ISSO PUBLICATIE 61 - Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs ...

ISSO PUBLICATIE 61: Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor
woning ventilatiesystemen - kwaliteitsbewaking door MKK
Peter Op ’t Veld – Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs bv
Maar al te vaak wordt bij het optreden van installatietechnische problemen, of het nu gaat om
verwarming of om ventilatie, meteen verwezen naar de (gebrekkige) kwaliteit van het
installatiewerk c.q. de kwaliteit van de installateur. Dit is echter maar een deel van wat er
werkelijke aan de hand is. Vaak wordt de kiem van een probleem al gelegd met een verkeerde
vraagspecificatie waardoor de verwachtingen ten aanzien van de installaties niet
overeenkomen met de uiteindelijke specificaties en het ontwerp. Ook onvoldoende
communicatie tussen partijen, een gebrekkige procescoördinatie, logistiek of technische
advisering en uitwerking resulteren uiteindelijk in installaties die tot klachten leiden en niet
voldoen aan de verwachtingen van gebruikers en opdrachtgevers. De sleutel voor de oplossing
van dit probleem ligt in een integrale waarborging van de kwaliteit van het totale
voortbrengingsproces, beginnend bij de programmafase, tot en met de beheerfase. Een
instrument voor een project- en proceskwaliteitssysteem voor klimaatinstallaties is het
zogenaamde MKK: Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties.
Kwaliteitsbeheersing voor klimaat installaties
Mede door de steeds verder gaande eisen ten aanzien van de grenswaarden voor de EPC wordt er
meer en meer gekeken naar installatietechnische oplossingen om de beoogde energieprestatie te
halen. Hierbij wordt terecht niet alleen naar energetische aspecten gekeken maar ook naar de invloed
van installaties op het binnenmilieu, met name luchtkwaliteit, thermisch comfort en het akoestisch
milieu.
Ondanks het feit dat we allen overtuigd zijn van het belang van de kwaliteit van klimaatinstallaties en
de invloed van deze kwaliteit op de prestatie ten aanzien van energie-efficiëntie en het binnenmilieu
blijkt dat in de praktijk vaak een heel ander beeld naar voren komt. De uiteindelijke kwaliteit van
gerealiseerde installatietechnische concepten laat in de praktijk immers vaak te wensen over, zowel in
de woningbouw als in de utiliteitsbouw. Een even simpel als opvallend voorbeeld is een van de
uitkomsten van een recent uitgevoerd bewonersonderzoek naar de beleving van Laag Temperatuur
Verwarmingsinstallaties (LTV) in 408 woningen [4]. Ondanks het feit dat de bewoners unaniem positief
waren over de toepassing van LTV bleek dat er zich in liefst 45% van de woningen problemen en
(ernstige) storingen in de verwarmingsinstallaties voordeden gedurende de eerste twee jaar.
Opvallend was dat de meest robuuste techniek (HR ketel met LT radiatoren) zelfs nog hoger
“scoorde”: 48%. Een ander voorbeeld is het resultaat van de evaluatie van LTV demonstratieprojecten
in het kader van ISSO-projectgroep 147. Ondanks het feit dat hier sprake is van
demonstratieprojecten waarbij partijen op de hoogte zijn dat er metingen en zowel kwalitatieve als
kwantitatieve evaluaties plaatsvinden blijkt het merendeel van de projecten niet of nauwelijks
gedocumenteerd te zijn. Zelfs de meest simpele warmteverliesberekeningen bleken in veel gevallen
niet aanwezig te zijn!
Ook de kwaliteit van woningventilatiesystemen alsmede de algemene kwaliteit van ventilatie en
binnenmilieu in woningen wordt op dit moment kritisch gevolgd. De laatste aanscherping van de EPC
heeft er toe geleid dat nu ook nadrukkelijk gekeken wordt naar het beperken van ventilatieverliezen,
met name het beperken van luchtdoorlatendheid en toepassen van geavanceerde energie-efficiënte
ventilatiesystemen. Vooral het toepassen van gebalanceerde ventilatie met wtw heeft een grote vlucht
genomen: van een marktpercentage voor de nieuwbouw van nog geen 1% in 1996 naar een
marktpercentage van 20% dit jaar. Terecht wordt er kritisch gekeken naar de kwaliteit van deze
systemen.

Er is echter een krachtig instrument om de totale kwaliteit van technische installaties integraal te
waarborgen en te bewaken. Dit instrument voor een project- en proceskwaliteitssysteem voor
klimaatinstallaties is het zogenaamde MKK: Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties.
MKK
Het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK) is een instrument om de kwaliteit van het
totale voortbrengingsproces van klimaatinstallaties te bewaken [1,2]. Het bevat een beschrijving en
opsomming van alle operationele technieken en activiteiten welke nodig zijn om een klimaatinstallatie
van een bepaald vastgelegd kwaliteitsniveau te realiseren. Het begrip kwaliteitsniveau betekent in dit
kader dat de geleverde prestatie van de installatie overeenkomt met de gevraagde en exact
omschreven eisen en verwachtingen van de opdrachtgever, inclusief alle technische aspecten maar
ook zaken als tijdplanning, budgetteringen en organisatie. MKK legt hierbij de nadruk op het vermijden
van fouten en onvolkomenheden in alle fasen van het voortbrengingsproces, te beginnen bij de
programmafase en eindigend bij de beheerfase. Om uiteindelijk tot een goed eindproduct te komen
dienen alle activiteiten van alle individuele bouwpartners op elkaar te worden afgestemd. Men dient
zich hierbij te realiseren dat in alle fasen van het voortbrengingsproces verschillende activiteiten
worden uitgevoerd die uiteindelijk een invloed hebben op de kwaliteit van het eindproduct.
Bijvoorbeeld, indien een opdrachtgever niet in staat is om zijn wensen en verwachtingen kenbaar te
maken en te omschrijven in de programmafase leidt dit tot het risico dat een ontwerp wordt gemaakt in
de ontwerpfase en vervolgens wordt uitgewerkt en gematerialiseerd in de uitwerkingsfase dat
(achteraf) financieel niet haalbaar blijkt te zijn. Een specifieker voorbeeld, meer betrokken op
woningventilatie: indien in de programmafase geen duidelijke eisen zijn opgenomen voor
voorzieningen voor reiniging en onderhoud zullen deze voorzieningen in de verdere fases ook niet
worden meegenomen. Dit resulteert uiteindelijk in een ventilatiesysteem dat in de beheerfase niet of
moeilijk te onderhouden is.
Een belangrijk kenmerk én voordeel van de MKK structuur is dat hierin in principe alle fases van het
voortbrengingsproces worden gevolgd, gespecificeerd en uitgewerkt in een tiental beheersaspecten.
Dit zorgt er tevens voor dat een aantal strategische beslis- en controle momenten kunnen worden
ingebouwd om de kwaliteit gedurende het gehele proces te volgen en te toetsen. In feite is MKK niets
meer en niets minder dan een logische manier van vastleggen van alle mogelijke kwaliteitsaspecten
als functie van het voortbrengingsproces. De kwaliteit waarborging is herleid tot een tiental
beheersaspecten waaraan invulling gegeven kan worden in een vijftal te onderscheiden fasen in het
voortbrengingsproces. Dit leidt uiteindelijk tot een MKK matrix. Op de horizontale as zijn de te
onderscheiden fasen weergegeven. Op de verticale as worden de tien te onderscheiden
beheersaspecten weergegeven. De matrix ziet er dan als volgt uit:

eheersaspec
t
0 algemeen
1 organisatie
2
communicatie
3 eisen
4 middelen
5 inkoop
6 tijd
7 financiën
8 realisatie
9 ervaring
project fase
I programma II ontwerp III uitwerking IV realisatie V beheer
Beheersaspecten:
0. Algemeen Algemene omschrijving van
de doelstellingen,
uitgangspunten,
aandachtspunten en (interne)
randvoorwaarden
1. Organisatie Omschrijving van taken en
verantwoordelijkheden
2.
Communicatie
Vastleggen van
uitgangspunten en
voorwaarden voor een
efficiënte informatieuitwisseling
tussen de
betrokkenen
3. Eisen Inventarisatie van externe en
interne eisen, voorwaarden en
voorschriften
4. Middelen Opsomming van middelen ter
ondersteuning van de
realisering van de
doelstellingen en voortgang
van het proces,
berekeningsmethoden,
normen,
uitvoeringsprotocollen,
checklijsten,
meetinstrumenten, en
literatuurverwijzingen
5. Inkoop Inschakelen van externe
expertise
6. Tijd Bewaking van de
objectplanning en de
procesplanning
7. Financiën Bewaking van de
objectkosten
(investeringskosten,
exploitatiekosten) en de
proceskosten (advieskosten
e.d.)
8. Realisatie Vastlegging en omschrijving
van de input en output van de
op elkaar aansluitende fasen
9. Ervaringen Evaluatie van het
voortbrengingsproces van de
installatie aan het eind van de
betreffende fase in het proces
Project fasen:
I Programmafase
In de programmafase worden de eisen,
wensen en verwachtingen met betrekking tot
het ventilatiesysteem geïnventariseerd en
beperkende randvoorwaarden geformuleerd.
Van de keuze voor verschillende
ventilatiesystemen worden de consequenties
op hoofdlijnen zichtbaar gemaakt. Aan het eind
van de programmafase heeft de
opdrachtgever/architect /installatiedeskundige
voldoende informatie om een voorlopige
systeemkeuze te kunnen maken.
II Ontwerpfase
In de ontwerpfase worden op basis van de
voorlopige systeemkeuze de voorzieningen
voor de ventilatie van de woning door architect
en installatiedeskundige uitgewerkt. Er vindt
terugkoppeling met de uitgangspunten uit de

programmafase plaats. Aan het eind van de
ontwerpfase wordt een definitieve
systeemkeuze gemaakt.
III Uitwerking (besteksfase)
In de uitwerkingsfase wordt het
systeemontwerp tot in detail uitgewerkt
V Beheerfase
In de beheerfase wordt de woning/gebouw in
gebruik genomen. Onderhoudsvoorschriften en
instructie van bewoners zijn aspecten die in de
beheerfase van belang zijn.
IV Uitvoering
In de uitvoeringsfase wordt de installatie
gerealiseerd
Vanuit de hoofdcellen van de matrix kunnen verwijzingen volgen naar andere cellen. In deze cellen is
vervolgens weergegeven welke onderwerpen en deelonderwerpen worden behandeld. In aparte
specificatiebladen worden de (deel)onderwerpen verder uitgewerkt.
MKK MATRIX CEL INHOUD SPECIFICATIE BLAD
II.3-2
project fase
deelonderwer
specificatie
onder
-werp p
specificat
ie
blad
kenmer
k
I II III IV V
II.3-1
aspec
t
0
1
2
3 Il.3
4
5
6
7
8
9
II.3-2
II.3-3
MKK kan gebruikt worden om "fysieke" bouw- en voortbrengingsprocessen vast te leggen. Het kan
echter ook gebruikt worden voor het logisch opstellen en structureren van publicaties en richtlijnen.
Hierbij is het niet noodzakelijk om alle cellen van de matrix (direct) te vullen. Echter, alle informatie die
beschikbaar is kan vastgelegd en opgeslagen worden in een cel binnen de MKK structuur en
vervolgens verder worden uitgewerkt in specificatiebladen. Hierbij is het van belang dat nauwkeurig
wordt geanalyseerd op welke fase(s) en voor welke beheersaspect(en) deze informatie betrekking
heeft:
In “0 – Algemeen” worden de algemene doelstellingen voor elke fase omschreven. Dit betekent dat
ook uitgangspunten en randvoorwaarden dienen te worden omschreven.
In “1 – Organisatie” wordt een omschrijving en verdeling van taken en werkzaamheden omschreven
alsmede de individuele en collectieve verantwoordelijkheden. Organisatiestructuren zoals
procescertificatie en commissioning kunnen hierin omschreven worden. Ook alle activiteiten en
procedures die nodig zijn voor vergunningen, subsidieaanvragen en dergelijke kunnen hierin
vastgelegd worden.

In “2 – Communicatie” wordt de noodzakelijke informatie uitwisseling tussen de diverse (bouw)partijen
geregeld. Dit houdt tevens in het benodigde overleg, de doelstellingen hiervan alsmede het resultaat
van elk overleg. Tevens kunnen structuren, vergaderschema's en frequenties worden vastgelegd. Een
simpel voorbeeld: bij toepassing van vloerverwarming zal in de programmafase reeds overleg met de
architect en constructeur moeten plaatsvinden voor het vaststellen van de noodzakelijke
verdiepingshoogte.
In “3 – Eisen” worden alle interne en externe eisen vastgelegd. Bij publicaties en richtlijnen die
geschreven zijn in de MKK structuur zal in het algemeen veel aandacht aan dit beheersaspect
(alsmede aan beheersaspect "middelen") worden besteed. De basis wordt veelal gevormd door eisen
zoals die zijn vastgelegd in de (bouw)regelgeving of normen. Echter er kunnen ook verder gaande
eisen worden opgesteld, leidend tot een hoger kwaliteitsniveau. Belangrijk, vooral in de
programmafase is dat de consequenties van de eisen (met name basisniveau regelgeving versus
kwaliteitseisen) inzichtelijk worden gemaakt. Dat gebeurt voornamelijk in aspect middelen; hier
kunnen diverse modellen en systematieken worden gegeven voor een dergelijke toets.
In “4 – Middelen” worden alle noodzakelijke middelen en bepalingsmethoden gegeven. Dit kunnen
zijn reken-, meet- en bepalingsmethoden, beoordelingsinstrumenten, checklists uitvoeringsprotocols
etc. etc.. Soms kunnen deze in de betreffende specificatiebladen worden uitgewerkt. Vaak vinden ook
directe verwijzingen plaats naar andere publicaties en normen. Zo wordt bijvoorbeeld in ISSO
publicatie 50 met betrekking tot het maken van warmteverliesberekeningen direct doorverwezen naar
ISSO 51.
In “5 – Inkoop” wordt geregeld voor welke onderdelen externe expertise en ondersteuning dient te
worden ingeschakeld.
In “6 – Tijd” kunnen de afspraken met betrekking tot tijdsplanning en bewaking worden vastgelegd. Dit
is een aspect wat meer projectgebonden is en niet (of minder) wordt uitgewerkt bij publicaties.
Ook “7 – Financiën” is een aspect dat meer projectgebonden is en niet zo zeer van toepassing is op
publicatie en richtlijnen. Toch kunnen hier in generieke zin omschrijvingen worden gegeven.
Onder “8 – Realisatie” wordt vastgelegd welke specifieke documenten of producten er aan het einde
van een fase gerealiseerd moeten zijn. Zeker voor procescertificering is dit beheersaspect erg
belangrijk omdat hier eenduidig documenten en prestaties als output van een fase worden vastgelegd
die vervolgens weer dienen als input voor de verdere fases.
Onder “9 – Evaluatie” wordt de kwaliteitsbeheersing aan het eind van een fase geëvalueerd Het is een
instrument om ook proces- en projectsturing mee te doen. Zo kunnen planningen of overlegstructuren
worden bijgesteld indien dit nodig mocht zijn. Ook dit is vooral een projectgebonden beheersaspect.
ISSO publicatie 61
ISSO heeft de MKK structuur inmiddels volledig geïmplementeerd voor het opstellen van hun
publicaties. Dit heeft tot nu toe geresulteerd in twee publicaties met een meer generiek karakter op het
gebied van algemene ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor verwarming en ventilatie
voor woningen, de ISSO publicaties 50 en 61.
- ISSO 50: Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties met hoge
en/of lage temperaturen in woningen en woongebouwen
- ISSO 61: Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor ventilatiesystemen - variantenboek
woningventilatie.
Deze twee publicaties zijn de eerste twee die geheel in MKK structuur zijn geschreven. Daarnaast is
er een aantal meer specifieke publicaties die aansluiten op de twee generieke publicaties. In deze
publicaties is eveneens de MKK structuur aangehouden waarbij deze structuur vooral wordt gebruikt
om informatie logisch te ordenen en te plaatsen in het voorbrengingsproces. Waar nodig worden in
bijlagen uitgebreidere omschrijvingen gegeven
Voorbeelden hiervan zijn o.a. de volgende (nog in voorbereiding zijnde) publicaties:
ISSO 49: Vloer- en wandverwarming
ISSO 56: Inregelprocedures warmwaterverwarming

ISSO 58: Luchtverwarming
ISSO 62: Gebalanceerde ventilatie
ISSO publicatie 61 is grofweg te verdelen in drie delen:
- Het eerste deel omvat een opsomming van alle mogelijke kwaliteitsbeheersaspecten, uitgewerkt in
de MKK structuur
- Het tweede deel omvat een aantal uitgewerkte systeemvarianten voor verschillende woningen en
verschillende systemen
- Het derde deel omvat een aantal bijlagen waarin bepaalde aspecten verder worden uitgewerkt of
toegelicht onder andere standaard bestekteksten en uitgangspunten voor
weerstandsberekeningen.
MKK matrix van ISSO 61
In ISSO publicatie 61 zijn in het eerste gedeelte in een MKK matrix de volgende cellen ingevuld en
uitgewerkt:
project phase
beheersaspect I programma II ontwerp III uitwerking IV realisatie V beheer
0 algemeen I.0 II.0
1 organisatie
2
I.2 II.2 III.2
communicatie
3 eisen I.3 II.3 III.3 IV.3 V.3
4 middelen I.4 II.4 III.4 IV.4 V.4
5 inkoop
6 tijd
7 financien I.7
8 realisatie I.8 II.8 III.8
9 ervaring
PROGRAMMAFASE (I)
ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD
0 – ALGEMEEN
I.0-1
BOUWKUNDIG PROGRAMMA
VAN EISEN
RANDVOORWAARDEN I.0-2
2 – COMMUNICATIE
UITWISSELING INFORMATIE
3 – EISEN
I.2-1
COMFORTCRITERIA BINNENLUCHTKWALITEIT I.3-1
THERMISCH COMFORT I.3-2
GELUID VAN BUITEN
I.3-3
GELUID VAN INSTALLATIES I.3-4
PRESTATIECRITERIA ENERGIE I.3-5
GEBRUIKERS-ASPECTEN I.3-6
BETROUWBAARHEID
I.3-7
DUURZAAM BOUWEN
4 – MIDDELEN
LUCHTDICHTHEID
INDELING VENTILATIESYSTEMEN
VENTILATIEBALANS
I.3-8
I.4-1
I.4-2
I.4-3

VENTILATIE-OPENINGEN
GELUIDWERING GEVEL
ENERGIEPRESTATIE-
COËFFICIËNT
BEWONERSINVLOED
RELATIE KWALITEIT-
ONDERHOUD-
BETROUWBAARHEID
KOSTEN
7 – FINANCIEEL
KOSTEN
8 – REALISATIE
RAPPORTAGE
I.4-4
I.4-5
I.4-6
I.4-7
I.4-8
I.4-9
I.7-1
I.8-1
ONTWERPFASE (II)
ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD
0 – ALGEMEEN
RANDVOORWAARDEN
2 – COMMUNICATIE
UITWISSELING INFORMATIE
3 – EISEN
II.0-1
II.2-1
II.3-1
II.3-2
KWALITEIT TOEVOERLUCHT
COMFORTASPECTEN
VOORZIENINGEN
BRANDVEILIGHEID
II.3-3
VENTILATIE OVERIG VENTILATIE OVERIGE RUIMTEN II.3-4
SPUIVENTILATIE
II.3-5
LUCHTDICHTHEID
4 – MIDDELEN
II.3-6
DIMENSIONERING SYSTEEM CAPACITEIT II.4-1
KANALENONTWERP
II.4-2
WEERSTANDSBEREKENING II.4-3
OVERZICHT TYPEN UITVOERING II.4-4
VENTILATIESYSTEMEN
COMFORTASPECTEN VERDUNNINGSFACTOR II.4-5
VENTILATIEROOSTERS II.4-6
GELUID VAN INSTALLATIES II.4-7
OVERSPRAAK
II.4-8
GELUID VAN BUITEN
II.4-9
BRANDVEILIGHEID BRANDVEILIGHEID II.4-10
VENTILATIE OVERIG SPUIVENTILATIE II.4-11
LUCHTDICHTHEID LUCHTDICHTHEID II.4-12
ENERGIEGEBRUIK ENERGIEGEBRUIK II.4-13
OPSTELLINGSRUIMTE OPSTELLINGSRUIMTE II.4-14
8 – REALISATIE
RAPPORTAGE
UITWERKINGSFASE (III)
II.8-1
ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD
ALGEMEEN
RANDVOORWAARDEN III.0-1
COMMUNICATIE
UITWISSELING INFORMATIE III.2-1
EISEN
VENTILATOREN VENTILATOREN III.3-1

III.3-2
ENERGIEGEBRUIK
VENTILATOREN
VENTILATIEROOSTERS VENTILATIEROOSTERS III.3-3
KANALEN KANALEN III.3-4
REGELKLEPPEN
III.3-5
BRANDKLEPPEN
III.3-6
WTW-UNIT WTW-UNIT III.3-7
MIDDELEN
VENTILATOREN SELECTIE VENTILATOREN III.4-1
VENTILATIEROOSTERS SELECTIE GEVELROOSTERS III.4-2
SELECTIE WAND- EN
III.4-3
PLAFONDROOSTERS
KANALEN MATERIAALKEUZE KANALEN III.4-4
SELECTIE BRANDKLEPPEN III.4-5
WTW-UNIT SELECTIE WTW-UNIT III.4-6
BOUWKUNDIGE MAATREGELEN BOUWKUNDIGE MAATREGELEN III.4-7
TER BEPERKING VAN GELUID
VAN HET VENTILATIESYSTEEM
REALISATIE
BESTEK III.8-1
UITVOERINGSFASE (IV)
ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD
MIDDELEN
MONTAGEVOOSCHRIFTEN
MIDDELEN
MONTAGERICHTLIJNEN
INREGELPROCEDURES
BEHEERFASE (V)
IV.3-1
IV.4-1
IV.4-2
ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD
EISEN
GEBRUIK EN ONDERHOUD GEBRUIK V.3-1
ONDERHOUD
V.3-2
MIDDELEN
GEBRUIK EN ONDERHOUD BEDIENINGSVOORSCHRIFTEN V.4-1
ONDERHOUDSVOORSCHRIFTEN
V.4-2
Het ontwerpen en realiseren van ventilatiesystemen voor woningen is een proces waar steeds op
bepaalde momenten een terugkoppeling wordt gemaakt naar alle eerder geformuleerde eisen en
uitgangspunten. Op een dergelijke manier kan op een structurele wijze tot een optimalisatie worden
gekomen door gebruik te maken van de systematiek van het MKK. In figuur 1 is dit proces
schematisch weergegeven in een flowdiagram met daarbij verwijzingen naar onderwerpen en
bijbehorende specificatiebladen.

Figuur 1:
Ontwerp en relatieschema ventilatiesysteem
Bouwkundig
programma van eisen
Bouwkundige Luchtdichtheid I.2-1, I.4-1
uitgangspunten
Comfortcriteria Binnenluchtkwaliteit I.3-1, I4-2, I.4-3
p
Thermisch comfort r I.3-2, I.4-4 r
e
o
t Geluid l I.3-3, I.3-4, I.4-5 g
e a r
r Prestatiecriteria Energie t I.3-5, I.4-6 a
u i m
g Gebruikersaspecten e I.3-6, I.4-7 m
k
a
o Betrouwbaarheid I.3-7, I.4-8 f
p
a
p Duurzaam bouwen I.3-8 s
e
e
l Financiele criteria Kosten I.7-1, I.4-9 (I)
i
n
Voorlopige
g
systeemkeuze
toetsen
Principe
systeemkeuze
Vastleggen
uitgangspunten
Dimensionering Bepalen capaciteit II.4-1
systeem
Kanalenontwerp
II.4-2
Weerstandsberek. II.4-3 o
n
Keuze uitvoeringstype II.4-4 t
w
Comfortaspecten Kwaliteit toevoerlucht II.3-1, II.4-5 e
r
Comfortaspecten II.3-2, II.4-6 p
voorzieningen
f
a
Geluid II.4-7.II.4-8, II.4-9 s
e
(II)
Brandveiligheid
II.3-3, II.4-10
Ventilatie overig Ventilatie overige II.3-4
ruimten
Spuiventilatie
II.3-5, II.4-11
Luchtdichtheid
II.3-6, II.4-12
Energie Energiegebruik II.4-13
voorlopige systeemkeuze
voorlopig ontwerp
toetsen
Definitieve systeemkeuze
definitief ontwerp

Voorbeelden
Het tweede gedeelte van ISSO 61 omvat een aantal uitgewerkte voorbeelden van 4 woningtypen met
verschillende ventilatiesystemen:
• woningtype 1: tussenwoning
• woningtype 2: 2-onder-1 kap woning
• woningtype 3: villa
• woningtype 4: galerijflat
Van elk woningtype zijn de ventilatiesystemen A (natuurlijke toe- en afvoer), C (natuurlijke toevoer,
mechanische afvoer) en D (gebalanceerde ventilatie) uitgewerkt. Per systeem zijn gegeven:
• omschrijving van de woning
• ventilatiebalans
• ingevuld “beoordelingsblad”
• systeemontwerp
• weerstandsberekening (voor systeem C en D)
Beoordelingsbladen
Door het vergelijken van de beoordelingsbladen van de verschillende systemen van één woningtype
worden de voor- en nadelen van de verschillende systemen zichtbaar gemaakt.
De beoordelingsmethoden zijn in de MKK matrix terug te vinden onder het beheersaspect “4-
Middelen”. In de meeste gevallen is gebruik gemaakt van de beoordelingsmethodieken die zijn
ontwikkeld in het kader van IEA Annex 27 “Demonstration and Evaluation of Domestic Ventilation
Systems” [3] .
Ventilatiebalans
Voor elke variant is een ventilatiebalans opgesteld. Hierbij is in principe uitgegaan van een balans op
woningniveau. Het Bouwbesluit biedt de mogelijkheid om een ventilatiebalans per verblijfsgebied te
realiseren. Voor systeem C kan dit leiden tot een opzet waarbij het systeem wel per verblijfsgebied in
balans is, maar niet voor de gehele woning. Voor een woningtype is dit principe voor systeem C
uitgewerkt. In ISSO 61 wordt echter aanbevolen om altijd een balans op woningniveau te maken.
Conform het Bouwbesluit mag ook gebruik gemaakt worden van het zogenoemde krijtstreeprincipe,
waarbij gebruik gemaakt wordt van de eis dat minimaal 55% van het gebruiksoppervlak verblijfsgebied
dient te zijn. Vooral bij grote woningen is heeft dit invloed. Het krijtstreepprincipe is daarom verder
uitgewerkt voor een groter woningtype (type 3, de villa).
Kanalenontwerp en weerstandsberekening
In principe heeft een kanaalontwerp met ronde kanalen de voorkeur boven toepassing van
rechthoekige kanalen. Ronde kanalen worden meestal achter een verlaagd plafond, achter een
knieschot of soms in het zicht aangebracht. Voor instortsystemen worden meestal rechthoekige
kanalen of kleine (∅80) ronde kanalen toegepast. Combinaties van instortkanalen en niet-ingestorte
kanalen zijn ook mogelijk. In de voorbeelden worden verschillende varianten en oplossingen gegeven.
Voor de weerstandsberekeningen is uitgegaan van waarden die gemeten zijn door de gemeente
Rotterdam met betrekking tot de gehanteerde weerstand per onderdeel. In het derde gedeelte wordt in
een van de bijlagen gegevens met betrekking tot weerstanden van kanalen en vormstukken voor
woningventilatie gegeven. Voor situaties waarin deze niet voorziet zijn de waarden uit ISSO-publicatie
17 gehanteerd, of is geïnterpoleerd tussen de waarden uit bijlage III en ISSO-17
In onderstaande tabel is weergegeven welke voorbeelden in ISSO 61 zijn opgenomen.
Woningtype Variant
Ventilatiesysteem
A C D
1. Tussenwoning Basis 1A 1C 1D
Tussenwoning Met instortkanalen 1C var 1D var
2. 2-onder-1-kap Basis 2A 2C 2D
2-onder-1-kap Kanalen achter knieschot op
2D var
zolder
2-onder-1-kap Ventilatie-balans per
2C var
verblijfsgebied
3. Villa Basis 3A 3C 3D

Villa Toepassing krijtstreep-principe 3C var
4. Galerijflat Basis 4C 4D
Als voorbeeld van een uitwerking is een tussenwoning met systeem D (gebalanceerde ventilatie met
wtw) genomen.

Woningtype 1: Tussenwoning 1D

Programmafase
1D
Bouwkundige
randvoorwaarden(luchtdichtheid) I.0-
1
luchtdichtheidsklasse 2 vereist (goed
luchtdicht)
(zie SBR-200 voor uitvoering details)
Energie
I.3-4
Voor het realiseren van een epc= 1,0 zijn
(globaal) de volgende voorzieningen nodig:
• HR+ glas
• R c = 3,0 m 2 K/W
• HR -ketel (rendement 95%)
• WTW met rendement 90% en DC
ventilatoren
Betrouwbaarheid
I.3-6
Voor het bereiken van een voldoende
betrouwbaarheid (beoordeling) zijn het
volgende technische kwaliteit en
onderhoudsniveau vereist:
• technisch niveau: gemiddeld
• onderhoudsniveau: gemiddeld
Thermisch comfort
I.3-2
Bij HR WTW is het comfort altijd goed.
Inducerende eigenschappen van de roosters
minder kritisch.
Voorbeeld: Tussenwoning
Ventilatiesysteem D
Duurzaam Bouwen
I.3-7
Vaste maatregel:
• Beperk het ventilator vermogen t.b.v.
mechanische ventilatie
Variabele maatregel:
• Beperk het geluidniveau t.g.v. installaties
• Pas gebalanceerde ventilatie met
warmteterugwinning toe
• Gebruik energiebesparende maatregelen
• Maak voor ventilatoren gebruik van
toerenregeling
Geluid
I.3-3
Bewonersinvloed
I.3-5
Kosten
I.7-1
Bij een geluidbelasting op de gevel van 55 Aandachtspunten • De initiatiekosten zijn hoog.

dB(A) zijn (indicatief) geen extra
geluidisolerende voorzieningen nodig
Bij een geluidbelasting op de gevel van 65
dB(A) zijn de volgende voorzieningen
(indicatief) nodig:
• glasopbouw: 6 mm glas - 20 mm
luchtspouw - 10 mm glas
• systeem heeft meer onderhoud nodig
• “Lifestyle” van bewoners heeft weinig
invloed op binnenklimaat
• Kosten voor onderhoud van het
ventilatiesysteem zijn gemiddeld.
• De onderhoudskosten van het gebouw
t.g.v. het ventilatiesysteem zijn laag.
• Kosten voor energiegebruik zijn laag.
Aanbevolen maximaal toelaatbaar
geluidsniveau ten gevolge van de
ventilatieinstallatie: 25 dB(A)

Programmafase
1D
Bouwkundige randvoorwaarden
I.0-1
Binnenluchtkwaliteit
I.3-1
Kentallen
100,7
Gebruikoppervl 136,2
ak
41,0
50,2
Verliesoppervla 57,24
k
19,75
vloer
1,98
dak
24%
bruto
lichte
geveloppervlak 31,5
raamoppervlak 27,8
deuroppervlak
gevel
verblijfsgebied
bg
verblijfsgebied
1 e
m²
m²
m²
m²
m²
m²
m²
constructies
m 2
m 2
Ventilatieluchttoevoer
Verblijfsgebieden Eisen Bouwbesluit Avloer qv [dm3/s]
en verblijfsruimten qv [dm3/s]
Verblijfsgebied 1
0,9 x Avloer en ≥ 21, waarvan
≥ 50% direct van buiten 31,5 28,3
woonkamer/keuken ≥ 7 31,5 28,3
0,9 x Avloer, waarvan ≥ 50%
Verblijfsgebied 2 direct van buiten 27,8 25,0
slaapkamer 1 ≥ 7 9,0 8,1
slaapkamer 2 ≥ 7 12,0 10,8
slaapkamer 3 ≥ 7 6,8 7,0
Ventilatieluchtafvoer
Ruimte Eisen Bouwbesluit qv [dm3/s]
qv [dm3/s]
keuken ≥ 21 28,3
badruimte ≥ 14 14,0
toiletruimte ≥ 7 7,0
Ventilatiebalans
Ruimte toevoer herkomst afvoer naar
[dm3/s] ventilatielucht buiten [dm3/s]
VG 1 woonkamer/keuken 23,4 buiten 28,3
4,9 VG 2
VG 2 slaapkamer 1 8,1 buiten
VG 2 slaapkamer 2 10,8 buiten
VG 2 slaapkamer 3 7,0 buiten
badruimte VG 2 14,0
toiletruimte VG 2 7,0
totaal 49,3 buiten 49,3

Ontwerpfase (II)
1D

Toepassing
ISSO publicaties worden traditioneel vooral toegepast door installatieadviseurs, ontwerpers en
installateurs. Gezien de technisch georiënteerde inhoud van de ISSO-publicatie 61 (alsmede ook
ISSO publicatie 50) lijkt dit ook nu weer in eerste instantie de primaire doelgroep. Het
toepassingsgebied is echter breder. Met name voor opdrachtgevers zijn de opzet en doelstellingen
van de ISSO publicaties 50 en 61 van belang: de integrale toepassing van deze publicaties voor het
realiseren van verwarmingsinstallaties respectievelijk ventilatiesystemen geeft een garantie voor het
waarborgen en behalen van een nauwkeurig gedefinieerd kwaliteitsniveau. Daarnaast kan aan de
hand van ISSO publicatie 61 tot een weloverwogen beslissing worden gekomen voor een uiteindelijke
principekeuze van een ventilatiesysteem.
De voorbeelden en varianten uit het tweede gedeelte van de publicatie verschaffen de architect inzicht
in de bouwkundige consequenties van de keuze voor een bepaald ventilatiesysteem. Het is tevens
een hulpmiddel voor de architect om aan de hand van de voorbeelden te communiceren met de
opdrachtgever of de installatieadviseur of installateur.
Tot slot
Elke verandering en vernieuwing vraagt gewenning. Dit geldt zeker voor de implementatie van de
MKK structuur. Vele lezers van de ISSO-publicaties 50 en 61 zullen in eerste instantie niet direct een
gevoel van herkenning krijgen. Eén van de leden van ISSO contactgroep 41 (voor de begeleiding van
ISSO publicatie 50) riep eens vertwijfeld uit: dit is geen publicatie waar je verliefd op wordt! Op zich
een logische reactie als je gewend bent aan een wijze van rapporteren die uitgebreid beschrijvend op
de technische aspecten ingaat. Toch leert de ervaring dat als je eenmaal de MKK structuur gebruikt
dat dit een uiterst handig middel is om de grote hoeveelheden en verscheidenheden aan informatie op
een logische en structurele manier te rangschikken. Voor "liefhebbers" van installatietechniek bieden
met name de meer specifieke ISSO publicaties nog alle mogelijkheden om diep in de techniek te
duiken. De MKK structuur wordt daar vooral gebruikt om de plaats aan te duiden waar deze
informatie bruikbaar is en wordt bovendien in de MKK specificatiebladen nog eens samengevat. Via
verwijzingen kunnen in bijlage uitgebreid en diepgaand op technische aspecten worden ingegaan.
Volledige implementatie van de MKK structuur en gedachte, door ISSO en door VNI, is dan ook het
eerste krachtige antwoord op de vele kritische vragen die nu in de richting van de
installatiewereld worden gesteld in het kader van de steeds verder gaande eisen ten aanzien van
energie-efficiënte in relatie tot een gezond en comfortabel binnenmilieu.
Literatuur
1. Pepels, J.G.J., Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (MKK), Verwarming en Ventilatie
april 1996
2. SBR publicatie 347, Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties, 1996
3. Op 't Veld, P.J.M., de Gids, W.F., IEA Annex 27: Een objectieve beoordeling van
ventilatiesystemen voor woningen, Verwarming en Ventilatie juni 1999, september 1999,
november 1999
4. Silvester, S., de Vries, G. Bewonerservaringen Lage Temperatuursystemen, Rapport TUD, mei
2000