hommels

Hommels
Een hommel is een bijzondere bij. Het meest opvallende
is natuurlijk dat hij veel groter is dan een bij en een
dikke vacht heeft. Door die dikke bontjas houdt hij zijn
lichaamswarmte beter vast en kan hij veel noordelijker overleven
dan een bij. Tot ver in Scandinavië kom je hommels tegen.
Die dikke vacht heeft nog een doel. Een hommel heeft absurd
veel energie – en dus warmte – nodig om te kunnen vliegen.
Volgens de wetten van de aerodynamica kan een hommel
eigenlijk helemaal niet vliegen; zijn vleugels zijn te klein ten
opzichte van zijn lijf. Wetenschappers hebben ontdekt dat
hommels heel raar met hun vleugels wapperen en zo draaikolkjes
in de lucht creëren die opwaartse kracht leveren. Op
die manier kunnen ze toch vliegen, al ziet het er wat onbeholpen
uit. Als er door de droogte weinig nectar in de bloemen
zit, verliest een hommel het daarom meestal van snelle honinghalers
als bijen.
Ook in hun manier van leven zijn hommels en bijen totaal
verschillend. Waar bijen alles samen doen en de taken keurig
onderling verdelen, zijn hommels individualisten. Een
werksterhommel doet alles zelf. Ze maakt een celletje in het
nest, vliegt uit om nectar en stuifmeel te halen, mengt dat tot
een bijenbroodje en lokt vervolgens de koningin om een eitje
te leggen. Als dat is gebeurd, metselt ze het celletje dicht en
maakt ze een volgend celletje. Bijen hebben daar drie of vier
gespecialiseerde werksters voor, hommels doen het allemaal
zelf. Het resultaat is er trouwens ook naar, want een hommelnest
is een bende. De raatjes liggen dwars door elkaar heen,
er is totaal geen coördinatie. Waar een bijenvolk uit tienduizenden
bijen kan bestaan, wordt een hommelvolk nooit groter
dan een paar honderd.
[ 103 ]

Een ander belangrijk verschil is dat hommels de winter niet
overleven. Bijen leggen een voedselvoorraad aan en kunnen
zo de winter doorstaan; hommels gaan allemaal dood aan het
einde van de zomer, behalve de koningin. Die verlaat in augustus
het nest, graaft zich in onder de grond en kruipt in het
voorjaar weer naar boven. Als je in februari of maart de eerste
hommels ziet vliegen, zijn dat altijd van die enorme exemplaren.
Dat zijn dus de koninginnen die de winter hebben overleefd.
De koningin zoekt eerst een plekje om een nieuw volk te beginnen.
Ze heeft op dat moment nog geen werksters en daarom
maakt ze zelf een aantal raatjes in het nest. Die vult ze met
een bijenbroodje, dat als voedsel dient voor de larven, en legt
er vervolgens een eitje in. Zodra de eerste eitjes zijn uitgekomen
en ze dus over de eerste werksters beschikt, hoeft de koningin
niets anders meer te doen dan in de kast zitten en doen
de werksters het werk. In de zomer ervoor is ze al bevrucht.
Net als een bijenkoningin kan ze kiezen wat voor nageslacht
ze voortbrengt. Een bevrucht eitje levert een dar op, een onbevrucht
eitje een werkster.
En daarmee zijn we er nog niet wat de verschillen betreft.
Want ook in de manier van honing halen verschillen bijen en
hommels enorm van elkaar. Bijen werken extreem efficiënt.
Ze vliegen in een rechte lijn heen en weer van de kast naar een
rijke bron als een bloeiende kastanjeboom. Een hommel vliegt
gewoon wat in de rondte en gaat iedere bloem langs die hij tegenkomt.
Om te voorkomen dat hij allerlei bloemen in duikt
waar de nectar al uit gegeten is, beschikt de hommel – net als
een bij en veel andere insecten – over een speciale techniek: hij
kan ultraviolet licht zien. Voor ons is een paardenbloem helemaal
geel, maar voor een hommel niet. Als er nectar in de
bloem zit, licht het hart paars op. Zodra de nectar eruit is gegeten,
verdwijnt die paarse kleur weer. Een dag later ontstaat
[ 104 ]

er nieuwe nectar en kleurt de bloem weer langzaam paars. Een
hommel fladdert over de bloemetjes en ziet dus precies waar
iets te halen valt.
Hommels zijn handig. Er zijn nogal wat planten, zoals
heide, waarvan de bloemen te diep zijn om de nectar uit te zuigen.
Ze kunnen er met hun tong niet bij. Wat doet een hommel
dan Die bijt een gaatje onder in de bloem, zodat hij de nectar
kan aftappen. Bijen kunnen dat niet, maar tappen de bloemen
af door hetzelfde hommelgaatje. Als je heidehoning koopt in
de winkel, heb je die dus eigenlijk te danken aan de inbraakwerkzaamheden
van de hommel.
Hommels hebben niet alleen nectar nodig, wat goede brandstof
is, maar ook stuifmeel. Vooral jonge hommels hebben de
eiwitten daarin hard nodig om te kunnen groeien. Een hommel
heeft een bijzondere manier om stuifmeel te verzamelen:
hij is statisch geladen. Als hij een bloem binnengaat, wordt
het stuifmeel vanzelf naar zijn harige lijf toe getrokken. Op
zijn voorste pootjes zitten kammetjes, waarmee hij het stuifmeel
uit zijn haar kamt. Op zijn achterste pootjes heeft hij
korfjes waar hij het stuifmeel in stopt. Let maar eens op als je
een hommel ziet vliegen. Vaak zie je van die gele klontjes aan
zijn poten zitten.
Door hun leefwijze zijn hommels veel betere bevruchters
dan bijen. Een bij is te efficiënt. Bij een fruitboom bewerken ze
alleen de bloemen aan de zonzijde, omdat daar de meeste nectar
in zit. Een hommel gaat alle bloemetjes af, ook de exemplaren
die in de schaduw staan, zolang er maar een paarse gloed
vanaf komt.
Voor kassen waar bijvoorbeeld augurken en tomaten worden
gekweekt, zijn bijen daarom niet zo geschikt. Zodra je een
raampje openzet, vliegen ze naar buiten. De nectar van paardenbloemen
vinden ze veel lekkerder dan die van de kasplan-
[ 105 ]

ten. Kwekers gebruiken daarom steeds vaker hommels om
hun gewassen te bevruchten. Het nadeel van een bijenkast is
ook dat je een imker nodig hebt die zijn volk regelmatig controleert.
Voor hommels zet je gewoon om de zoveel meter een
hommelkastje neer en dan redden ze zich wel.
Er bestaat maar één honingbij, maar er zijn wel twintig soorten
hommels in Nederland. Aardhommels, weidehommels,
boomhommels, steenhommels: ze zien er allemaal iets anders
uit en vliegen gewoon in je achtertuin. Van hommels heb
je geen last. Ze gaan niet op zoetigheid af, ze steken nauwelijks.
Door de grote hoeveelheden stuifmeel die ze vervoeren,
zijn het nuttige bevruchters. Bovendien zijn ze als groot insect
een lekker hapje voor zwaluwen en andere insecteneters.
Kortom, de hommel is een fantastisch insect.
[ 106 ]