotingen
(hierna het Bureau) wordt aanvankelijk ondergebracht
bij de dienst Stedelijke Ontwikkeling, waar
uitgiftemedewerkers het projectwerk naast hun
reguliere werkzaamheden doen. Vanaf 2007 valt
- na een interne reorganisatie - het Bureau onder
de afdeling “Vergunningen, Toezicht en Handhaving”
(VTH) als onderdeel van de dienst Stadsbeheer
(SB). 15 Dit gebeurt vanuit de idee dat het
Bureau ook een handhavingstaak had.
Om de nieuwe werkwijze vorm te geven wordt de
onderstaande rolverdeling binnen het Bureau
bedacht:
/ de projectleider/jurist: algehele coördinatie,
opstellen wijkdraaiboeken, opstellen van
standaard brieven voor verkoop (actualiseren) of
bruikleen of handhaving, overleg met
nutsbedrijven en woningbouwverenigingen,
handhavingstrajecten en tot slot
informatieverstrekking aan bewoners;
/ administratief medewerker: ondersteuning,
verzending brieven, contracten etc., bewaking
administratieve procedures;
/ medewerker stadsdeelkantoor Haven c.q. Buiten:
toezicht op tuinvergrotingen in de wijk;
/ communicatiemedewerker: advisering
voorlichting en informeren bewoners.
Op basis van een draaiboek worden er aanbiedingen
gedaan voor koop- en bruikleenovereenkomsten.
Aan de bewoners wordt gevraagd binnen een
termijn van vier weken, na de datum van de
aanbieding, te reageren door middel van een
toegevoegde antwoordbrief. Bij de aanbiedingsbrief
zit een uitgiftekaart op perceel niveau.
De gemeente verzorgt voorlichting via de stadsdeelbulletins,
de gemeentelijke website en deels via
de voorlichtingsavonden over het groot onderhoud.
Zowel het gebruik van aanbiedingskaartjes als het
inmeten maken onderdeel uit van een nog vast te
stellen protocol om grond uit te geven.
14 Rapport Tuinen begrensd, gronduitgiftebeleid voor tuinvergrotingen, 1 december 2003, pp. 11-12 en 17-18.
15 Raadsvoorstel Evaluatie project tuinvergrotingen 2005-05, 12 mei 2005.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 9

In situaties waarin bewoners het niet eens zijn met
de door de gemeente voorgestane uitgiftevorm
wordt getracht in goed overleg tot een oplossing te
komen. In gevallen waarin overleg geen oplossing
biedt, wordt een traject van handhaving ingezet.
Tenslotte zijn er situaties waarin bewoners zich
(kunnen) beroepen op verjaring indien zij kunnen
bewijzen dat zij de grond meer dan twintig jaar in
bezit hebben zonder dat de gemeente hieraan een
formele status heeft gegeven (b.v. bruikleen).
In de periode 2004 tot 2006 moeten alle kaarten
voor gronduitgifte op wijk- en blokniveau geparafeerd
worden door de adviserende afdelingen. 16 In
de praktijk levert dat veel efficiëntieverlies en
vertraging op. De gemeentelijke interne werkwijze
is daarom aangepast. Het Bureau tekent nu op een
kaart de mogelijk uit te geven gronden in. Om te
kunnen bepalen waar in een wijk grond kan
worden uitgegeven, vraagt het Bureau na het
intekenen opeenvolgend advies aan verschillende
afdelingen. Ten eerste wordt getoetst op de hoofdgroenstructuur
en wordt een concept uitgiftekaart
opgesteld. Ten tweede wordt er gecontroleerd op
de aanwezigheid van kabels en leidingen. In het
derde advies wordt gekeken naar belemmeringen
voor het beheer en onderhoud van het openbaar
groen. In overleg met gebiedsmanagers van
Programmabureau Stad (PBS) en op basis van de
adviezen krijgen bewoners een aanbiedingsbrief.
Bij verkoop worden bij de formele overdracht via
de notaris, de nieuwe kadastergrenzen ingemeten
en vastgelegd. Bij bruikleen volgt een overeenkomst.
16 Dit zijn Stedenbouw & Landschap, Kabels & Leidingen en Natuur & Groen.
10 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

3 / Knelpunten: de praktijk
In dit hoofdstuk worden de knelpunten
geschetst bij het beleid, de doelstellingen en
de uitvoeringspraktijk ten aanzien van tuinvergrotingen.
Wij brengen in kaart welke
belemmeringen er voor het Bureau Tuinvergrotingen
zijn om efficiënt en effectief te
kunnen werken.
3.1 / Beleidskader Tuinvergrotingen: hoge frequentie
van wijzigingen leidt tot onduidelijkheid
Beleidswijzigingen wekken verwarring
In de periode 1996-2010 wordt meerdere malen
een wijziging doorgevoerd ten aanzien van het
beleid voor tuinvergrotingen. De inhoudelijke
doelstellingen van het beleid blijven min of meer
hetzelfde, het zijn met name randvoorwaardelijke
uitgangspunten die veranderen (wel of niet bruikleen,
wel of niet wijkgericht werken). Uit interviews
blijkt dat in de ambtelijke organisatie onduidelijkheid
bestaat over wat de vigerende
beleidsregels zijn. Deze wijzigingen in de werkwijze
leiden daarnaast bij bewoners tot een gevoel van
een inconsistente en inconsequente uitvoering
door de gemeente. Dat blijkt ook uit de evaluaties
die in 2005 en in 2010 werden uitgevoerd. 1 Uitgiftetrajecten
duren soms enkele jaren. Bewoners
raken de draad kwijt, doordat zij in een relatief
korte periode met verschillend beleidsuitgangspunten
worden geconfronteerd. De beleidswijzigingen
doorkruisen lopende individuele onderhandelingen
tussen de bewoners en de gemeente.
Onvoldoende betrokkenheid raad
De raad wordt geïnformeerd over de beleidswijzigingen
aan de hand van de evaluaties. In 2004 en
2005 stelt de raad deze wijzigingen vast, in 2010
wordt de raad er enkel over geïnformeerd en
neemt het college de besluiten. De raadsbrief waar
de raad in 2010 om heeft gevraagd wordt op een
ongelukkig moment, twee weken voor de gemeenteraadsverkiezingen,
verstuurd. De wijzigingen op
het beleid staan hierdoor onvoldoende op het
netvlies van de raad.
Geen samenhangend en inclusief beleid
Beleid voor tuinvergrotingen is in de kern beleid
voor het uitgeven van grond. De relatie tussen het
beleidskader tuinvergrotingen, het Grondbeleid en
het Gronduitgiftebeleid is niet duidelijk. Deze
onderwerpen worden in de gemeenteraad ook niet
in samenhang behandeld.Tot slot is het beleid voor
tuinvergrotingen sec gericht op het vergroten van
particuliere tuinen. Bedrijven die grond willen
kopen of illegaal gebruik maken van gemeentegrond,
vallen hier niet onder.
3.2 / Doelstellingen: een visie op de rol van de
gemeente in de openbare ruimte
Conflicterende afwegingen door ontbreken
visie op openbare ruimte
Het beleid voor tuinvergrotingen bepleit een
ruimhartig uitgiftebeleid om zodoende het openbaar
areaal te verkleinen en tegemoet te komen
aan de wensen van bewoners. 2 Dit uitgangspunt
conflicteert met de doelstellingen die de adviserende
afdelingen nastreven. De adviserende afdelingen
redeneren ook vanuit andere, door de raad
vastgestelde, beleidsdoelen en hebben een ander
(beleidsveld gerelateerd) belang voor ogen (zoals
het behouden van het groene karakter van de wijk,
zorgen voor goed te beheren groenstroken). Er is
geen overkoepelende visie op openbare ruimte op
basis waarvan de afdelingen en het Bureau een
gelijke afweging kunnen maken ten aanzien van
gronduitgifte. In de praktijk leidt dit ertoe dat een
op papier ruimhartig beleid zorgt voor een situatie
waarin een groot deel van de ad hoc aanvragen
juist wordt afgewezen.
Verkleinen beheerkosten en kostenneutraliteit
staan doelrealisatie in de weg
Een belangrijke reden waarom de gemeenteraad
het openbaar areaal wil verkleinen heeft te maken
met de beheerkosten. De aanname is dat de
uitgifte van grond ten behoeve van tuinvergrotingen
leidt tot substantiële besparingen op de kosten
voor beheer en onderhoud. Door enkele betrokken
ambtenaren wordt die te verwachte opbrengst
(minder kosten) betwist. Met name bij de uitgifte
van stukken grond op ad hoc basis, wordt de
beheerssituatie niet eenvoudiger. Daarnaast wordt
er in de praktijk dus relatief weinig grond uitgegeven
en levert de grond die wel wordt uitgegeven
per vierkante meter weinig op (de gemeente heeft
er immers voor gekozen de grond te verkopen voor
een prijs die lager is dan het marktconforme
tarief).
1 Raadsvoorstel Evaluatie project tuinvergrotingen 2005-05, 12 mei 2005 en Rapport Evaluatie tuinvergroting 2006-2009, 11 februari 2010.
2 Daar waar de gemeente moeilijk bij de grond kan komen voor het onderhoud.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 11

De raad heeft in 2005 als uitgangspunt vastgesteld
dat het beleid voor tuinvergrotingen kostenneutraal
uitgevoerd moet worden. Concreet betekent
dit dat het (project-) Bureau Tuinvergrotingen
zichzelf terug moet verdienen. Uit interviews blijkt
dat dit uitgangspunt in de praktijk is ‘verworden’
tot doel en sturingsinstrument. Dit heeft het risico
in zich dat de daadwerkelijke doelstellingen naar
de achtergrond verschuiven of dat een werkwijze
wordt toegepast die zelfs contraproductief werkt.
3.3 / Handhaving: onvoldoende capaciteit beschikbaar
Te weinig structurele capaciteit
Het beleid voor tuinvergrotingen bevat geen beleid
voor handhaving. Pas vanaf 2009 is werkendewegbeleid
in ontwikkeling gekomen voor handhaving.
Dit houdt in dat in de periode 2004-2009
(wederom) geen sprake is geweest van een tweesporenbeleid
waarin een ruimhartig uitgiftebeleid
gelijk op zou gaan met een stringent handhavingsbeleid.
Nog steeds is er bij het Bureau niet
voldoende structurele capaciteit beschikbaar voor
handhaving ten aanzien van tuinvergrotingen. De
handhaver is in tijdelijke dienst van de gemeente.
De gemeente heeft vanaf 2004 structureel handhavingsbeleid
willen voeren, maar hiervoor geen
structurele capaciteit willen inzetten. Dat heeft
consequenties gehad voor de mate van expertise,
efficiëntie en effectiviteit waarmee het Bureau
heeft kunnen werken.
Gebrek maatwerk en ervaring met privaatrechtelijke
handhaving
Handhaven, na een periode van gedogen, vraagt
het nodige maatwerk. Uit gesprekken met bewoners
blijkt dat dit maatwerk niet als zodanig wordt
ervaren, bijvoorbeeld in het zoeken naar creatieve
oplossingen.
De problematiek van verjaring is pas laat onderkent.
In eerdere beleidsevaluaties is gewezen op het
risico van verjaring, maar dit heeft niet geleid tot
een passend antwoord om deze problematiek te
ondervangen of voor te zijn. Uit interviews met
bewoners en het rapport van Tersteeg blijkt dat de
gemeente bewoners ook niet heeft gewezen op de
mogelijkheden van verjaring. 3
Handhaven van illegaal grondgebruik is in de
gemeente Almere een privaatrechtelijke activiteit. 4
Het is de gemeente als grondeigenaar die haar
grond terugvordert. Hier ligt dus geen besluit van
een bestuursorgaan aan ten grondslag. Bewoners
kunnen dus ook geen bezwaar maken tegen een
besluit of in beroep gaan. Voor de afdeling Vergunning,
Toezicht en Handhaving is deze vorm van
handhaven een nieuwe tak van sport, waar geen
ervaring mee is.
3.4 / Afbakening: geen ruimhartig beleid door
adviserende afdelingen
Adviserende afdelingen niet ondersteunend
aan beleid tuinvergrotingen
Het Bureau Tuinvergrotingen maakt uiteindelijk de
beslissing om grond al dan niet uit te geven. Die
beslissing neemt het Bureau niet voordat ze advies
heeft gevraagd bij enkele adviserende afdelingen.
De afgelopen jaren is dit advies leidend geweest.
Hierdoor is vaak een negatieve beslissing genomen
en zijn er ook beslissingen genomen die voor het
bureau moeilijk te communiceren waren naar
bewoners (omdat ze ook niet bijdragen aan de
doelstellingen van het beleid voor tuinvergrotingen,
maar aan het beleid dat voor de adviserende
afdelingen leidend is).
Interpretatieruimte leidt tot inconsistentie
De interpretatieruimte bij adviserende afdelingen
is groot. Het beleidskader voor tuinvergrotingen
bevat een lijst met criteria waaraan getoetst moet
worden. Met name bij de afdelingen stedelijke
ontwikkeling en natuur en groen is het nodig om te
beargumenteren waarom een bepaalde situatie wel
of niet aan de criteria voldoet. Deze werkwijze
opent de deur voor inconsistentie. Aan de ene kant
omdat niet iedere adviseur dezelfde afweging
maakt, aan de andere kant omdat ook de inhoudelijke
beleidskaders die nodig zijn om een criterium
handen en voeten te geven, wijzigen in de tijd. Een
voorbeeld uit de praktijk is het criterium kabels en
leidingen. Nu is in veel gevallen de aanwezigheid
van kabels en leiding een reden om grond niet uit
te geven, waardoor veel van deze grond, waar wel
interesse voor is, niet wordt uitgeven. De vraag is
nu of het wel nodig is om deze grond in eigendom
te houden. De gedachte is dat je ook op andere
3 Na het incident op de Noordmark (begin 2011) heeft het college een onderzoek laten uitvoeren naar het gemeentelijk handelen in deze wijk ten
aanzien van de handhaving bij tuinvergrotingen. Inmiddels heeft het college een document over de problematiek van verjaring opgesteld.
4 Er zijn ook gemeenten waar handhaven gebeurt op basis van het publiekrecht, in dat geval is er sprake van strijdigheid met een bestemmingsplan
en neemt een bestuursorgaan wel een besluit.
12 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

manieren kunt regelen dat je in voorkomende
gevallen toch bij de kabels en leidingen kunt.
Adviestrajecten zijn tijdrovend
Voor iedere individuele aanvraag vraagt het bureau
Tuinvergrotingen advies, voor deze gebieden is immers
nog geen uitgiftekaart beschikbaar. Deze adviestrajecten
leggen een flink beslag op de ambtelijke capaciteiten
en beïnvloeden de doorlooptijd negatief. Ambtenaren
geven aan dat de advieskosten per huishouden
een stuk lager zijn bij de wijkgerichte aanpak.
3.5 / Uitgiftevormen: weinig ruimte voor maatwerk
in voorwaarden
In de onderzochte periode heeft de gemeente op
twee manieren grond uitgeven. Door grond te
verkopen en door grond in bruikleen te geven.
Vanwege de administratieve lasten is het sinds
2010 alleen nog mogelijk om grond te verkopen.
Deze versimpeling leidt in de praktijk tot een
minder ruimhartig uitgiftebeleid. Gronden die de
gemeente in eerste instantie slechts onder voorwaarden
in gebruik wilde geven aan bewoners,
worden nu in zijn geheel niet meer uitgegeven. Het
is nog niet zo dat de versimpeling van uitgiftevormen
heeft geleid tot verkoop van grond onder
bepaalde voorwaarden.
Grond wordt in dit geval verkocht voor een
uniforme prijs van € 49,- per m 2 . De aanname is
dat dit bedrag hoog genoeg is om kostendekkend
te werken en laag genoeg is om bewoners te interesseren
om tot koop over te gaan. In interviews
worden bij dit tarief twee kritische kanttekeningen
geplaatst. Ten eerste zijn er kanttekeningen gemaakt
die betrekking hebben op de hoogte van het tarief.
Het bedrag zou niet hoog genoeg zijn om kostendekkend
te werken, en niet laag genoeg om van al
je snippergroen af te komen (ook de stukjes groen
waar je als gemeente echt graag van af wilt), zeker
omdat er voor bewoners bijkomende kosten zijn
van de notaris en het kadaster. Ten tweede zijn er
kanttekeningen gemaakt die betrekking hebben op
het gebrek aan variatie in het tarief. Het eenheidstarief
wordt ter discussie gesteld. Het tarief is niet
altijd in overeenstemming met de waarde van het
stukje grond.
3.6 / Werkwijze: van aanbodgericht naar vraaggericht
Om meer klantgericht te werken is het sinds 2010
voor het bureau Tuinvergrotingen mogelijk om ook
individuele vragen te beantwoorden. Doordat er
nog niet voor alle gebieden een uitgiftekaart is
gemaakt, kosten deze individuele trajecten veel
tijd. Omdat de capaciteit van het bureau Tuinvergrotingen
niet voldoende is om alle aanvragen te
beantwoorden is het mogelijk dat bewoners enkele
jaren op uitsluitsel van de gemeente moeten wachten.
Dit ondermijnt het uitgangspunt van klantgerichtheid.
De wijkgerichte werkwijze loopt achter op planning.
De planning is al enkele keren aangepast en
beïnvloed door groot onderhoud, A-gebieden en
verjaring. Op zichzelf is dat niet problematisch,
maar in het creëren van verwachtingen richting
bewoners is het dat echter wel. Daarnaast kan de
wijkplanning op gespannen voet staan met het
principe van ‘de eigen broek ophouden’. Vanuit die
optiek is het wellicht verstandig om eerst wijk X te
doen, terwijl vanuit de optie van groot onderhoud
wijk Z beter zou zijn.
Uit gesprekken met bewoners blijkt er vooral
ontevredenheid te bestaan over de argumentatie en
communicatie richting de bewoners over het wel of
niet mogen uitgeven van grond. De beslissing
wordt onvoldoende gestaafd met een inhoudelijke
onderbouwing.
3.7 / Organisatie: onvoldoende urgentie
Het bureau Tuinvergrotingen is momenteel ondergebracht
bij de afdeling VTH/Dienst SB. De reden
hiervoor lijkt gelegen te zijn in het feit dat een van
de vorige teamleiders bij een andere gemeente ook
met deze thematiek te maken had gehad. Deze
positionering blijkt in de praktijk geen gelukkige te
zijn. De verwachte parallel tussen handhaving bij
tuinvergrotingen en andere vormen van handhaving
blijkt niet zo eenvoudig te maken. Daarnaast
wordt kennis en expertise over het uitgeven van
grond en het privaatrechtelijk optreden als
gemeente, die wel in de gemeente aanwezig is, niet
benut.
Ook staat de omvang van het bureau niet in
verhouding tot de opgave die nu voor ligt. De
middelen zijn te beperkt om de achterstand van de
afgelopen jaren weg te werken en tegelijkertijd te
voldoen aan de actuele vraag. Als de basis op orde
is (dat wil zeggen: de uitgiftekaart klaar en de
volledige stad geïnventariseerd) zou de capaciteit
mogelijk wel toereikend zijn.
Uit het rapport van Tersteeg blijkt al dat de uitgifte
van grond voor tuinvergrotingen een lage prioriteit
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 13

heeft gehad. Daarnaast heeft een groot aantal
projectleiders en coördinatoren de afgelopen jaren
op het project heeft gezeten, door organisatieontwikkeling
en vertrek van ambtenaren, waardoor er
onvoldoende aandacht voor het bureau is geweest.
14 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

4 / Conclusies en aanbevelingen
4.1 / Conclusies
Doelstellingen tuinvergrotingen worden niet
bereikt door gebrek aan middelen
De wens van de gemeente Almere om van haar
snippergroen af te komen en klantgericht te
werken is niet consequent door vertaald in beleid,
werkwijze en middelen; ja mits, is verworden tot,
nee tenzij. Binnen de gemeente zijn er teveel
redenen en mogelijkheden om op de rem te trappen.
De adviserende afdelingen hebben veel
interpretatieruimte door een gebrek aan een
overkoepelende visie op openbare ruimte en
heldere criteria die daar van afgeleid zijn. Er is
geen structurele capaciteit bij het Bureau Tuinvergrotingen
om de wijkgerichte aanpak te voltooien
en alle aanvragers tegemoet te komen.
Handhaving tuinvergrotingen onvoldoende
geëquipeerd
Het beleid voor uitgifte is nooit gekoppeld aan
richtinggevend beleid en capaciteit voor handhaving.
Hierdoor is de situatie van het ‘doormodderen’
van het Bureau Tuinvergrotingen en het
gedogen van illegale situaties - ondanks alle goede
voornemens en intenties - nog langer blijven
bestaan. Het eigene van handhaven op basis van
privaatrecht is door de gemeente onderschat. Er is
onvoldoende juridische kennis en capaciteit bij
bureau Tuinvergrotingen. Ook is te weinig aansluiting
gezocht bij de andere gemeentelijke afdelingen.
Hierdoor is het Bureau Tuinvergrotingen
onvoldoende geëquipeerd om de gewenste mate
van handhaving toe te passen en doorgang te laten
vinden. De expertise die de gemeente Almere zelf
in huis heeft wordt niet ingezet.
Communicatie naar bewoners leidt tot frustratie
bij bewoners en gemeente
In korte tijd zijn er door de gemeente veel beleidswijzigingen
doorgevoerd, die dwars door individuele
onderhandelingen tussen bewoners en
gemeente lopen. Hierdoor is de gemeente niet
consistent en consequent in haar handelen. Naast
het feit dat de gemeente vanwege de beleidswijzigingen
op haar beslissingen moet terugkomen,
leiden de wijzigingen ook tot interne onduidelijkheid
bij de gemeente. De verschillende afdelingen
hanteren verschillende criteria en weten niet wat
het vigerende beleid is. Ook was het tot zeer kort
geleden onduidelijk hoe de gemeente met verjaring
om wil gaan. Dit leidt er toe dat de communicatie
naar bewoners toe niet voldoende is en de
gemeente haar keuzes niet genoeg expliciet maakt
en onderbouwt. Van een publieke organisatie die
opereert als een privaat persoon mag je goed
bestuur verwachten.
Randvoorwaardelijke wijzigingen gaan niet
gelijk op met inhoudelijk beleid
In essentie zijn de inhoudelijke uitgangspunten
voor tuinvergrotingen van 1996 nog van toepassing.
Alle beleidswijzigingen tussen 2003 en 2010
zijn eigenlijk randvoorwaardelijk van aard geweest.
Waar de voorwaarden ondersteunend moeten zijn
aan het inhoudelijke beleid, werden deze leidend
en stonden steeds meer af van de inhoud. Juist die
inhoud moet geactualiseerd worden.
4.2 / Aanbeveling gemeenteraad
1. De gemeenteraad komt tot de conclusie dat het
beleidskader ten aanzien van tuinvergrotingen
kraakt en veel knelpunten kent. De inhoudelijke
criteria zijn gedateerd na verschillende
beleidswijzigingen en vinden geen aansluiting op
de praktijk en met het beleid van de aanpalende
terreinen. De onderzoekscommissie adviseert
dan ook om het huidige beleid niet te ‘repareren’
maar het vraagstuk opnieuw integraal te
behandelen. Daarbij dienen verschillende
aspecten nadrukkelijk de aandacht te krijgen.
a. Ten eerste is dat de communicatie met
bewoners. In de verschillende beleids perioden
zijn burgers geconfronteerd met
inconsistent en inconsequent handelen van
de gemeente ten aanzien van tuinvergrotingen.
Het is van belang dat de
gemeente, na het onderzoek van het college
en het onderzoek van de gemeenteraad,
eenduidig en helder is over haar (nieuwe)
beleid en werkwijze, zodat bewoners weten
waar ze aan toe zijn. Veel bewoners wachten
op de afhandeling van hun aanvraag of zijn
met de gemeente in onderhandeling. Zij zijn
in afwachting van de resultaten van het
onderzoek van de gemeenteraad en de
gevolgen die dit onderzoek verder heeft voor
hun individuele situatie. Aandacht voor
communicatie over de resultaten van het
onderzoek, het verdere proces om tot nieuw
beleid te komen en de inhoud van het beleid
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 15

en de werkwijze die daaruit voortvloeien
verdient daarom de aandacht.
b. Een tweede aandachtspunt is de aansluiting
tussen de doelstellingen ten aanzien van
gronduitgifte bij tuinvergrotingen en de
werkwijze van de gemeente. Wil de gemeente
graag haar grond uitgeven, dan moet zij haar
werkwijze daar ook zo op inrichten. Dat
betekent dat er duidelijke afspraken moeten
zijn ten aanzien van aanpalende
beleidsterreinen. Wanneer er vanuit andere
disciplines redenen zijn om terughoudend te
zijn met gronduitgifte, dient er oog te zijn
voor de mogelijkheden, voor maatwerk om
toch grond uit te kunnen geven.
c. Een derde aandachtspunt is de specifieke
expertise die nodig is voor privaatrechtelijke
handhaving. Privaatrechtelijke handhaving
kent een ander instrumentarium een andere
handelswijze dan andere vormen van
handhaving. Deze expertise is aanwezig in de
gemeente Almere, maar is tot nu toe niet
ingezet. Het inzetten van deze expertise leidt
tot betere aansluiting met het (nieuwe)
beleid, de mogelijkheden voor gronduitgifte
en het proces rondom het terugvorderen van
grond.
2. De onderzoekscommissie beveelt de raad aan
om het college te verzoeken binnen drie
maanden met een uitwerking te komen voor
nieuw beleid voor tuinvergrotingen en in de
uitwerking aandacht te besteden aan
bovengenoemde punten.
16 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

Bijlage 1 / Tijdslijn tuinvergrotingenbeleid
1996
/ Het beleid voor gronduitgifte voor
tuinvergrotingen wordt vastgesteld. Onder strikte
voorwaarden is het mogelijk dat particulieren
hun tuin vergroten.
2002
/ Op 27 augustus 2002 heeft het college de Dienst
Stedelijk Beheer verzocht onderzoek te doen
naar de werking van het huidige uitgiftebeleid
voor grond (tuinvergrotingen) en voorstellen te
doen voor nieuw beleid. 1
2003
/ Evaluatie van het gronduitgiftebeleid voor
tuinvergrotingen. Tuinen begrensd, evaluatie
gronduitgiftebeleid voor tuinvergrotingen, 1
december 2003, Dienst stedelijk beheer/Beleid &
Advies.
2004
/ Op 6 januari 2004 volgt een collegevoorstel
beleidslijn gronduitgifte. 2 Dit beleid wordt op 13
januari 2004 openbaar gemaakt. Op 12 februari
2004 stelt de gemeenteraad de beleidslijn
gronduitgifte vast.
/ De Dienst Stedelijk Beheer heeft een kleine
projectgroep samengesteld die in nauwe
samenwerking met de projectgroepen
grootonderhoud in De Gouwen en de
Molenbuurt uitvoering zal geven aan de
wijkgerichte aanpak. Ervaringen uit De Gouwen
en Molenbuurt zullen gebruikt worden om het
college en de raad te adviseren over een
gemeente brede invoering van nieuw beleid.
Tevens zal een overzicht gegeven worden van de
financiële consequenties van de invoering van
het beleid.
/ Op 6 december 2004 is de raad geïnformeerd
over de ‘tussenevaluatie proefproject
tuinvergrotingen’. Begin 2005 volgt de
definitieve evaluatie. 3 De kern van deze evaluatie
is dat de nieuwe beleidslijn zeer succesvol is. Er
is weer volledige duidelijkheid over de
begrenzing van het gemeentegroen. Daarnaast
zijn er veel deelnemers (veel grond is verkocht),
sluit de keuzevrijheid tussen koop en bruikleen
goed aan bij de wensen van bewoners en is het
project kostendekkend uitgevoerd (opbrengst
verkoop van grond in relatie tot projectkosten).
Aanpassingen worden voorgesteld ten aanzien
van de hoogte van de bruikleenovereenkomst en
het onderzoeken van de mogelijkheid om ook
grond met kabels en leidingen te kunnen
verkopen. Alle illegale situaties zijn opgelost en
de bruikleenovereenkomsten zijn actueel. Er
wordt een planning gemaakt om in de periode
2005-2009 alle wijken op deze manier
projectmatig te behandelen.
2005
/ Op 23 februari 2005 komt het rapport
“Evaluatie project tuinvergrotingen, Beoordeling
van een proefproject in De Gouwen en
Molenbuurt” uit. 4
/ Op 28 april 2005 5 bespreekt de gemeenteraad de
mogelijkheid om de wijkgerichte uitvoering van
gronduitgifte voor Tuinvergrotingen voort te
zetten. Op 12 mei 2005 wordt dit officieel
besloten. Hiermee worden de uitgangspunten
van het pilotproject officieel beleid. De raad
heeft tegelijkertijd ingestemd met de opdracht
aan de directeur DSA/ DSB om het beheer van
de bruikleenovereenkomsten en de taken van
‘toezicht en handhaving’ ten aanzien van het
gemeentelijk eigendom organisatorisch te
verankeren.
2008
/ Op 30 mei 2008 stelt de ChristenUnie
schriftelijke vragen aan het college over de stand
van zaken rond tuinvergroting.
/ Op 22 juli 2008 worden de vragen van de
ChristenUnie van 30 mei 2008 door het college
beantwoord. 6
/ Op 27 augustus 2008 7 stuurt de Vereniging van
Nederlandse Gemeenten (VNG) een brief aan
haar leden over verjaring van illegaal in
eigendom zijnde gronden van de gemeente bij
burgers. De strekking is dat wanneer de bewoner
niet wist dat zij illegaal grond in bezit had, de
verjaringstermijn 10 jaar is. Bij bewust illegaal
bezit is de verjaringstermijn 20 jaar.
1 Beleid en evaluaties 2004-01-06 collegevoorstel beleid voor
gronduitgifte.
2 2004-01-06 collegevoorstel beleid voor gronduitgifte, p. 4.
3 2005-02-23 Evaluatie proefproject.
4 2005-02-23 Evaluatie proefproject.
5 2005-04-28 Evaluatie project tuinvergrotingen 2005-05 RV46
Vastgesteld PM 12 mei 2005.
6 2008-07-22 Raadsbrief 2008917.
7 2008-08-27 Verjaring volgens VNG; 2008-08-27 Verjaring volgens
VNG jurisprudentie bijlage; 2010-02-09 verjaring.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 17

2010
/ Op 2 september 2008 vindt, naar aanleiding van
aanvullende vragen van de ChristenUnie op het
antwoord van 22 juli 2008, een gesprek plaats.
Behalve de ChristenUnie waren hier twee
medewerkers van het projectbureau
Tuinvergrotingen aanwezig. De afspraken uit dit
gesprek komen in een brief van 6 oktober 2008,
getiteld “nadere toelichting op beantwoording
raadsvragen ChristenUnie” (collegebesluit 22
juli 2008). In de brief staat onder meer dat een
volledige evaluatie over de jaren 2006 en 2007
voor het einde van het jaar aan college en raad
wordt voorgelegd.
/ Op 8 november 2008 heeft de ChristenUnie
commentaar geleverd op een nadere toelichting
rond de evaluatie van tuinvergrotingen.
2009
/ Op 7 april 2009 volgt het collegevoorstel voor
een kadernota grondbeleid Almere. 8
/ Op 14 mei 2009 staat de kadernota grondbeleid
geagendeerd voor de raad.
/ Op 30 juni 2009 wordt een raadsbrief verzonden
(RAAD 2009 1082) getiteld ‘uitstel evaluatie
Projectbureau tuinvergrotingen 2006-2007.’ 9
/ Op 6 juli 2009 stelt de ChristenUnie nieuwe
schriftelijke vragen n.a.v. de raadsbrief, vooral
omdat hierin de indruk werd gewekt dat de
evaluatie niet aan de raad zou worden
voorgelegd. 10
/ Op 18 augustus 2009 antwoordt het college op
de vragen van de ChristenUnie met de
verzekering dat het het betreurt dat er een
misverstand is ontstaan. De evaluatie zal
namelijk wel degelijk aan de raad worden
voorgelegd. 11
/ Op 14 januari 2010 wordt er op verzoek van de
ChristenUnie op de politieke markt gesproken
over de evaluatie van het beleid ten aanzien van
tuinvergrotingen. De ChristenUnie vraagt
toezeggingen, informatie en een heldere
raadsbehandeling. Hier volgt een raadsbrief op. 12
/ Op 23 februari 2010 13 besluit het college kennis
te nemen van de conceptevaluatie
tuinvergrotingen 2006-2009. De werkwijze is als
gevolg van sterk gewijzigde omstandigheden niet
meer vol te houden. Ook lopen de inkomsten
terug waardoor het niet meer kostendekkend
kan. Het college stemt met de conclusies in en
past het beleid op enkele punten aan:
• Gemeentegroen wordt voortaan niet meer in
bruikleen aangeboden, kopen is de enige
optie.
• Naast het werken volgens de wijkplanning
neemt men voortaan ook spontane verzoeken
in behandeling.
• De wijkplanning wordt aangepast.
• De volgende evaluatie wordt uitgevoerd over
de jaren 2010/2012.
• De raad wordt in een raadsbrief
geïnformeerd (25 februari 2010).
/ Op 25 februari 2010 wordt de raad in een
raadsbrief geïnformeerd over de evaluatie
Tuinvergrotingen 2006-2009.
2011
/ Op 17 februari 2011 doet GroenLinks een
verzoek tot het agenderen voor de Politieke
Markt van het onderwerp tuinvergroting. 14
/ Op 3 maart 2011 15 wordt er op verzoek van
GroenLinks op de politieke markt gesproken
over Tuinvergrotingen in de Noordmark.
Aanleiding is de gedwongen ontruiming van
twee tuintjes. Er zijn veel insprekers. De raad
wenst een onderzoek. 16
8 2009-04-07 Collegevoorstel kadernota grondbeleid.
9 2009-07-02 104__Raadsbrief_2009_1082_Uitstel_evaluatie_
Projectbureau_tuinvergrotingen_2006-2007.
10 2009-07-06 Raadsbrief_2009_1103_uitstel_evaluatie_Projectbureau_tuinvergrotingen_2006-2007__RAAD_2009_1082.
11 2009-08-18 Raadsbrief20091103.
12 2010-01-14 Verslag 14 januari 2010; 2010-01-14_RG-03
__Agendavoorstel_ChristenUnie__Evaluatie_tuinvergroting;
2010-01-14_RG-03 Voorbereidingsmemo__Agendavoorstel_ChristenUnie__Evaluatie_tuinvergroting.
13 2010-02-11 2006-2009 Evaluatie tuinvergroting.doc; 2010-02-25
041_ RAAD 2010 360 Evaluatie tuinvergrotingen[1]; 2010-02-
23 Collegevoorstel evaluatie Tuinvergrotingen.
14 2011-02-17 (RG-38) GL Tuinvergrotingen Noordmark; 2011-02-
17 Voorbereidingsmemo agendaverzoek GL Tuinvergrotingen
Noordmark.
15 2011-03-03_RG-38_besluitenlijst__Agendavoorstel_GroenLinks_
Tuinvergrotingen_Noordmark.
16 2011-03-10_RG-38_besluitenlijst__Tuinvergrotingen_Noordmark.
18 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

Op 10 maart 2011 gaat de bespreking van 3
maart 2011 verder. De vragen voor het
raadsonderzoek worden besproken. Aan de
besluitenlijsten van deze vergadering wordt
toegevoegd dat de “Tuinvergrotingen
Noordmark bij de toezegging wordt toegevoegd.
Ook worden alle werkzaamheden die in heel
Almere door het Bureau tuinvergrotingen
worden uitgevoerd en waartegen door bewoners
wordt geprotesteerd opgeschort”. 17
/ Op 14 april 2011 informeert het college de raad
over de evaluatie van de tuinvergroting. Dit is
toegezegd op de Politieke Markt d.d. 17 maart
2011. Ook is de raad geïnformeerd in de
raadsbrief d.d. 16 februari 2010 over de stand
van zaken. 18
/ Op 20 april 2011heeft de volggroep
Tuinvergroting een overleg. Hieruit komen de
volgende acties naar voren: een feitenoverzicht
maken en het beleid van 2010 achterhalen.
Terugkoppeling op de raadsvergadering met
conclusies en aanbevelingen. Met de uitkomst
van het onderzoek kan het college bepalen wat
het vervolg van tuinvergroting kan zijn. 19
/ Op 17 mei 2011volgt een vervolgbijeenkomst
van de volggroep tuinvergroting waarin een
opzet wordt gemaakt voor een onderzoek. 20
/ Op 23 mei 2011 wordt het definitieve rapport
“Resultaten Onderzoek tuinvergroting wijk
Noordmark” afgerond door G.J.J. Tersteeg. 21
/ Op 30 mei 2011 is er een bewonersbijeenkomst.
De wethouder biedt haar excuses aan ten
aanzien van het feit dat bewoners zich
geïntimideerd hebben gevoeld. Tevens spreekt de
wethouder veel waardering uit voor het
deelnemen aan een onderzoek. Er wordt kort
tekst en uitleg gegeven bij het rapport. De heer
Tersteeg geeft een toelichting over het door hem
geschreven evaluatierapport tuinvergroting. 22
/ Op 31 mei 2011 heeft de volggroep
tuinvergroting een bespreking. Actiepunten:
raadsvoorstel maken, instellen commissie, de
onderzoeksopdracht vaststellen. 23
/ Op 16 juni 2011 volgt een initiatiefvoorstel aan
de gemeenteraad voor een Raadsonderzoek naar
Tuinvergrotingen.
17 2011-03-10 (RG-38) GL Tuinvergrotingen Noordmark; Voorbereidingsmemo’s
en agendastukken\ 2011-03-10 Besluitenlijst_Vasstellen_Politieke_Markt_3_maart_2011
18 2011-04-14 Onderzoek mandeligheid stavaza raad.
19 2011-04-20 Verslag bijeenkomst met raadsgroep.
20 Tuinvergrotingen\Bijeenkomsten\ 2011-05-17 (2) 17 mei 2011.
21 2011-05-23 rapport onderzoek Noordmark Tersteeg.
22 2011-05-30 Bijeenkomst over tuinvergrotingen.
23 2011-05-31 (3) 31 mei 2011.
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 19

Bijlage 2 / Uitgifte voorwaarden voor tuinvergroting 1996
De volgende voorwaarden gelden voor een
aanvraag voor koop of bruikleen. Na een advies
van de stedelijke diensten volgt een uitspraak van
een commissie:
/ voor bruikleen waren de volgende criteria van
kracht: stedenbouwkundige aspecten,
bereikbaarheid van voorzieningen, kabels en
leidingen van openbare nutsvoorzieningen,
verkeerskundige aspecten, bezwaren van
omwonenden.
/ voor verkoop (tot 1996) waren de volgende
hoofdcriteria van kracht. Aan één van de drie
onderstaande hoofdvoorwaarden moest worden
voldaan om te kunnen kopen. Daarop volgde
nog een serie aanvullende voorwaarden
Hoofdvoorwaarden:
/ hoofdvoorwaarde 1: de tuin grenst aan
geluidswallen en relatief smalle groenstroken
inclusief geluidswallen langs doorgaande wegen
/ hoofdvoorwaarde 2: de tuin grenst aan een
busbaan
/ hoofdvoorwaarde 3: de tuin van woningen met
een randligging in wijken met véél openbaar
groen, grenst aan een diepe groenstrook.
10 bij geluidswallen wordt de grond uitgegeven tot
de rand aan bewonerszijde van de bovenzijde
van de geluidswal;
11 uitgifte is alleen mogelijk als de wegzijde van de
geluidswal is ingeplant;
12 in de overeenkomst wordt een kettingbeding
opgenomen teneinde de instandhouding te
waarborgen;
13 bij zowel geluidswallen als langs de busbanen
wordt in de koopovereenkomst een bepaling
opgenomen om het plaatsen van gebouwtjes en
schuttingen op de eigendomsgrens te
voorkomen (bestemming onbebouwd);
14 er dient een logische erfgrens met het openbaar
gebied tot stand te komen. Inhammen en
uitstulpingen worden niet getolereerd. In dit
geval worden uitsluitend aanvragen van
bewonersverenigingen (van alle betrokken
bewoners) e.d. in behandeling genomen. Het
contract wordt met de vereniging gesloten
(i.p.v. met alle individuen afzonderlijk).
Aanvullende voorwaarden:
1 de gemeente is eigenaar van de grond (de
grond wordt niet beheerd door
Rijkswaterstaat);
2 er ontstaan vanuit beheeroogpunt geen
belemmeringen;
3 er bevinden zich geen (openbare) paden die
grenzen aan de huidige overgang tussen
openbaar en particulier terrein;
4 de beoogde grondaankoop heeft geen
betrekking op uitzichthoeken van het verkeer;
5 in de aangevraagde grond, of in de directe
nabijheid daarvan, bevinden zich geen kabels
en leidingen;
6 er is geen sprake van openbare verharding;
7 er bestaan geen stedenbouwkundige bezwaren
tegen verkoop van de grond;
8 door de uitgifte komen bomen op gemeentelijk
eigendom niet binnen 5 meter van de erfgrens
te staan;
9 huurders van woningen komen niet in
aanmerking voor additionele grondaankoop
tenzij aan de eigenaar van de woning wordt
verkocht;
20 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

Bijlage 3 / Casusonderzoek
Dit onderzoek evalueert beleid en de organisatie
daarvan. Het kijkt ook naar de wijze waarop het
beleid in de praktijk tot uiting komt. Om die reden
zijn er 22 willekeurige casussen uit de periode
2009 tot en met 2011 onderzocht.
Resultaten van het casusonderzoek
Werkwijzen
Uit de 22 casussen zijn drie werkwijzen op te
maken:
/ Te paraferen wijk en detailkaarten. In een deel
van de dossiers uit 2009 geldt dat de afdeling
Stedenbouw en Landschap samen met Bureau
Tuinvergrotingen een wijkkaart maakt. Deze
gaat ter toetsing langs het team Kabels en
Leidingen die adressen afvinkt waar geen uitgifte
mogelijk is. Hierop volgen detailkaarten op
blokniveau. Elke blokniveau-uitgiftekaart krijgt
van alle adviseurs een paraaf. Bij aanpassingen
moeten opnieuw de parafen gehaald worden. In
deze fase volgt ook het maatwerk voor de
uitgesloten adressen van de wijk-uitgiftekaart.
Denk daarbij aan een gedeeltelijke uitgifte van
het eerste ingeplande stuk grond. Deze
parafenwerkwijze kostte teveel tijd en is
afgeschaft.
/ Verzoeken voor wijkuitgifte door Bureau
Tuinvergrotingen waarop adviezen op
blokniveau volgen bij discussiegevallen. De
adviezen worden separaat van elkaar ingewonnen
voor adressen. Bureau Tuinvergrotingen maakt
zelf een afweging. Er volgt terugkoppeling bij
onduidelijke adviezen en wanneer er van die
adviezen afgeweken wordt.
/ Individuele uitgifte. Dit is een reactie op
verzoeken van bewoners aan de gemeente in
plaats van de twee voorgaande vormen waarbij
de gemeente de bewoners benaderd. Naar
aanleiding van adviezen van team Kabels en
Leidingen en van de afdeling Stedenbouw en
Landschap, volgt er een voorstel vanuit de
gemeente richting de bewoner. Soms kan de
grond alleen uitgegeven worden als er
bijvoorbeeld kabels en leidingen verlegd worden.
Dit op kosten van de aanvrager. In een deel van
de gevallen nemen de aanvragers deze kosten op
zich en kan de tuin alsnog vergroot worden.
Communicatie
Bureau Tuinvergrotingen werkt met standaard
brieven. Deze kennen een standaard opeenvolging:
/ Brief 1 over koop mogelijkheid.
/ Brief 2 over resultaat bij een wijkaanpak en wat
de mogelijkheden voor koop zijn aan de hand
van alle teruggezonden reacties. Zo konden in
een wijk bijvoorbeeld geen voortuinen verkocht
worden, omdat veel bewoners dit aanbod
afgewezen hebben, de achtertuinen werden wel
verkocht.
/ Brief 3 de koop overeenkomst die mensen
ondertekend terug kunnen sturen.
/ Koop overeenkomst.
/ Notariële acte.
Deze standaard brieven zijn alleen van toepassing
bij wijkuitgifte. Bij individuele uitgifte is de inhoud
van de brieven mede afhankelijk van het verzoek
van de burger. Ook wordt bij een individueel
verzoek vaker via de email gecorrespondeerd met
het Bureau Tuinvergroting. Veel brieven hebben
een bijlage. Dit zijn kaarten, de koop overeenkomst,
de algemene voorwaarden voor verkoop en
een stuk van de Almeerse Notarissen. Alle brieven
zijn altijd ondertekend door de teamleider van
Bureau Tuinvergrotingen. Brieven eindigen altijd
met de mededeling dat Bureau Tuinvergrotingen
eventuele verdere vragen kan beantwoorden. Bij de
contactgegevens van de gemeente staat de naam
van de behandelend ambtenaar.
Formulering
Naast de standaard brieven vindt email correspondentie
plaats. Deze stukken kennen korte en
heldere formuleringen. Van telefonische contacten
zijn geen stukken beschikbaar. De formulering van
de brieven is in de loop van de jaren aangepast.
Inhoudelijk gezien door het toevoegen van een
alinea over handhaving. De formulering is zakelijk,
waarbij ambtelijke en juridische termen worden
gebruikt als ‘mandeligheid’ en ‘de akte laten passeren’.
De toon in de brieven is in de loop der jaren
toegankelijker geworden.
Bezwaar
Brieven met een uiteindelijke beslissing kennen
geen alinea over bezwaar en beroep. Dat is te
verklaren uit het feit dat het een privaatrechtelijke
zaak is. Het is een eigenaar zijn goed recht eigendom
niet te verkopen. Ook als in het geval van
tuinvergroting het de gemeente Almere betreft.
Wanneer mensen bezwaar maken volgt er in de
praktijk wel een heroverweging. Bij de onderzochte
casussen werden deze stukken groen toch verkocht
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 21

als de bewoner voor de extra kosten wil betalen bij
het verleggen van kabels en leidingen. Een andere
reden kan wijzigingen van uitgifte criteria zijn. De
gemeente geeft in sommige gevallen wel grond uit
waar kabels en leidingen onder liggen. Er wordt
dan een regeling getroffen waarbij nutsbedrijven
ten alle tijden bij de kabels en leidingen kunnen.
Adviezen
De adviezen van team Kabels en Leidingen zijn
helder en eenduidig. Stroken grond met kabels en
leidingen krijgen een negatief advies. Team Kabels
en Leidingen zorgt voor inpassing van alle losse
kabels en leidingen op de kaarten van het kadaster.
De adviezen van Stedenbouw en Landschap zijn
soms wollig en vakmatig van taalgebruik. Iets wat
niet één op één is over te nemen in gemeentelijke
reacties naar bewoners. Adviezen zijn niet altijd
consistent ten opzichte van in de ogen van Bureau
Tuinvergrotingen gelijkwaardige casussen. Door de
jaren heen zijn er verschillende adviseurs geweest,
waarbij verschillen in de hoeveelheid uitgeefbare
grond merkbaar zijn. De criterialijst van de afdeling
Stedenbouw en Landschap die bij bureau
Tuinvergrotingen bekend zijn, kenmerken zich niet
door objectief meetbare criteria en kennen een
hoge mate van interpretatieruimte.
Selectie casussen
Criteria
/ Minimaal 5 positieve en 5 negatieve adviezen.
/ Context spreiding (hofjes, busbaan, of juist bos
willen toevoegen).
/ Wijk aanpak en individuele verzoeken.
/ Spreiding in tijd (vanaf 2009).
/ Spreiding in of mensen een aanbod van de
gemeente accepteren of niet en wat er dan
gebeurd.
Normen
1 Brieven aan de bewoners
1A Opbouw en inhoud van de brieven
Kennen de brieven van de gemeente onderling volgordelijkheid (probleemduiding,
oplossingsrichtingen, keuze voor een oplossing, uitwerking van een oplossing, wijze van
afhandeling, conclusie).
Kennen de brieven zelf een duidelijke opbouw (inleiding, kern, slot, vragen).
Hoe is de toon van de communicatie (veel juridische verwijzingen, zakelijk, met begrip
maar toch doen we het, vragend richting bewoners)
Bevatten de brieven bijlagen zoals een kaart, een algemene folder e.d.
1B Onderbouwing keuzes
Zijn het nut en de noodzaak voor de tuinvergrotingsprocedure helder gecommuniceerd
Wordt er in de brieven verwezen naar algemene beleidskeuzes van de gemeente die gelden
voor tuinvergroting
Wordt er verwezen naar een wijkaanpak en wat de gevolgen zijn tov individuele beoordeling
Is er duidelijk op welke criteria er getoetst wordt
1C Rechten en plichten
Is duidelijk welke rechten en plichten de burger heeft
Is duidelijk hoe de totale procedure er uit ziet en op welk punt de burger nu staat
is duidelijk bij wie je kunt zijn met vragen en klachten
2 Inhoudelijk advies
Zijn de criteria helder
Is er een duidelijke conclusie
Is de onderbouwing voor toekenning of afwijzing gebaseerd op afspraken of op vakmatige
kennis en overtuigingen
Volgt bureau tuinvergroting het advies op of niet
Hoeveel ruimte pakt bureau tuinvergroting om maatwerk te leveren cq. hoever wijkt zij
af van het beleid
Al of niet
voldaan
Waaruit
blijkt dat…
22 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

3 Organisatie
Welke personen corresponderen er met de burger
Komt de functie van de corresponderende medewerker overeen met het onderwerp
waar hij of zij over correspondeert
Wie tekent de correspondentie
Wie tekent de uiteindelijke grondoverdracht
Is er een duidelijk aanspreekpunt voor de burger
Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 23

Bijlage 4 / Toetsingskader
Analyse beleidskader
Een oordeel over de kwaliteit van beleid
Een oordeel over de betrokkenheid en rol van de raad,
college en organisatie in de diverse wijzigingen in beleid
en de daarbij behorende richtlijnen
Een oordeel over het ‘waarom’ van de wijzigingen
Duidelijk geformuleerd, d.w.z. voor één uitleg vatbaar en
expliciet over taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden.
Waarborg voor een doeltreffende, doelmatige en rechtmatige
uitvoering.
De raad heeft uitvoering kunnen geven aan zijn kaderstellende
rol.
Het college heeft de raad hier voldoende in gefaciliteerd.
Het ‘waarom’ van de beleidswijzigingen is duidelijk (wat
verandert er precies), helder onderbouwd (waarom verandert
er iets) en adequaat/zinnig, in beleidsinhoudelijke
en randvoorwaardelijke zin:
Beleidsinhoudelijk beleid: de inhoudelijke beslisgrond
voor het al dan niet overdragen van snippergroen. Bijvoorbeeld:
kabels, leidingen of beeldbepalende bomen,
de hoofdgroen- en boomstructuur.
Randvoorwaardelijk beleid: t.b.v. de uitvoering van het
inhoudelijk beleid. Bijvoorbeeld: prijs (kostendekkendheid),
wijkgerichte/gefaseerde aanpak (in 2010 losgelaten),
aanbod door/verzoek aan de gemeente (vanaf 2010
worden beide in behandeling genomen).
Analyse uitvoering
Doeltreffendheid
Doelmatigheid
Rechtmatigheid
Een oordeel over de juistheid van de beslissing: bureau tuinvergrotingen neemt besluiten
die conform beleidskader zijn.
Een oordeel over de realisatie van de doelen uit het beleidskader (2004).
(Verkleinen van het openbaar areaal, genereren van inkomsten, zoveel mogelijk tegemoet
komen aan de wensen van bewoners).
Een oordeel over het naleven van de uitgangspunten van het beleid (door de raad aangenomen
in 2004).
(Gelijke benadering huurders en eigenaren van woningen, duidelijkheid scheppen in grenzen
publiek/privaat).
Een oordeel over het naleven van de uitgangspunten van het beleid (door de raad aangenomen
in 2004).
(Korte en efficiënte uitgifteprocedure (met behulp van uitgiftekaart), handhaafbaarheid van
het uitgiftebeleid).
Een oordeel over of het bureau tuinvergrotingen volgens de vastgelegde werkwijze (protocol/richtlijnen)
werkt.
Een oordeel over of het bureau tuinvergroting maatwerk en gelijke behandeling levert.
Een oordeel over de adequate communicatie met betrokkenen door bureau tuinvergrotingen
over fysieke acties.
Een oordeel over de adequate afstemming met overige betrokken gemeentelijke afdelingen
door bureau tuinvergrotingen.
Een oordeel over of bureau tuinvergrotingen besluiten conform het verjaringsrecht neemt.
Een oordeel over het naleven van de uitgangspunten van het beleid (door de raad aangenomen
in 2004).
(Correcte juridische/planologische basis).
24 › Raadsonderzoek Tuinvergrotingen

Raadsonderzoek Tuinvergrotingen › 25

Gemeente Almere
Postbus 200
1300 AE Almere