Check-up - maart 2012 - AZ Sint-Maarten

A
Checkup
met AZ Sint-Maarten
Informatie voor zorgverstrekkers uit de regio maart 2012
2 - 4
Valkliniek
5
Nieuwe behandeling
handaandoening
6 - 7
Triage op spoed
8 - 9
Patiëntveiligheid
10 - 11
Prikkelbare Darm
Syndroom
12 - 13
Memisa
14
Nieuwe MUG
15
Obesitaskliniek
16
Wetenschappelijke
publicaties
Valkliniek... meer
dan stappen alleen
en verder
Kort nieuws
CMYK
Grijs = 0 - 0 - 0 - 45

Valkliniek...
meer dan stappen alleen
Ganganalyse via GAITRite-systeem
Bekijk ook het filmpje van de valkliniek op www.azsintmaarten.be > Patiënten > Raadplegingen > Disciplines > Valkliniek
Vallen is een belangrijke oorzaak van morbiditeit en mortaliteit bij ouderen.
Meestal is de oorzaak multifactorieel. Daarnaast kan valangst het valrisico nog
versterken of aanleiding geven tot depressie en sociale isolatie. Vroegherkenning
van mobiliteitsproblemen en gevaarlijke thuissituaties bij ouderen is dan ook een
groeiende opdracht in de zorg voor onze vergrijzende bevolking.
De valkliniek AZ Sint-Maarten heeft in dit kader een project opgestart om de detectie
van valrisico te optimaliseren. Er wordt gebruik gemaakt van de evidence
based methoden voor screening, aangevuld met een wetenschappelijk onderbouwde
ganganalyse methode met behulp van een GAITRite-systeem.
Vallen, syncope en gangstoornissen zijn
geen normale gevolgen van veroudering.
Zij komen echter meer voor op hogere
leeftijd. Bij 60-plussers wordt meer dan
70% van de totale medische kosten door
ziekenhuisopname, revalidatie en eventueel
opname in een woonzorgcentrum veroorzaakt
door accidentele val. Meestal is
een heupfractuur het gevolg. Het is dus
belangrijk om de risicogroep te kunnen
omschrijven, gevaren en voortekens van
valrisico te herkennen, het probleem multifactorieel
te gaan evalueren en op deze
verschillende facetten te interveniëren,
gekoppeld aan een overzichtelijke verslaggeving
aan de behandelende huisarts.
Onderzoek en werking
In de valkliniek worden de valrisico’s door
een multidisciplinair team onderzocht.
Men kijkt naar het gangpatroon en het
evenwicht. De risicofactoren die aanleiding
kunnen geven tot meer vallen worden
afgetoetst. Al deze onderzoeken kunnen
ambulant gebeuren in één dag.
De onderzoeken bieden het team inzicht
in de functionaliteit en de invloeden van
het functioneren op het dagelijks leven.
Het doel is tweeledig: primaire preventie
door onderzoek bij mensen met een mogelijk
risico op vallen en secundaire preventie
door onderzoek en behandeling
van bejaarden die al eens gevallen zijn de
laatste 12 maanden.
Het gangpatroon wordt
opgebouwd uit:
• de wijze waarop de voeten
geplaatst worden
• de snelheid en de vloeiendheid
van deze beweging
• de beweging van het zwaartepunt
(center of mass)
• verplaatsing van het drukvlak
(center of pressure)
• de soepelheid van het bovenlichaam.
De gangkarakteristieken
veranderen met:
• de leeftijd
• door onderliggende pathologie
(Alzheimer patiënten en
Parkinsonziekte)
2

Wie komt in aanmerking
• Personen met verhoogd valrisico door
eerder valpartij tijdens de laatste 12
maanden.
• Patiënt met klachten rond evenwicht
en stabiliteit.
• Mobiliteits-/evenwichtsstoornissen
• Polymedicatie /Polypathologie
• Orthostatisme (bloeddrukdaling bij
rechtkomen), duizeligheid
• Visusproblemen - gehoorproblemen
• Neurologische problemen (geheugenperifere
neurodegeneratieve aandoeningen
- Parkinsonziekte - MS -
Huntingtonziekte - herseninfarct)
• Sarcopenie (spierverlies-spierzwakte),
ondervoeding, vermagering,
osteoporose
• Patiënt met valangst
Praktisch verloop
Tijdens een raadpleging bij de (internist-)geriater
gebeurt er een medische
evaluatie gericht op de mogelijke oorzaak
van de gang- of valproblematiek:
• Voorgeschiedenis
• Omstandigheden van de val
• Voorafgaande symptomen
• Medicatie
• Voedingsstatus
• Osteoporoserisico
• Ganganalyse
De verpleegkundige richt zich vooral op
het screenen van de risicofactoren:
• Visusstoornissen
• Gehoorsproblemen
• Urine-incontinentie
• Orthostatische hypotensie (tilttest)
• Voedingstoestand
(labo- vitamine - eiwit status)
• Sarcopenie (knijpkracht- BIA -DEXA)
De ergotherapeut evalueert het gedrag
en de woon-en leefomgeving:
• ADL
• Cognitie
• Depressie
• Valangst
• Externe risicofactoren
• Er wordt gebruik gemaakt van CS-PFP
10 om de dagelijks handelingen naar
valrisico te evalueren
Cognitieve oppuntstelling wordt verder uitgewerkt
indien screening duidelijke problemen
in die richting aangeeft.
De kinesist spoort eventuele mobiliteitsen
evenwichtsstoornissen op:
• Tinetti
• Balanstest
• Timed up and go
De eventueel aanvullende onderzoeken
(beeldvorming, neurologische oppuntstelling
EMG-EEG, NKO en cardiologische
oppuntstelling) worden vanuit onze dienst
gecoördineerd om alle resultaten binnen 1
dag te kunnen verkrijgen.
Behandeling
Het doel van de behandeling is het verhogen
van zelfstandige functionaliteit, mobiliteit
en gangzekerheid.
Behandelingen:
• Medicatieaanpassing, voedingsadvies,
onderliggende pathologie behandelen.
• Gang- en balanstraining (via ambulante
dienst fysiotherapie of een behandelingsschema
overgedragen aan een kinesist
naar keuze).
• Geheugentraining voor concentratie en
dubbeltaak oefeningen
• Aanpassing thuiszorgomgeving via ergotherapeutisch
huisbezoek en organiseren
van de thuishulp door de sociaal verpleegkundige
Multi-tasken anno 2012
Stappen is een complexe motorische taak
die normaal eerder automatisch uitgevoerd
wordt. Wanneer we ouder worden
neemt dit automatisme geleidelijk af. Ouderen
gaan zich meer op het stappen
moeten focussen waardoor ze minder
aandachtsreserve hebben voor andere taken.
‘Multi-taksen’ (meerdere fysische en
cognitieve opdrachten samen doen) wordt
Ganganalyse via GAITRite
Via een ‘GAITRite - electronic
walkway‘ (druksensortapijt met ganganalyse
systeem) tekenen we de
gangkarakteristieken (gangsnelheid,
pasbreedte, pasvaribiliteit, staplengte,
drukverdeling ed..) op. Die kenmerken
kunnen de gangafwijkingen
en de tekorten tijdens een dubbeltaak
weergeven.
De gegevens (meetresultaten en
beelden) van de gangmat blijven opgeslagen
in een computersysteem
waardoor zij op elk moment terug
kunnen bekeken worden door artsen
en therapeuten. Zij stellen de
diagnose en schrijven een behandelingsplan
uit. Via een nieuwe registratie,
na het doorlopen van een behandelingsplan,
kan met een
vergelijkend computer-algoritme de
evolutie bekeken worden.
lees verder op blz. 4
3

vervolg van blz. 3
moeilijker. Hierdoor gaan patiënten een
verstoord gangpatroon vertonen wanneer
ze een mentale taak uitvoeren en de aandachtsreserve
te klein geworden is. Zij
kunnen ook verminderde aandacht hebben
tijdens het verplaatsen. Ze gaan in
extremis stoppen met stappen tijdens het
denken en stoppen met denken tijdens het
stappen (stop walking while talking). Dit
verhoogd de valrisico’s. Andere risicofactoren
zullen een rol gaan spelen in het
‘multi-tasken’ waardoor de fysische bescherming
verzwakt. Sarcopenie (verminderde
spierkracht), frailty (kwetsbaarheid)
en combinaties met polyfarmacie zullen
stress veroorzaken en hierdoor het uitvoeren
van meervoudige opdrachten nog bemoeilijken.
Ganganalyse zal hierdoor ook
ondersteunende informatie bieden bij het
onderzoek naar dementie in de geheugenkliniek.
Gangdynamica en GAITRite
Vallen gebeurt meestal tijdens een dynamisch
moment. Daarom is het ook zinvol
om ganginstabiliteit van stap tot stap te
meten in een beweging en niet tijdens een
statische test. Sensitieve markers en
kwantitatieve metingen zijn dan ook belangrijke
wapens. Via een ‘GAITRite -
electronic walkway‘ (druksensortapijt met
ganganalyse systeem) tekenen we de
gangkarakteristieken (gangsnelheid, pasbreedte,
pasvaribiliteit, staplengte, drukverdeling
ed..) op. Die kenmerken kunnen
de gangafwijkingen en de tekorten tijdens
een dubbeltaak weergeven. Studies toonden
aan dat deze parameters een predictieve
waarde hebben voor valrisico. Deze
veranderingen kunnen in sommige gevallen
eerder discreet zijn en daardoor niet
steeds klinisch met het blote oog waarneembaar
zijn. Via de GAITRite kunnen
we de spatiotemporele veranderingen van
de gang tijdens dubbeltaak opdrachten
analyseren. Deze risicoparameters worden
hierdoor zichtbaar voor de onderzoeker.
Praktische info
voor de patiënt
We raden de patiënt aan:
- gemakkelijke kleding te dragen
- aangepast schoeisel te dragen
(geen hoge hakken, goed
passend, achteraan dicht)
- eventueel het eigen hulpmiddel
mee te brengen (stok, …)
- medicatielijst mee te brengen
- SIS-kaart + identiteitskaart
mee te brengen
Contact
Onderzoek kan ambulant via
verwijzing van de huisarts of intern
via verwijzing door een ziekenhuisarts
aangevraagd worden.
dr. A.M. De Cock - geriater
Geriatrisch dagziekenhuis
Campus Zwartzustersvest,
Zwartzustersvest 47, 2800 Mechelen
geriatrischdagziekenhuis@emmaus.be
tel. 015 29 63 02
Kort nieuws
Inschrijvingen
vrije raadpleging
De inschrijvingen voor vrije raadpleging
starten voortaan 30 minuten
vóór de eigenlijke start van de raadpleging.
Patiënten kunnen dus ten
vroegste een half uur voordien een
ticket nemen aan de wachtrijkiosk.
Kort nieuws
Inschrijvingen patiënten
oncologisch dagziekenhuis
Het inschrijvingstraject van oncologische
dagziekenhuispatiënten is
aangepast. Nog enkel op de 1ste
dag van hun behandeling (opstart)
moeten deze patiënten zich laten inschrijven
via de inschrijvingsdesks
in de hal van het ziekenhuis. Ze nemen
een ticket en kiezen daarbij de
wachtrij ‘opname zonder overnachting’.
Vanaf dag 2 van hun behandeling
kunnen zij onmiddellijk terecht
op de afdeling. De afdeling zelf zal
de nodige kamerkeuzeformulieren
laten ondertekenen en het patiëntidentificatiebandje
aanbrengen na
controle van de identiteit.
4

Injectie kan chirurgische ingreep
bij handaandoening vermijden
Ziekte van Dupuytren
Vele duizenden Belgen lijden aan de ziekte van Dupuytren. Een goedaardige weefselvorming
van koorden en knobbels in de handpalm en de vingers geven aanleiding
tot gekromde vingers. Vele patiënten merken dit pas laattijdig op omdat er in
de beginfase weinig hinder bestaat en deze ziekte ook geen pijn veroorzaakt. Later
gaan de vingers meer krom staan en treedt er functieverlies op bij dagdagelijkse
handelingen: iemand een hand geven, zichzelf wassen, dingen vasthouden,
typen, een winterse handschoen dragen, sport beoefenen... Voor hen is er goed
nieuws. Via een nieuwe en revolutionaire behandeling wordt een natuurlijk afgeleid
product van een bacterie ingespoten. De vingers kunnen nadien zonder heelkundige
ingreep weer recht gezet worden. Geen langdurige wondverzorging
meer nodig, de revalidatie is veel korter en de patiënt heeft zijn mobiliteit quasi
meteen terug.
Huidige behandeling:
heelkundig ingreep
Pas vanaf het ogenblik dat de patiënt zijn
handpalm niet meer plat op de tafel kan
leggen zal de handchirurg de indicatie stellen
voor een behandeling. Indien men te
vroeg ingrijpt, wordt het ontstaan van
andere knobbels op andere plaatsen in
de handpalm versneld. Tot op heden
was een operatie de enige
goede optie voor de patiënt om
het dupuytrenweefsel te verwijderen.
Na dergelijke operaties heeft de patient
weken wondverzorging nodig en moet
hij een revalidatieschema volgen. Het aantal
operaties in ons land schommelt rond
de 3600.
Nieuwe behandeling zonder
heelkundig ingreep
Een revolutie voor de behandeling van
deze ziekte heeft zich nu aangekondigd.
Uit een bacterie - de clostridiumbacterie -
werd een werkzame stof geïsoleerd, een
collagenase. Dit enzyme lost bepaalde
types collageen op. De dupuytrenkoorden
zijn nu juist samengesteld uit dit collageentype.
Het enzyme wordt via een injectie
in de handpalm losgelaten op de
weefsel. Spijtig genoeg komen niet alle
dupuytrenpatienten hiervoor in aanmerking.
De stof is enkel efficiënt bij belangrijke
koordvorming, niet bij dupuytrenknobbels.
Deze zijn anders samengesteld.
Het is de handchirurg, die moet beoordelen
welke patient al dan niet in aanmerking
komt voor de injectietechniek. Het
voordeel van de injectietechniek is minder
wondzorg en sneller hernemen van de
dagelijkse werkzaamheden. Een revalidatie
met kine en spalken is echter dezelfde
als na een operatie. Van de 3600 operaties,
die nu worden uitgevoerd, zouden
een 1000-tal in aanmerking komen voor
deze techniek.
Contact
Surf naar de website van
handchirurgie van het
AZ Sint-Maarten via www.azsintmaarten.be/handchirurgie
dr. Ludo Coenen - handchirurg
centraal medisch secretariaat
campus Leopoldstraat:
- info: 015 40 95 76
- afspraak: 015 40 95 75
5

Triage op de spoedgevallendienst
Manchester Triage Systeem
Op onze spoeddiensten in Mechelen en Duffel komen een honderdtal patiënten
per dag binnen, met de meest diverse pathologie, met de meest summiere tot
uitgebreide vragen en met de meest uiteenlopende graden van urgentie. Zoals op
elke spoedgevallendienst melden vele patiënten zich aan zonder doorverwijzing
en hebben ze vaak klachten die eigenlijk niet op een spoedgevallendienst thuishoren.
Om er voor te zorgen dat toch elke patiënt adequaat verzorgd wordt en
urgenties voorrang krijgen, is een goed triagesysteem een must. Zowel voor de
patiënt, als voor de verpleegkundigen én de artsen. Want zoals we allemaal weten
zal de ziekste patiënt het minst lawaai maken.
Contact
dr. Karolina Kindt
Diensthoofd urgentiegeneeskunde
Spoed campus Leopoldstraat
015 40 97 14
Spoed campus Rooienberg
015 30 30 29
Wat is triage
Triage is het formele proces van classificeren
van patiënten naar de mate waarin
het leven of de ledematen worden bedreigd
of symptomen verlicht moeten worden.
Dit gebeurt bij aankomst van de patiënten
op de spoedgevallendienst. De
classificatie heeft als doel dat de patiënten
het meest geschikte vervolgtraject
doorlopen binnen de vereiste mate van
urgentie.
Op de spoedgevallendienst van het AZ
Sint-Maarten wordt het Manchester triagesysteem
gebruikt, gebaseerd op symptomen
en aanmeldingsklachten. Met dit
systeem krijgt elke patiënt binnen de 10
minuten de juiste urgentiecategorie en
wordt binnen de afgesproken termijn gezien
door de spoedarts. Bovendien kan
de patiënt op heel korte termijn zijn verhaal
doen, de eerste meest noodzakelijk
hulp krijgen en geïnformeerd worden over
het verdere traject.
De triage gebeurt door een verpleegkundige
met de bijzondere beroepstitel
spoedgevallenzorg. Op elk moment van
de dag is er één verpleegkundige die instaat
voor de triage en de coördinatie van
de patiënten op spoed. Deze verpleegkundige
is ook het centrale aanspreekpunt
en is ook steeds beschikbaar voor
hertriage. Het spreekt voor zich dat deze
taak arbeidsintensief is en een grote
graad aan multitasken en empathie inhoudt.
Hoe gebeurt triage concreet
in het AZ Sint-Maarten
De patiënt meldt zich aan op de spoedgevallendienst
van het AZ Sint-Maarten en
wordt ingeschreven door de administratieve
kracht.
Binnen 10 minuten na binnenkomst op de
spoedgevallendienst wordt een triagegesprek
met de patiënt gestart in de triagebox
door de triageverpleegkundige. Binnen
dit gesprek krijgt de patiënt informatie
over de urgentiecategorie, de te verwachten
wachttijd, eventuele hertriage en hoe
de wachttijd benut wordt. Men dient de
eerste zorg toe (wondzorg, pijnstilling volgens
standing order).
Afhankelijk van de urgentiegraad wordt
de patiënt in een behandelbox geplaatst
(waarna het zorgproces wordt ingezet) of
terug naar de wachtkamer verwezen.
De triageverpleegkundige stelt de spoedarts
op de hoogte van de urgentieclassificatie.
Deze verschijnt ook op het digitale
beeld van de behandelboxen in de dispatchruimte.
Wanneer er plaats vrij is wordt de langst
wachtende patiënt in de wachtzaal in een
behandelbox geplaatst.
Hertriage gebeurt wanneer de toestand
van de patiënt achteruit gaat waardoor hij
niet langer kan wachten, of wanneer de
maximale wachttijd zou worden over-
6

Aankomst patiënt
Registratie door
receptionist
Triagegesprek
Urgentiecategorie
Patiënt in wachtzaal
Verslechtering toestand
verstrijken wachttijd
schreden. Dit laatste komt in de praktijk
echter enkel voor wanneer het MIP (Medisch
Interventie Plan) werd afgekondigd
en de spoeddienst wordt ingezet voor de
opvang van slachtoffers van een ramp.
Eens de patiënt in de behandelbox aanwezig
is, komt de spoedarts de patiënt
behandelen. Bij verwezen patiënten wordt
uiteraard contact opgenomen met de desbetreffende
ziekenhuisspecialist. Een opname
wordt steeds in overleg met die
specialist geregeld, ambulante afhandeling
kan door de spoedarts zelf worden
gedaan.
Speciale aandacht is er voor kinderen,
patiënten die met de ziekenwagen gebracht
worden en immobiele patiënten.
Omdat pediatrische urgenties moeilijker
in te schatten zijn worden kinderen steeds
onmiddellijk getrieerd en met voorrang in
de pediatriebox geplaatst. Ook immobiele
patiënten of patiënten die op een brancard
worden binnengebracht, worden met
voorrang behandeld. Ze worden zo snel
mogelijk op een spoedbrancard naar een
behandelbox gebracht.
Patiënt in behandelkamer
Hertriage
Starten zorgtraject
Manchester Triage Systeem
Het Manchester Triage Systeem werkt niet met medische diagnosen, maar
gaat uit van de klachten van patiënten zoals hoofdpijn, buikpijn of een val van een
hoogte.
Het systeem bestaat uit een aantal stroomschema’s die ieder afzonderlijk een
scala van klachten aangeven. De opbouw van de stroomschema’s is gebaseerd
op algemene standaardcriteria die in elk stroomschema terugkeren (levensbedreigend/pijn/bloeding/bewustzijnsniveau/temperatuur/tijdsbestek).
Daarnaast
kent elke klacht nog een aantal specifieke criteria.
Ieder schema start met die criteria die gerelateerd zijn aan de meest hoge urgentie,
om vervolgens een minder hoge urgentie te behandelen.
Op basis van de aard van de klacht en aan de hand van de schema’s komt men
finaal tot een bepaalde urgentiecategorie aangegeven door een kleur.
Het triagesysteem verbetert de kwaliteit van de acute opvang, reduceert de
klachten over de wachttijden, informeert de patiënt sneller en beter, benut de
behandelcapaciteit efficiënter en verkort de doorlooptijd.
7

Patiëntveiligheid
in het AZ Sint-Maarten
Kwaliteitsvolle zorgverlening
Veilige zorg is één van de fundamenten van onze kwaliteitsvolle zorgverlening.
We optimaliseren daarom permanent ons veiligheidsbeleid en onze veiligheidscultuur.
Zo nemen we risicovolle processen onder de loep en worden (bijna-)incidenten
gemeld en geanalyseerd om van daaruit verbetertrajecten op te starten.
We werken daarnaast ook mee aan het overheidscontract “kwaliteit en patiëntveiligheid”
van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid.
We belichten enkele kwaliteitsprojecten
die als doel hebben het risico op schade
aan de patiënt tijdens het verblijf in het
ziekenhuis te verminderen:
Vragen
Neem dan contact op met
Evelien Raman, stafmedewerker
kwaliteit en patiëntveiligheid:
evelien.raman@emmaus.be
Klinische farmacie en medicatiegeschiedenis
op spoed
Voor een goede behandeling in het
ziekenhuis is het belangrijk om te weten
welke medicatie de patiënt thuis gebruikte
en te bepalen of de toediening ervan
moet worden gestopt of verdergezet.
Vooral bij een spoedopname ontbreken
regelmatig accurate gegevens over de
thuismedicatie.
Via een samenwerkingsproject tussen
apothekers, artsen en verpleging willen
we de bevraging van deze medicatiegeschiedenis
op spoed optimaliseren. Reeds
tijdens de triage op spoed kan de verpleegkundige
via een standaard medicatielijst
de belangrijke medicatiegroepen
bevragen en aanvinken. Deze oplijsting is
meteen ook een hulpmiddel voor de arts
die instaat voor het bepalen van het verdere
medicatiebeleid. Op de afdeling
heelkunde op campus Leopoldstraat loopt
er een pilootproject waarbij de klinisch
apotheker intervenieert indien tijdens de
anamnese onvoldoende (of geen betrouwbare)
info over de thuismedicatie
werd verzameld. De apotheker zal dan
aanvullend op het gesprek met de patiënt
en de familie informatie verzamelen via
de huisarts. Dit pilootproject toont opportuniteiten
in het verder uitbouwen van de
samenwerking met de huisartsen op vlak
van medicatiehistoriek.
Time out procedure in het
operatiekwartier
Het AZ Sint-Maarten neemt deel aan de
campagne van de overheid: “Goede Heelkunde
is Veilige Heelkunde”. Aan de hand
van een checklist willen we de patiëntveiligheid
in het operatiekwartier verhogen.
Vóór elke ingreep wordt een “time-out”
genomen om een tiental kritieke punten
systematisch gezamenlijk te overlopen.
Zo wordt onder meer de identiteit van de
patiënt gecontroleerd, de plaats van ingreep
bevestigd, eventuele allergieën nagegaan,
enz.
8

Elektronisch incident
meld- en leersysteem en
‘referentieverpleegkundigen
patiëntveiligheid’
In 2010 werd gestart met het gebruik van
een elektronisch meldformulier, waarmee
medewerkers (bijna-)incidenten kunnen
registreren. Allerlei incidenttypes kunnen
worden gemeld zoals incidenten m.b.t.
medicatiebeleid, patiëntadministratie, valpartijen,
medische apparatuur, bloedproducten,
enz.
Aan de hand van oorzakenanalyses worden
verbetermaatregelen uitgewerkt. Tegen
eind 2012 willen we dit meldformulier
op elke afdeling via intranet beschikbaar
stellen.
In 2011 kregen 15 verpleegkundigen een
tweedaagse workshop waarin ze de basis
van patiëntveiligheid en incidentanalyse
aangeleerd kregen. Daarna werden ze
als referentieverpleegkundigen op de afdelingen
heelkunde en geriatrie ingezet.
Valbus
Naar aanleiding van de nationale week
voor patiëntveiligheid haalden we van 30
november tot 2 december 2011 de mobiele
VALBUS naar Mechelen en Duffel
om valpreventie bij een breed publiek onder
de aandacht te brengen. De valbus
kreeg zo’n 135 patiënten, bezoekers en
personeelsleden over de vloer. Aanvullend
werd op campus Zwartzustersvest
een infosessie georganiseerd, waarmee
we ook verzorgend personeel uit de woonen
zorgcentra in de regio bereikten.
Kort nieuws
Elektronische
verslaggeving
vanuit AZ Sint-Maarten
Heeft u een vraag over de doorstroming
van uw elektronische verslagen
Wenst u uw profiel (elektronisch en/
of per brief) aan te passen
Contacteer onze helpdesk ICT:
tel. 015 30 37 50 of via
azsintmaarten@emmaus.be
9

Prikkelbare Darm Syndroom - PDS
Irritable Bowel Syndrome - IBS
Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) of Irritable Bowel Syndrome (IBS) is een zogenaamde
functionele aandoening. Dat wil zeggen dat de symptomen van de patiënt
niet verklaard kunnen worden door de bevindingen bij de conventionele onderzoeken
(biochemie, endoscopie, histologie, radiologie). De etiologie is multifactoriëel
en bestaat uit een combinatie van stoornissen in darmmotiliteit, viscerale
(hyper)sensibiliteit en centrale pijnperceptie die o.a. beïnvloed worden door de
darmflora, infecties, mucosale permeabiliteit, inflammatoire actoren ter hoogte
van de darmwand, genetische factoren, voedingsintoleranties, stress en andere
psychologische factoren. Ongetwijfeld is PDS niet één ziekte, maar een groep van
gemeenschappellijke symptomen met verschillende oorzaken.
Vormt prikkelbare darm
syndroom echt een probleem
In België heeft 71% van de mensen wel
eens darmklachten: 14% voldoen aan de
Rome-III criteria voor PDS (tabel 1). Vrouwen
maken hiervan 70% uit. Ongeveer
1/3 van de PDS-patiënten bezocht het afgelopen
jaar een arts en bijna 1/4 was
minstens 1 dag afwezig van het werk door
de klachten. De belangrijkste klachten zijn
abdominale pijn/ongemak, opgeblazen
gevoel, overdreven darmgassen, plotse
defaecatiedrang en constipatie (IBS-C) of
diarree (IBS-D) of wisselend stoelgangspatroon
(IBS-M). Deze klachten kunnen
een belangrijke weerslag op de algemene
levenskwaliteit en het psychisch welzijn
hebben en het sociaal functioneren verhinderen.
Diagnose
Voor PDS bestaat geen diagnostische
test, wel heeft een typische anamnese
een goede diagnostische waarde. In afwezigheid
van “rode vlaggen” is de positief
predictieve waarde van de Rome-III
98%. “Rode vlaggen” zijn: bloedverlies
per anum/melaena, gewichtsverlies, nieuwe
klachten op ≥ 50-jarige leeftijd, koorts,
anemie, familiale voorgeschiedenis van
coloncarcinoom, afwijkingen bij klinisch
onderzoek. Deze vereisen verder nazicht
waaronder zeker een coloscopie. Dit is
ook aangewezen bij twijfel aan de diagnose
of aanslepende klachten.
Bij een typische anamnese zijn bloed- en
stoelgangsonderzoek niet strikt noodzakelijk,
maar dit is uiteraard ook afhankelijk
van de leeftijd en overige anamnese.
In geval van (al dan niet intermittente) diarree
is serologische screening naar coeliakie
wel aangewezen: bepaling anti-tTG
antistoffen en totaal IgA (tTG: tissue transglutaminase).
Guanylaat cyclase-C
agonisten
Probiotica
Antibiotica
Ontstekingswerende
middelen
Fig. 1. Potentiële behandelingen voor de toekomst.
Mogelijk nieuwe
behandelingswijzen
die momenteel nog
onderzocht worden
Chloridekanaal
activators
Behandeling
De eerste stap in de behandeling bestaat
uit uitleg over de aandoening en geruststelling
dat de klachten weliswaar zeer
hinderlijk kunnen zijn, maar dat het geen
bedreigende ziekte is en er dus geen verhoogd
risico op darmkanker is. Hierbij is
het belangrijk om de directe reden van het
bezoek van de patiënt vast te stellen en
hier op in te gaan. Het natuurlijk, fluctuerend
verloop moet worden uitgelegd evenals
de therapeutische verwachtingen, om
samen met de patiënt realistische doelen
voorop te kunnen stellen.
In een tweede stap moeten uitlokkende
voedingsfactoren vermeden worden, maar
er zijn geen “evidence based” standaard
diëetmaatregelen (tabel 2).
Als derde stap moeten medicatie, vezels
en probiotica overwogen worden in functie
van ernst van de klachten en wens van
de patiënt.
Probiotica kunnen geprobeerd worden,
maar er zijn er zeer veel verschillende beschikbaar
al dan niet met enkele kleine
Serotonische
modulators
CFR antgonisten
Natriumzout/
tachykinine
receptormodulators
CCK
receptorantagonisten
10

positieve studies. Door de diversiteit en
beperkte studies is dit momenteel geen
“evidence based medicine”. In een metaanalyse
werd enkel een gunstig effect van
Bifidobacterium infantis aangetoond op
opgeblazen gevoel en flatulentie.
Oplosbare vezels hebben soms een gunstig
effect, vooral bij constipatie. Andere
laxativa zijn vaak ook nodig om de stoelgang
te verzachten, maar verbeteren de
pijn lang niet altijd. Hetzelfde geldt voor
loperamide wat effectief kan zijn tegen diarree,
maar de pijn meestal niet verhelpt.
Tegen de pijn zijn anti-spasmodica aangewezen
waarbij het beste bewijs van
een gunstig effect geleverd is voor otilonium
bromide (Spasmomen ® ) in een dosis
van 40 mg 3x/d gedurende 15 weken.
Ook pepermuntolie (Tempocol ® ) 2-3x/d
wordt in meta-analyses als positief weerhouden,
maar dit is op basis van enkele
kleine studies.
Wanneer er onvoldoende symptoomcontrole
is, is een anti-depressivum de volgende
stap met als vuistregel een
tricyclisch anti-depressivum met lage
startdosis bij diarree en een SSRI in standaarddosis
bij constipatie.
Bij diarree kan rifaximine, een niet resorbeerbaar
antibioticum, helpen tegen de
abdominale klachten, maar dit is momenteel
niet beschikbaar in België en er zijn
nog geen gegevens over inductie van resistentie.
Bij therapierefractaire constipatie is prucalopride
(Resolor ® ) sinds eind 2010 een
nieuwe optie. Dit is een “enterokineticum”
(serotonine 4-receptor agonist) met vaak
ook gunstig effect op de pijnklachten.
Er zijn ook nog enkele andere nieuwe me-
Tabel 1. Rome-III criteria voor prikkelbare darmsyndroom
■ Terugkerende abdominale pijn of ongemak ten minste 3 dagen/maand tijdens
de voorbije 3 maanden, samen met minstens 2 van volgende criteria :
• Verbetering na stoelgang
• Verandering van de frequentie van de stoelgang
• Verandering van de vorm (uitzicht) van de stoelgang
■ Voldoen aan deze criteria gedurende de laatste 3 maanden met een begin van de
symptomen minstens 6 maanden voor de diagnose
Tabel 2. Voeding bij prikkelbare darmsyndroom: diëet is niet “evidence based”
■ Anamnese ! (vraag naar effect van: pikant voedsel – tomaat – koffie – rauwe groente)
■ Gas-producerend voedsel zo nodig vermijden (kolen, bonen, ajuin, etc.)
■ Vezels: eventueel meer om stoelgang te regulariseren; eventueel minder als meer vezels
tot meer pijn leiden
■ Lactose-intolerantie: meestal anamnestisch duidelijk
■ Gluten vermijden igv coeliakie
■ Niet gekende echte voedselallergie is zeer zeldzaam
■ Meer en meer bewijs voor negatieve invloed van bepaalde fermenteerbare koolhydraten
(FODMAPS) in een subgroup van patiënten: fructanen-fructose, galactanen-galactose,
lactose, xylitol, aspartaam (in Candarel ® )
■ Kleinere, meer frequente maaltijden bij dyspepsie
dicamenten op de markt in de Verenigde
Staten, maar nog niet in Europa. Daarnaast
zijn er nog veel verschillende potentiële
molecules in onderzoek (fig. 1).
Wanneer bovenstaande behandelingen
onvoldoende helpen, zijn psychotherapie
en hypnosetherapie nog opties om te bespreken
met de patiënt. Deze hebben een
bewezen gunstig effect, maar de studies
zijn wel uitgevoerd in “expertencentra”. In
sommige gevallen is verwijzing naar de
psychiater noodzakelijk, bijvoorbeeld bij
psychiatrische comorbiditeit of onderliggend
(psycho)trauma.
Besluit
Samenvattend kan dus gezegd worden
dat prikkelbare darmsyndroom een frequent
voorkomende en soms ernstige
aandoening is met multifactoriële etiologie
waarvoor verschillende symptomatische
behandelingen beschikbaar zijn. Er is helaas
geen pasklare oplossing en goede
communicatie met de patiënt over de aandoening
en verwachtingen omtrent therapie
is zeer belangrijk.
Contact
dr. Jurgen Van Dongen
Gastro-Enteroloog
Secretariaat
campus Leopoldstraat
en Zwartzustersvest: 015 40 95 36
campus Rooienberg: 015 30 30 03
11

Honderden moeders gered
6 jaar samenwerking AZ Sint-Maarten - Budjala (Congo)
In 2005 sloot het AZ Sint-Maarten een partnerschap met het ziekenhuis van Budjala,
in de evenaarsprovincie van Congo. Ons ziekenhuis wil, net zoals 14 andere
Belgische ziekenhuizen, zijn maatschappelijk engagement ook buiten onze landsgrenzen
opnemen. Want niet alleen de zorg in ons land is belangrijk. Ook in andere
landen moeten mensen toegang hebben tot kwalitatieve medische zorg.
Ik ga even mijn handen
wassen in de Dijle
Sinds de jaren 1960 is de medische infrastructuur
in Congo er een hele tijd erg op
achteruit gegaan. Ons partnerziekenhuis
in Budjala stamt nog uit de koloniale tijd,
en sindsdien is er bijna niet in geïnvesteerd.
Het telt 67 bedden (waarin soms
twee zieken liggen), 2 dokters en een 17
verpleegkundigen. Stromend water en
elektriciteit zijn afwezig, wat serieuze gevolgen
heeft voor de hygiëne. Stel u voor
dat onze gezondheidswerkers in Mechelen
en omstreken de handen in de Dijle
moeten wassen… Het ziekenhuis heeft
geen keuken: de familie van de zieke
moet zelf voor eten instaan.
Ondanks al deze beperkingen, bedient
het ziekenhuis een streek die ongeveer
even groot is als de provincies Antwerpen
en Vlaams-Brabant samen. Twee dokters
staan in voor ongeveer 108 000 mensen.
U mag er niet aan denken…
Ondanks het uitgestrekte gebied zijn er
slechts 13 kleine, nauwelijks uitgeruste
gezondheidscentra die afhangen van het
ziekenhuis.
De verpleegkundigen die daar werken,
proberen met bijzonder weinig middelen
wonderen te verrichten. Vóór onze partnerwerking
stierf één op dertien vrouwen
rond de geboorte. Dat cijfer is nu, mede
dankzij ons partnerschap, gehalveerd.
Spectaculair!
Hoogrentende belegging
De samenwerking tussen beide ziekenhuizen
focust op vier items: opleiding en
permanente vorming van de gezondheidswerkers;
lonen en aanmoedigingspremies
van de gezondheidswerkers; uitrusting
van het ziekenhuis en aankoop
van middelen.
Het ziekenhuis werkt met een meerjarenplan
(met heel concrete doelen) dat zijzelf
in nauwe samenwerking met onze bemiddelende
ngo Memisa ontwikkeld heeft.
Het uiteindelijk doel is om een goed ontwikkelde
en toegankelijke gezondheidszorg
te creëren, gekoppeld aan de nodige
fondsen en een transparante boekhouding.
Danzij Memisa is er sinds kort ook
een soort mutualiteit opgestart en ligt de
kosten van bepaalde behandelingen vast.
Zo weet de patiënt op voorhand hoeveel
een ingeep zal kosten.
Memisa (medische missie samenwerking)
is al bijna een eeuw gespecialiseerd in
medische ontwikkelingssamenwerking.
Zij werkt samen met enorm gemotiveerde,
betrokken mensen en is zeer kostenefficiënt.
Memisa houdt heel nauw contact met het
ziekenhuis en de gezondheidszone. Via
haar is er een sterke controle op de ontwikkeling
van de gezondheidszorg en de
besteding van het geld. Zo kunnen we er
garant voor staan dat onze bijdrage hoogrentend
is.
Maak van 20 euro
200 euro en nog veel meer!
Koken kost geld. Maar wie bijdraagt, kan
meer woekeren en kan bijdragen tot goede
gezondheidszorg. Want u leest het
goed: u kunt van € 20, € 200 maken. Dit
ruikt naar een malafide systeem Toch
niet! Hoe werkt het U geeft per jaar minstens
€ 40 aan Memisa. Dat bedrag kan u
12

Memisa zal samen met het ziekenhuis
van Budjala nagaan waar de prioriteiten
liggen wanneer we financieel ruimte hebben
voor een extra project.
inbrengen in je belastingen waardoor je
slechts € 20 zelf betaalt. Bij uw € 40 legt
de Belgische staat nog eens € 160 bij.
Een totaal van € 200 voor Congo.
Zoals u hoger las, zijn de resultaten zeer
hoopgevend. Verpleegkundigen zijn nu zo
gevormd dat ze met heel eenvoudige middelen
de meest dodelijke ziekten behoorlijk
kunnen indijken. De samenwerking
tussen AZ Sint-Maarten en Budjala heeft
dus wel degelijk een heel groot rendement.
Na zes jaar intensieve samenwerking,
blikken we terug op een geslaagde
samenwerking.
De toekomst
In 2011 verlengden we onze samenwerking
met 5 jaar. Concreet betekent dit dat
we door allerhande acties en door permanente
opdrachten ons engageren jaarlijks
minstens € 11.000 financiële ondersteuning
te bieden.
Komende jaren zal er veel aandacht uitgaan
naar een sterk uitgebouwde supervisie
van het personeel – het kwaliteitsdenken,
weet u wel. Daarvoor hanteren
we een concreet en gedetailleerd plan,
dat gesubsidieerd wordt door Zorgnet
Vlaanderen (het vroegere VVI). Er zal ook
werk gemaakt worden van een beter opvolgingssysteem
voor patiënten. Verder
zijn er een aantal dringende noden. Het
ziekenhuis beschikt niet over stromend
water of elektriciteit (wat medische interventies
na zonsondergang onmogelijk
maakt) waardoor ondermeer de hygiëne
een probleem blijft.
Maar ook de lokale gezondheidscentra
hebben nood aan verbetering. Indien zij
er op vlak van uitrusting op vooruit zouden
gaan, zou dit met een minimale extra
kost echt een heel groot verschil maken.
Nutteloze cadeaus kunnen
zeer nuttig worden
Misschien heeft u tijdens de kerstperiode
vastgesteld dat u nauwelijks nog een
bruikbaar cadeautje kon verzinnen. Waarom
geen zieken in Congo gelukkig maken
door bij een of andere gelegenheid te
storten op de rekening Of gewoon elke
maand een klein bedrag aan Congo geven
Met een klein bedrag per maand
maakt u het verschil.
U stort elke maand € 4 op rekeningnummer
920-1039062-78 van Memisa – AZ
Sint-Maarten, Kerkstraat 63, 1701 Itterbeek,
met als mededeling ‘ten voordele
van Budjala’. Als het totale jaarbedrag
meer dan € 40 bedraagt, krijgt u een fiscaal
attest. U ontvangt maximum vier
maal per jaar een overzicht van de werking.
U krijgt geen verdere vragen vanuit
Memisa om extra hulp, ook geen nutteloze
gadgets en uw naam wordt ook niet
doorgegeven aan andere organisaties.
Meer weten
Surf naar www.azsintmaarten.be
> over AZ > Steun aan Congo
of contacteer Bart Fivez op
015 40 99 31
13

Nieuwe MUG is weloverwogen keuze
Volvo XC70 D5
Een aantal MUG-verpleegkundigen hebben verschillende modellen op de weg getest.
Hun ervaringen op vlak van veiligheid, rijcomfort, draagkracht, ombouwmogelijkheden
alsook ecologische voetafdruk en prijs waren een belangrijke input
bij de uiteindelijke keuze: de Volvo XC70 D5.
Nieuwe apparatuur verhoogt
overlevingskansen
De nieuwe MUG is uitgerust met apparatuur
die de overlevingskansen van de patiënt
kan verhogen:
Via een hartbewakingsmonitor kan een
EKG voortaan prehospitaal worden doorgezonden.
Dit gebeurt via een beveiligde
internetverbinding. Zo beschikt de cardioloog
reeds voor de aankomst van de patiënt
over een EKG en kan de tijd tot katheterisatie
sterk beperkt worden. Dat
verbetert de outcome van een patiënt met
een hartinfarct aanzienlijk.
Er is een mobiele koelunit aanwezig met
‘coolpads’ klaar voor gebruik. Hiermee
kan meteen na de reanimatie ter plekke
een patiënt koel gehouden worden tot
34°C. Deze milde koeling verhoogt de
kans op overleving en herstel van de hersenactiviteit.
Hierdoor wordt de zuurstofbehoefte
verlaagd waardoor de processen
die leiden tot hersendood langzamer
verlopen.
Ook voor temperatuurgevoelige medicatie
is een medische frigo voorzien.
Er is een mechanisch hartmassagetoestel
(LUCAS) aan boord dat autonoom hartmassages
kan toedienen tijdens een reanimatie.
Het medisch personeel kan dan
tussentijds overige noodzakelijke handelingen
verrichten.
Meer veiligheid
Een veilig rijgedrag van de MUG-bestuurder
blijft de belangrijkste factor in het vermijden
van ongevallen met een interventiewagen.
Maar daarnaast speelt ook de
techniciteit van de wagen een belangrijke
rol. De XC70 werd op vraag van de overheid
specifiek ontwikkeld voor prioritaire
voertuigen. Dit type omvat het politiepakket
met ondermeer stevigere remmen, niveauregeling
op de achteras en stabilisatiestangen.
Hierdoor kan een betere
stabiliteit gegarandeerd worden bij het nemen
van verkeersdrempels bij hoge snelheden.
Ook het schokdempend effect is
voor de duurzaamheid van de apparatuur
en het rijcomfort voor de inzittenden niet
onbelangrijk.
Meer visibiliteit
In het algemeen zijn wagens nu beter geïsoleerd.
Dit heeft zijn weerslag op de absorptie
van het sirenegeluid. Andere weggebruikers
horen daardoor een
interventiewagen minder snel. Als tegengewicht
hiervoor werd extra aandacht gegeven
aan de LED-verlichting. Naast de
blauwe LED in de balk zijn ook rode LEDmodules
aangebracht. Hierdoor is de
MUG-wagen opvallender, zeker bij mist
geeft dit een extra voordeel.
14

Obesitaskliniek op www.azsintmaarten.be
Chirurgische ingreep om overgewicht te verhelpen
Surf naar de website van de obesitaskliniek van het
AZ Sint-Maarten via www.azsintmaarten.be/obesitaskliniek
U vindt er informatie over de onderzoeken, de mogelijke behandelingen,
verloop van de hospitalisatie, de revalidatie, het dieet
en het team.
Is een chirurgische ingreep de oplossing als talloze diëten en
bewegingsoefeningen niet resulteren in een blijvend gewichtsverlies
Binnen de obesitaskliniek van het AZ Sint-Maarten zal een team
van chirurgen, endocrinologen, psychiaters, revalidatieartsen en
diëtisten onderzoeken of de patiënt een geschikte kandidaat is.
Zij gaan na of de patiënt voldoet aan de strikte wettelijke criteria
en of daarnaast ook de algemene en mentale toestand zo een
ingreep toelaten.
Indien de patiënt niet in aanmerking komt voor een operatie,
wordt een alternatief programma voorgesteld onder begeleiding
van onze diëtiste, revalidatiearts en endocrinologen.
Contact
Afsprakencentrale heelkunde
campus Leopoldstraat: 015 40 95 75
campus Rooienberg: 015 30 30 03
campus Zwartzustersvest: 015 29 60 40
Kort nieuws
Op pensioen...
Geen PIP-borstimplantaten gebruikt in AZ Sint-Maarten
Naar aanleiding van de ongerustheid die bestaat omtrent de inplanting van
borstimplantaten, kan AZ Sint-Maarten meedelen dat de PIP-implantaten nooit
werden gebruikt in dit ziekenhuis, noch in het Dodoensziekenhuis dat tot de fusie
AZ Sint-Maarten is toegetreden in juli 2006. Patiënten die in AZ Sint-Maarten of in
het Dodoensziekenhuis werden geopereerd, hoeven zich hierover dus geen zorgen
te maken.
Meer informatie over de in opspraak gekomen borstimplantaten is te vinden op de
website van het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten:
www.fagg-afmps.be
Voor bijkomend advies: Royal Belgian Society for Plastic Surgery: www.rbsps.org
dr. Valère Debois
Neurochirurgie
campus Rooienberg
dr. Paul Corveleyn
Gynaecologie
campus Rooienberg
15

Recent verschenen
wetenschappelijke
publicaties
Ontvangt u deze Check_up graag per
mail, laat het ons dan weten:
pr.azsintmaarten@emmaus.be
Radiologie
i.s.m. andere disciplines
Info bij
dr. Filip Vanhoenacker, radioloog en
wetenschappelijk verantwoordelijke voor
de associatie radiologie AZ Sint-Maarten
M. Eyselbergs, F.M. Vanhoenacker, D. Willemen, I. Vervloessem,
I. Samson, J. Bosmans
Persisterende pijn aan het linkeronderbeen na
sportblessure
Ortho-Rheumato, 2011, 9 (6)
L.J. Ceulemans, L. Verheyen, F.M. Vanhoenacker, R. De
Wyngaert, J. De Leersnyder
Enchondroma protuberans of the rib
Images in clinical radiology, JBR-BTR, 2011, 94: 354
M. Eyselbergs, D. De Vuyst, P. Pals, F.M. Vanhoenacker
Case 9784: Kiloh-Nevin syndrome
Euro Rad, 2011, dec 27
M. Eyselbergs, F.M. Vanhoenacker, P. Boone
An unusual cause of bone marrow oedema in
the acetabulum
The Britisch Journal of Radiology, 84(2011), 1055-1058
M. Eyselbergs, G. De Praeter, M. Dom, F.M. Vanhoenacker
Case 9524: Torus palatinus
Euro Rad, 2011, sept 20
J. Peeters, F.M. Vanhoenacker, G. Mortier, P.M. Parizel
Multicentric carpal-tarsal osteolysis
Images in clinical radiology, JBR-BTR, 2011, 94: 218
M. Eyselbergs, R. D’Hauwe, K. De Cuyper, M. Camerlinck,
B. Van Aken, R. Oyen, F.M. Vanhoenacker
Testicular sarcoidosis
JBR-BTR, 2011, 94: 199-201
M. Eyselbergs, F.M. Vanhoenacker, D. Kools
Hyperostotic meningioma mimicking skull
osteoma
Images in clinical radiology, JBR-BTR, 2011, 94: 222
F.M. Vanhoenacker, K. Van Looveren, K. Trap, J. Desimpelaere,
K. Wouters, P. Van Dyck, P.M. Parizel, A.M. De
Schepper
Grading and characterization of soft tissue tumors
on magnetic resonance imaging: the value
of an expert second opinion report
Insights Imaging, jan 2012 / e-ISSN 1869-4101
pp 102-103 / DOI: 10.1007/s10334-012-0151-6
F.M. Vanhoenacker, P. Van Dyck, K.L. Verstraete
MRI of the Postoperative knee (invited lecture),
Erasmus Course on Magnetic Resonance Imaging, MRI
of Joints, 16-20 jan. 2012, p.91-105 / Editors: M. Shahabpour
en M. De Maeseneer
P. Van Dyck, J.L. Gielen, F.M. Vanhoenacker
Normal variants and anatomical pitfalls (invited lecture)
Erasmus Course on Magnetic Resonance Imaging, MRI
of Joints, 16-20 jan. 2012, p.81-82 / Editors: M. Shahabpour
en M. De Maeseneer
F.M. Vanhoenacker
Beenmerg oedeem patroon
EduRad 71, jan 2012, sept 20, p.32-35
ISBN/EAN 978-90-72806-77-2
F.M. Vanhoenacker, K.L. Verstraete
Injuries of the posterior corners of the knee
Book of Proceedings, ESMRMB 2011, Oct 6-8, Liepzig
p. 102-103 / DOI: 10.1007/s10334-011-0266-7
Oftalmologie
Info bij
dr. Stefaan De Smedt, oogarts
S. De Smedt, J. Nkurikiye, Y. Fonteyne, A. Hogewoning,
M. Van Esbroeck, D. De Bacquer, S. Tuft, C. Gilbert, J.
Delanghe, Ph. Kesteleyn
Vernal Keratoconjunctivitis in School Cildren in
Rwanda and Its Association with Socio-Economic
Status: A Population-Based Survey
Am. J. Trop. Med. Hyg., 85(4), 2011, pp. 711-717
DOI: 10.4269/ajtmh.2011.11-0291
S. De Smedt, J. Nkurikiye, Y. Fonteyne, D. De Bacquer,
S. Tuft, C. Gilbert, Ph. Kesteleyn
Topical ciclosporin in the treatment of vernal
keratoconjunctivitis in Rwanda, Central Africa:
a prospective, randomised, double-masked,
controlled clinical trial
BJO Online First, Oct 14, 2011
DOI: 10.1136/bjophthalmol-2011-300415
U kan de nieuwsflash van het Labo
consulteren via onze website
100-0-30-7 40% black
www.azsintmaarten.be
onder de rubriek Professionals,
subrubriek Publicaties.
Eindredactie:
dr. Frieda Matthys
Verantwoordelijke uitgever:
dhr. Jan Ennekens
Vragen bij deze nieuwsbrief
Kristel De Wever
communicatiedienst
Leopoldstraat 2 - 2800 Mechelen
015 40 96 84
pr.azsintmaarten@emmaus.be
Vragen-opmerkingen-suggesties over
de zorgverlening of diensten: mail naar
azsintmaarten@emmaus.be
Het AZ Sint-Maarten overkoepelt
3 campussen
Campus Leopoldstraat
Leopoldstraat 2, 2800 Mechelen
015 40 95 11
Campus Rooienberg
Rooienberg 25, 2570 Duffel
015 30 31 11
Campus Zwartzustersvest
Zwartzustersvest 47, 2800 Mechelen
015 29 66 66
AZ Sint-Maarten
maakt deel uit
van de vzw Emmaüs.
Deze nieuwsbrief zenden wij u toe op basis van
uw persoonlijke gegevens zoals opgenomen in
onze bestanden. Het AZ Sint-Maarten respecteert
uw privacy en we behandelen uw persoonsgegevens
dan ook strikt vertrouwelijk en
met de grootste omzichtigheid. Overeenkomstig
de wet van 8 december 1992 betreffende de verwerking
van persoonsgegevens kan u uw gegevens
inkijken, verbeteren of verwijderen.
16