Het 25-jarig bestaan de eerste coöperatieve boterfabriek te Tungelroy
Het 25-jarig bestaan de eerste coöperatieve boterfabriek te Tungelroy
Het 25-jarig bestaan de eerste coöperatieve boterfabriek te Tungelroy
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
H ET<strong>25</strong>~AruGBESTAAN<br />
o DO CDEREERSTEJDDDDD<br />
COÖPERATIEVE<br />
BOTERFABRIEK<br />
o 0 0 0 TE TUNGELROY. 0 0 0 0<br />
EENIGE GESCHIEDKUNDIGE OPMERKINGEN<br />
000000 VAN DE ONTWIKKELING 000000<br />
OCDER ZUIVEL-INDUSTRIE IN LlMBURG JO<br />
[l:HlO DODe DOOR w. VERHEIJ. 0000 Q 0 0 0
:- <strong>Het</strong> <strong>25</strong>-<strong>jarig</strong> <strong>bestaan</strong> <strong>de</strong>r -:<br />
<strong>eers<strong>te</strong></strong> Coöperatieve Bo<strong>te</strong>rfabriek<br />
:.. in Limburg <strong>te</strong> Tungelroij. -:<br />
Eenige geschiedkundige opmerkingen<br />
van <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>de</strong>r Zuivelindustrie<br />
:- : : :- in Limburg :- : :- :-<br />
ct oor W. Ver h e ij.
J. J. C. AM E N T .<br />
OPRICHTER DER EERSTE COÖP. ZUII'ElfABRIEK<br />
IN Z IJID_NEDEIILA~·D.
INLEIDING.<br />
S~n het begin van het jaar 1892 werd <strong>te</strong> Tungelroij,<br />
~~~ (gemeen<strong>te</strong> Weert) gelegen aan <strong>de</strong>n verbindingsweg<br />
Weert-Maeseyck, <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> coöperatieve handkrachtho<strong>te</strong>rfabriek<br />
in 't Zui<strong>de</strong>n van ons land opgericht.<br />
Den 20s<strong>te</strong>n Mei van dat jaar werd aldaar voor <strong>de</strong>n<br />
<strong>eers<strong>te</strong></strong>n keer <strong>de</strong> melk centrifugaal ontroomd. Thans is het<br />
<strong>25</strong> jaar gele<strong>de</strong>n, dat dit feit plaats vond en zal <strong>de</strong>ze gebeur<strong>te</strong>nis<br />
<strong>de</strong>n 21s<strong>te</strong>n Mei op fees<strong>te</strong>lijke wijze herdacht wor<strong>de</strong>n.<br />
En daar is wel re<strong>de</strong>n voor. Immers <strong>de</strong>ze oprichting<br />
heeft verstrekken<strong>de</strong> gevolgen gehad. Een geheel en ommekeer<br />
bracht ze niet alleen in <strong>de</strong> Zuivelindustrie, maar ook in 't<br />
geheel economische leven van <strong>de</strong>n Zui<strong>de</strong>lijken boerenstand.<br />
In <strong>de</strong> Zuivelindustrie, want door <strong>de</strong> fabriekmatige<br />
bewerking <strong>de</strong>r melk, wist men be<strong>te</strong>re bo<strong>te</strong>r <strong>te</strong> maken, en<br />
toen <strong>de</strong> boeren zagen, welke voor<strong>de</strong>elen <strong>de</strong>ze bereiding gaf<br />
boven die, zooals ze op <strong>de</strong> boer<strong>de</strong>rij placht <strong>te</strong> geschie<strong>de</strong>n,<br />
zich ui<strong>te</strong>nd zoowel in een verbe<strong>te</strong>ring van kwali<strong>te</strong>it als<br />
kwanti<strong>te</strong>it, wat tot gevolg had, dat men ook meer geld<br />
maak<strong>te</strong> voor <strong>de</strong> melk, toen rezen <strong>de</strong> <strong>bo<strong>te</strong>rfabriek</strong>en als<br />
pad<strong>de</strong>stoelen uit <strong>de</strong>n grond, die zich al gauw tot een bond<br />
organiseer<strong>de</strong>n, (1893), <strong>de</strong>n Zuid-Ne<strong>de</strong>rlandschen Zuivelbond<br />
(Z. N. Z.).<br />
In 't geheele economische leven van <strong>de</strong>n Zui<strong>de</strong>lijken<br />
boerenstand. Immers <strong>de</strong> boeren zagen uit 't voorbeeld, <strong>te</strong><br />
Tungelroij gegeven, wat zij door samenwerking vermoch<strong>te</strong>n.<br />
Zij wer<strong>de</strong>n uit hun slaap van ach<strong>te</strong>rlijkheid wakker geschrikt,<br />
lie<strong>te</strong>n hun individuali<strong>te</strong>it varen, en voorgegaan door voortvaren<strong>de</strong><br />
hoogstaan<strong>de</strong> mannen, die alleen 't belang <strong>de</strong>r boeren<br />
op 't oog had<strong>de</strong>n, richt<strong>te</strong>n zij overal vereenigingen op, niet<br />
alleen om <strong>de</strong> melk samen <strong>te</strong> verwerken, maar ook om <strong>de</strong>n<br />
veestapel door rationeele fokkerij op hooger peil <strong>te</strong> brengen,<br />
gezamenlijk landbouwbenoodigdhe<strong>de</strong>n <strong>te</strong> koopen, om zich <strong>te</strong><br />
vrijwaren <strong>te</strong>gen het bedrog <strong>de</strong>r kooplui; On<strong>de</strong>rlinge Verzekerings-Maatschappijen<br />
op <strong>te</strong> rich<strong>te</strong>n, enz. Door <strong>de</strong> oprichting<br />
van Mijnen verkreeg men dat <strong>de</strong> han<strong>de</strong>l in vas<strong>te</strong>re banen<br />
geleid werd. Boerenbon<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n opgericht en kwamen tot<br />
bloei. Overal s<strong>te</strong>eg <strong>de</strong> welvaart.
4<br />
Beweer<strong>de</strong>n wij <strong>te</strong> veel, dat <strong>de</strong>ze gebeur<strong>te</strong>nis een<br />
heugelijke was<br />
<strong>Het</strong> nageslacht van Limburgsche en Noord-Brabantsche<br />
boeren kan die enkele energieke mannen die, on<strong>de</strong>r<br />
leiding en voorlichting van <strong>de</strong>n ver-vooruitzien<strong>de</strong>n heer<br />
J. J. C. Ament, het initiatief hebben genomen tot oprichting<br />
van <strong>de</strong>ze <strong>eers<strong>te</strong></strong> <strong>bo<strong>te</strong>rfabriek</strong> <strong>te</strong> Tungelroij, niet dankbaar<br />
genoeg zijn. Aan hen zij dit boekske opgedragen!<br />
Moge het <strong>te</strong>vens een kleine bijdrage zijn voor <strong>de</strong><br />
geschie<strong>de</strong>nis van onzen Limburgschen landbouw, en moge<br />
het strekken tot aansporing van ons jongeren om 't werk<br />
onzer voorgangers in stand <strong>te</strong> hou<strong>de</strong>n, voort <strong>te</strong> zet<strong>te</strong>n en<br />
tot meer<strong>de</strong>ren bloei <strong>te</strong> brengen.<br />
DE TOESTAND VAN DEN LANDBOUW,<br />
IN HET BIJZONDER VAN DE ZUIVELINDUSTRIE<br />
IN ONS LAND, OMSTREEKS 1890.<br />
~e toestand van <strong>de</strong>n boerenstand in Ne<strong>de</strong>rland was<br />
_ omstreeks 1890 verre van rooskleurig. Een algemeene<br />
malaise heersch<strong>te</strong> er <strong>te</strong>ngevolge van <strong>de</strong> prijsdaling<br />
<strong>de</strong>r mees<strong>te</strong> landbouwartikelen, veroorzaakt door <strong>de</strong> ongekend<br />
snelle en ingrijpen<strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring in 't wereldverkeer omstreeks<br />
hef mid<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r 1ge e.euw; door <strong>de</strong> plotselinge<br />
belangrijke toename <strong>de</strong>r productie van landbouwvoortbrengselen,<br />
vooral van het graan, doordat zoovele nieuwe gron<strong>de</strong>n<br />
in Amerika en el<strong>de</strong>rs in cultuur genomen wer<strong>de</strong>n.<br />
Deze nieuwe gron<strong>de</strong>n eisch<strong>te</strong>n geen mest; er werd<br />
roofbouw gepleegd op groo<strong>te</strong> schaal. Was <strong>de</strong> grond uitgeput,<br />
dan nam men een an<strong>de</strong>r stuk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ploeg. Tevens<br />
pas<strong>te</strong>n <strong>de</strong> overzeesche boeren <strong>de</strong> landbouw<strong>te</strong>chniek, die in<br />
Amerika vooral een hooge vlucht nam, overal in<strong>te</strong>nsief toe.<br />
Zij kon<strong>de</strong>n daardoor goedkooper produceeren. De wereldmarkt<br />
werd overvoerd. <strong>Het</strong> aanbod overtrof verre <strong>de</strong> vraag,<br />
waardoor <strong>de</strong> prijzen reusachtig daal<strong>de</strong>n. Die malaise <strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
zich aan alle stan<strong>de</strong>n me<strong>de</strong>. Zij verspreid<strong>de</strong> zich als een<br />
olievlek op het wa<strong>te</strong>r. Den boeren ging 't slecht, waardoor<br />
zij min<strong>de</strong>r koch<strong>te</strong>n van <strong>de</strong> neringdoen<strong>de</strong>n, wat weer een<br />
<strong>te</strong>rugslag gaf op <strong>de</strong>n groothan<strong>de</strong>l.
BESTUU R BIJ DE OPRICHTING IN 1892.
Dat <strong>de</strong> zuivelproduc<strong>te</strong>n in prijs daal<strong>de</strong>n, daarvoor<br />
beston<strong>de</strong>n ook nog an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>nen. De Ne<strong>de</strong>rlandsche bo<strong>te</strong>r<br />
had in vroegere jaren een Europeesche v~rmaardheid, maar<br />
langzaam werd ze ach<strong>te</strong>ruit gedrongen, en <strong>te</strong>n sJot<strong>te</strong> van<br />
haar <strong>eers<strong>te</strong></strong> plaats geheel verdrongen door <strong>de</strong> Deensche en<br />
Normandische bo<strong>te</strong>r, die be<strong>te</strong>r van kwali<strong>te</strong>it was. De Ne<strong>de</strong>rlandsche<br />
boer was niet met zijn tijd meegegaan, had<br />
zich niet aangepast aan <strong>de</strong> nieuwere stroomingen die <strong>de</strong><br />
resulta<strong>te</strong>n <strong>de</strong>r we<strong>te</strong>nschap had<strong>de</strong>n <strong>te</strong>weeggebracht. Men was<br />
zelfs afkeerig van al die nieuwighe<strong>de</strong>n op Zuivelgebied. In<br />
Denemarken ech<strong>te</strong>r had men al gauw <strong>de</strong> nieuwere inzich<strong>te</strong>n<br />
gevolgd in <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>rbereiding en Ne<strong>de</strong>rland, het klassieke<br />
bo<strong>te</strong>rland, moest in <strong>de</strong> leer gaan bij zijn leerlingen. Een<br />
an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>n van dien snellen ach<strong>te</strong>ruitgang was het<br />
verknoeien van <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r met wa<strong>te</strong>r, margarine etc.<br />
En slaan wij dan een blik op Limburg, dan vin<strong>de</strong>n<br />
we daar <strong>de</strong>n toestand nog veel erger dan in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
streken van ons land. Door <strong>de</strong> afgelegen ligging, het slech<strong>te</strong><br />
transportwezen, waren <strong>de</strong> Limburgsche boeren zoo goed<br />
als niet in <strong>de</strong> gelegenheid om kennis <strong>te</strong> maken met <strong>de</strong><br />
nieuwere inzich<strong>te</strong>n. En waren zij er ook toe in staat ges<strong>te</strong>ld,<br />
het is <strong>de</strong> vraag of zij ze dan zou<strong>de</strong>n toegepast hebben,<br />
want het lag in <strong>de</strong>n aard <strong>de</strong>r Zui<strong>de</strong>lijke boeren taai vast <strong>te</strong><br />
hou<strong>de</strong>n aan voorva<strong>de</strong>rlijke gebruiken, Men was er op het<br />
gebied van vee<strong>te</strong>elt en zuivelbereiding verre <strong>te</strong>n ach<strong>te</strong>r.<br />
Overal vond men er nog <strong>de</strong> vuile potstallen; <strong>de</strong> verzorging<br />
van het vee en van <strong>de</strong> melk liet veel <strong>te</strong> wenschen over.<br />
Aan rationeele fokkerij dacht bijna niemand. De wei<strong>de</strong>n en<br />
't bouwland, vooral in <strong>de</strong> zandstreken, brach<strong>te</strong>n weinig op,<br />
omdat 't gebruik van kunstmeststoffen nog niet bekend was.<br />
In Zuid-Limburg werd 't vee hoofdzakelijk vetgemest,<br />
alleen om <strong>de</strong> groo<strong>te</strong>re plaatsen vond men meer melkkoeien,<br />
die afgemolken en vetgemest wer<strong>de</strong>n. In Noord-Limburg,'<br />
waar men toen nog veel woes<strong>te</strong> gron<strong>de</strong>n bezat, en <strong>de</strong> koei,en<br />
meer op stal dan op <strong>de</strong> wei waren, von<strong>de</strong>n <strong>de</strong> boeren <strong>de</strong><br />
hoofdbron van hun <strong>bestaan</strong> uit <strong>de</strong> inkoms<strong>te</strong>n <strong>de</strong>r melkerij.<br />
De melk werd of zoo uit <strong>de</strong> koeien aan <strong>de</strong> kalvers gegeven<br />
om :ie vet <strong>te</strong> mes<strong>te</strong>n, of ze werd op <strong>de</strong> boer<strong>de</strong>rij tot bo<strong>te</strong>r<br />
5
6<br />
verwerkt, vaak van zeer slech<strong>te</strong> kwali<strong>te</strong>it. In beid~e gevallen<br />
werd al zeer weinig geld voor -<strong>de</strong> melk gemaakt.<br />
Vooral in het land van Weert wer<strong>de</strong>n veel kalveren<br />
met <strong>de</strong> volle melk vetgemest. Hoewel <strong>de</strong> kalveren vaak van<br />
prima kwali<strong>te</strong>it waren en ze zeer gezocht waren, vooral <strong>te</strong><br />
Brussel, bracht dat mes<strong>te</strong>n toch nog min<strong>de</strong>r op dan <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>rmakerij.<br />
De bes<strong>te</strong> kalveren, hetzij zelf gefokt, hetzij aangekocht<br />
langs <strong>de</strong>n Maaskant of in <strong>de</strong> Belgische Kempen,· wer<strong>de</strong>n<br />
bes<strong>te</strong>md voor <strong>de</strong> mes<strong>te</strong>rij. <strong>Het</strong> liefst had men z.g. paar<strong>de</strong>billen,<br />
waarvoor men <strong>de</strong> hoogs<strong>te</strong> prijzen betaal<strong>de</strong>. De dieren<br />
wer<strong>de</strong>n in kleine, donkere hokjes geplaatst, waarin ze zich<br />
nauwelijks kon<strong>de</strong>n roeren. Behalve volle melk kregen ze<br />
soms nog eieren op <strong>de</strong>n koop toe. Men kan zich wel voors<strong>te</strong>llen<br />
dat <strong>de</strong>ze, on<strong>de</strong>r abnormale omstandighe<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n<br />
en eenzijdig gevoe<strong>de</strong>r<strong>de</strong> dieren vaak zeer zwak waren. Men<br />
vond het zelfs een <strong>de</strong>ugd als ze aan bloedarmoe<strong>de</strong> le<strong>de</strong>n.<br />
Vaak waren ze zoo zwak, dat ze 't transport naar <strong>de</strong><br />
slachtplaats niet kon<strong>de</strong>n verdragen, soms stierven ze reeds<br />
in 't hok aan diarrhee of an<strong>de</strong>re ziek<strong>te</strong>n. In aanmerking<br />
genomen het groo<strong>te</strong> risico en <strong>de</strong> dure voeding, is het best<br />
<strong>te</strong> begrijpen, dat men gemid<strong>de</strong>ld niet meer maak<strong>te</strong> dan<br />
2 1 / 2 à 3 cent per K.G. melk.<br />
De bo<strong>te</strong>rmakerij stond op zeer lagen trap. Men liet<br />
<strong>de</strong> volle melk enkele dagen staan om zuur en dik <strong>te</strong> wor<strong>de</strong>n<br />
en karn<strong>de</strong> daaruit <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r of op groo<strong>te</strong>re bedrijven, waar<br />
men meer koeien hield, zet<strong>te</strong> men <strong>de</strong> melk <strong>te</strong>r ontrooming<br />
en uit <strong>de</strong>n room werd bo<strong>te</strong>r gemaakt. Een thermome<strong>te</strong>r<br />
werd daarbij niet gebruikt, van afkoeling was geen sprake.<br />
Ook kost<strong>te</strong> <strong>de</strong>ze bewerking veel tijd, en 't ergs<strong>te</strong> was dat<br />
men een zoo go~d als onverkoopbaar product maak<strong>te</strong>.<br />
Hoe men <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r kwijt raak<strong>te</strong> en wat er dan ver<strong>de</strong>r<br />
mee gebeur<strong>de</strong> heeft <strong>de</strong> Heer J. J. C. Ament eens ver<strong>te</strong>ld<br />
op een lezing <strong>te</strong> Leeuwar<strong>de</strong>n:<br />
"In <strong>de</strong>n regel werd door ie<strong>de</strong>ren veehou<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gemaak<strong>te</strong><br />
bo<strong>te</strong>r wekelijks afgezet, d.W.z. naar <strong>de</strong>n winkelier<br />
gebracht, alwaar ze dienst <strong>de</strong>ed als ruilmid<strong>de</strong>l <strong>te</strong>gen krui<strong>de</strong>nierswaren<br />
en an<strong>de</strong>re huishou<strong>de</strong>lijke artikelen. Er was geen<br />
sprake van betaling of berekening naar kwali<strong>te</strong>it. De winkelier
COÖP. HANDKRACHT FABRIEK SINDS 1892.
acht<strong>te</strong> het zijn plicht <strong>de</strong>n boer <strong>te</strong> ontlas<strong>te</strong>n van zijn product;<br />
<strong>te</strong>nmins<strong>te</strong> als <strong>de</strong>ze het schappelijk maak<strong>te</strong> met zijn inkoopen.<br />
De winkelier <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> aangebrach<strong>te</strong> bo<strong>te</strong>r in <strong>de</strong>n regel ook<br />
wekelijks over aan een koopman en verloor niet zel<strong>de</strong>n<br />
aanmerkelijk èn door het z.g. "zwee<strong>te</strong>n" <strong>de</strong>r slecht bewerk<strong>te</strong><br />
bo<strong>te</strong>r èn door <strong>de</strong> lage prijzen, die hij bedong. Was <strong>de</strong><br />
koopman of opkoop er op <strong>de</strong> hoog<strong>te</strong> van zijn zaak, dan<br />
ging 't mengelmoes van bo<strong>te</strong>rklot<strong>te</strong>n en klotjes in een groo<strong>te</strong><br />
kuip wa<strong>te</strong>r; ze werd daarin met <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n door elkaar<br />
gewerkt, zooals 't heet<strong>te</strong> om <strong>de</strong> karnemelk <strong>te</strong> verwij<strong>de</strong>ren,<br />
om ze ver<strong>de</strong>r met messen <strong>te</strong> "kammen" en daardoor <strong>te</strong><br />
ontdoen van het grove vuil en ein<strong>de</strong>lijk om ze <strong>te</strong> kleuren<br />
met aftreksel van saffraan, roo<strong>de</strong> wor<strong>te</strong>ls· enz. Waarna men<br />
<strong>te</strong>n slot<strong>te</strong> een homogeen artikel kreeg, dat door het zuiveringsproces<br />
zeker aan gewicht verloren had, doch dit werd<br />
ruimschoots vergoed door <strong>de</strong> belangrijke hoeveelheid wa<strong>te</strong>r,<br />
die on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze bewerkingen door <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r geadsorbeerd<br />
was. <strong>Het</strong> spreekt van zelf dat <strong>de</strong>rgelijke bo<strong>te</strong>r geen prima<br />
waar was, doch zij ging van <strong>de</strong> hand".<br />
Men ziet, <strong>de</strong> toestan<strong>de</strong>n waren meer dan treurig. De<br />
boer was geheel afhankelijk van zijn winkelier. Wat kon<br />
hij an<strong>de</strong>rs doen Immers een georganiseer<strong>de</strong> han<strong>de</strong>l bestond<br />
toen in Limburg niet en was ook niet mogelijk.<br />
En daar <strong>de</strong> afnemer meestal niet naar <strong>de</strong> kwali<strong>te</strong>it<br />
zag, was dat alweer een prikkel <strong>te</strong> min<strong>de</strong>r om het product<br />
<strong>te</strong> verbe<strong>te</strong>ren. Wel beston<strong>de</strong>n er hier en daar z.g. bo<strong>te</strong>rmijnen,<br />
waar op bepaal<strong>de</strong> dagen <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r gemijnd werd.<br />
Hier was <strong>te</strong>nmins<strong>te</strong> eenige concurrentie en werd betaald<br />
naar kwali<strong>te</strong>it en werkelijk werd <strong>te</strong>n gevolge daarvan iets<br />
meer zorg bes<strong>te</strong>ed aan <strong>de</strong> bereiding. Helaas ontaard<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze<br />
c verkoop maar al <strong>te</strong> vaak weer in <strong>de</strong>n ou<strong>de</strong>n ruilhan<strong>de</strong>l.<br />
In 't Noor<strong>de</strong>n van ons land had men reeds spoedig<br />
bemerkt dat het mis liep, indien men niet <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>rbereiding<br />
in an<strong>de</strong>re banen leid<strong>de</strong>. Men maak<strong>te</strong> veel propaganda voor<br />
<strong>de</strong> nieuwere metho<strong>de</strong>n van bereiding, gaf cursussen, zond<br />
zelfs een commissie naar Denemarken om zich op <strong>de</strong> hoog<strong>te</strong><br />
<strong>te</strong> s<strong>te</strong>llen.<br />
Omstreeks <strong>de</strong> tachtiger jaren begon <strong>de</strong> centrifugale<br />
7
8<br />
ontrooming opgang <strong>te</strong> maken. In 1886 kwam <strong>te</strong> Warga<br />
(Friesland) <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> coöperatieve zuivelfabriek tot stand.<br />
Wel beston<strong>de</strong>n er ook reeds eenige particuliere fabrieken<br />
in <strong>de</strong> Noor<strong>de</strong>lijke provincies, zoodat er tusschen <strong>de</strong>ze bei<strong>de</strong><br />
vormen eenigen naijver ontstond, die prikkel<strong>de</strong> tot meer<strong>de</strong>re<br />
volmaking van het zuivelbedrijf. In 't Zui<strong>de</strong>n heersch<strong>te</strong><br />
ech<strong>te</strong>r nog diepe rust. Aan groo<strong>te</strong> inrichtingen, door stoom<br />
gedreven viel niet <strong>te</strong> <strong>de</strong>nken, wijl het melkvee hier over<br />
een groot oppervlak ver<strong>de</strong>eld was, <strong>te</strong>rwijl men in het<br />
wei<strong>de</strong>nrijke Friesland beschik<strong>te</strong> over veel en goe<strong>de</strong> melkkoeien<br />
in eene betrekkelijke kleine omgeving.<br />
In 1886 werd <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> bruikbare handcentrifuge afgeleverd<br />
door <strong>de</strong> Laval; doch <strong>de</strong>ze maak<strong>te</strong> door haar<br />
geringe capaci<strong>te</strong>it en groot krachtverbruik weinig opgang.<br />
De Laval centrifuge werd ech<strong>te</strong>r spoedig verbe<strong>te</strong>rd en in<br />
1888 vervaardig<strong>de</strong> Mélot<strong>te</strong> <strong>te</strong> Rémicourt (België) een handcentrifuge,_<br />
die in België vlug opgang maak<strong>te</strong>. Ze werd daar<br />
door <strong>de</strong> groo<strong>te</strong>re boerenbedrijven in gebruik genomen. In<br />
Ne<strong>de</strong>rland was ze nog niet bekend, maar ze zou er gauw<br />
ingang vin<strong>de</strong>n, vooral in onze Zui<strong>de</strong>lijke provincies. We<br />
zullen zien hoe.<br />
HET ONTSTAAN EN DE ONTWIKKELING<br />
VAN DE COOPERATIEVE ZUIVELFABRIEK TE<br />
TUNGELROY.<br />
<strong>Tungelroy</strong>, een gehucht behooren<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gemeen<strong>te</strong><br />
Weert, was in het begin <strong>de</strong>r negentiger jaren, een echt<br />
heidorp. 't Was zoo goed als afgeslo<strong>te</strong>n van <strong>de</strong> bui<strong>te</strong>nwereld.<br />
Aan ontginning werd nog niets gedaan. De kleine boertjes<br />
moes<strong>te</strong>n hard zwoegen op hun schrale akkers om zich een<strong>bestaan</strong><br />
<strong>te</strong> verwerver:. We hebben reeds vroegers gezien,<br />
welke slech<strong>te</strong> toestan<strong>de</strong>n er in 't Land van Weert heersch<strong>te</strong>n,<br />
hoe weinig het geploe<strong>te</strong>r <strong>de</strong>r boeren opbracht. De mees<strong>te</strong><br />
boertjes had<strong>de</strong>n één, twee of hoogs<strong>te</strong>ns drie koeien, die<br />
hoofdzakelijk op stal gehou<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n en mestmakerij was<br />
hoofdzaak. De koeien gaven weinig melk en we we<strong>te</strong>n<br />
reeds dat <strong>de</strong> gel<strong>de</strong>lijke opbrengst gering was, hetgeen door
T EGENWOORDIG BESTUUR.
e-<br />
<strong>de</strong> eenzijdige en dure voeding <strong>de</strong>r kalveren en het daaruit<br />
voortsprui<strong>te</strong>n<strong>de</strong> hooge risico, hetzij doordat men een bij-na<br />
onverkoopbaar melkproduct maak<strong>te</strong>, wat <strong>de</strong>els kwam door<br />
<strong>de</strong> slech<strong>te</strong> zorg, aan <strong>de</strong> melkwinning en bewaring bes<strong>te</strong>ed,<br />
<strong>de</strong>els doordat <strong>de</strong> melk, vooral in het warme jaargetij<strong>de</strong>, bij<br />
't oproomen zuur en dik werd.<br />
, Vooral in 1890-1892 heersch<strong>te</strong> er in die streken<br />
groot gebrek. In <strong>de</strong>n win<strong>te</strong>r van 1890-'91 bevroor alle<br />
win<strong>te</strong>rgraan en om <strong>te</strong>nmins<strong>te</strong> wat van <strong>de</strong> akkers <strong>te</strong> kunnen<br />
halen, zagen <strong>de</strong> boeren zich gedwongen in 't voorjaar<br />
opnieuw het bouwland <strong>te</strong> bezaaien met haver en eve.ne.<br />
Doch in <strong>de</strong>n daarop volgen<strong>de</strong> zomer vernietig<strong>de</strong> een hagelbui<br />
<strong>de</strong>n geheel en oogst. Deze was niet door verzekering ge<strong>de</strong>k~<br />
<strong>Het</strong> was meer dan treurig. '<br />
In dien droevigen tijd was <strong>de</strong> heer J. J. C. Ament<br />
hoofd <strong>de</strong>r school <strong>te</strong> <strong>Tungelroy</strong>. <strong>Het</strong> ging <strong>de</strong>zen jongen,<br />
energieken on<strong>de</strong>rwijzer zeer <strong>te</strong>r har<strong>te</strong>, dat 't zoo slecht ging<br />
met <strong>de</strong> boeren en hij zon op allerlei mid<strong>de</strong>len om hen <strong>te</strong><br />
kunnen helpen. Gelukkig bezat <strong>de</strong> "mees<strong>te</strong>r" geheel 't<br />
vertrouwen <strong>de</strong>r boeren en dit zou in <strong>de</strong> toekomst niet<br />
beschaamd wor<strong>de</strong>n.<br />
In 't naburige Belgische stadje Bree, waar sommige<br />
<strong>Tungelroy</strong>sche boeren familiele<strong>de</strong>n of kennissen hadd~n, had<br />
men hoog hooren opgeven van <strong>de</strong> voor<strong>de</strong>elen <strong>de</strong>r handkracht<br />
centrifuges, waardoor <strong>de</strong> melk machinaal ontroomd<br />
werd. In Bree was in 1891 door enkele boeren eene handkracht-<strong>bo<strong>te</strong>rfabriek</strong><br />
opgericht, een z.g. "samenmelkerij".<br />
Ament had er ook van gehoord en s<strong>te</strong>l<strong>de</strong> zich van <strong>de</strong> zaak<br />
op <strong>de</strong> hoog<strong>te</strong> en al spoedig rijp<strong>te</strong> bij hem <strong>de</strong>' overtuiging,<br />
dat zulke samenmelkerij een weldaad voor <strong>de</strong> boeren zou<br />
zijn. Dus er moest een <strong>de</strong>rgelijke' inrichting .<strong>te</strong> <strong>Tungelroy</strong><br />
komen. In 't begin van April 1892 riep hij 'een verga<strong>de</strong>ring<br />
van boeren bijeen en wist <strong>de</strong>ze van het nutdér Samenmelkerij<br />
zoo <strong>te</strong> overtuigen dat er ongeveer 30 boeren een<br />
lijst <strong>te</strong>eken<strong>de</strong>n, waardoor zij zich verbon<strong>de</strong>n samen een<br />
_ centnfuge met ver<strong>de</strong>re benoodigdhe<strong>de</strong>n aan <strong>te</strong> schaffen.<br />
Er werd een bestuur gekozen, besta3D<strong>de</strong> uit <strong>de</strong>n Heer<br />
H. Peerlings, als voorzit<strong>te</strong>r, die thans nog <strong>de</strong>ze fundie
10<br />
ve~vult,<br />
en zes an<strong>de</strong>re, gekozen uit <strong>de</strong> drie kringen, waaruit<br />
<strong>Tungelroy</strong> is ver<strong>de</strong>eld; (Dorp, Theurke en Pelmershei) n.l.<br />
J, M. Hoeken; J. M, Heijmans, ]. Cremers, P. J Kessels,<br />
. .'<br />
C. Moonen en H. Niessen. Ament was zooveel als waarnemend<br />
secretaris'-penningmees<strong>te</strong>r en P. Veuskens zou<br />
hoofdwerkman wor<strong>de</strong>n. <strong>Het</strong> aanvangsalaris van <strong>de</strong>zen laats<strong>te</strong><br />
werd vastges<strong>te</strong>ld op 48 cts. (1 franc) per dag. AI <strong>de</strong>ie<br />
heeren zijn nog in leven. .<br />
Een wet<strong>te</strong>lijken grondslag bezat <strong>de</strong> nieuwe vereeniging<br />
niet. Om er een vereeniging van <strong>te</strong> maken' met rechtspersoonlijkheid<br />
daaraan dacht niemand. <strong>Het</strong> was een gewone<br />
contracÎlleele overeenkomst <strong>de</strong>r 33 le<strong>de</strong>n, niet voor een<br />
n.otaris geslo<strong>te</strong>n, want dat zou ook <strong>te</strong> duur zijn. Er werd<br />
een reglement gemaakt, aan welks artikelen <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n zich<br />
moes<strong>te</strong>n on<strong>de</strong>rwerpen. Dit reglement had men overgenomen<br />
van een naburige Belgische samenmelkerij. En toch pas<strong>te</strong><br />
m~n, wellicht onbewust, reeds 't coöperatiebeginsel toe, om<br />
door gemeenschappelijke uitoefening van een bedrijf <strong>de</strong><br />
stoffelijke belangen <strong>de</strong>r le<strong>de</strong>n <strong>te</strong> bevor<strong>de</strong>ren. <strong>Het</strong> was een<br />
z.g.»losse" vereeniging. Tegenover <strong>de</strong>r<strong>de</strong>n stond men al<br />
zeer zwak. Ondanks die gebrekkige inrichting, is alles goed<br />
gegaan, Wat pleit voor <strong>de</strong> solidi<strong>te</strong>it <strong>de</strong>r le<strong>de</strong>n.<br />
Va.n:vèrga<strong>de</strong>ringen wer<strong>de</strong>n geen notulen gehou<strong>de</strong>n; dat<br />
vQnd men nietnoodig. <strong>Het</strong> waren gewoonlijk ech<strong>te</strong> kameraadschappelijke<br />
Limburgsche on<strong>de</strong>ronsjes, waar men over<br />
kQetjes en kalfjes sprak en <strong>te</strong>rloops ook <strong>de</strong> fabriekszaken<br />
behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong>.<br />
Als een merkwaardig staaltje van naïvi<strong>te</strong>it volgt hier<br />
het reglement.<br />
REGLEMENT VAN INWENDIGE ORDE.<br />
Art. 1.<br />
Art. 2.<br />
Ie<strong>de</strong>r lid-Ieveraar is gehou<strong>de</strong>n vanat het begin van<br />
ie<strong>de</strong>r kwartaal het getal zijner koeien schrif<strong>te</strong>lijk op<br />
<strong>te</strong> geven en oP. 't bureau <strong>de</strong>r melkerij af <strong>te</strong> geven.<br />
('t Bureau was gevestigd bij <strong>de</strong>n mees<strong>te</strong>r).<br />
<strong>Het</strong> Bestuur heeft 't recht<strong>te</strong>n allen tij<strong>de</strong>, hetzij door _<br />
een lid <strong>de</strong>s Bestuurs, hetzij door een landbouwkundig~<br />
of een veearts zijner keus <strong>de</strong> weilan<strong>de</strong>n en'
11<br />
<strong>de</strong> stallen <strong>de</strong>r tnelkleveraars <strong>te</strong> doen nazien, om<br />
zich <strong>te</strong> verzekeren van <strong>de</strong> gezondheidstoestand <strong>de</strong>r<br />
bees<strong>te</strong>n, <strong>de</strong> zorgen <strong>de</strong>r melking, <strong>de</strong> zuiverheid <strong>de</strong>r<br />
kuipen of va<strong>te</strong>n, <strong>de</strong> plaats, bes<strong>te</strong>md om <strong>de</strong> melk <strong>te</strong><br />
bewaren en <strong>de</strong>r voedingsstoffen.<br />
De afgevaardig<strong>de</strong> heeft insgelijks het recht <strong>de</strong> melk<br />
van ie<strong>de</strong>re koe afzon<strong>de</strong>rlijk <strong>te</strong> vragen om ze <strong>te</strong> on<strong>de</strong>rzoeken,<br />
en zelfs van <strong>de</strong> koeien in zijn <strong>te</strong>genwoordigheid<br />
<strong>te</strong> duen melken.<br />
Art. 3. Mag niet geleverd wor<strong>de</strong>n:<br />
a. De melk van zieke of in behan<strong>de</strong>ling zijn<strong>de</strong> koeien,<br />
tot op <strong>de</strong>n dag, dat een bewijs van een veearts bewezen<br />
heeft dat <strong>de</strong> melk we<strong>de</strong>rom door <strong>de</strong> melkerij<br />
zon<strong>de</strong>r scha<strong>de</strong> kan verwerkt wor<strong>de</strong>n.<br />
b. De melk van versch gekalf<strong>de</strong> koeien, geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
tien dagen na <strong>de</strong> kalving.<br />
c. De melk <strong>de</strong>r volgaan<strong>de</strong> koeien, geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> laats<strong>te</strong><br />
maand <strong>de</strong>r dracht.<br />
Art. 4. <strong>Het</strong> Bestuur kan <strong>de</strong> melk weigeren, die <strong>de</strong> vereisch<strong>te</strong><br />
hoedanigheid niet bezit, als:<br />
a. Te wa<strong>te</strong>rachtige melk, dat is zulke melk, niet ontroomd<br />
of met wa<strong>te</strong>r vereenigd zijn<strong>de</strong>, geen vier<br />
gra<strong>de</strong>n room geeft.<br />
b. De zure slijmachtige of dikvloeien<strong>de</strong> melk; <strong>de</strong> bit<strong>te</strong>re<br />
en roo<strong>de</strong> melk.<br />
c. De melk, voortkomen<strong>de</strong> van <strong>de</strong> dieren, aangehaald<br />
in art. 3.<br />
Art. 5. Indien <strong>de</strong> leveraar <strong>de</strong> melk' van een of meer<strong>de</strong>re<br />
koeien niet kan leveren, in welk geval ook, moet<br />
hij er binnen 24.uren aan het Bestuur kennis van<br />
geven, zoo· niet, dan is hij strafbaar met een boe<strong>te</strong><br />
van 50 cents per dag en per koe.<br />
Art. 6. De melk moet geleverd wor<strong>de</strong>n, zooals zij uit <strong>de</strong>n<br />
uier <strong>de</strong>r koe komt, na onmid<strong>de</strong>llijk door een <strong>te</strong>ems<br />
of zift gego<strong>te</strong>n <strong>te</strong> zijn.<br />
Art. 7. De kruiken om <strong>de</strong> melk <strong>te</strong> vervoeren moe<strong>te</strong>n door<br />
<strong>de</strong>n Voorzit<strong>te</strong>r gekeurd wor<strong>de</strong>n. Na ie<strong>de</strong>re reis moe<strong>te</strong>n<br />
zij zorgvuldig gezuiverd wor<strong>de</strong>n; die, waarvan
Art. 8.<br />
Art. 9.<br />
<strong>de</strong> zuiverheid <strong>te</strong> wenschen overlaat, zullen in <strong>de</strong><br />
fabriek gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, alwaar zij op kos<strong>te</strong>n van<br />
<strong>de</strong> leveraarszqUen ~zuiverd wor<strong>de</strong>n <strong>te</strong>gen 10 cents<br />
per kruik. <strong>Het</strong> Bestuur kan <strong>de</strong> melk weigeren welke<br />
in onreine kruiken wordt aangebracht.- De melkkruiken<br />
moe<strong>te</strong>n met het nummer <strong>de</strong>r melkerij gemerkt<br />
zijn.<br />
De melk <strong>de</strong>rversehiUen<strong>de</strong> melkingen mag zoo min<br />
mogelijk vermengd wor<strong>de</strong>n; die van 's morgens<br />
moet altijd alleen ge<strong>te</strong>verd wor<strong>de</strong>n. Indien <strong>de</strong> melk<br />
moet bewaard blijven tot aan <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> melking,<br />
moe<strong>te</strong>n <strong>de</strong> kruiken in een en kou<strong>de</strong>n en zuiveren<br />
kel<strong>de</strong>r, in koud wa<strong>te</strong>r gezet wor<strong>de</strong>n.<br />
De aanneming .<strong>de</strong>r melk in <strong>de</strong> melkerij zal geschie<strong>de</strong>n<br />
op het uur, daartoe door het Bestuur aan <strong>te</strong><br />
geven, met dien verstan<strong>de</strong>, dat met <strong>de</strong>n afstand moet<br />
rekening gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, zoodat in het warm<br />
saisoen <strong>de</strong> verst wonen<strong>de</strong>n het vroege en in het<br />
kou<strong>de</strong> seizoen het la<strong>te</strong>re uur hebben. Alle veran<strong>de</strong>ringen<br />
van het uur zullen in <strong>de</strong> ontvangkamer <strong>de</strong>r<br />
melk, <strong>te</strong>nmins<strong>te</strong> drie dagen voor <strong>de</strong> 'uitvoering er<br />
van aangeplakt wor<strong>de</strong>n.<br />
Art. 10. <strong>Het</strong> gewicht <strong>de</strong>r melk .wordt aange<strong>te</strong>ekend in een<br />
. daartoe bes<strong>te</strong>md regis<strong>te</strong>r. De rijkheid <strong>de</strong>r melk wordt<br />
vastges<strong>te</strong>ld door <strong>de</strong> machine. Ie<strong>de</strong>re week wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>te</strong>n mins<strong>te</strong> twee stalen genomen <strong>de</strong>r aangebrach<strong>te</strong><br />
melk en het mid<strong>de</strong>n getal zal aangenomen wor<strong>de</strong>n<br />
om <strong>de</strong> rijkheid <strong>de</strong>r melk geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> week <strong>te</strong><br />
bepalen.<br />
Art. 11. De bo<strong>te</strong>r zal betaald wor<strong>de</strong>n volgens <strong>de</strong>n prijs<br />
ervoor bekomen, na aftrek <strong>de</strong>r kos<strong>te</strong>n. De rekening<br />
<strong>de</strong>r leveraars wordt gehou<strong>de</strong>n in een daartoe bes<strong>te</strong>md<br />
regis<strong>te</strong>r, dat voor kwijting zal afge<strong>te</strong>ekend<br />
wor<strong>de</strong>n na elke uitbetaling.<br />
Art. 12. Ie<strong>de</strong>r lid mag zooveel bo<strong>te</strong>r <strong>te</strong>rugnemen als hij<br />
noodig heeft, mits hij er acht dagen <strong>te</strong> voren aangif<strong>te</strong><br />
van doet. Die bo<strong>te</strong>r zal betaald wor<strong>de</strong>n volgens<br />
·<strong>de</strong>n laatst gemaak<strong>te</strong>n prijs.
"--"'---1'-' J.0()H ... ,<br />
CENTRI fUGENLOKAAl<br />
~<br />
~<br />
~.<br />
~<br />
BAK' ~<br />
.... .tp'<br />
OVEN. ~<br />
~.<br />
~<br />
._ ... j .. ~.ft'h-.~<br />
,<br />
MELKONTVANGST. ••.••. "<br />
~.<br />
'-ti<br />
").<br />
I<br />
~~<br />
open 5c"oorr/~M.<br />
M I:LKONTVANG5T<br />
EN KARNLOKAAL:<br />
" f<br />
~<br />
'I:><br />
._- --
A~t. 13. Ie<strong>de</strong>r leveraar verplicht zich <strong>de</strong> ontroom<strong>de</strong> en bo<strong>te</strong>r~<br />
melk alle dagen <strong>te</strong>rug <strong>te</strong> nemen.<br />
Art. 14. <strong>Het</strong> is verbo<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n, het dienstdoen<strong>de</strong><br />
personeel en aan alle an<strong>de</strong>re personen van iets, wat<br />
het ook wezen moge, uit <strong>de</strong> melkerij <strong>te</strong> dragen,<br />
zon<strong>de</strong>r schrif<strong>te</strong>lijke toes<strong>te</strong>mming van <strong>de</strong>n Voorzit<strong>te</strong>r<br />
<strong>de</strong>s Bestuurs.<br />
Art. 15. Dit reglement zal s<strong>te</strong>eds in <strong>de</strong> melkerij <strong>te</strong>r inzage<br />
liggen van <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>de</strong>elnemers.<br />
13<br />
Deze, op zoo'n zwakke basis gegrondves<strong>te</strong> vereeniging,<br />
maar toch s<strong>te</strong>rk door het eensgezind streven en voelen <strong>de</strong>r<br />
le<strong>de</strong>n, was <strong>de</strong> kiem, die eenmaal wor<strong>te</strong>l gescho<strong>te</strong>n, la<strong>te</strong>r<br />
een wijdvertak<strong>te</strong>n boom zou wor<strong>de</strong>n, die heerlijke vruch<strong>te</strong>n<br />
zou afwerpen, ondanks <strong>de</strong> vele stormen die <strong>de</strong>zen boom in<br />
<strong>de</strong>n aanvang moest trotseeren.<br />
De moeilijkhe<strong>de</strong>n begonnen al direct bij het ontstaan.<br />
Op <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> plaats had men geen gebouw, waar men <strong>de</strong><br />
werktuigen kon plaatsen, want dit was nog niet klaar. Wat<br />
nu <strong>te</strong> doen dan maar zoolang in het bakhuis van <strong>de</strong> Voorzit<strong>te</strong>r!<br />
Om <strong>de</strong>n lezer een goed <strong>de</strong>nkbeeld <strong>te</strong> geven van hoe<br />
primitieven aard <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> <strong>bo<strong>te</strong>rfabriek</strong> was, is hierbij <strong>de</strong><br />
plat<strong>te</strong> grond van het betreffen<strong>de</strong> bakhuis gegeven.<br />
(Op <strong>de</strong>n dag van het feest zal bedoeld bakhuis, zooveel<br />
mogelijk in zijn origineelen toestand van 20 Mei 1892<br />
<strong>te</strong> zien zijn).<br />
De Melot<strong>te</strong> centrifuge verwerk<strong>te</strong> <strong>25</strong>0 L. per uur. Als<br />
karn gebruik<strong>te</strong> men <strong>de</strong> "Triomfkarn" een tuimelmo<strong>de</strong>l.<br />
Gelet op <strong>de</strong> onvoldoen<strong>de</strong> plaatsruim<strong>te</strong> en gemis· van <strong>de</strong><br />
noodige werktuigen, kon men toch <strong>te</strong>vre<strong>de</strong>n zijn met <strong>de</strong> in<br />
<strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> dagen verkregen resulta<strong>te</strong>n. Uit <strong>de</strong> melk van <strong>de</strong>n<br />
<strong>eers<strong>te</strong></strong>n dag werd ± <strong>25</strong> K.G. bo<strong>te</strong>r gemaakt.<br />
Daar het in dien tijd van het jaar zeer warm was,<br />
moest men <strong>de</strong>n room afkoelen in een put, die circa 150 M.<br />
van <strong>de</strong> werkplaats verwij<strong>de</strong>rd was.<br />
Den 20en Mei werd <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> melk gecentrifugeerd.
14<br />
Er werd <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> dagen nog niet veel melk geleverd. Van<br />
20 Mei-28 Mei werd verwerkt 3420 Li<strong>te</strong>r melk, waaruit<br />
122.2 K.G. bo<strong>te</strong>r werd verkregen. Een regis<strong>te</strong>r werd aangelegd<br />
waarop werd aange<strong>te</strong>ekend hoeveel melk ie<strong>de</strong>r lid geleverd<br />
had en het aantal roomgra<strong>de</strong>n. Op 't eind <strong>de</strong>r week werd<br />
voor elk lid het totaal aantal li<strong>te</strong>rs melk geno<strong>te</strong>erd, <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
roomgraad berekend en <strong>de</strong>ze twee getallen met<br />
elkaar vermenigvuldigd lever<strong>de</strong> het aantal kilogra<strong>de</strong>n. (Bij<br />
<strong>eers<strong>te</strong></strong> afrekening was 1 pond bo<strong>te</strong>r verkregen uit 120<br />
kilogra<strong>de</strong>n).<br />
Deze metho<strong>de</strong> van uitbetaling bezat vele bezwaren. Afgezien<br />
nog van het foutieve beginsel van <strong>de</strong>ze bepaling,<br />
kost<strong>te</strong> ze veel tijd en glaswerk, want men moest met <strong>de</strong><br />
roombuisjes;zeer voorzichtig omgaan, en dan nog braken ze<br />
elk oogenblik bij het centrifugeeren. Maar ook was 't verkeerd<br />
dat men hiernaar <strong>de</strong> uitbetaling regel<strong>de</strong>. Immers <strong>de</strong><br />
afgelezen roomlaag in het buisje was geenszins een maatstaf<br />
voor 't bo<strong>te</strong>rgehal<strong>te</strong> <strong>de</strong>r melk want vet<strong>te</strong> melk kan een dunnere<br />
roomlaag geven als min<strong>de</strong>r vet<strong>te</strong>.<br />
Ziehier hoe er zoo'n weekstaat uitzag.<br />
TERMIJN<br />
No. NAAM VAN DEN 20 MEI-28 MEI 1892.<br />
LEVERANCIER.<br />
Room-\ Kilo's I Kilo- \ BOTE R.<br />
graad. melk. gra<strong>de</strong>n. pond.1 ons.<br />
AANMERKINGEN<br />
1 J. Cremers 8 170 1 /. 1364 11 2<br />
2 H. Niessen 8 1 /. 154 1309 10 4 1 /.<br />
3 M. Heijmans 9 158 1422 11 4 1 1.<br />
4 Gebr. Koppen 9 217 1953 16 1\/2<br />
5 Th. Lambers 9 110 990 8 1<br />
6 A. Pleunis 9 67 603 5<br />
7 Gebr. Peerlings 8 324 1 /2 <strong>25</strong>96 21 3<br />
71 /'<br />
8 M. Stals /2 106 1 /2 798 6 3 1 /2 '<br />
9 J. Maes 9 300 1 /. 2704 22 2 11<br />
10 Rut<strong>te</strong>n 9 1 /. '113 1 /. 1078 9<br />
11 Pee<strong>te</strong>rs 7 71 497 4 1/.<br />
enz.<br />
..
Men begrijpt wel, dat in .aanmerking genomen <strong>de</strong><br />
weinige ervaring die men had, <strong>de</strong> primitieve inrichting van.<br />
localen en nog vele onvolkomenhe<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r centrifuge, alles<br />
niet als van een leien dakje ging. Elk oogenblik was .er<br />
iets stuks aan <strong>de</strong> Mélot<strong>te</strong> en on<strong>te</strong>lbare malen zijn <strong>de</strong> heer<br />
Ament of an<strong>de</strong>re bestuursle<strong>de</strong>n met on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>elen van <strong>de</strong><br />
centrifuge naar Rémicourt gereisd om ze <strong>te</strong> la<strong>te</strong>n hers<strong>te</strong>llen<br />
en zich persoonlijk op <strong>de</strong> hoog<strong>te</strong> <strong>te</strong> s<strong>te</strong>llen van <strong>de</strong> inrichting<br />
en werking <strong>de</strong>r machine. Men zat op 't laatst overla<strong>de</strong>n<br />
met on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el en, want <strong>de</strong> zaak moest toch marcheeren. Men<br />
leer<strong>de</strong> zoodoen<strong>de</strong> wel zeer goed hoe <strong>de</strong> centrifuge in elkaar<br />
zat en werk<strong>te</strong>.<br />
Och, die <strong>te</strong>chnische moeilijkhe<strong>de</strong>n waren nog niet het<br />
ergs<strong>te</strong>. Daardoor lie<strong>te</strong>n zich <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n ook niet afschrikken.<br />
Men wil<strong>de</strong> 't eenmaal begonnen werk nu· flink doorzet<strong>te</strong>n.<br />
Erger was het, wat men <strong>te</strong> verduren had van <strong>de</strong>n kant <strong>de</strong>r<br />
burgers en bevooroor<strong>de</strong>el<strong>de</strong> boeren. Deze laats<strong>te</strong> von<strong>de</strong>n<br />
het hemel<strong>te</strong>rgend dat men zoo met <strong>de</strong> voorva<strong>de</strong>rlijke gebruiken<br />
brak. Met<strong>te</strong>rtijd zou men wel on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n, dat al<br />
die nieuwighe<strong>de</strong>n niets an<strong>de</strong>rs waren dan duivelswerk en God<br />
zou niet lang wach<strong>te</strong>n met Zijn gerech<strong>te</strong> straf. An<strong>de</strong>re<br />
maak<strong>te</strong>n <strong>de</strong> zaak verdacht, door <strong>te</strong> ver<strong>te</strong>llen dat men zl.llke<br />
bo<strong>te</strong>r niet an<strong>de</strong>rs kon verkrijgen dan door geheime mid<strong>de</strong>len,<br />
door vergiftige stoffen aan <strong>de</strong> melk toe <strong>te</strong> voegen, immers<br />
't draaien kon 't niet alleen doen. Kalveren, die <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rmelk<br />
van zulke bewerk<strong>te</strong> melk zou<strong>de</strong>n drinken, zou<strong>de</strong>n<br />
kapot gaan; menschen, die <strong>de</strong>ze bo<strong>te</strong>r zou<strong>de</strong>n gebruiken,<br />
zou<strong>de</strong>n ziek wor<strong>de</strong>n. Men beweer<strong>de</strong> zelfs, dat kin<strong>de</strong>ren, die<br />
gevoed wer<strong>de</strong>n met on<strong>de</strong>rmelk <strong>de</strong> <strong>te</strong>ring zou<strong>de</strong>n krijgen.<br />
Een leverancier uit Stramproy moest ophou<strong>de</strong>n met het<br />
leveren van melk, omdat zijn knecht weiger<strong>de</strong> pap <strong>te</strong> e<strong>te</strong>n,<br />
die gekookt was van centrifugemelk, enz. Ook was 't product<br />
niet bruikbaar. De bo<strong>te</strong>r was slecht <strong>te</strong> smeeren; vleesch er<br />
mee bakken was onmogelijk. Men ken<strong>de</strong> in Duitschland<br />
voorbeel<strong>de</strong>n genoeg dat <strong>de</strong>ze machines weer waren van <strong>de</strong><br />
hand gedaan, daar ze op <strong>de</strong>n duur niets waard bleken. De<br />
kooplie<strong>de</strong>n waren ook zeer wantrouwig <strong>te</strong>genover het nieuwe<br />
product. Daarbij waren <strong>de</strong> prijzen van <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r in dien tijd<br />
15
16<br />
niet hoog. De fabriek kon <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r niet verkoopen en <strong>de</strong><br />
le<strong>de</strong>n moes<strong>te</strong>n zelf ie<strong>de</strong>r hun <strong>de</strong>el maar aan <strong>de</strong>n man zien<br />
<strong>te</strong> brengen. Maar dat ging ook niet gemakkelijk. De winkeliers<br />
beschouw<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze bo<strong>te</strong>r als margarine of fabrieksbo<strong>te</strong>r ;<br />
zoo ook <strong>de</strong> burgers. Bij eene poging om bo<strong>te</strong>r in 't klein <strong>te</strong><br />
verkoopen aan <strong>de</strong> gegoe<strong>de</strong> bijgerij <strong>te</strong> Weert, waarvoor <strong>de</strong><br />
voorzit<strong>te</strong>r met een bestuurslid <strong>de</strong>ze persoonlijk bezocht, kon<br />
niet meer afgezet wor<strong>de</strong>n dan 3 K.G. per week.<br />
Een hooggeplaatst persoon gaf bij <strong>de</strong>ze gelegenheid .<br />
het volgen<strong>de</strong> <strong>te</strong> kennen: "Ik wil u gaarne helpen, doch gij<br />
kunt van mij toch niet verlange, dat ik fabrieksbo<strong>te</strong>r ga e<strong>te</strong>n."<br />
Een an<strong>de</strong>r inwoner van Weert beweer<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> <strong>Tungelroy</strong>sche<br />
boer "zich een boks veur einen zeumersche daag<br />
liet aanmè<strong>te</strong>n."<br />
Als men ook met zijn mandje naar Weert trok, 's avonds<br />
keer<strong>de</strong> men meestal met 't mandje vol bo<strong>te</strong>r naar huis<br />
<strong>te</strong>rug; Dat duur<strong>de</strong> ongeveer twee of drie weken. <strong>Het</strong> was<br />
om moe<strong>de</strong>loos <strong>te</strong> wor<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> mees<strong>te</strong>r <strong>de</strong>ed alle moei<strong>te</strong><br />
om <strong>de</strong> boeren een riem on<strong>de</strong>r 't hart <strong>te</strong> s<strong>te</strong>ken. Kon hij<br />
toch maar een koopman vin<strong>de</strong>n voor hun bo<strong>te</strong>r! en jawel,<br />
zijn ijverig zoeken werd ein<strong>de</strong>lijk beloond. Te Tongerloo<br />
(België), even over <strong>de</strong> grens, ontmoet<strong>te</strong> hij op 16 Juni een<br />
opkoop er van bo<strong>te</strong>r, die zeer verlegen om <strong>de</strong>rgelijke bo<strong>te</strong>r<br />
was; Deze was niet bang voor <strong>de</strong> machinebo<strong>te</strong>r. De koop<br />
werd geslo<strong>te</strong>n en Ament was in <strong>de</strong> wolken dat hij een ge<strong>de</strong>èl<strong>te</strong><br />
van <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r verkocht had voor 95 centimes per pond.<br />
Intusschen was het nieuwe gebouw klaar gekomen.<br />
Men moet nu niet <strong>de</strong>nken dat dit een mo<strong>de</strong>rne zuivelfabriek<br />
was, zooals men ze he<strong>de</strong>n in bijna elk dorp aantreft Alles<br />
was nog maar heel eenvoudig ingericht. Men had het zoo<br />
gebouwd, dat, mocht <strong>de</strong> zaak eens niet meer goed gaan;<br />
men het kon verhuren of verkoopen als woonhuis, wat het<br />
thans ook is.<br />
Twee weken had men zich beholpen in het bakhuis,<br />
thans had men <strong>te</strong>nmins<strong>te</strong> wat meer ruim<strong>te</strong>.<br />
Men was nu een ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong> <strong>de</strong>r bo<strong>te</strong>r kwijt, maar dat<br />
was toch maar half werk, om er op <strong>te</strong> vertrouwen nu en<br />
dan eens aan een kooplustige koopman <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r <strong>te</strong> verkoop en;
Coöperatieve Zuivelfabriek.<br />
TE<br />
TUNOELROIJ.<br />
(Plat<strong>te</strong> grond.)<br />
0- W<br />
N
<strong>Het</strong> plan wetd geopperd naar Roermond <strong>te</strong> gaan en ze <strong>te</strong><br />
veilen op <strong>de</strong> daar <strong>bestaan</strong><strong>de</strong> Bo<strong>te</strong>rmijn. Op een Za<strong>te</strong>rdagmorgen<br />
trok een <strong>de</strong>r bestuursle<strong>de</strong>n per huifkar naar Roermond.<br />
Met spanning werd <strong>te</strong> Tungelroij <strong>de</strong>n uitslag afgewacht<br />
en ...... 's avonds zag men <strong>de</strong> leege kar <strong>te</strong>rugkeeren. Bovenop<br />
wapper<strong>de</strong> <strong>de</strong> roo<strong>de</strong> zakdoek als vlag, <strong>te</strong>n <strong>te</strong>eken dat <strong>de</strong><br />
bo<strong>te</strong>r verkocht was <strong>te</strong>gen een goe<strong>de</strong>n prijs, n I. 48-50-52<br />
cent per pond.<br />
Den daaropvolgen<strong>de</strong>n Za<strong>te</strong>rdflg trok men er weer heen<br />
met hetzelf<strong>de</strong> resultaat. De fabrleksQo<strong>te</strong>r vond cr gretig<br />
aftrek. Maar het zou nog be<strong>te</strong>r wor<strong>de</strong>n. Op <strong>de</strong> mijn <strong>te</strong> .<br />
Roermond kocht <strong>de</strong> Heer Chr. Gorris voor zijn broer <strong>te</strong><br />
Brussel meermalen <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r op. Deze wil<strong>de</strong> maar wat graag<br />
<strong>de</strong> Tungelroijsche bo<strong>te</strong>r en Ament was er als <strong>de</strong> kippen<br />
bij om met <strong>de</strong>zen koopman zaken <strong>te</strong> doen. De heer Gorris<br />
kwam zelf uit Brussel over om <strong>de</strong> zaak <strong>te</strong> regelen. Men<br />
sloot met hem een contract voor één jaar <strong>te</strong>gen 1.20 gld.<br />
per K.G. bo<strong>te</strong>r, <strong>te</strong> leveren in Brussel. Gorris was er zeer<br />
<strong>te</strong>vre<strong>de</strong>n over, <strong>de</strong> boeren eveneens en elk jaar werd het<br />
contract hernieuwd tot 1903 toe. Dus zelf toen reeds <strong>de</strong><br />
Bo<strong>te</strong>rmijn <strong>te</strong> Maastricht was opgericht, werd er nog geregeld<br />
een ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong> <strong>de</strong>r bo<strong>te</strong>r naàr Brussel gezon<strong>de</strong>n.<br />
17<br />
Toen men 't succes <strong>de</strong>r Tungelroijsche boeren zag,<br />
begon <strong>de</strong> belangs<strong>te</strong>lling zich van alle kan<strong>te</strong>n <strong>te</strong> doen gevoelen.<br />
S<strong>te</strong>eds meer<strong>de</strong>re boeren gaven zich als lid op.<br />
An<strong>de</strong>re lever<strong>de</strong>n hun melk als niet lid-leverancier. Als een<br />
merkwaardig staaltje van <strong>de</strong> vas<strong>te</strong> overtuiging, dat <strong>de</strong> melk,<br />
centrifugaal verwerkt, voor<strong>de</strong>elig was, zij hier gemeld, dat<br />
eiken dag een boertje uit Mil<strong>de</strong>rt, ongeveer 1 1 / 2 uur loopen<br />
van <strong>de</strong> fabriek, zijn melk per marskraam aanbracht en dan<br />
weer <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rmelk mee <strong>te</strong>rugnam.<br />
Tungelroij werd het voorbeeld voor an<strong>de</strong>re dorpen.<br />
De fabriek stond s<strong>te</strong>eds vol centrifuges, die geprobeerd<br />
moes<strong>te</strong>n· wor<strong>de</strong>n voor an<strong>de</strong>re fabrieken en reeds in 1893<br />
waren er 13 an<strong>de</strong>re handkrachtfabriekjes in Limburg opge"cttt.<br />
Men kreeg meer on<strong>de</strong>rvinding, men bes<strong>te</strong>ed<strong>de</strong> mèer<br />
zorg aan <strong>de</strong> verwerking, o.a. werd reeds begin 1893
18<br />
begonnen met vetbepaling volgens <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> Gerber,<br />
waardoor men een nauwkeuriger metho<strong>de</strong> van uitbetaling<br />
kreeg., De, room werd soms, hoewel op primitieve wijze,<br />
gepas<strong>te</strong>uriseerd, in een voe<strong>de</strong>rke<strong>te</strong>l boven een vuurtje.<br />
Ook werd er on<strong>de</strong>r leiding van Ament zelfs allerlei soor<strong>te</strong>n<br />
kaas gemaakt uit min of meer afgeroom<strong>de</strong> melk.<br />
<strong>Het</strong> succes was nu verzekerd. Uit alle <strong>de</strong>elen van het<br />
land kwam men naar het onbeken<strong>de</strong> Tungelroij. Dagelijks<br />
kwamen er menschen uit Limburg, Noordbrabant, Gel<strong>de</strong>rland,<br />
zelfs van het eiland Ameland. De <strong>te</strong>genwoordige'<br />
Rijkslandbouwleeraar van Drenthe, <strong>de</strong> heer J. Elema ,en ,<strong>de</strong><br />
heer Lips, la<strong>te</strong>r Rijkslandbouwleeraar <strong>te</strong> 's Bosch, verbleven<br />
er enkele weken om zich op <strong>de</strong> hoog<strong>te</strong> <strong>te</strong> s<strong>te</strong>llen met het<br />
nieuwe bedrijf.<br />
De boeren waren wakker gewor<strong>de</strong>n en ook op an<strong>de</strong>r<br />
begon men zijn bemoeiingen uit <strong>te</strong> strekken. De<br />
~ebied<br />
veestapel on<strong>de</strong>rvond er <strong>de</strong> mees<strong>te</strong> voor<strong>de</strong>elen van. De reeds<br />
in 1891 opgerich<strong>te</strong> veeverzekering <strong>te</strong> Tungelroij begon meer<br />
belangs<strong>te</strong>lling in <strong>te</strong> boezemen. Men was gedwongen meer<br />
zorg <strong>te</strong> bes<strong>te</strong><strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling van het vee. Melkwedstrij<strong>de</strong>n<br />
wer<strong>de</strong>n georganiseerd, waarvoor verbazend veel<br />
ambitie' werd getoond. Er kwam in 1899 een fokvereeniging<br />
tot stand, waaraan een controlevereeniging verbon<strong>de</strong>n was,<br />
enz. enz.<br />
Dat er bo<strong>te</strong>r van puike kwali<strong>te</strong>it gemaakt werd, bewijzen<br />
<strong>de</strong> vele bekroningen die haar <strong>te</strong>n <strong>de</strong>el vielen, In<br />
1894 kreeg ze <strong>de</strong>n 1 en prijs op <strong>de</strong> landbouw<strong>te</strong>ntoons<strong>te</strong>lling<br />
<strong>te</strong> Weert. In 1899, op <strong>de</strong> laats<strong>te</strong> <strong>te</strong>ntoons<strong>te</strong>lling, door <strong>de</strong><br />
Limburgsche Maatschappij van Landbouw georganiseerd <strong>te</strong><br />
Maastricht, <strong>de</strong>n 2en prijs. Op die <strong>te</strong>ntoons<strong>te</strong>lling werd door<br />
Tungelroij ge<strong>de</strong>monstreerd hoe men met <strong>de</strong> handkrachtcentrifuge<br />
<strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r van goe<strong>de</strong> kwali<strong>te</strong>it kan maken. Daarna<br />
in 1900 <strong>te</strong> Brussel bekroond. In Boedapest, Luik, Parijs,<br />
Antwerpen, Gent, 's Hage, wer<strong>de</strong>n prijzen behaald.<br />
Nu alles zoo voor <strong>de</strong>n wind ging, nu door <strong>de</strong>n goe<strong>de</strong>n<br />
afzet <strong>de</strong>r bo<strong>te</strong>r, <strong>de</strong> veestapel zich vergroot<strong>te</strong>, er ook be<strong>te</strong>r vee<br />
kwam, ,dat meer melk produceer<strong>de</strong>, er s<strong>te</strong>eds meer ontgonnen<br />
werd en er dus ook meer vee k0n geweid wor<strong>de</strong>n, moest
men er aan gaan <strong>de</strong>nken om 't bedrijf in an<strong>de</strong>re banen <strong>te</strong><br />
lei<strong>de</strong>n. Reeds in 1900 had 't naburige Stramproij (Dorp)<br />
zijn handkrachtfabriek omgezet in een' stoomzuivelfabriek<br />
en <strong>de</strong> voor<strong>de</strong>elen daarvan bleken daar even groot <strong>te</strong> zijn.<br />
Dit voorbeeld vond direct navolging en Tungelroij mocht'<br />
niet ach<strong>te</strong>rblijven. Reeds had <strong>de</strong> Vereeniging. die, zooals<br />
we zagen, op een zwakke basis was opgericht, in 1901<br />
rechtspersoonlijkheid gekregen door haar statu<strong>te</strong>n in <strong>te</strong><br />
rich<strong>te</strong>n volgens. <strong>de</strong> wet van 1855 en men zou ook ver<strong>de</strong>r<br />
toon en dat men met <strong>de</strong> nieuwe strooming wil<strong>de</strong> meegaan.<br />
Op een bijeengeroepen verga<strong>de</strong>ring werd met algemeene<br />
s<strong>te</strong>mmen beslo<strong>te</strong>n een nieuwe sioomzuivelfabriek <strong>te</strong> bouwen.<br />
Er zou<strong>de</strong>n aan<strong>de</strong>elen, on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n, <strong>te</strong>n bedrage van<br />
100 gld., wor<strong>de</strong>n uitgegeven, on<strong>de</strong>r beding, dat één lid niet<br />
meer dan 5 aan<strong>de</strong>elen mocht nemèn. De ren<strong>te</strong> van ie<strong>de</strong>r<br />
aan<strong>de</strong>el werd vastges<strong>te</strong>ld op 4 % per jaar en elk jaar zou<strong>de</strong>n<br />
er een bepaald aantal aan<strong>de</strong>el en wor<strong>de</strong>n <strong>te</strong>rugbetaald. De<br />
aansprakelijkheid <strong>de</strong>r le<strong>de</strong>n was beperkt, in evenredigheid<br />
met het aantal koeien; ook zou er een klein reservefonds<br />
gemaakt wor<strong>de</strong>n. Binnen enkele dagen waren alle aan<strong>de</strong>el en<br />
geplaatst bij <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n.<br />
Den 20en Juli 1903 werd <strong>de</strong>' nieuwe fabriek geopend.<br />
Hieron<strong>de</strong>r. volgt aan <strong>de</strong> hand van <strong>de</strong> plat<strong>te</strong> grond een<br />
verklaring <strong>de</strong>r inrichting:<br />
<strong>Het</strong> gebouw bestaat uit <strong>de</strong> eigenlijke fabriek en <strong>de</strong><br />
woning van <strong>de</strong>n direc<strong>te</strong>ur. Lokaal A is 't ontvanglocaal<br />
(5 X 6.60 M.) en ligt met locaal 0, dat voor kantoor en<br />
melkon<strong>de</strong>rzoek dient (3'X 4 M.) op gelijke hoog<strong>te</strong>, 1.20 M.<br />
hooger dan <strong>de</strong> gelijkvloers liggen<strong>de</strong> localen B en C. In<br />
locaal A bevin<strong>de</strong>n zich <strong>de</strong> volle en afgeroom<strong>de</strong> melkbakken<br />
en <strong>de</strong> bak voor karnemelk, ver<strong>de</strong>r een bascule voor<br />
het wegen <strong>de</strong>r melk. In <strong>de</strong> rech<strong>te</strong>rach<strong>te</strong>rhoek bevindt zich<br />
een pomp om wa<strong>te</strong>r op <strong>te</strong> voeren uit <strong>de</strong> Nortonput naar<br />
)het reservoir. Tusschen A en 0 bevindt zich een raam met<br />
loket waar om <strong>de</strong> 14 dagen <strong>de</strong> uitbetalingen geschie<strong>de</strong>n.<br />
Tusschen A en B is geen afscheiding, <strong>te</strong>rwijl <strong>de</strong> afscheiding<br />
tusschen C en (A en B) uit een glazen beschot bestaat. In<br />
locaal B (5' X 6.20 M.) bevin<strong>de</strong>n zich: pas<strong>te</strong>udseertoes<strong>te</strong>llen<br />
19
20<br />
voor on<strong>de</strong>rmelk en room, een regeneratief, melkpomp, centrifuge.<br />
karn en kne~er.<br />
In locaal C (4 X 5.20 M.) bevindt zich <strong>de</strong> stoommachine<br />
en stoomke<strong>te</strong>l. De ruim<strong>te</strong> E (2.80 X 4 M.) bevindt<br />
zich on<strong>de</strong>r een afdak en is <strong>de</strong> bergplaats voor s<strong>te</strong>enkolen.<br />
On<strong>de</strong>r A is <strong>de</strong> roomkel<strong>de</strong>r, waarin gemetsel<strong>de</strong> roombakken<br />
met leidingen voor koud wa<strong>te</strong>r en stoom. Ook<br />
wordt hier door een koeler <strong>de</strong> room gekoeld en gezuurd.<br />
On<strong>de</strong>r 0 ligt <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>rkel<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n beganen grond.<br />
<strong>Het</strong> mid<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong> heeft 2 verdiepingen, ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong>lijk<br />
ingericht voor bergplaats, ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong>lijk behoorend bij 't<br />
woonhuis dat rechts van A en B ligt.<br />
<strong>Het</strong> geheele gebouw kost<strong>te</strong> ongeveer 4000 gld.<br />
De centrifuge is een Alfaseparator, 1400 L. per uur.<br />
De bo<strong>te</strong>r wordt gekarnd in een Hols<strong>te</strong>insche· karn,<br />
150 L. karn vermogen, en gekneed met een Ahlbornkne<strong>de</strong>r.',<br />
De inventaris kost<strong>te</strong> 3980.70 gld. (*)<br />
De voor<strong>de</strong>elen <strong>de</strong><strong>de</strong>n zich reeds direct gevoelen.<br />
Terwijl in 1902 ft 1<strong>25</strong>6,50 aan arbeidsloon werd betaald,<br />
bedroeg dat in ~903 ft 900. Dit is een besparing van 316.50 gld.<br />
De bo<strong>te</strong>ropbrengst vermeer<strong>de</strong>r<strong>de</strong> met ± 1200 K.o.<br />
of ruim 1400 gld. Ver<strong>de</strong>r bleek dat in 1902 bijna 111" K.G.<br />
melk meer noodig was voor 1 K.o. bo<strong>te</strong>r dan in 1903.<br />
Als nog een voor<strong>de</strong>el kan geacht wor<strong>de</strong>n, dat door 't<br />
p$ls<strong>te</strong>uriseeren van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rmelk, wat met afgewerk<strong>te</strong>n stoom<br />
gf!schied<strong>de</strong> en dan niets kost<strong>te</strong>, <strong>de</strong> boeren s<strong>te</strong>eds zoe<strong>te</strong> magere<br />
melk kregen en <strong>te</strong>vens 't besmettingsgevaar bij mensch en<br />
dj er vermin<strong>de</strong>r<strong>de</strong>. De meer<strong>de</strong>re uitgaven aan brandstof -bij<br />
sto:ol11 in vergelijking met handkracht wor<strong>de</strong>n ech<strong>te</strong>r ruimschools<br />
ge<strong>de</strong>kt door <strong>de</strong> besparing aan brandstöf, die vroeger<br />
noodig was voor het koken <strong>de</strong>r afgeroom<strong>de</strong> melk.<br />
Een roompas<strong>te</strong>ur is pas in <strong>de</strong>n laats<strong>te</strong>n tijd aangeschaft<br />
waardoor <strong>de</strong> kwali<strong>te</strong>it en houdbaarheid <strong>de</strong>r bo<strong>te</strong>r zeker in<br />
hooge ma<strong>te</strong> is ges<strong>te</strong>gen.<br />
Ten slot<strong>te</strong> volgt nog een overzicht over <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>de</strong>r fahriek.<br />
c'" Een paar jaren gele<strong>de</strong>n werd <strong>de</strong>ze fabriek verbouwd: een nieuwe stoommachine<br />
met ke<strong>te</strong>l en karnkne<strong>de</strong>r wer<strong>de</strong>n aangeschaft.
COöP. STOOMZUIVEl.FABRIEK SINDS 1903.
Jaar. Aantal le<strong>de</strong>n. Aantal koeien. I Verwerk<strong>te</strong> K G'I Berei<strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r<br />
melk.<br />
in K.G.<br />
1893 33(*) 184 427.'890 15.391<br />
1898 to3 305 840.358 30.670<br />
1902 91 312 828.003 29.554<br />
1907 93 382 1.070.283 38.963<br />
1912 91 335 959.295 34.623<br />
1916 toO 348 1.273.486 47.505<br />
In het begin nam het aantal le<strong>de</strong>n s<strong>te</strong>rk toe tot to3,<br />
daarna nam het af om <strong>te</strong>n slot<strong>te</strong> weer <strong>te</strong> stijgen tot toO,<br />
het aantal koeien nam gelei<strong>de</strong>lijk toe. Alleen is 't merkwaardig<br />
dat tusschen 1902 - 1907 bij een gelijk aantal<br />
koeien <strong>de</strong> melkopbrengst met hooge ma<strong>te</strong> s<strong>te</strong>eg. wat wijst<br />
op een verbe<strong>te</strong>ring van het veeras en verpleging. <strong>Het</strong> aantal<br />
K.G. berei<strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r nam ook gelei<strong>de</strong>lijk toe.<br />
DE ONTWIKKELING DER ZUIVEL-INDUSTRIE<br />
IN LIMBURG NA 1892.<br />
aWl,n kor<strong>te</strong> trekken zullen we nu eens nagaan, wat <strong>de</strong><br />
'~~ gevolgen zijn geweest <strong>de</strong>r oprichting van <strong>de</strong> Coöpe-<br />
• Y ratieve Bo<strong>te</strong>rfabriek <strong>te</strong> <strong>Tungelroy</strong>. <strong>Het</strong> is merkwaardig .<br />
hoe van een zoo kleine vereeniging zoo'n groo<strong>te</strong> stuwkracht<br />
kon uitgaan, dat er een industri~ en organisatie uit zou<br />
ontstaan, die tot <strong>de</strong> belangrijks<strong>te</strong> behooren van ons land.<br />
De vooroor<strong>de</strong>el en <strong>te</strong>gen <strong>de</strong> centrifugebo<strong>te</strong>r waren, nadat<br />
het succes dat <strong>de</strong> <strong>Tungelroy</strong>sche boeren op zoo'n schit<strong>te</strong>ren<strong>de</strong><br />
wijze was tot uiting gekomen, groo<strong>te</strong>n<strong>de</strong>els verdwenen, De<br />
voor<strong>de</strong>e1en vielen dan ook al <strong>te</strong> ze2r in het oog.<br />
Welke waren dan die voor<strong>de</strong>el en <br />
1°. Vroeger maak<strong>te</strong> elke boerin naar eigen smaak <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r,<br />
en die smaak liet vaak veel <strong>te</strong> wenschen over. Thans werd<br />
door alle boeren <strong>de</strong> melk gebracht op één punt, waar ze verwerkt<br />
en verkocht werd. Door dat nu één persoon op <strong>de</strong><br />
fabriek s<strong>te</strong>eds zooveel mogelijk op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> manier en volgens<br />
<strong>de</strong> nieuwere inzich<strong>te</strong>n <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r maak<strong>te</strong>, verkreeg men er meer<br />
éénvormig product, wat in vele opzich<strong>te</strong>n uitmunt<strong>te</strong> boven<br />
(0, Op het ein<strong>de</strong> van dat jaar bestond <strong>de</strong> vereeniging uit 35 "vas<strong>te</strong>" en 33<br />
losse le<strong>de</strong>n.<br />
21
22<br />
<strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r <strong>de</strong>r boerinnen, zoowel in kwanti<strong>te</strong>it als kwali<strong>te</strong>it.<br />
2°. De bo<strong>te</strong>rbereiding eisch<strong>te</strong> vroeger in het boerenbedrijf<br />
veel tijd en zorg, en nu dat on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van het bedrijf<br />
naar <strong>de</strong> fabriek was overgebracht, kon men zijn vollen tijd<br />
bes<strong>te</strong><strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> veehou<strong>de</strong>rij en akkerbouw en daarvoor<br />
meer zorg bes<strong>te</strong><strong>de</strong>n, wat wel noodig was.<br />
3°. Nu kon <strong>de</strong> boerin, aan wie meestal <strong>de</strong> boiermakerij<br />
was opgedragen, zich meer geven aan haar huishou<strong>de</strong>lijke<br />
en moe<strong>de</strong>rlijke plich<strong>te</strong>n.<br />
4°. Men kreeg nu meer geld voor zijn bo<strong>te</strong>r, doordat<br />
men thans veel hooge re prijzen maak<strong>te</strong>. Ook ontving men<br />
het bo<strong>te</strong>rgeld op gezet<strong>te</strong> tij<strong>de</strong>n.<br />
<strong>Het</strong> is dan ook niet <strong>te</strong> verwon<strong>de</strong>ren, dat reeds in hd<br />
begin van 1893 <strong>de</strong>rtien dorpen het voorbeeld van <strong>Tungelroy</strong><br />
had<strong>de</strong>n nagevolgd en op het eind van dat jaar was het<br />
aantal reeds ges<strong>te</strong>gen tot 32.<br />
Vergelijken we <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> Zuivelfabrieken<br />
in Friesland eu Limburg, dan zien we tusschen die bei<strong>de</strong>n<br />
een groot verschil. In Friesland was reeds in 1886 een<br />
Coöperatieve Zuivelfabriek opgericht <strong>te</strong> Warga, <strong>te</strong>rwijl er al<br />
eenige jaren eer<strong>de</strong>r een paar particulieren fabrieken beston<strong>de</strong>n<br />
Hier was <strong>de</strong> groei <strong>de</strong>r coöperatieve fabriek slechts langzaam<br />
en <strong>de</strong> particulieren kon<strong>de</strong>n er best <strong>te</strong>gen concurreeren. In<br />
Limburg ech<strong>te</strong>r namen <strong>de</strong> coöperatieve fabrieken verbazend<br />
snel in aantal toe en <strong>de</strong> weinige speculatieve had<strong>de</strong>n veel<br />
moei<strong>te</strong> om het hoofd boven wa<strong>te</strong>r <strong>te</strong> hou<strong>de</strong>n en verdwenen<br />
een voor een. Pas na 1896 kregen <strong>de</strong> coöperatieve <strong>de</strong><br />
overhand boven <strong>de</strong> particuliere in Friesland.<br />
Ter verdui<strong>de</strong>lijking volgt hieron<strong>de</strong>r een overzicht van<br />
het aantal fabrieken in bei<strong>de</strong> provincien in verschillen<strong>de</strong> jaren:<br />
AANTAL ZUIVELFABRIEKEN. Tabel J.<br />
Provincie 11887118931189511898119001190311910 11915<br />
0. 0. _0. 0. _0. 0.<br />
'0 -'" d):O '0 V:O '0 (1):0 '0<br />
0 .= 0 0 .- 0 0 .- c 0<br />
u -u u Cu u Cu u<br />
- - - - - - -<br />
Limburg - - 32 - 60 32 109<br />
Friesland 2 13 30 37 35 43 66<br />
_0. _0. 0.<br />
Q):O '0 '"<br />
1):0 '0<br />
.- 0 0<br />
Cu u<br />
.- Cu " 0 u<br />
- - - -<br />
28 157 15 184<br />
47 76 51 83<br />
_0. 0.<br />
QJ:O '0<br />
.- 0 0<br />
Cu u<br />
- -<br />
11 129<br />
16 86<br />
_0.<br />
QJ:O<br />
.- 0<br />
Cu<br />
-<br />
8<br />
38<br />
ei. __ Q.<br />
:0 C1.I:O<br />
o .- 0<br />
u Cu<br />
90 3<br />
39 36
COöP. STOO,'I'IZUIVELFABRIEK.<br />
JNTÉRIEUR.
AANM.: We zien uit <strong>de</strong> tabel dat tusschen 1903-1910 een<br />
s<strong>te</strong>rke daling plaats vindt in aantal wat <strong>de</strong> provincie Limburg<br />
betreft. Dit vindt hierin zijn oorzaak dat, toen vele handkrachtfabriekjes<br />
zich vereenig<strong>de</strong>n tot een stoom-zuivelfabriek.<br />
De boeren moe<strong>te</strong>n met hun tijd mee, d. W. z. dat <strong>de</strong><br />
handkrachtfabriekjes moe<strong>te</strong>n verdwijnen. De zuivel<strong>te</strong>chniek<br />
heeft in <strong>de</strong> laars<strong>te</strong> jaren zoo'n hooge vlucht genomen, dat<br />
ze zich niet meer laat opslui<strong>te</strong>h in een handkrachtfabriekje<br />
Daarbij was een kwali<strong>te</strong>it en groot<strong>te</strong> van <strong>de</strong>n veestapel zeer<br />
toegenomen, dus men kreeg ook meer melk. De capaci<strong>te</strong>it<br />
<strong>de</strong>r handkrachtfabriekjes werd <strong>te</strong> klein. Stramproij ging<br />
voorop en in 1900 werd er <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> Ceöperatieve Stoomzuivelfabriek<br />
in Limburg geopend; weldra gevolgd door<br />
Schimmert, Nuth en Tungelroij.<br />
Tabel 11 geeft een overzicht van het aantal handkracht··<br />
en Stoomzuivelfabrieken, coöperatieve en niet-coöperatieve<br />
in Limburg.<br />
HANDKRACHT.<br />
23<br />
STOOMZU IVl':LFABRIEK.<br />
coöp. niet coop. cöop. niet coöp.<br />
1893 ± 32<br />
1895 60 26 6<br />
1900 156 10 2 5<br />
1906 174 4 14 4<br />
1910 91 6 38 2<br />
1915 45 2 45 1<br />
Ook uit <strong>de</strong>ze tabel blijkt dat <strong>de</strong> niet coöperatieve<br />
s<strong>te</strong>eds in aantal vermin<strong>de</strong>ren.<br />
Den gen Juli 1893 werd op initiatief van <strong>de</strong> heeren<br />
Jan Truijen, Meijel, Th. Verheggen, Buggenum en J. J. C.<br />
Ament, Tungelroij, een verga<strong>de</strong>ring bijeen geroepen <strong>te</strong> Roermond,<br />
waarop alle toen <strong>bestaan</strong><strong>de</strong> coöperatieve <strong>bo<strong>te</strong>rfabriek</strong>en<br />
ver<strong>te</strong>genwoordigd waren, 13 in getal (Tungelroij, Meyel,<br />
Stramproy, Buggenum, Thorn, Hunsel, Heel, Swartbroek,<br />
Hulsen, Ospel, Puth, Hel<strong>de</strong>n en Echt).<br />
Beslo<strong>te</strong>n werd een Zuivelbond op <strong>te</strong> rich<strong>te</strong>n, waar<br />
alleen zuiver coöperatieve vereenigingen moch<strong>te</strong>n toetre<strong>de</strong>n<br />
Ze zou <strong>te</strong>n doel hebben <strong>de</strong> bevor<strong>de</strong>ring van <strong>de</strong> Zuivelindustrie<br />
welks doel men zou trach<strong>te</strong>n <strong>te</strong> bereiken door zich op <strong>de</strong><br />
hoo~<strong>te</strong> <strong>te</strong> hou<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> verbe<strong>te</strong>ringen, die <strong>de</strong> we<strong>te</strong>nschap,-
24<br />
pelijke en practische zuivelbereiding zou aan <strong>de</strong> hand doen<br />
en <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n daarmee bekend <strong>te</strong> maken.<br />
Difinitief kwam <strong>de</strong> Bond tot stand op <strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ring<br />
van 28 Sep<strong>te</strong>mber 1893, waarop het reglement goedgekeurd<br />
en een bestuur gekozen werd. Op <strong>de</strong>ze verga<strong>de</strong>r~1ng waren<br />
reeds 42 fabriekjes ver<strong>te</strong>genwoordigd, waaron<strong>de</strong>r enkelen<br />
uit aangrenzen<strong>de</strong> Noord-Brabantsche dorpen.<br />
De groei van <strong>de</strong>zen Bond was reusachtig. Op het ein<strong>de</strong><br />
van 1893 was het aantal aangeslo<strong>te</strong>nen reeds ges<strong>te</strong>gen tot<br />
53. Tien jaren la<strong>te</strong>r in 1903 tot 142.<br />
Ie<strong>de</strong>re fabriek verkocht <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r op haar manier. Men<br />
sloot contrac<strong>te</strong>n met binnen- en bui<strong>te</strong>nlandsche kooplie<strong>de</strong>n<br />
<strong>te</strong>gen een vas<strong>te</strong>n prijs in het jaar. De binnenlandsche afnemers<br />
hiel<strong>de</strong>n zich over 't algemeen goed aan het contract, van <strong>de</strong><br />
bui<strong>te</strong>nlandsche kon dat niet altijd gezegd wor<strong>de</strong>n, want in<br />
slappe tij<strong>de</strong>n, als <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>rprijs lager werd, wer<strong>de</strong>n hunnerzijds<br />
allerlei aanmerkingen gemaakt op <strong>de</strong> kwali<strong>te</strong>it <strong>de</strong>r bo<strong>te</strong>r, over<br />
<strong>de</strong> verpakking etc. En om toch maar haar afnemers <strong>te</strong> behou<strong>de</strong>n,<br />
was <strong>de</strong> fabriek vaak gedwongen een nieuw contract<br />
aan <strong>te</strong> gaan om <strong>te</strong>gen <strong>de</strong>n lageren prijs <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r <strong>te</strong> leveren.(*)<br />
Men voel<strong>de</strong> dan ook gauw behoef<strong>te</strong> aan een meer<br />
geregel<strong>de</strong>n afzet.<br />
<strong>Het</strong> was <strong>de</strong> taak van <strong>de</strong>n Bond om in die behoef<strong>te</strong> <strong>te</strong><br />
voorzien eJ1 op 11 Januari 1895 werd beslo<strong>te</strong>n om <strong>te</strong> Maastricht<br />
een bo<strong>te</strong>rmijn op <strong>te</strong> rich<strong>te</strong>n. In 't begin on<strong>de</strong>rvond<br />
men niet veel me<strong>de</strong>werking. Er waren weinig kooplustigen<br />
en <strong>de</strong> prijzen laag. Slechts 1305 K.O. wer<strong>de</strong>n op <strong>de</strong>n 18en<br />
Mijndag (15 Mei 1895) verkocht <strong>te</strong>gen <strong>de</strong>n prijs van gemid<strong>de</strong>ld<br />
75 cents, <strong>te</strong>rwijl een ge<strong>de</strong>el<strong>te</strong> zelfs onverkocht bleef.<br />
<strong>Het</strong> Bestuur van <strong>de</strong>n Bond hield ech<strong>te</strong>r vol. Men dwong<br />
<strong>de</strong> fabrieken meer bo<strong>te</strong>r <strong>te</strong> leveren, maak<strong>te</strong> wat meer propaganda<br />
en weldra mocht <strong>de</strong> mijn, <strong>de</strong> sympathie on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> bui<strong>te</strong>nlandsche kooplie<strong>de</strong>n.<br />
De vraag was op 2 Juli 1895, reeds zoo groot dat <strong>de</strong><br />
direc<strong>te</strong>ur <strong>de</strong>r mijn dringend om meer bo<strong>te</strong>r vroeg.<br />
We voegen hierbij eenige tabellen om <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
(.) Een gunstige uitzon<strong>de</strong>ring hierop maak<strong>te</strong> <strong>de</strong> Heer J. Oorris <strong>te</strong> Brussel, die<br />
in allen <strong>de</strong>ele zijn contrac<strong>te</strong>n nakwam.
TUNGELROY OP OE TENTOONSTELLING<br />
TE R OERMOND IN 1909.
<strong>te</strong> <strong>de</strong>monstreeren van <strong>de</strong>n Zuid- Ne<strong>de</strong>rlandschen Zuivelbond<br />
en van <strong>de</strong> Mijn <strong>te</strong> Maastricht.<br />
Bo<strong>te</strong>rmijn <strong>te</strong> Maastricht.<br />
Jaar. I Verkoch<strong>te</strong> K.G. bo<strong>te</strong>r. I Gul<strong>de</strong>ns. I Gemidd. prijs p. K.G.<br />
1896 670.000 700.000 1.06 5 gld.<br />
1897 980.000 1.000.000 1.06 7ii "<br />
1905 1.900.000 2.3-00.000 1.24<br />
"<br />
1906 2.200.000 2.800.000 1.27 <strong>25</strong> "<br />
1910 4.100.000 5.600.000 1.34 50<br />
1915 4.80000U 8.000000 1.65 " 6 \)<br />
1916 5.600.000 11.000.000<br />
"<br />
±2.-<br />
Jaar.<br />
I Aantal aangeslo<strong>te</strong>n I Aantal Stoom-<br />
Coöp Zuivelfabrieken Zuivelfabrieken.<br />
1894 47<br />
1895 54<br />
1896 79<br />
1897 86<br />
1898 98<br />
1899 111<br />
1900 128<br />
1901 140 1<br />
1902 142 3<br />
1903 147 5<br />
1904 149 9<br />
1905 150 13<br />
1906 155 17<br />
1907 153 31<br />
1908 141 38<br />
1909 215 * 45<br />
1910 201 51<br />
1911 198 54<br />
1912 183 59<br />
1913 175 65<br />
1914 167 70<br />
1915 157 67<br />
1916 155 70<br />
• Toetreding van <strong>de</strong> N -Brab. fabrieken wegens uitbreiding van <strong>de</strong>n Bond aldaar.<br />
"<br />
<strong>25</strong>
26<br />
Als voornaams<strong>te</strong> oorzaak dat <strong>de</strong> bloei van <strong>de</strong> mijn<br />
zulke groo<strong>te</strong> afmetingen heeft genomen geldt: het vertrouwen<br />
dat <strong>de</strong> han<strong>de</strong>lswaar genoot.<br />
Herhaal<strong>de</strong> malen wer<strong>de</strong>n pogingen in 't werk ges<strong>te</strong>ld<br />
an<strong>de</strong>re bo<strong>te</strong>rmijnen <strong>te</strong> stich<strong>te</strong>n, maar s<strong>te</strong>eds liepen ze spaak.<br />
Alleen die <strong>te</strong> Eindhoven in 1897 opgericht berokken<strong>de</strong> eenige<br />
scha<strong>de</strong> aan die van Maastricht, door 't uittre<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong>n Bond<br />
van vele Noord-Brabantsche le<strong>de</strong>n, maar in 1909 moest ze<br />
't bijltje erbij neer leggen, door <strong>de</strong> gebrekkige organisatie<br />
zich niet kunnen<strong>de</strong> aanpassen aan <strong>de</strong> toestan<strong>de</strong>n geschapen<br />
door <strong>de</strong> oprichting <strong>de</strong>r Bo<strong>te</strong>rcontrolestatiûns en invoering<br />
van het Rijksmerk.<br />
Behalve met <strong>de</strong> afzet van <strong>de</strong> bo<strong>te</strong>r heeft <strong>de</strong> Z.-N. Z.<br />
ook an<strong>de</strong>re belangen van <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n behartigd. Men <strong>de</strong>ed in<br />
1893 en 1894 proeven over <strong>de</strong> bepaling van het vetgehal<strong>te</strong><br />
volgens <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> van Gerber, exposeer<strong>de</strong> in 1899 op <strong>de</strong><br />
<strong>te</strong>ntoons<strong>te</strong>lling <strong>te</strong> Maastricht, behaal<strong>de</strong> op verschillen<strong>de</strong><br />
<strong>te</strong>ntoons<strong>te</strong>llingen prijzen en medailles. Hij leer<strong>de</strong> <strong>de</strong> vereenigingen<br />
<strong>de</strong> gezamenlijke aankoop van veevoe<strong>de</strong>r. (thans in<br />
han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong>n Limburgschen landbouwbond).<br />
Op initatief van het Bestuur werd aangedrongen op<br />
het aans<strong>te</strong>llen van een zuivelconsulent, wat in 1897 ook<br />
geschied<strong>de</strong>. De Bond zorg<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>r voor een orgaan waarin<br />
<strong>de</strong> le<strong>de</strong>n voorgelicht wer<strong>de</strong>n, geeft elk jaar een kalen<strong>de</strong>r<br />
uit met tabellen en practische raadgevingen, subsidieer<strong>de</strong><br />
melkwedstrij<strong>de</strong>n en zuivelcurssen, richt<strong>te</strong> mijnen op voor <strong>de</strong>n<br />
verkoop van eieren en gevogel<strong>te</strong>, enz. enz.<br />
Ver<strong>de</strong>r wordt er een zeer strenge controle uitgeoefend<br />
op <strong>de</strong> fabrieken om na <strong>te</strong> gaan of er niet geknoeid wordt.<br />
Ten slot<strong>te</strong> zij nog vermeld dat elke week eens bo<strong>te</strong>r gekeurd<br />
wordt op reuk, smaak, gehal<strong>te</strong> en bewerking.<br />
Bij <strong>de</strong> Z. N. Z. waren op 1 Sept. 1916, aangeslo<strong>te</strong>n<br />
155 fabrieken met een gezamelijk aantal le<strong>de</strong>n van ruim 23000<br />
met ongeveer 70000 stuks vee. Er werd het laats<strong>te</strong> jaar in<br />
148 fabrieken aangevoerd ongeveer 185.000.000 KG. melk,<br />
d. i. per fabriek ruim 1,200.000 KG. of per lid ruim 8000<br />
L. en per koe ongeveer 2800 L.<br />
Voor <strong>de</strong> bereiding van 1 KG. bo<strong>te</strong>r in .. een stoom-
zuivelfabriek was noodig 27.03 K.O. melk; in een handkrachtfabriek<br />
28.52 K.O. melk.<br />
27<br />
Tungelroij viert <strong>de</strong>n 21 Mei a. s. met recht feest en<br />
met haar <strong>de</strong> geheele Zuid-Ne<strong>de</strong>rlandsche Zuivelbond. Met<br />
trots en vreug<strong>de</strong> moge <strong>de</strong> oprich<strong>te</strong>rs van 1892 op hun werk<br />
<strong>te</strong>rugzien. Hun taaie volharding is rijkelijk beloond. Uit hun<br />
kleine vereeniging is een organisatie ontstaan, waarop geheel<br />
Ne<strong>de</strong>rland trots eh kan zijn. Moge <strong>de</strong> Bo<strong>te</strong>rfabriek <strong>te</strong> <strong>Tungelroy</strong><br />
s<strong>te</strong>eds in kracht toenemen! Moge <strong>de</strong> jongere generatie het<br />
werk hunner voorgangers voortzet<strong>te</strong>n en tot een groo<strong>te</strong> bloei<br />
brengen!<br />
Eén persoon viert op dien dag vooral feest. <strong>Het</strong> is <strong>de</strong><br />
Heer J. J. C. Ament, vroeger hoofd <strong>de</strong>r school <strong>te</strong> <strong>Tungelroy</strong>,<br />
thans Zuivelconsulent voor Limburg. Zoo wel <strong>de</strong> oprichting<br />
van <strong>de</strong> <strong>eers<strong>te</strong></strong> handkrachtfabriek, als ook van <strong>de</strong> Z. N. Z.<br />
is in hoofdzaak aan zijn ijverig streven <strong>te</strong> danken. Moge hij<br />
nog vele jaren me<strong>de</strong>werken tot <strong>de</strong>n groei en bloei van <strong>de</strong><br />
Zuivelindustrie in Limburg, voor geheel Ne<strong>de</strong>rland.