'Prima psychotherapie op tv'. Amerikaanse schrijver ... - Peeters, Bram

Prima
psychotherapie
op TV
Lorraine Bracco als
Dr. Jennifer Melfi
James Gandolfini als patiënt Anthony Soprano
Naast acht miljoen Amerikanen
raakte ook de psychiatrische
wereld verslaafd aan
The Sopranos. Psychiater Glen
Gabbard schreef The Psychology
of The Sopranos, waarin
hij Tony’s therapie grondig
analyseert. ‘Dr. Melfi is de
meest geloofwaardige psychoanalyticus
die ooit op tv
of in een film te zien was.’
Door Bram Peeters
De weergave van psychiatrie in Amerikaanse
films is doorgaans beschamend,
vindt Glen Gabbard, psychiater,
psychoanalyticus en professor aan het
Baylor College of Medicine in Houston, Texas.
Hij kan het weten. Terwijl vakgenoten hem
kennen van het standaardwerk Psychodynamic
Psychiatry In Clinical Practice, waardeert
een breder publiek hem vanwege zijn boek
Psychiatry and the Cinema, waarin hij beschrijft
hoe psychiaters in films worden afgeschilderd.
Ze komen er niet best van af.
‘Ten eerste heb je de therapeut als hansworst,’
legt Gabbard uit. ‘Dit is gebruikelijk in
Woody Allen-films en je ziet het ook in een
film als What About Bob waarin de therapeut
klaarblijkelijk gekker is dan de patiënt.
Een tweede stereotype is een variatie op de
waanzinnige wetenschapper, namelijk de
boosaardige psychiater, met in het bijzonder
Hannibal Lecter. Een derde is de onbevredigde
vrouwelijke psychiater die ondersteboven
raakt van haar knappe mannelijke patiënt,
zoals in Spellbound met Ingrid Bergman en
The Prince of Tides met Barbra Streisand.’
Er was slechts een korte ‘gouden eeuw’ van
Tom Wingo (Nick
Nolte) en psychiater
Susan Lowenstein
(Barbra Streisand) in
The Prince of Tides
Dr. Frederick Chilton (Anthony Heald) en Dr. Hannibal
Lecter (Anthony Hopkins) in The Silence of the Lambs
V

psychiaters op het
filmdoek, van 1957
tot 1963, volgens
Gabbard. ‘Hier zie
je zeker 22 geïdealiseerde
afspiegelingen
van psychiaters
als diepzinnige genezers
zoals de
films Psycho, Splendor
in the Grass,
Captian Newman
M.D. en Suddenly,
Last Summer. Deze
films komen uit een
tijd waarin psychoanalyse
de laatste
trend in Hollywood
was en producers
en acteurs in de rij
stonden om op de
bank te mogen
liggen.’
De slotsom is echter
treurig. ‘Na
meer dan vierhonderd
Amerikaanse
bioscoopfilms te
hebben gezien,
denk ik dat er nog
geen vijf zijn die in
aanmerking komen
voor een enigszins
accurate weergave
van psychotherapie.
Daarbij zitten Ordinary People, waarin
Judd Hirsch een redelijk effectieve therapeut
speelt, en Girl, Interrupted, waarin Vanessa
Redgrave als therapeut Winona Ryder behoorlijk
succesvol behandelt.’
Knuffelen
Gabbard heeft zich er bij neergelegd dat een
realistische weergave van zijn vak er niet in
zit. ‘Geen beroepsgroep is blij met hoe ze
wordt afgeschilderd in films, met een mogelijke
uitzondering van prostituees: de hoer
met het hart van goud is een zeer vriendelijk
b e e l d e n h b o
stereotype. Ik weet nog dat de auteur van Jurassic
Park, Michael Crichton, ooit de volle lading
kreeg op een wetenschappelijke bijeenkomst.
“Waarom schilder je wetenschap zo
af” vroegen de wetenschappers hem. “Die
man in Jurassic Park zorgt ervoor dat men ons
als idioten ziet.” Crichton zei: “Hé, ik probeer
alleen maar kaartjes voor een film te
verkopen”.’
Ook de Sopranos-regisseur heeft wat dat betreft
geen hoger doel. ‘Het programma hoeft
niets anders dan onderhoudend te zijn,’ aldus
David Chase in een interview. Gabbard: ‘Psychotherapie
op televisie en in films moet
vooral vermakelijk zijn. Als je een gemiddelde
sessie in mijn spreekkamer zou filmen, zou
een filmproducer zonder twijfel zeggen dat
dit het saaiste is wat hij ooit heeft gezien. Tegelijkertijd
kan psychotherapie heel handig
zijn als plottruc. Het is een manier om het publiek
inzicht te geven in de diepste gedachten
van de hoofdfiguur. Maar lang kun je de camera
er waarschijnlijk niet bij houden. Het is
te saai.’
Beeldvorming
Desalniettemin kampen psychiaters met de
gevolgen van de afspiegeling van hun vak. ‘Ik
vertel mijn studenten alert te zijn bij nieuwe
patiënten, zeker als het mannen zijn. Iemand
kan een heel verkeerd idee hebben van waarin
een vrouwelijke psychiater is
geïnteresseerd.’
Gabbard ziet dagelijks de consequenties van
kromme beeldvorming in zijn praktijk. ‘Toen
Ordinary People een grote kaskraker was in
1980, had ik een vrouw in mijn praktijk die
Judd Hirsch als therapeut had zien knuffelen
met Timothy Hutton en zich afvroeg of ik
haar wilde knuffelen, want het had Hutton
goed gedaan. Ik zei: dit is psychotherapie en
wij gebruiken hier woorden in plaats van
knuffels. Voor haar was de psychiater op het
witte doek goed en was ik in de spreekkamer
de slechte psychiater. Op verschillende manieren
creëren films en televisie onze
werkelijkheid.’
Toen Gabbard hoorde dat The Sopranos zou
Vier van de vijf scriptschrijvers
van The Sopranos zijn zelf in
therapie geweest
gaan over een maffiabaas die een vrouwelijke
psychiater bezoekt, zag hij de bui al hangen.
‘Ik dacht bij mezelf: hier gaan we weer. De
mooie psychiater zal verliefd worden op de
mannelijke patiënt, ze zal onprofessioneel
blijken en met hem in bed duiken. Ik was verbluft,
want dit gebeurde niet. Dr. Melfi behandelde
hoofdpersoon Tony Soprano warempel
op een behoorlijk effectieve manier, die echte
technieken benaderde.’
Misschien niet zo vreemd, aangezien vier van
de vijf scriptschrijvers van The Sopranos zelf
in therapie zijn geweest. De therapeute van
regisseur David Chase stond zelfs model voor
het personage Jennifer Melfi. Een rol bewust
gekozen door actrice Lorraine Bracco, die
oorspronkelijk gecast was als Tony’s vrouw.
Bracco krabbelde zelf net op na een depressie
die ze te boven kwam dankzij medicatie en
therapie, waarover ze uitgebreid vertelt in
haar autobiografie On the Couch.
Gabbard: ‘Al voordat ik dit wist, was het voor
mij duidelijk dat de serie was geschreven met
insider-kennis. Het programma werd daardoor
erg overtuigend. Ik wist direct dat ik dit
kon gebruiken in mijn lessen, omdat het zo
dicht komt bij wat er daadwerkelijk gebeurt
in therapie. Ik raakte verslaafd vanaf de eerste
sessie, ehm aflevering.’
Antisociaal
Vanaf seizoen 1 discussieerde Gabbard met
vier vakgenoten over de afleveringen op het
online magazine Slate.com. ‘We spraken over
van alles: van de therapeutische techniek tot
de lengte van Dr. Melfi’s rok en de diagnose
van Tony Soprano.’
Bij veel kijkers ontstond al snel het idee dat
alfamannetje Tony verdacht veel weg heeft
van een psychopaat. Gabbard denkt daar anders
over. ‘Hij houdt van zijn kinderen, is loyaal
aan zijn maffiafamilie en is dus in staat
Dr. Constance Peterson
(Ingrid Bergman) en patiënt
Dr. Edwards (Gregory Peck)
in Spellbound
Psychiater Leo Marvin (Richard Dreyfuss) met patiënt
Bob Wiley (Bill Murray) in What About Bob
Catherine Holly
(Liz Taylor) en Dr.
Cukrowicz (Montgomery
Clift) in Suddenly
Last Summer
f i l m b e e l d e n v p r o - a r c h i e f
V

Glen Gabbard: ‘Psychotherapie
op televisie en in films
moet vooral vermakelijk zijn’
om liefde en loyaliteit te combineren met
moorddadig, crimineel gedrag. Ik noem dat
een verticale splitsing in zijn persoonlijkheid.
Dat zie je vaak in ernstige persoonlijkheidsstoornissen,
maar dat maakt hem beter behandelbaar
dan wanneer hij simpelweg een psychopaat
zou zijn. De bijkomende depressie en
de paniekaanvallen zijn ongebruikelijk, maar
wel goede tekenen; het wekt de suggestie dat
hij behandelbaar is.’
Op Slate.com leverde dit veel voer voor discussie
op. Was de therapie effectief of was het tijdverspilling
Moest Dr. Melfi Tony Soprano
überhaupt wel in behandeling nemen, gezien
zijn antisociale persoonlijkheid Gabbard
dacht aanvankelijk van wel. ‘Omdat hij vooruit
leek te gaan. In plaats van de pedofiele coach
te vermoorden, besluit hij het aan de politie
over te laten. Hij beseft ook dat de gelukzalige
staat waarin zijn maîtresse hem brengt, een
vervanging is van de relatie met zijn moeder.
Hij lijkt dus inzicht te krijgen. Na het derde
seizoen wordt hij echter steeds donkerder.
Zeker gaandeweg het zesde seizoen, dat hier in
Amerika al is uitgezonden, realiseerde ik me
dat deze therapie verspilling is. Er is een
sprankje hoop, maar meer ook niet.’
b ay l o r c o l l e g e o f m e d i c i n e
Celebrity bad boy
Gabbard prijst Dr. Melfi dat ze blijft proberen
Tony de verbinding te laten zien tussen de relatie
met zijn moeder en wat er in zijn leven
gebeurt. Haar zwakte ‘Hij wond haar op. Hij
was haar celebrity bad boy patient. Er is de cineastische
mythologie van de aantrekkelijke
vrouw die opgewonden raakt van de charmante
slechterik. Je dacht ieder moment dat ze met
hem wilde slapen en dat creëerde veel dramatische
spanning.’
Niet ondanks, maar juist mede daarom ontving
Lorraine Bracco alias Dr. Melfi een onderscheiding
van de American Psychoanalytic Association
voor de meest geloofwaardige psychoanalyticus
die op tv of in een film te zien
was. Het was Gabbard die haar de award uitreikte.
‘Dat Dr. Melfi opgewonden raakte was
juist erg typisch en zeer realistisch. Veel vrouwelijke
therapeuten raken opgewonden van
hun boevenpatiënten. Het is een veelvoorkomend
thema in het echte leven.’
En hoe realistisch is Tony Soprano ‘Het is een
zeer overtuigende afspiegeling van een maffiabaas,
maar minder overtuigend is dat hij zes
jaar lang in therapie blijft. Dat is te vergezocht.
In de praktijk zou zo iemand niet op komen
dagen, of het niet lang volhouden. Iemand
met een antisociale persoonlijkheidsstoornis
heeft geen inzicht in zijn ziektebeeld.’
Tegen stigma
De serie is inmiddels afgelopen op de Amerikaanse
televisie en hoewel Gabbard nog aan
het afkicken is, werken de effecten van The Sopranos
nog steeds na in Amerikaanse spreekkamers.
‘Nog steeds zie je overal mannen voor
het eerst naar een psychiater stappen. “Want
als een grote stoere gozer als Tony het kan, dan
kan ik het ook”. Het is niet meer zwak om naar
een psychiater te gaan. Op deze manier kunnen
weergaven op televisie het vak ook helpen.
Het brengt mensen naar onze spreekkamer.’
In het tijdschrift van de American Psychiatric
Association schreef een psychiater: ‘Ik durf te
beweren dat door het publiek voor te lichten
over angststoornissen en antisociale persoonlijkheidsstoornissen,
door te onthullen wat er
achter de gesloten deuren van de psychiater
gebeurt en door te definiëren wat een psychiater
is, The Sopranos meer tegen het stigma van
geestesziekten heeft gedaan dan iedere voorlichting
van onze eigen beroepsorganisatie.’
Ook al betekent dit dat behandelaars met regelmaat
van hun patiënten te horen krijgen
dat ze liever Dr. Melfi zouden hebben. Gabbard:
‘Er zijn ontelbaar veel anekdotes van collega’s
die wordt verweten minder goed te zijn
dan Dr. Melfi. De therapie in The Sopranos
wordt in sessies over het hele land besproken.’
Gabbards boek The Psychology of the Sopranos
begint met een voorbeeld van een vrouwelijke
psychiater die op krukken de spreekkamer in
loopt. De patiënt kijkt met zorg naar haar
been in het gips. ‘Zou u wel hier moeten zijn’
vraagt ze haar therapeut. Deze antwoordt: ‘Ik
voel me beter als ik aan het werk ben’. Na een
korte stilte vraagt de patiënt: ‘U bedoelt, net
zoals Dr. Melfi’
Glen O. Gabbard: The Psychology of The Sopranos –
Love, Death, Desire, and Betrayal in America’s Favorite
Gangster Family
The Sopranos
(zesde seizoen, dubbele afleveringen:)
> Zaterdag, NED 3, 22.15-0.00 uur
E
r is in Nederlandse kranten over geschreven
maar niet zo uitvoerig als David
Grann heeft gedaan in The New Yorker.
Ik heb het over Krystian Bala, een Poolse
schrijver die een boek heeft geschreven
waarmee hij de moord die hij had gepleegd
verraadde.
In Nederlandse kranten werd verwezen
naar het geval Klinkhamer. Hoewel Klinkhamer
een boek schreef over de moord die
hij pleegde, was het niet de literatuur die
hem de das om deed.
Bala (1974) studeerde filosofie aan de universiteit
van Wrocław en schreef een roman,
Amok, die niet of slecht besproken
werd in de Poolse pers. In de roman pleegt
een verveelde intellectueel een moord zonder
reden.
Een Poolse agent, Wroblewski, ontdekt een
overeenkomst tussen de roman en de nooit
opgehelderde moord op de zakenman
Dariusz Janiszewski. Later komt hij erachter
dat de mobiele telefoon van Janiszewski op
het internet verkocht is door ene ChrisB[7]
– achter deze naam gaat Bala schuil.
Bala wordt veroordeeld tot vijfentwintig
jaar, maar na een hoger beroep is dit vonnis
afgewezen. Een tweede proces tegen Bala
zal dit voorjaar beginnen.
Intussen zit Bala in de gevangenis, waar hij
bezig is aan zijn tweede roman die, zegt hij,
een nog grotere sensatie zal worden dan
Amok.
Inderdaad werd Amok na Bala’s arrestatie
een kleine sensatie in Polen.
Veel mensen schrijven over hun eigen leven.
Op zichzelf is daar niets mis mee, maar
vaak is dan alles gezegd. Ook zijn sommige
levens niet zo interessant om over te
schrijven.
In Bala’s geval lijkt mij de moord eerder uit
zijn romankunst voort te komen dan omgekeerd.
(Ik geloof dat Bala schuldig is.)
Vermoedelijk meende Bala dat niet alleen
de romankunst een proeftuin is, maar ook
de werkelijkheid.
In de rechtszaal vroeg de weduwe van Janiszewski
het publiek om Bala als moordenaar
te zien, niet als kunstenaar.
Een moord betekent niet per definitie dat
het kunstwerk van de moordenaar waardeloos
is. (Achterberg)
Maar Bala’s tekst zelf schijnt niet veel soeps
te zijn. Het is de moord die de tekst bijzonder
maakt.
Ik vrees dat Bala gebruik heeft gemaakt van
een snelle weg naar roem die aan populariteit
lijkt te winnen: moord. Of: moorden.
10 V