De ontwikkeling van een doorlopende leerlijn vmbo-mbo

De ontwikkeling van een doorlopende
leerlijn vmbo-mbo
Reflectie vanuit de kenniskring aan de hand van een format
Tekst en tabellen:
Redactie:
M.m.v.:
mw. M. Kuijpers (CARPE Carrière Perspectief, Goor
Haagse Hogeschool, Den Haag)
mw. J. Badon Ghijben, mw. M. van Eijden en
dhr. P. Sprinkhuizen (HPBO, Driebergen)
mw. P. Bartelds, mw. M. Segers, dhr. F. Carduck,
dhr. L. Olijfveld, mw. I. Hoekstra, dhr. K. Saarloos,
dhr. T. van Wijck, mw. I. van Velden, dhr. H. Leijenhorst,
dhr. H. Radstake.
Uitgave van Het Platform Beroepsonderwijs i.s.m. het Ministerie van OCW
Driebergen, mei 2010
1

Inhoud
Voorwoord ______________________________________________ 3
Vmbo en mbo, samen slimmer _______________________________ 4
1. Wat eraan vooraf ging en hoe het is gegaan__________________ 5
2. Ontwikkeling van een doorlopende leerlijn; een format _________ 7
2.1. Waarom (wel/niet) _____________________________________7
2.2. Door wat____________________________________________10
2.3. Voor wie ____________________________________________13
2.4. Door wie ____________________________________________14
2.5. Wanneer ____________________________________________15
2.6. Reflectie _____________________________________________16
3. Een beeld van de projecten aan de hand van het format _______ 17
3.1. Waarom (wel/niet) ____________________________________17
3.2. Door wat____________________________________________24
3.3. Voor wie ____________________________________________33
3.4. Door wie ____________________________________________35
3.5. Wanneer ____________________________________________37
4. Conclusies en tips _____________________________________ 40
4.1. Conclusies ___________________________________________40
4.2. Tips ________________________________________________41
5. Korte beschrijving van de projecten _______________________ 44
Bijlage 1: Kenniskringdeelnemers ___________________________ 48
2

Voorwoord
In 2006 zijn negen projecten gestart waarbij, en ik citeer ‘vmbo en mbo een gezamenlijk
traject ontwikkelen voor een doorlopende leerlijn waarbij de vernieuwing
van het vmbo en van de kwalificatiestructuur in het mbo een onderdeel vormt. Doel
hierbij is de verdere versterking van een passende doorstroom voor leerlingen en
het meer beroepsnabij maken van onderwijs in de regio. De betrokkenheid van het
bedrijfsleven daarbij is vanwege de goede aansluiting op de arbeidsmarkt van groot
belang.’
In een tijd van VM2-experimenten en vakcolleges is het bovenstaande citaat eerder
regel dan uitzondering. Het citaat stamt echter uit een andere tijd. Een tijd waarin
slechts heel voorzichtig werd nagedacht over een verdere vervlechting van het beroepsonderwijs.
De woorden zijn afkomstig uit de notitie Vmbo – het betere werk:
onderwijs dat hoofd en handen verbindt van Maria van der Hoeven.
Sinds het verschijnen van Vmbo – het betere werk in april 2005 is er in het beroepsonderwijs
veel gebeurd. Meer dan enige andere onderwijssoort wordt het beroepsonderwijs
voortdurend gedwongen om zich aan te passen aan leerlingen,
technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. Dit roept regelmatig de vraag
op waar we naartoe gaan, hoe we ons onderwijs inrichten en wat kan de ruimte
binnen de regelgeving voor ons betekenen om onze visie vorm te geven.
In de afgelopen drie jaar hebben de negen projecten doorlopende leerlijnen vmbombo
samen met de heren Peter Sprinkhuizen en Henk Leijenhorst (beiden van Het
Platform Beroepsonderwijs) en dr. Marinka Kuijpers (lector pedagogiek van de beroepsvorming
aan de Haagse Hogeschool), een belangrijke bijdrage geleverd aan
de ontwikkeling van het Nederlandse beroepsonderwijs, en aan de samenwerking
vmbo-mbo in het bijzonder. Het opzetten van een sectoroverstijgende vmbo-mbosamenwerking
is alles behalve eenvoudig. Een goede samenwerking behelst veel
meer dan alleen vmbo- en mbo-programma’s naast elkaar leggen. De continue wisselwerking
tussen onderwijs en wetenschap in de Kenniskringbijeenkomsten hebben
hun meerwaarde onomstotelijk bewezen. De Kenniskringbijeenkomsten hebben
de projecten de afgelopen jaren de gelegenheid gegeven om van elkaar te horen en
te leren. Om elkaar naar een hoger niveau te tillen.
Dat betekent niet dat de doorlopende leerlijn vmbo-mbo nu ‘af’ is. Er is nog steeds
een wereld te winnen. Alleen al om ‘verdeelde verantwoordelijkheid’ om te vormen
naar ‘gedeelde verantwoordelijkheid’. Maar met deze negen projecten is een belangrijke
stap in de juiste richting gezet. Deze publicatie biedt een blik op de opbrengsten
van drie jaar netwerken, zodat ook u kan profiteren van deze waardevolle
ervaringen.
Jeroen de Weger
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
3

Vmbo en mbo, samen slimmer
De ‘Kenniskring doorlopende leerlijn vmbo–mbo’ (‘de kenniskring’) vertegenwoordigde
negen projecten die van start zijn gegaan via de ‘Regeling vernieuwende projecten
doorlopende leerlijn vmbo-mbo’, onder leiding van Het Platform Beroepsonderwijs
(‘HPBO’) en het ministerie van OCW (‘OCW’). Het doel van deze kenniskring
is het delen van kennis tussen de verschillende projecten onderling en samen kennis
ontwikkelen voor het beroepenveld.
In juni 2006 kwamen de deelnemers voor de eerste keer bij elkaar. Tot en met december
2009 is de kenniskring 14 maal bijeengekomen.
De kenniskring heeft zich een paar keer gepresenteerd op landelijke bijeenkomsten
en er zijn diverse artikelen over de projecten verschenen in het blad “Bij de Les”
van NVS-NVL http://www.nvs-nvl.nl/.
Dr. Marinka Kuijpers heeft de kenniskring ondersteund bij het genereren van kennis;
de procesmanagers Henk Leijenhorst en Peter Sprinkhuizen hebben deelgenomen
namens HPBO.
Belangrijke drijfveren om de projecten te starten zijn geweest de vergroting van de
motivatie van leerlingen en de aansluiting van het vmbo naar het competentiegerichte
mbo. Om deze doelen te bereiken zijn veel verschillende instrumenten gekozen,
instrumenten die betrekking hebben op het curriculum, op het ‘extern leren’ in
praktijksituaties en op de samenwerking van docenten over de schoolgrenzen heen.
De kenniskring heeft een format ontwikkeld waarmee de succesfactoren en de ontwikkelingen
van de projecten op een krachtige manier in beeld konden worden gebracht.
Dit format was mede de basis voor de jaarlijkse rapportage aan OCW.
Door dit boekje te lezen komt u alles te weten over het gehanteerde format en de
projecten.
Ik hoop dat dit format en de wijze waarop de good practices zijn beschreven,
bruikbaar zal zijn in gesprekken en bijeenkomsten waar de doorlopende leerlijn op
de agenda staat.
Peter Sprinkhuizen
Voorzitter ‘Kenniskring doorlopende leerlijn vmbo-mbo’
4

1. Wat eraan vooraf ging en hoe het is gegaan
In de gehele beroepskolom van vmbo tot en met hbo verlaat ongeveer 35% van de
jongeren de opleiding zonder diploma. De belangrijkste oorzaak voor deze hoge
uitval blijkt telkens weer een geringe motivatie, die deels wordt veroorzaakt door
een slechte studie- en/of beroepskeuze 1 . De meeste leerlingen in het Nederlandse
onderwijs hebben bij aanvang van hun studie nauwelijks een idee wat zij precies
komen doen. Desgevraagd zullen zij zeggen dat ze ‘in hun toekomst investeren’.
Maar op de vraag hoe die toekomst er uitziet, blijft het meestal stil. De meeste jongeren
investeren ‘blind’ in hun toekomst, veelal omdat hun omgeving hen – overigens
terecht –duidelijk gemaakt heeft dat een diploma belangrijk is 2 . In een studie
naar de doorstroom van vmbo naar mbo 3 worden een aantal problemen gesignaleerd,
zoals:
• Ongeveer een kwart van de leerlingen uit de basisberoepsgerichte, de kaderberoepsgerichte
en de gemengde leerweg stapt aan het eind van het
vmbo over naar een andere sector in het mbo, omdat de aanvankelijk gekozen
opleiding(srichting) onvoldoende boeit, onvoldoende perspectief biedt of
een beroep doet op competenties waarover die leerlingen in onvoldoende
mate beschikken.
• Vmbo scholen organiseren tal van activiteiten om leerlingen te helpen bij
hun studie- en beroepskeuze. De effectiviteit van de huidige studie- en beroepskeuzebegeleiding
is beperkt: een kwart van de leerlingen weet aan het
eind van het vmbo niet wat ze willen worden en een derde weet het deels.
Activiteiten waarmee leerlingen directe ervaringen met het beroepenveld of
met beroepsopleidingen in het mbo kunnen opdoen zijn beperkt, zeker voor
leerlingen uit de theoretische leerweg.
• Leerlingen in het mbo die niet weten wat ze willen worden of die niet in een
opleiding zitten die aansluit bij hun (beroeps) interesse, lopen een verhoogd
risico op allerlei nadelige effecten voor hun schoolloopbaan.
Om uitval te verminderen en doorstroom van vmbo naar mbo te bevorderen worden
interventies in het onderwijs ingezet rondom de cruciale overgang in de leerlijn:
de transitie van vmbo naar mbo.
Negen projecten, bestaande uit vmbo- en mbo-scholen, zijn de uitdaging aangegaan
om gedurende drie jaar een doorlopende leerlijn vorm te geven. Elk project
heeft dit op eigen wijze gedaan. De projecten deelden hun kennis en ervaringen in
een kenniskring en reflecteerden jaarlijks de ontwikkeling van de doorlopende leerlijn
aan de hand van een format.
1
2
3
Eimers, T. m.m.v. H. Bekhuis (2006). Vroeg is nog niet voortijdig; naar een nieuwe beleidstheorie
voortijdig schoolverlaten. Nijmegen: Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt.
Kuijpers, M., Meijers, F. & Winters, A. (2009). Loopbaanleren in de overgang van vmbo naar mbo
Oss/Veghel: ROC De Leijgraaf.
Neuvel, J. & W.van Esch (2005). De doorstroom van vmbo naar mbo. Samenvatting, conclusies en
aanbevelingen. ’s-Hertogenbosch: Cinop.
5

Delen van kennis en ervaringen; een kenniskring
De negen projecten die zich bezig hielden met experimenten op het gebied van
aansluiting vmbo-mbo, vormden een kenniskring onder leiding van Het Platform
Beroepsonderwijs met ondersteuning van een onderzoeker en een notulist. In Bijlage
1 zijn de deelnemers van de kenniskring weergegeven.
De bijeenkomsten met de kenniskringleden vonden vaak centraal in het land plaats,
maar soms ook op de locatie van een project en met leerlingen, docenten en praktijkopleiders.
Ervaringen werden uitgewisseld en projectleiders werden onderling
kritisch bevraagd over de voortgang. Alle deelnemende kenniskringleden vinden dat
de kenniskring een waardevolle bijdrage heeft geleverd aan de voortgang van hun
project, zoals: van elkaar leren, gebruik maken van ervaringen en instrumenten
van anderen, zicht krijgen op de complexiteit van de problematiek, nieuwe ontwikkelingen
in het land en kennisontwikkeling op het gebied van loopbaanleren. “Het
motiveert om door te gaan en daagt uit om nieuwe stappen te zetten”, verwoordde
een kenniskringlid. Het werd bijzonder gewaardeerd dat niet alleen de successen
maar ook de schaduwzijden van projecten boven tafel kwamen. Kenniskringleden
namen hun eigen project en dat van anderen onder de loep aan de hand van een
format voor evaluatie van doorlopende leerlijn vmbo-mbo.
Reflecteren op de ontwikkeling; een format doorlopende leerlijn vmbo-mbo
Aan de hand van literatuur over doorlopende leerlijn vmbo-mbo is een format ontwikkeld
om op een efficiënte wijze relevante kennis te kunnen verzamelen over de
participerende projecten. Het doel van het format was drieledig: ten eerste om te
reflecteren op de eigen praktijk, door het spiegelen van het eigen project aan relevante
interventies die in de literatuur genoemd staan en in vergelijking met andere
praktijken. Ten tweede om discussiepunten voor de kenniskringbijeenkomsten te
formuleren, zodat gericht kan worden ingegaan op cruciale punten in de voortgang
van de projecten. Ten derde werden de uitkomsten van het format gebruikt om
OCW en externe belangstellenden op de hoogte te houden van het verloop van de
projecten.
Men vond vooral het gesprek over het format met de kenniskring en onderzoeker
waardevol. Op basis van de feedback van de kenniskringleden is het format sinds
de eerste versie sterk vereenvoudigd.
In de voorliggende publicatie worden de resultaten weergegeven van de ontwikkelingen
in de afgelopen drie jaar van acht van de negen projecten vmbo-mbo die zijn
aangesloten bij de kenniskring ‘Doorlopende leerlijn vmbo-mbo’.
In hoofdstuk 2 wordt het format gepresenteerd als instrument. Het format wordt
toegelicht zodat scholen die vorm geven aan een doorlopende leerlijn, het instrument
voor eigenreflectie kunnen gebruiken.
In hoofdstuk 3 wordt het verband weergegeven tussen het format en acht projecten
van de kenniskring. Het boekje sluit af met een overzicht van conclusies en tips
van de projectleiding op het gebied van het vormgeven van een doorlopende leerlijn
van het vmbo naar mbo en een korte beschrijving van de projecten in hoofdstuk
5.
6

2. Ontwikkeling van een doorlopende leerlijn; een format
Het doel van het format is om te reflecteren op de eigen praktijk, door het spiegelen
van het eigen project aan relevante interventies die in de literatuur genoemd
staan en de dialoog op gang te brengen/houden over de vorderingen in de ontwikkeling
van de doorlopende leerlijn. De ervaringen van de projecten in het werken
met het format is dat het in het begin tijd kost om aan het format te wennen. Het
format helpt om tot reflectie te komen, maar is praktisch soms moeilijk in te vullen,
bijvoorbeeld als zaken nog (net) niet gerealiseerd zijn. Vooral het gesprek over het
ingevulde format was zinvol om tot een goede reflectie te komen: “Het zet aan het
denken en helpt om anders naar zaken te kijken”.
Het format is opgebouwd volgens de vragen: waarom (wel/niet, doelen van het
project en de condities om deze te bereiken), door wat (aansluitingsactiviteiten die
worden ingezet), voor wie (participerende groep), door wie (samenwerkingsverbanden
op verschillende niveaus) en wanneer (fase van ontwikkeling van het project)
en reflectie.
Dit boekje inclusief het format is te downloaden van de site van Het Platform Beroepsonderwijs,
te weten: www.hpbo.nl
2.1. Waarom (wel/niet)
Doelen van het project en de condities om deze te bereiken
Om uitval te verminderen en doorstroom van vmbo naar mbo te bevorderen worden
interventies in het onderwijs ingezet rondom de cruciale overgang in de leerlijn:
de transitie van vmbo naar mbo. Het gaat hierbij niet alleen om het realiseren
van een efficiënte overgang (aansluitend of doorlopend curriculum), maar ook om
een passende overgang (aansluitende op kwaliteiten en motieven van de individuele
leerling).
Om een efficiënte en passende overgang mogelijk te maken, zal het vmbo hun ‘v’
van voorbereidend moeten waarmaken. Dit betekent dat het vmbo de verantwoordelijkheid
neemt voor de zorg tot na vmbo-diploma voor een goede plek op het
mbo. Leerlingen moeten zich kunnen oriënteren op (werkzaamheden die voorkomen
in het werk waarop wordt voorbereid in) verschillende mbo-opleidingen en
zicht leren krijgen op de werkzaamheden die bij hun kwaliteiten en motieven passen.
Deze ontwikkeling van een zelf-, werk- en toekomstbeeld loopt door in het
mbo, dat op haar beurt beroepsvoorbereidend is voor een leven lang leren in de
beroepspraktijk. In een doorlopende leerlijn zal dus de beroepspraktijk geïntegreerd
moeten worden in het curriculum; niet alleen voor de ontwikkeling van vakbekwaamheid
maar ook om leerlingen een beeld van werk te laten vormen zodat
een passende overgang mogelijk wordt. Een adequate beroepskwalificatie voor een
kenniseconomie is ondenkbaar zonder een actieve betrokkenheid van de lerende bij
de vormgeving, de uitvoering én de beoordeling van zijn eigen beroepsvorming.
Lerenden moeten daarom al in hun opleiding worden voorbereid op het vorm geven
van hun leven lang leren, door een reflectief en zelfsturend vermogen te ontwikkelen.
7

In het format wordt gevraagd om aan te geven op welke doelen het project zich
vooral richt en in hoeverre de doelen op dit moment gerealiseerd zijn (tabel 2.1).
In de rechter kolom kan uitgelegd wat het doel precies behelst en waarom de betreffende
waarde aan de realisatie van de doelen is toegekend. Door een inschatting
te maken van de realisatie van doelen (door meerdere mensen in het project)
op verschillende momenten gedurende het verloop van het project kan de voortgang
in het project in beeld worden gebracht (zie tabel 2.1). De toename of afname
van de waardering door de verschillende personen kan met elkaar worden vergeleken
en uitgelegd in de rechter kolom.
De mate waarin doelen worden gehaald heeft niet alleen met het hoe, wat, wie en
wanneer van het project te maken, maar ook met de condities waaronder het project
de doelen kan behalen (tabel 2.2). Zo blijken algemene projectvoorwaarden,
actorvoorwaarden en richtingvoorwaarden er toe te doen. Algemene projectvoorwaarden
die bevorderend of belemmerend kunnen werken zijn tijd en geld. De mate
waarin structuren (ingebouwde ontwikkel- en overlegmomenten, regels en procedures)
aanwezig zijn voor innovatie en samenwerking kan eveneens van belang
zijn. Ook de mate van zichtbaarheid en de toegankelijkheid van het project voor
belanghebbenden of belangstellenden kunnen het realiseren van doelen beïnvloeden.
Actorvoorwaarden liggen op het niveau van management –de mate waarin
steun en inspiratie wordt ervaren door de uitvoerders- en de mate waarin de uitvoerders
draagvlak –eigenaarschap- en draagkracht –capaciteiten- ervaren om het
project uit te voeren. Zo blijkt van belang mensen te selecteren voor het project op
basis van hun motivatie en kwaliteiten (niet op beschikbaarheid) en dat mensen
een eigen ontwikkeltraject in gaan bij de uitvoering van het traject (welke kwaliteiten
ze willen profileren en ontwikkelen). Richtingvoorwaarden die worden genoemd
als belangrijke conditie in het vormgeven van een doorlopende leerlijn zijn de mate
van gedeelde visie binnen het project, het overbruggen van cultuurverschillen en
het accepteren van eigenheid van vmbo en mbo. Daarnaast de mate waarin de projectdoelen
en het leerlingenbelang centraal staan. Duidelijke doelen stellen, de realisatie
van de doelen en het leerlingbelang goed monitoren en successen vieren
blijken belangrijke voorwaarden voor het slagen van het project.
In het format kan worden aangegeven welke condities voor het project vooral van
belang zijn en de mate waarin er op het moment van reflectie aan wordt voldaan.
In de rechterkolom kan verdere uitleg worden gegeven (tabel 2.2). Ook wordt gevraagd
om de (beperkt) aanwezig condities in verband te brengen met het realiseren
van de doelen. Door het reflecteren op de condities en deze in verband te brengen
met de waardering voor de realisatie van de doelen, kan duidelijk worden aan
welke condities gewerkt moet worden.
8

Het format: 1. Waarom (wel/niet)
Wat zijn de doelen waar het project zich op richt, in hoeverre zijn deze op dit moment
gerealiseerd (tabel 2.1)
Tabel 2.1
Doelen
Prioriteiten en realisatie van de doelen
Doelen
waar het
project zich
op richt
[+ of +/-]
Realisatie nu
van deze
doelen
[cijfer 1 tot
10]
Uitleg van aangekruist doel (evt. per deelproject)
en mate van realisatie
Organisatiecijfers
1 < uitval,
> doorstroom
2 > instroom,
> gedifferentieerd (andere
leerlingen)
Onderwijsinrichting
3 Verkort traject,
Geen/efficiënte overgang
4 Beroepsgericht opleiden
Leerlingontwikkeling
5
Passende overgang,
betere keuze voor vervolg
6 > Studieresultaat (in bepaald
vak)
7 > Reflectief zelfsturende
leerling/beroepsbeoefenaar
Welke condities zijn cruciaal en beschikbaar om de doelen te realiseren (tabel 2.2)
Tabel 2.2
Doelen
Condities om de doelen te realiseren
Condities
die nodig
zijn
[+, +/- of
leeg]
Aanwezigheid
op dit moment
[cijfer
1 tot 10]
Uitleg van aangekruiste condities en beschikbaarheid
Algemene projectvoorwaarden
1 Tijd en geld
2 Innovatie en samenwerkingsstructuren
3 Zichtbaarheid/toegankelijkheid
(juiste mensen betrokken)
Actorvoorwaarden
4 Managementsteun en inspiratie
9

Doelen
Condities
die nodig
zijn
[+, +/- of
leeg]
Aanwezigheid
op dit moment
[cijfer
1 tot 10]
Uitleg van aangekruiste condities en beschikbaarheid
5 Draagvlak; motivatie en
eigenaarschap van uitvoerders
6 Draagkracht; deskundigheid
en ontwikkeltraject van
uitvoerders
Richtingvoorwaarden
7 Gedeelde visie/ overbrugging
van cultuurverschillen/
acceptatie eigenheid
8 Leerlingbelang- en doelgericht;
Duidelijke doelen, monitoren
van realisatie, successen
vieren
Conclusie 1: Hoe groot schat u de kans in dat u de doelen haalt gezien de condities die gesteld worden aan
het project
[klik met de muis op het bolletje en verschuif het naar de ingeschatte positie: probleem-, aandacht- en succespositie]
0% 100%
2.2. Door wat
Aansluitingsactiviteiten die worden ingezet
Activiteiten om een doorlopende leerlijn te realiseren liggen op het vlak van curriculum,
instrumenten, begeleiding en externe oriëntatie.
Wat betreft het curriculum kan de leerinhoud van vmbo en mbo worden doorlopen
om dubbeling te voorkomen 4 . Ook kan de activiteit vooral in het vmbo plaatsvinden
door het curriculum aan te passen op dat van het mbo, door bijvoorbeeld competentiegericht
opleiden in het vmbo in te voeren 5 . Of andersom dat het mbo uitgaat
van wat leerlingen in het vmbo hebben geleerd. De onderwijsstructuur kan, in het
streven naar aansluiting vmbo-mbo, aangesloten of gezamenlijk worden vormgegeven,
bijvoorbeeld via het werken met leerlijnen of een maatwerkstructuur. Op
het niveau van les- of leervormen, gebruikte les- of leermethoden, en les- of leerplekken
kan eveneens aansluiting worden georganiseerd; ook wel didactische afstemming
genoemd. Te denken valt aan leervormen waarin meer zelfsturing of
4
Verbeek, F., E. Eck, M. Glaudé, G. Ledoux, E. Vonken (2005). Bruggen bouwen voor leerloopbanen.
5
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.
Karsten, G., M. Kemper & P. van den Born (2004). Vmbo, positionereing, structuur en ontwikkeling
en aansluiting met het mbo. ’s-Hertogenbosch: Cinop
10

samenwerking wordt gestimuleerd, ICT-gebruik, inzet van simulatievormen of door
gezamenlijk gebruik van een leerwerkplek.
Ook instrumenten, die worden gebuikt om vorderingen van leerlingen te volgen,
zoals studievolgsystemen, EVC, portfolio, Proeve van Bekwaamheid, kunnen onderdeel
uitmaken van de doorlopende leerlijn tussen vmbo en mbo. Instrumenten
kunnen onderling worden afgestemd, doorlopend zijn zodat mbo de uitkomsten
gebruikt voor de inrichting van het onderwijs, of gezamenlijk worden gebruikt, zoals
wanneer mbo-docenten onderdeel uitmaken van de beoordeling van de Proeve
van Bekwaamheid van vmbo-leerlingen. Begeleiding kan inhoudelijk doorlopen van
vmbo naar mbo in het kader van de loopbaan van elke individuele leerling; variërend
van ‘warme overdracht’ tot de persoonlijke ontwikkeling, vorming van een
zelf-, werk,- en toekomstbeeld en zelfsturend vermogen 6 . Ook zien we begeleidingsvormen
aansluiten of doorlopen; het zorgsysteem wordt bijvoorbeeld op eenzelfde
wijze in vmbo en mbo vormgegeven, of er vindt begeleiding plaats over de
grenzen van de eigen opleiding heen; bijvoorbeeld wanneer vmbo-leerlingen worden
begeleid door mbo-leerlingen of –docenten, of wanneer vmbo-docenten tot in
het mbo de leerlingen begeleiden 7 .
Tenslotte zien we de ontwikkeling van activiteiten voor externe oriëntatie van leerlingen;
ofwel voor vmbo-leerlingen in het mbo, ofwel voor vmbo-(al dan niet met
mbo-leerlingen samen) in de beroepspraktijk.
In het format kan aangegeven worden in welke mate de verschillende activiteiten
worden ingezet, hoe uitgebreid dit wordt ingezet en in hoeverre dit een gemeenschappelijke
activiteit is van vmbo en mbo (tabel 2.3). Figuur 1 geeft de gelegenheid
om alle activiteiten die worden ingezet te vergelijken op doelen of uitgangspunten
die in het project worden gehanteerd op 2 assen; bijvoorbeeld de mate
waarin elke activiteit aanbodgericht is versus individueel maatwerk op een as en
lesmateriaal en minimale eisen versus loopbaangericht op de andere as. Er kunnen
problemen in het project ontstaan als activiteiten vanuit verschillende uitgangspunten
worden vormgegeven.
In het format wordt bij conclusie 2 gevraagd om stil te staan bij de vraag in hoeverre
de doelen kunnen worden gehaald gezien de (aard van de) activiteiten die
worden ingezet.
Het format: 2. Door wat
Welke aansluitingsactiviteiten worden ingezet, hoe uitgebreid, in hoeverre zijn vmbo
en mbo het hier over eens (tabel 2.3) en wat is (de consistentie in) de vorm en
inhoud van deze activiteiten, zie figuur 1.
6
7
Bruijn, E. (2007). Doorleren in de beroepskolom. ’s Hertogenbosch: Cinop
Ministerie van OCW (2006). Maatregelen aansluiting vmbo-mbo,
www.minocw.nl/beroepskolom/553/index.htlm
11

Tabel 2.3 Aansluitingsactiviteiten die worden ingezet, uitgebreidheid en gemeenschappelijkheid
van vmbo en mbo PER PROJECT
Activiteiten gericht op:
1 Leerinhoud, aansluitend of
doorlopend
Dubbelingen voorkomen,
vmbo sluit aan op mbo, mbo
gaat uit van geleerde op vmbo,
CGO
2 Onderwijsstructuur
Leerlijnen, maatwerk-/flexibel
onderwijs aansluitend en/of
gezamenlijk
3 Les/leervorm, -methode, –
plek
Zelfsturend, samenwerkend,
ICT, simulaties, leerwerkplek
aansluitend/samen
4 Vorderingen volgen, instrumenten
Volgsysteem,
EVC, portfolio, assessment,
PvB, afgestemd/doorlopend/samen
5 Begeleiding in het kader
van de loopbaan Begeleiding
bij maken van keuzes, reflectie
en zelfsturing
6 Doorlopende of aansluitende
begeleidingsvormen
mbo-leerlingen/ docenten
begeleiden vmbo-leerlingen,
vmbo-docenten begeleiden na
overgang naar mbo
7 Oriënteren, experimenteren,
bewijzen van vmbo in mbo
8 Oriënteren, experimenteren,
bewijzen in beroepspraktijk
Activiteiten
die
worden
ingezet
[+, +/-,
leeg]
Mate van omvang:
van
gehele tot deel
van opleiding
[+, +/-, -]
Mate van gemeenschappelijkheid
van inzet
van vmbo en
mbo nu
[+,+/-, -]
Uitleg van interventie,
mate van uitgebreidheid
en overeenstemming
Waar zou u de aansluitingsactiviteiten positioneren in grafiek, zie figuur 1 In hoeverre
zijn de activiteiten van het project gericht op dezelfde doelen; ofwel in hoeverre
hangen de activiteiten samen
12

[Zet de activiteiten (1-8) die u in tabel 2.3 heeft aangekruist als nummer in de onderstaande grafiek:
van meer naar minder maatwerk en toekomstgericht.]
Figuur 1
Flexibel en
individueel
Standaard
aanbod voor
iedereen
Minimumeisenlesgericht
Talent-, passieuitdaging-
en
toekomstgericht
Conclusie 2: Hoe groot schat u de kans in dat u de doelen haalt gezien de (uitgebreidheid, gemeenschappelijkheid
vmbo en mbo van de) aansluitingsactiviteiten die worden ingezet in het project (tabel)
en de (consistentie in) gerichtheid van de interventies
[klik met de muis op het bolletje en verschuif het naar de ingeschatte positie: probleem-, aandacht- en succespositie]
0% 100%
2.3. Voor wie
Participerende doelgroep
In het format kan worden aangegeven op welke klassen het project zich op dat
moment richt: het jaar, de richting, het niveau en het aantal leerlingen. Het geeft
een beeld van de grootschaligheid van het project. Gedurende de jaren kan de participerende
doelgroep uitbreiden. Conclusie 3 is gericht op inschatting van de mate
waarin de doelen gerealiseerd kunnen worden als de participerende doelgroep in
ogenschouw wordt genomen.
Het format: 3. Voor wie
Op welke periode richt het project vmbo-mbo zich vooral op dit moment Op hoeveel
en welke leerlingen richt het project zich op dit moment [Aankruisen in tabel 2.4]
13

Tabel 2.4
Focus van het project: leerjaren, aantal en soort leerlingen
Project
Leerjaar
Vmbo 1
Vmbo 2
Vmbo 3
Vmbo 4
Mbo 1
Mbo 2
Mbo 3
Mbo 4
Aantal leerlingen
waar het
project zich nu
op richt:
Van welke richting en niveau zijn deze
leerlingen
Conclusie 3: Hoe groot schat u de kans in dat u de doelen haalt gezien de reikwijdte van het project
[klik met de muis op het bolletje en verschuif het naar de ingeschatte positie]
0% 100%
2.4. Door wie
Samenwerkingsverbanden op verschillende niveaus
Om in beeld te krijgen wie met wie samenwerkt in het project en hoe die samenwerking
eruit ziet, kan tabel 2.5 worden gebruikt. Horizontale samenwerking (bijvoorbeeld
leerlingen van het vmbo met leerlingen van het mbo, docenten van het
vmbo met docenten van het mbo, etc), diagonale samenwerking (bijvoorbeeld docenten
van het mbo met leerlingen van het vmbo) en gezamenlijk samenwerking
van vmbo en mbo met de beroepspraktijk 8 . Ook hier wordt gevraagd te reflecteren
op de vraag in hoeverre de doelen kunnen worden gehaald gezien de mate en kwaliteit
van de samenwerking tussen verschillende groepen in het vmbo, mbo en beroepspraktijk.
Zo kan onderscheid worden gemaakt tussen samenwerking waar
vmbo en mbo gedeeld eigenaarschap ervaren (1 taak, 1 taal) of samenwerking met
verdeelde taken en verantwoordelijkheden waarbij vmbo en/of mbo eigen taken
uitvoeren.
Het format: 4. Door wie
Wat is de kwantiteit en de kwaliteit van de samenwerking tussen de groepen van
het vmbo en mbo op dit moment (tabel 2.5)
[Geef in de vakjes de samenwerking tussen vmbo en mbo van de verschillende groepen weer voor wat
betreft:
Kwantiteit (hoe vaak): + wekelijks tot dagelijks, +/- 1-3 maandelijks, - weinig
Kwaliteit (hoe goed): O samen dingen doen, gedeeld eigenaarschap # verdeling van verantwoordelijkheid
en taken]
8
Karsten, G., M. Kemper & P. van den Born (2004). Vmbo, positionereing, structuur en ontwikkeling
en aansluiting met het mbo. ’s-Hertogenbosch: Cinop
Bruijn, E. (2007). Doorleren in de beroepskolom. ’s Hertogenbosch: Cinop
14

Tabel 2.5
Mate van samenwerking tussen actoren van vmbo en mbo
mbo(‘s):
vmbo(‘s):
Leerlingen vmbo
Begeleiding /
docent vmbo
Management
vmbo
Bestuur vmbo
Mensen uit de
beroepspraktijk
Uitleg over kwantiteit en kwaliteit van samenwerking
tussen actorgroepen van het vmbo en
mbo
Leerlingen mbo
Leerlingbegeleiding/
docent mbo
Management mbo
Bestuur mbo
Mensen uit de
beroepspraktijk
Conclusie 4: Hoe groot schat u de kans in dat u de doelen haalt gezien de samenwerking (het samen den
ken en doen op verschillende niveaus) binnen het project
[klik met de muis op het bolletje en verschuif het naar de ingeschatte positie]
0% 100%
2.5. Wanneer
Fase van ontwikkeling van het project
Het project kan verschillende fasen doorlopen; van met maken van plannen tot
verspreiding, verankering en profilering. Om in één oogopslag te zien in welke fase
het project (of deelprojecten) zich op dit moment bevinden en hoe dit zich verhoudt
tot het projectplan, kan tabel 2.6 worden gebruikt.
Het format: 5. Wanneer
In welke fase bevindt zich het project nu [Aankruisen in tabel 2.6 ]
(Bij verschillen in projectonderdelen, per deelproject aankruisen)
Tabel 2.6
Fase
Fase waarin het project zich zou moeten bevinden volgens de planning en waarin
het zich daadwerkelijk bevindt
Fase volgens
de
planning
Realisatie
op dit
moment
Uitleg van (niet) gehaalde stappen in de ontwikkeling
van het project
1 Plannen
2 Afspraken
3 Ontwikkeling
4 Invoering
5 Evaluatie
6 Verbetering
15

Fase
Fase volgens
de
planning
Realisatie
op dit
moment
Uitleg van (niet) gehaalde stappen in de ontwikkeling
van het project
7 Verspreiding naar andere
delen van de organisatie
8 Verankering van vernieuwing
in het onderwijs
9 Profilering en kennisdeling
van ervaringen
buiten het project
•: stand nu, • grijs vorige jaren, zou moeten volgens de planning
Conclusie 5: Hoe groot schat u de kans in dat u de doelen haalt gezien de fase van ontwikkeling in het
project
[klik met de muis op het bolletje en verschuif het naar de ingeschatte positie]
0% 100%
2.6. Reflectie
Als laatste stap in het format, wordt gevraagd de sterke en zwakke punten van het
project te benoemen, gebruikmakend van de conclusies 1 t/m 5 van de verschillende
onderdelen van het format. Tenslotte kunnen projectinterventies die hieruit
voortkomen worden beschreven (tabel 2.7).
Het Format: 6. Reflectie
Uitgaande van de conclusies 1 t/m 5 die u heeft getrokken, wat kunt u dan zeggen
over de sterke en zwakke punten van het project op dit moment Wat zijn activiteiten
ter verankering, verandering en verbetering (projectinterventies)
[Invullen in tabel 2.7 ]
Tabel 2.7
Sterke en zwakke kanten in het project en voornemens voor projectinterventies
Sterke kanten Zwakke kanten Projectinterventies
Gezien de conclusies 1
t/m 5
Zijn het de juiste activiteiten
(tabel 2.3) voor
de doelgroep (tabel
2.4)
Voeren de juiste mensen
(tabel 2.5) de goede
activiteiten uit (tabel
2.3) gezien de fase in
het project (tabel 2.6)
16

3. Een beeld van de projecten aan de hand van het format
In dit hoofdstuk wordt duidelijk gemaakt op welke manier het format is ingevuld
met informatie van de acht projecten uit de kenniskring.
Er wordt door de vragen van het format duidelijkheid gegeven hoe de stand van
zaken is van het project. Bij elke vraag van het format wordt tevens een voorbeeld
gegeven uit een project. De indeling van dit hoofdstuk is gelijk aan de indeling van
het format uit hoofdstuk 2.
Elke paragraaf begint met een overzicht van de resultaten van de acht projecten
aangevuld met voor het project specifieke informatie.
De nummering van de projecten is willekeurig gekozen en houdt geen enkel verband
met de projecten in bijlage 1 op bladzijde 48.
3.1. Waarom (wel/niet)
3.1.1. Doelen van de projecten
Doelen van de projecten hebben betrekking op (zie tabel 3.1):
• Organisatiecijfers: verminderde uitval, verbeterde doorstroom, vermeerderde
instroom en meer gedifferentieerde instroom
• Onderwijsinrichting: opleiden met de beroepspraktijk en efficiënte overgang
vmbo-mbo of verkort traject
• Leerlingontwikkeling: passende overgang (betere keuzes in overgang vmbo-mbo),
werkbeeldverbetering, betere studieprestaties en bevorderen van
reflectief/zelfsturend vermogen van leerlingen ter voorbereiding op een leven
lang leren als werknemer.
Tabel 3.1
Prioriteiten en realisatie van doelen
• Organisatiecijfers • Onderwijsinrichting Leerlingontwikkeling
Project
Doelen
< Uitval
>Doorstroom
>Instroom, >gedifferentieerd
Opleiden met de
beroepspraktijk
Efficiënte overgang,
verkort traject
Passende overgang
(betere keuze)
> Studieprestaties
Werkbeeldverbetering
1 • • •
2 • • •
3 •
4 •
5 •
6 • •
7 • •
8 • • ◦ •
Doelen die gesteld zijn: Vet als gerealiseerd, licht als redelijk gerealiseerd en open als onvoldoende
gerealiseerd
> Reflectief/ zelfsturend
vermogen
17

Organisatiecijfers
Drie jaar blijkt te kort of het aantal leerlingen te klein om vermindering van uitval,
vergroting van doorstroom en vermeerdering van instroom te realiseren en in een
enkel geval door onvoldoende interventies in het project. Zo hebben de grotere
projecten de drie jaar nodig gehad voor de bouw van een gezamenlijk onderkomen,
en de ontwikkeling en invoering van aansluitingsactiviteiten. Verwacht wordt dat op
korte termijn effecten zichtbaar zullen worden nu door grote groepen uitvoerders
voor grote groepen leerlingen interventies worden toegepast. Kleinere projecten
zien wel dat leerlingen die meedoen aan de projecten gemotiveerd zijn, doorstromen,
weinig uitvallen en als reden van uitval bijvoorbeeld minder vaak ‘onvoldoende
beeld van de vervolgopleiding of beroep’ aangeven, maar het aantal is te klein
om significante verschillen te meten. Problemen waar projecten mee te maken
hebben, die los staan van het project maar wel invloed uitoefenen op de organisatiecijfers,
zijn de trek van leerlingen van scholen in de stad naar die in omliggende
gemeenten en de ‘hype’ in populariteit van een bepaalde opleiding, bijvoorbeeld
van dierenverzorging naar uiterlijke verzorging. Verhoging van de studieprestaties
in het eerste jaar van het mbo is te zien in het project dat leerlingen in het vmbo
met een intensief programma voorbereidt op het mbo.
Opleiden in en met de beroepspraktijk
In ruim de helft van de projecten is het onderwijs meer praktijkgericht ingericht in
samenwerking met de beroepspraktijk. Op leerling-niveau heeft dit geleid tot een
verbetering van het beroeps-/werkbeeld. Stevige contacten en intensieve relaties
met de beroepspraktijk zijn hierin van belang.
Efficiënte overgang
Een efficiëntere overgang van vmbo naar mbo is door zes van de acht projecten in
meer of mindere mate gerealiseerd. In twee projecten is zelfs sprake van helemaal
geen overgang; vmbo-basisberoepsgerichte leerweg en mbo niveau 2 zijn één opleiding.
En mbo 3 en 4 hebben met vmbo-kaderberoepsgerichte leerweg resp. theoretische
leerweg verkorte trajecten, de zogenoemde turbo-routes. Efficiënte overgang
is niet alleen gerealiseerd door het vormgeven van een doorlopende onderwijsstructuur,
maar ook door interventies op leerinhoud en leervormen. Om deze
aansluitingsactiviteiten mogelijk te maken is het samenwerken tussen vmbo en
mbo op verschillende niveaus cruciaal, waarin cultuurverschillen tussen vmbo en
mbo worden overbrugd.
Passende overgang
Niet bij alle projecten die een efficiënte overgang hebben gerealiseerd is ook sprake
van een interventie om een passende overgang voor leerlingen te verwezenlijken.
Dit vraagt om andere interventies zo blijkt. Een efficiënte overgang vraagt aansluiting
op leerinhoud, leervorm en onderwijsstructuur, zodat dubbelingen en grote
verschillen worden voorkomen. Een passende overgang heeft betrekking op de mate
waarin de mbo-opleiding, waar de leerling voor kiest, past bij de talenten, waarden
en toekomstambities. Aansluitingsactiviteiten die hier voor nodig zijn: oriëntatie
en experimenteren van leerlingen in het mbo en in de beroepspraktijk. Als dit
gecombineerd wordt met het voeren van meer loopbaangerichte begeleidingsgesprekken,
worden ervaringen van de leerlingen gerelateerd aan eigen kwaliteiten,
18

motieven en keuzes, waardoor de kans op een passende overgang wordt vergroot.
Als de onderwijsstructuur maat- en/of vraaggericht is neemt de aansluiting tussen
leerlingmogelijkheden en –ambities enerzijds en de opleidingseisen anderzijds toe.
Het volgen van de vorderingen door bijvoorbeeld een portfolio of Proeve van Bekwaamheid
kan zowel gericht zijn op een efficiënte overgang – door bijvoorbeeld
eenzelfde systeem te hanteren - of op een passende overgang, wanneer dit wordt
ingezet om na te gaan welke vervolgopleiding past bij de leerling.
Reflectief/zelfsturende beroepsbeoefenaren
Een doelstelling die nauwelijks is gerealiseerd, richt zich op de ontwikkeling van het
reflectief en zelfsturend vermogen van de leerling als aankomend beroepsbeoefenaar
in het kader van een leven lang leren. Voor veel experimenten is dit een volgende
stap in hun project. Deskundigheidsbevordering van begeleiders is onontkoombaar
om deze doelstelling te realiseren. Hier wordt de komende tijd in verschillende
projecten dan ook veel op ingezet.
Hoewel nog niet alle doelen volledig gerealiseerd zijn, hebben de projecten verschillende
aansluitingsactiviteiten uitgeprobeerd en uitgevoerd. De mate waarin de doelen
zijn gerealiseerd door middel van aansluitingsactiviteiten en samenwerking
heeft voor een belangrijk deel te maken met de condities van het project.
3.1.2. Condities
Condities die nodig blijken om de projecten uit te voeren hebben betrekking op faciliteiten,
structuur- en cultuurvoorwaarden (zie tabel 3.2 ).
Tabel 3.2
Prioriteiten en realisatie van condities
Project
Condities
Tijd. Financiën
Innovatie- en
samenwerkingsstructuren
Leerlingbelangen
doelgericht
Zichtbaarheid,
toegankelijkheid
innovatie
Gedeelde visie/
overbrugging
van cultuurverschillen
Managementsteun
en inspiratie
Draagvlak, eigenaarschap
uitvoerders
Draagkracht,
deskundigheid
uitvoerders
1 • • • • • • •
2 • • • • • • • •
3 • • • • • •
4 • • • • • • • •
5 • • • • • •
6 • • • • • •
7 • • • • •
8 • • • • • • •
Weergegeven condities die belangrijk zijn voor het slagen van het project
•: aanwezig •: redelijk aanwezig : onvoldoende aanwezig
19

Tijd en geld
De meeste projectleiders zijn van mening dat er voldoende tijd en geld was om de
projecten uit te voeren. Zij benadrukken wel dat er transparantie moet zijn voor de
verschillende actorgroepen over de subsidieverdeling en de prestatieverwachtingen.
Het ene project gaat uit van de veronderstelling dat vernieuwen onderdeel uitmaakt
van het dagelijkse werk en de ander ziet het als extra werk. Op het moment dat
vernieuwen bovenop het werk komt en er geen extra uren op ingezet kunnen worden
vanwege gebrek aan geld, wordt men afhankelijk van de ‘goodwill’ van mensen
en komt de voortgang van het project onder druk te staan. Meerdere projectleiders
geven aan dat gezorgd moet worden dat faciliteiten gericht zijn op het behalen van
de doelen en niet andersom. Nu wordt soms een project gestart omdat er projectgeld
voor beschikbaar is. Vrijblijvendheid in projecten is geldverspilling volgens
meerdere projectleiders.
Innovatie- en samenwerkingsstructuren
Voor een goede voortgang van het project is het van belang dat de innovatie- en
samenwerkingsstructuren goed georganiseerd zijn. In het onderwijs moet een
structurele verandering worden georganiseerd, anders blijven mensen doen wat ze
al deden is de ervaring van een projectleider. Enkele projecten die de doorlopende
leerlijn vmbo-mbo grootschalig hebben ingevoerd vinden achteraf gezien dat ze de
vernieuwing beter eerst op kleinere schaal hadden kunnen uitproberen en verbeteren.
Onduidelijkheden en onzekerheden op diverse punten en op verschillende
plaatsen in de organisatie tegelijkertijd zijn moeilijk te managen. Het voordeel van
het grootschalig invoeren is dat zowel vmbo als mbo bezig zijn met de aansluiting
en dat verankering en verspreiding van succesvolle activiteiten natuurlijk verlopen.
Het grootschalig opzetten van een globale onderwijsstructuur vmbo-mbo met kleine
pilots in de organisatie op specifieke onderdelen werkt goed als de pilots werken
vanuit eenzelfde perspectief en met elkaar worden verbonden. Samenwerkingsstructuren
moeten worden aangelegd omdat deze van nature niet tussen vmbo en
mbo bestaan. Ervan uitgaan dat mensen de samenwerking zelf organiseren pakt
niet altijd uit zoals gewenst, waardoor de voortgang van het project wordt bedreigd
of verschillenden betrokkenen gericht blijven op hun eigen opleiding in plaats van
een gedeelde verantwoordelijkheid voor een doorlopende leerlijn op te pakken.
Overbruggen van cultuurverschillen
Een typisch en een veel ervaren probleem is dat van de cultuurverschillen tussen
vmbo en mbo. Extreem gesteld zou het vmbo hun leerlingen pamperen tot het diploma
en het mbo zou de leerlingen aan hun lot (het zelfstandig verwerken van de
aangeboden lesstof) overlaten. Een positieve uitdrukking die in dit kader is gebruikt,
luidt: ‘het vmbo heeft hart voor de leerling en het mbo heeft hart voor het
vak’. Wat de precieze verschillen in cultuur zijn daargelaten, projecten hebben ervaren
dat bewust en actief moet worden ingezet op het overbruggen van cultuurverschillen.
Activiteiten die goed blijken te werken zijn:
• het samen ontwikkelen van een nieuwe visie waaraan beide ‘partijen’ zich aan
willen committeren
• samen in één gebouw opleiden
• bij elkaar (af)kijken in (praktijk)lessen
20

• docenten van vmbo en mbo begeleiden samen vmbo- en mbo-leerlingen al dan
niet in de praktijk
• samenwerking in combiteams en door een maatjessysteem van vmbo en mbodocenten
• samen ontwikkelen van producten en opdrachten met verwacht resultaat op
korte termijn
• samen formuleren van een pedagogisch klimaat
• accepteren van eigenheid van vmbo en mbo.
Leerlingbelang- en doelgerichtheid
Leerlingbelang- en doelgerichtheid zijn noodzakelijk om de projectdoelen te bereiken.
Soms zijn mensen zo bezig met het op gang brengen van activiteiten en samenwerking
dat de projectdoelen en het belang van leerlingen uit het oog verloren
worden. Middelen worden doel op zich en het leerlingbelang raakt steeds meer op
de achtergrond. Het helpt om zowel leerlingbelang- als doelgericht bezig te zijn
door:
• successen en belemmeringen van lopende projecten op een rijtje te zetten
voordat je opnieuw start
• plannen per half jaar te maken, concrete producten op te laten leveren en ‘quick
wins’ te organiseren
• docenten wekelijks op een vast tijdstip bij elkaar te laten komen waarbij iedereen
weet dat er op dat moment aan de doorlopende leerlijn wordt gewerkt en er
dus gemakkelijk afspraken kunnen worden gemaakt
• ‘SMART’ te beschrijven wat er te ontwikkelen is, hoe en wat ontwikkeld is
• van te voren duidelijk te maken wat belangen zijn, hoe managers docenten
gaan motiveren en wat er nodig is om de doelen te bereiken
• al doende te leren, het leren te benoemen en het doen hierop aan te passen
• te zorgen voor verankering in de organisatie en verspreiding van resultaten
Zichtbaarheid en toegankelijkheid
Zichtbaarheid en toegankelijkheid van het project is van belang om de juiste mensen
bij het project te betrekken en om verspreiding binnen en buiten de organisatie
mogelijk te maken. Belangrijk in het zichtbaar maken is het delen van successen en
mogelijkheden blijven zoeken om kennis te delen en om mensen/organisaties bij
het project te betrekken.
Managementsteun
Cruciaal voor het vormgeven van een doorlopende leerlijn is managementsteun en
inspiratie. In een project is na verloop van tijd bijna de helft van de teamleiders
vervangen omdat de vernieuwing met de zittende teamleiders onvoldoende van de
grond kwam. Managers moeten een visie hebben, anderen inspireren, ondersteunen,
aansturen en aanspreken op hun resultaten. Als men het er niet over eens is
hoe en hoe snel de veranderingen moeten gaan, blijft het vaak stil liggen.
In twee grotere projecten waar vmbo en mbo onder één dak zijn gegaan, is er één
CvB en zijn locatiedirecteuren aangesteld die leiding geven aan zowel vmbo- als
mbo-medewerkers. Hiermee is de bestuurlijke scheiding tussen vmbo en mbo opgeheven.
21

Draagvlak
Managementsteun kan een positieve bijdrage leveren aan het ontwikkelen van
draagvlak. Draagvlak is een voorwaarde voor het slagen van bijna elke vernieuwing,
maar de extra complicatie bij het vormgeven van een doorlopende leerlijn
van vmbo naar mbo is dat het niet alleen gaat om draagvlak voor een inhoudelijke
verandering, maar om een draagvlak te creëren zowel binnen als tussen twee culturen.
Om dit voor elkaar te krijgen is het belangrijk dat men zich in het vmbo en
mbo realiseert dat men niet vóór elkaar maar mét elkaar werkt. Draagvlak is gemakkelijker
te verwezenlijken wanneer het gaat om kleine groepen actoren of wanneer
het project zeer servicegericht is. In het laatste geval wordt een dienst verleend
en weinig eisen gesteld, zoals in het project waar vmbo-leerlingen meelopen
met mbo-leerlingen in de lessen in het mbo. Het mbo wordt nauwelijks belast,
maar heeft wel de voordelen van betere motivatie van leerlingen op het mbo als
deze in het vmbo een meer passende keuze hebben gemaakt.
Bevorderend voor het creëren en het behouden van draagvlak is verder:
• niet personen maar groepen verantwoordelijk maken, zodat het project blijft
doorlopen als een persoon die betrokken is bij het project wegvalt.
• niet blijven praten, maar gaan ontwikkelen. Ook als het product nog onvoldoende
is voltooid, is er op het gebied van draagvlak zo veel gebeurd dat bijstellen
minder moeite kost.
• werk met mensen die gemotiveerd zijn, kies mensen hier op uit. Een probleem
is soms dat mensen in het project worden ‘aangewezen’ op basis van beschikbare
uren en niet op basis van motivatie en evenmin gericht op beschikbare en
te ontwikkelen kwaliteiten.
Draagkracht
Draagkracht (deskundigheid en lerend vermogen) van de uitvoerders blijkt al net zo
cruciaal voor de ontwikkelingen in het project als draagvlak. Een eerste stap hierin
is mensen te laten participeren op basis van talent. Voor de uitvoering van de projectplannen
is het van belang om uit te gaan van wat uitvoerders kunnen en daar
op voort te bouwen. Maar al te vaak wordt gezegd wat mensen moeten doen, soms
zelfs hoe ze het moeten doen, maar onvoldoende aandacht wordt besteed aan hoe
mensen dat onder de knie krijgen. Het werkt goed om de uitvoerders van het project
een eigen leer- en loopbaantraject in te laten zetten; na te gaan welke competenties
ze hebben, welke klus ze gaan en willen doen, en waarop ze geschoold willen
en moeten worden. Afkijken bij mensen die bepaalde competenties of vaardigheden
bezitten, samen leren en werken, en externe experts inhuren om mensen te
coachen, helpt om de deskundigheid van mensen op peil te krijgen. Soms lukt het
niet om draagkracht te creëren. Dit kan funest zijn voor de voortgang van het project
en dus is het zaak om een dergelijke klus uit te besteden aan mensen die wel
de expertise hebben om de klus te klaren, bijvoorbeeld bij het ontwikkelen van onderwijsmateriaal.
Om draagkracht te ontwikkelen gedurende het project zouden
ervaringen en reflectie moeten worden georganiseerd.
22

3.1.3. Enkele voorbeelden uit de projecten met betrekking tot het “Waarom”
Doorlopend leren in groene competentielijnen
In dit project zijn Proeve van Bekwaamheid ontwikkeld als schoolexamens in het vmbo. Dertien pilots hebben
plaatsgevonden met het gebruik van de proeve van bekwaamheid en ongeveer de helft van de locaties
hebben deze vorm van examinering in het schooljaar 2009 – 2010 opgenomen in de programma’s van
toetsing en examinering. De doelen van het project waren vooral om uitval te verminderen, doorstroom te
bevorderen en leermotivatie te vergroten. Onduidelijk is nog in welke mate deze doelen zijn gehaald. Uit
een evaluatie onder leerlingen blijkt dat ze enthousiast zijn over deze manier van examineren. Of ze ook
gemotiveerd zijn voor leren in het algemeen moet blijken als in 2013 het onderwijs ook daadwerkelijk aansluit
bij de examens. De vakken worden concreter en realistischer.
Condities die cruciaal zijn voor het behalen van doelen waren: tijd en geld om te ontwikkelen en de steun
van het management. Op elke locatie is er nu één persoon (kwartiermaker) een dag per week bezig met de
taak de nieuwe schoolexamens in te voeren en te zorgen dat het onderwijs op de locatie hierop gaat aansluiten
onder verantwoordelijkheid van locatiedirecteuren. De kwartiermakers herschrijven niet zelf het
curriculum maar moeten deze taak gaan uitzetten. Dat het op de ene locatie makkelijker lukt dan op de
andere heeft te maken met het draagvlak in de organisatie en met de ondersteuning van het locatiemanagement.
De zichtbaarheid van het project is vergroot door het uitzetten van de pilots. Docenten die niet
hebben medeontwikkeld komen er nu wel mee in aanraking. Zij zijn enthousiast waardoor meer docenten
willen participeren in het project door middel van het uitvoeren van pilots.
RABA, KaderLycea en BeroepsColleges
Het streven was om alle leerlingen van het vmbo binnen de sector te houden tot de startkwalificatie mbo
niveau 2, maar doordat binnen het project voor een versmalling in sectoren was gekozen, bleek dat leerlingen
die wilden veranderen van sector, toch naar een andere opleiding gingen, ofwel binnen Amarantis ofwel
naar een andere school omdat Amarantis de gewenste opleiding niet in huis had.
De overgang van vmbo naar mbo is effectief; in wezen is er geen overgang. Een volgende stap is om de
overgang meer passend te maken. De passendheid kan worden verbeterd door verbreding van de opleidingen
en het meer intersectoraal werken. Ook het inzetten van loopbaanbegeleiding in het vmbo verschaft
meer duidelijkheid voor leerlingen wat er in het mbo gaat gebeuren. De kwaliteit van de begeleiding is echter
erg afhankelijk van de kwaliteit van de begeleider.
Het invoeren van competentiegericht onderwijs in het vmbo heeft geleid tot meer leermotivatie van de
leerlingen. Doordat de begeleiding van het mbo is ingericht zoals in het vmbo, is de uitval in het begin van
het mbo beperkt. Leerlingen ervaren geen knip in aanpak. Het nadeel van het ‘helpende klimaat’ van het
vmbo is dat leerlingen mogelijk wat minder zelfstandig zijn als ze hun mbo-niveau 2 opleiding hebben afgerond.
Echter, leerlingen die in het 5 e leerjaar stage lopen voelen zich echt meer volwassen, zeker ook omdat
zij als tutor worden ingezet voor jongerejaars leerlingen. Vrij veel leerlingen stromen na niveau 2 door naar
niveau 3. Ze zijn nog jong als zij gekwalificeerd zijn door het verkorte traject en daarom kiezen veel leerlingen
om nog niet te gaan werken maar een niveau 3 opleiding te volgen. Dit was geen doelstelling, maar is
een neveneffect. Cruciaal voor het behalen van de doelen is de fysieke verbinding tussen vmbo en mbo; te
gaan van samenwerking naar integratie.
23

3.2. Door wat
3.2.1 Aansluitingsactiviteiten die worden ingezet
Om een doorlopende leerlijn vmbo-mbo of aansluiting tussen vmbo en mbo te realiseren
zijn verschillende activiteiten ingezet op het gebied van leerinhoud, onderwijsstructuur,
leer/les-vormen en -plek, vorderingen bepalen en volgen, begeleidingsvorm
en –inhoud, en oriëntatie op/in het mbo en de beroepspraktijk. Tabel
3.3 geeft een overzicht van deze activiteiten van de acht projecten.
Tabel 3.3
Samenvatting van de aansluitingsactiviteiten van de 8 projecten
Aansluitingsactiviteiten
Project
1. Doorlopende of aansluitende
leerinhoud
2. Onderwijsstructuur
3. Les- en leervorm,
-methode en -plek
4.Vorderingen bepalen
en volgen, instrumenten
5. Doorlopende of aansluitende
begeleidingsvormen
6. Begeleiding in het
kader van de loopbaan
7.Oriëntatie,
experimenteren,
bewijzen vmbo in mbo
8.Oriëntatie,
experimenteren,
bewijzen in praktijk
1 • • • • • • • •
2 • • • •
3 • • •
4 • • • • •
5 • • •
6 • • • • • • • •
7 • • •
8 • • • • • •
• Activiteiten die bijdragen aan behalen van doelen, • activiteiten ingezet maar nog niet voldoende impact/in samenspraak/uitgebreid,
: activiteiten die gepland stonden maar nog niet zijn uitgevoerd
We zien dat de meeste projecten aansluiting organiseren op leerinhoud en leervormen,
en oriëntatie in de beroepspraktijk. Ook activiteiten wat betreft aansluitende
en doorlopende begeleidingsvormen en begeleiding in het kader van de loopbaan
zijn ingezet, maar deze activiteiten zijn nog onvoldoende uitgewerkt. Weinig activiteiten
vinden plaats op het gebied van oriëntatie in het mbo.
Figuur 3.1 laat zien dat bij enkele projecten de aansluitingsactiviteiten zeer uitgebreid
zijn, bij de meeste projecten is dit beperkt tot een deel van het curriculum of
een specifieke activiteit los van het curriculum. Wel kan worden aangegeven dat in
de loop van de jaren de activiteiten zijn uitgebreid en dat de haalbaarheid van de
doelen is vergroot (figuur 3.2). Hierdoor is de kans om enkele doelen te realiseren
sterk is toegenomen en voor bijna alle projecten goed haalbaar.
24

Figuur 3.1
Conclusie van uitgebreidheid van aansluitingsactiviteiten
Project kleinschalig uitgebreid
1
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
Figuur 3.2 Conclusie: Kans dat doelen gehaald worden gezien de aard, uitgebreidheid en
overeenstemming m.b.t. de aansluitingsactiviteiten
Project 0% 100%
1
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
Voor de voorliggende rapportage is aan de projectleiders gevraagd de aard van de
activiteit te positioneren wat betreft de mate van maatwerk en loopbaangerichtheid,
zie figuur 3.3. Hierin is te zien dat drie projecten de activiteiten in de doorlopende
leerlijn vormgeven middels een standaard aanbod voor alle leerlingen. In
twee projecten zijn de activiteiten wel meer maatgericht, maar nog sterk gericht op
de minimum opleidingseisen. Drie projecten geven aan dat activiteiten in het project
zijn afgestemd op de loopbaankansen en –ambities van de individuele leerling
25

Figuur 3.3
Inschatting van de projectleiders
Flexibel en
individueel
maatwerk
7 8
2
1
5
Standaard
aanbod
voor iedereen
[pagina 25]
3
4
6
Minimumeisen-
Leerinhoudgericht
Talent-, passieuitdaging-
en
toekomstgericht
Leerinhoud: van masterclass tot curriculumvernieuwing
De leerinhoud wordt in de projecten op verschillende manieren aansluitend of doorlopend
van vmbo naar mbo opgezet. Vier projecten hebben de mbo-competenties
als uitgangspunt genomen om het curriculum in het vmbo inhoud te geven.
Rondom de competenties worden soms ook oefensituaties georganiseerd. De ervaring
is dat het invoeren van competentiegericht onderwijs in het vmbo leidt tot
meer leermotivatie van de leerlingen en tot een efficiëntere overgang vmbo-mbo.
In de techniek is een masterclass ontwikkeld voor vierdejaars leerlingen van de
vmbo-kaderberoepsgerichte leerweg ter voorbereiding van een mbo-BOL opleiding
niveau 4 Techniek. Leerlingen worden vóór het vierde jaar vmbo geselecteerd en
volgen in het vierde jaar een dag per week de masterclass techniek naast het reguliere
vmbo-programma. Zij krijgen die dag lessen die hen voorbereiden op een succesvolle
doorstroom naar mbo-techniek niveau 4, met de vakken wiskunde, natuurkunde,
scheikunde, Nederlands en loopbaanbegeleiding.
Leerinhouden worden dus vooral door het vmbo aangepast om dat van het mbo, in
de begeleiding zien we dit ook andersom.
Onderwijsstructuur: verticale doorloop en horizontale doorstroom
Drie projecten hebben de overgang tussen vmbo en mbo opgeheven door één leertraject
van vmbo tot kwalificatie mbo te maken. Hierbij bestaat de mogelijkheid tot
een verkort traject. In één van de projecten worden instromers in vmbo-3-
basisberoepsgerichte leerweg beschouwd als mbo-2-leerlingen. Ze doorlopen een
traject in 3 fasen, waar na 5 jaar de meeste leerlingen hun mbo-2-kwalificatie halen.
Door het verkorte traject stromen leerlingen na niveau 2 vaak door naar niveau
3, omdat ze zich nog te jong voelen om te werken. Dit was geen doelstelling, maar
is een positief neveneffect. In één vmbo-locatie richt men zich op de doorlopende
leerlijn met mbo niveau 4 en vervolgens hbo. In het vierde leerjaar volgen TL leer-
26

lingen al delen van het mbo-programma, en in het laatste half jaar van het mbo
(dat 2,5 jaar duurt) volgen leerlingen het programma van het hbo.
In een ander project zijn alle vmbo-leerwegen opgebouwd volgens A-B-C-principe
met kerndeel (A), een leerarrangement met een buitenschoolse component (B) en
een talentarrangement (C). De leerwegen van het vmbo zijn volgens de majorminor-structuur
van het mbo opgezet: naast kerndeel kunnen leerlingen meer kiezen
voor opdrachten en leeromgevingen passend bij kwaliteiten en ambities. In het
begin wordt breed georiënteerd op werk en beroep, en er wordt gewerkt aan flexibele
examinering; afhankelijk wanneer een leerling er aan toe is moet hij/zij kunnen
instromen in het mbo. Er zijn ‘turbo-routes’ mogelijk naar mbo niveau 3 en 4.
Het is in deze onderwijsstructuur van belang dat de leerling niet alleen verticaal
maar ook horizontaal doorstromen kan; het mogelijk te maken voor leerlingen om
van sector te wisselen of in een andere sector zich verder te ontwikkelen zonder dat
de doorlopende leerlijn verbroken wordt. Voorafgaan aan een switch kunnen leerlingen
dan bijvoorbeeld vakken volgen ter voorbereiding. Om niet alleen een efficiente
overgang te realiseren maar ook een passende overgang, is maatwerk van
belang waarbij leerlingen verschillende oriëntatie- en doorstroommogelijkheden
hebben door opdrachten en stages in verschillende sectoren, passend bij eigen
kwaliteiten en motieven.
(Onderwijs)leervorm en leerplek: onderscheid en samengaan onder één dak
In diverse projecten is wat betreft niveau maatwerk voor groepen mogelijk bijvoorbeeld
voor betere leerlingen in een masterclass techniek, in tempo waarop leerlingen
hun vmbo en mbo doorlopen en wat betreft de mogelijkheid om in een andere
sector door te stromen (in plaats van in een andere sector opnieuw te moeten beginnen).
Een volgende stap voor de projecten die dit gerealiseerd hebben, is het
uitbreiden van maatwerk in de onderwijsstructuur naar vraaggerichtheid in onderwijsleervormen.
Leerlingen krijgen dan de mogelijkheid om keuzes te maken in
leerinhoud, leervorm en praktijkervaringen die aansluiten bij hun (zoektocht naar)
kwaliteiten, motieven en ambities. Ze kunnen dan oriënteren en experimenteren in
werkzaamheden waar ze nieuwsgierig naar zijn en bewijzen verzamelen van competenties
waar ze goed in zijn of willen worden. Het uitgangspunt van een onderwijsleervorm
is dan niet gelijkheid maar onderscheid.
In de projecten zijn verschillende experimenten uitgevoerd op het gebied van onderwijsleervormen.
Zo zien we bijvoorbeeld dat mbo-docenten in het vmbo les en
begeleiding geven of docenten geven les in zowel vmbo als mbo en zorgen dat de
leerinhoud een doorlopende lijn is.
Ook zijn er leerwerkplekken ontstaan waarin leerlingen van het vmbo en mbo om
de beurt of tegelijkertijd leren. Leerlingen van het vmbo werken samen met leerlingen
van het mbo en worden soms zelfs door mbo begeleid bij opdrachten en werkstukken.
Ook docenten van het vmbo en mbo geven tegelijkertijd les of begeleiding
op de leerwerkplekken. In één project is zelfs sprake van één team één taak bij het
vmbo- en mbo-personeel. In drie projecten zijn in de afgelopen jaren wat leerplek
betreft rigoureuze stappen genomen: vmbo en mbo zijn onder één dak gegaan. In
een enkel geval ging dit gepaard met nieuwbouw, wat weer een eigen problematiek
kent, zoals deadlines die niet worden gehaald en werken in een bouwput. Projecten
die in één gebouw zijn samengegaan hebben ervaren dat dit bevorderend werkt
voor het realiseren van een doorlopende leerlijn vmbo-mbo. Een nadelig bijeffect
27

voor een project was dat ouders van mbo-leerlingen hun kinderen op een andere
school lieten plaatsen op het moment dat bekend werd dat vmbo-leerlingen in dezelfde
school zouden worden ondergebracht.
Dat onder één dak werken wel een bevorderende maar geen voldoende voorwaarde
voor succes is, blijkt uit de ervaring van een project dat noodgedwongen een jaar
voor het geplande ‘samenwonen’ in één gebouw terecht kwam, waarbij vmbo en
mbo eigen taken door eigen mensen bleef uitvoeren zonder samen te werken of
samen leren te organiseren. De weerstanden om over de muren van de eigen
school heen te kijken werden nu weerstanden om over de muren van het klaslokaal
heen te kijken.
Echter er is ook een voorbeeld van een project waarin docenten van het vmbo en
mbo samenwerken in één gebouw, met elkaar praktijklessen verzorgen waarbij
vmbo- en mbo-leerlingen samenwerken gedurende ongeveer 40% van de leertijd.
Vorderingen bepalen en volgen, instrumenten
Vijf projecten hebben ingezet op instrumenten om vorderingen te bepalen, middels
het invoeren van een Proeve van Bekwaamheid in het vmbo ter voorbereiding op
het mbo, of om vorderingen te volgen middels het inzetten van een aansluitend of
doorlopend portfolio.
In een project zijn proeve van bekwaamheid ontwikkeld als schoolexamens in het
vmbo. Dertien pilots hebben plaatsgevonden met het gebruik van de proeve van
bekwaamheid en ongeveer de helft van de locaties hebben deze vorm van examinering
in het schooljaar 2009 – 2010 opgenomen in de plannen van toetsing en
afsluiting. Dit jaar worden de examens verbeterd en volgend jaar wordt de implementatie
verdubbeld. Komende jaren worden de onderwijsprogramma’s vernieuwd
zodat deze aansluiten op de examens en daarmee ook meer op het competentieen
handelingsgerichte onderwijs in het mbo. Na een proeve van bekwaamheid vindt
een gesprek plaats met de leerling over het behalen van competenties. De volgende
stap is om deze gesprekken meer in het teken van persoonlijke ontwikkeling van
leerlingen te plaatsen waarin niet alleen wordt teruggekeken naar waar de leerling
goed in is maar ook vooruit wordt gekeken naar wat hij/zij in de toekomst wil gaan
doen; voor een volgend examen en in de vervolgopleiding.
In een ander project worden in het vierde jaar Proeve van Bekwaamheid afgenomen
om na te gaan of de vmbo leerlingen in de gekozen mbo-richting kan functioneren.
In het vierde jaar, dat in het teken staat van examens, kan op basis van de
uitkomsten van de proeve van bekwaamheid ‘bijspijkeren’ of heroriëntatie plaatsvinden.
Nog een ander project sluit het mbo niveau-2 examen af met een proeve
van bekwaamheid en leerlingen worden middels het uitvoeren van prestaties in het
vmbo hier al op voorbereid. Proeve van Bekwaamheid in het vmbo worden soms
mede afgenomen door mbo-docenten, wat bijdraagt aan de aansluiting vmbo-mbo.
Ook het portfolio is een instrument dat in het vormgeven van de doorlopende leerlijn
vmbo-mbo een rol speelt. Het portfolio wordt op verschillende manieren ingezet,
soms zelfs binnen één project. Alle projecten die met een portfolio werken zetten
de komende tijd in op de gespreksvoering aan de hand van het portfolio. De
ervaring is dat een portfolio beter kan worden benut als over de inhoud van het
portfolio kan worden gesproken, kan worden omgegaan met persoonlijke problemen
die naar voren komen en als de gesprekken hierover meer in het teken staan
28

van talentontwikkeling en toekomstbeelden van leerlingen. Verschillende projecten
zullen hiervoor deskundigheidsbevordering van docenten organiseren.
Eén project heeft bewust ingezet op het invoeren van een digitaal portfolio en niet,
zoals docenten graag willen, een papieren portfolio. De redenen hiervoor zijn dat in
een digitaal portfolio een grotere verscheidenheid van media kan worden gebruikt,
zoals Powerpoint-presentaties en filmpjes, en dat het beter aansluit op de wereld
van jongeren die meer gewend zijn aan de digitale wereld dan docenten. Het gebruik
van een portfolio werkt goed voor het bevorderen van een doorlopende leerlijn
vmbo-mbo in een project waarin docenten van het mbo bekend zijn met de
portfolio’s van het vmbo van alle leerlingen, waar leerlingen in hun portfolio kunnen
laten zien waar ze trots op zijn en waar meer maatwerk mogelijk is in het mbo op
basis van het portfolio.
Aansluitende of doorlopende begeleidingsvormen
Stappen die gemaakt zijn in vernieuwing van begeleidingsvormen zodat de wijze
van begeleiding beter aansluit tussen vmbo en mbo of zelfs doorloopt van vmbo
naar mbo, zien we in verschillende projecten terug komen. Zo is in een project, dat
de leerinhoud van het vmbo heeft aangepast op dat van het mbo, het uitgangspunt
van de begeleiding precies andersom uitgewerkt: de begeleiding van het mbo sluit
aan op dat van het vmbo. Dit betekent dat de begeleider van het mbo meer “hoeder
dan instructeur” is geworden.
In een ander project zijn in het mbo zorgteams ingesteld naar voorbeeld van de
bestaande zorgteams in het vmbo. De zorg op het gebied van leerbelemmeringen
wordt van het vmbo overgedragen naar de zorgteams van het mbo. Er wordt gebruik
gemaakt van de kleuren rood, oranje groen. Leerlingen die als ‘rood’ worden
overgedragen zijn leerlingen met veel problemen. Zij krijgen in het mbo meer begeleiding
en zo nodig worden speciale stageplaatsen voor hen gezocht. Alle leerlingen
hebben in het vmbo en mbo coachingsgesprekken waarin de zorg voor de leerlingen
doorloopt van vmbo in het mbo.
Andere activiteiten op het gebied van aansluitende begeleiding zien we op leerwerkplekken
waar zowel vmbo en mbo leerlingen als docenten samen werken. Vmbo
leerlingen wennen aan de vorm van leren en begeleiden van het mbo, en leren
mbo-docenten kennen. Ook komt het voor dat docenten van vmbo en mbo koppels
vmbo- en mbo-leerlingen begeleiden bij prestaties/opdrachten. Begeleiding rondom
het portfolio zorgt eveneens dat de aansluiting tussen vmbo en mbo verbeterd.
Meer doorlopende begeleiding vmbo-mbo vindt plaats in een project dat een vmbombo-traject
heeft ontwikkeld. In de leerloopbaan van jongeren worden hier verschillende
fasen onderscheiden waar de begeleiding op is aangepast. Hier wordt
leerbegeleiding gecombineerd met loopbaanbegeleiding.
Begeleiding in het kader van de loopbaan
Om een passende overgang te realiseren van vmbo naar mbo, zal niet alleen leren
en begeleiden in het vmbo en mbo goed op elkaar moeten aansluiten, maar is het
ook van belang om leerlingen te laten ontdekken welke doorlopende leerlijn, qua
sector en vervolgopleiding, voor hen het beste is. Leerlingen moeten dus goed kiezen
en daar is goede begeleiding bij nodig. In de meeste projecten is dit punt nog
geen prioriteit geweest omdat de curriculumaansluiting, onderwijsstructuurwijzigingen
of het samengaan in één gebouw alle aandacht heeft gekregen. Bijna alle pro-
29

jecten geven aan dat dit een belangrijk onderwerp van vernieuwing zal zijn in het
komende jaar. Deskundigheidsbevordering wordt hier op ingezet.
In het project ‘masterclass techniek’ is al aandacht voor de loopbaanbegeleiding
van de leerlingen. In een ander project is een ‘talentenmap’ ontwikkeld. Een derde
project is net gestart om een middag in de week aan loopbaanleren besteden: ervaringen
opdoen in havo of mbo, keuzegesprekken of loopbaanlessen. En een vierde
project is bezig met de omscholing van mentoren tot loopbaancoaches.
Ook zien we dat een doorlopend leertraject is vormgeven wat is ingedeeld in fasen.
De start van het traject is in de onderbouw waar leerlingen met behulp van een
talentportfolio leren reflecteren en zicht krijgen op talenten, kwaliteiten en ambities.
Veertien - en vijftienjarigen beginnen zich af te vragen welke opleiding en beroep
wat voor hen is. Daarop sluit het project aan met een oriëntatieprogramma,
waarin ze op verschillende manieren kennismaken met de wereld van opleiding en
werk. Leerlingen uit de onderbouw vmbo voeren twee uur per week opdrachten uit
in de bovenbouw. Vanaf het derde leerjaar lopen ze een dag mee in een stage van
een mbo'er (koppelstage), kijken in een mbo-opleiding, en doen een bedrijfsbezoek.
Persoonlijke vragen van leerlingen zijn hierin van belang. Leerlingen worden
uitgedaagd om zich af te vragen wat ze kunnen kiezen om beelden van werk te
krijgen, wat ze willen doen en waarom. In elke leerweg van het vmbo is jaar drie
het oriëntatiejaar en jaar vier het beslisjaar. Dan zou de leerling helder moeten
hebben waar hij of zij staat. In het vierde jaar kunnen leerlingen checken of hun
keuze werkelijk is wat ze willen en kennismaken met het leren zoals dit in het mbo
gebruikelijk is; competentiegericht en met gebruik van een portfolio.
Oriëntatie, experimenteren en bewijzen in het mbo
In twee projecten waar vmbo en mbo in één gebouw huizen voeren vmbo- en mboleerlingen
samen praktijkopdrachten/prestaties uit op de leerwerkplek op het mbo
of in de praktijk, de mbo-leerling begeleidt de vmbo-er, waardoor vmbo-leerlingen
zicht krijgen op de mbo-opleiding waar ze voor kunnen kiezen. Leerlingen kunnen
experimenteren in het mbo en in de ‘vm2-, vm3- en vm4-trajecten’ kunnen vmboleerlingen
al bewijzen verzamelen die gelden in het mbo.
Een mbo-school waar leerlingen uit verschillende vmbo-scholen in de regio instromen
hebben in het experiment de mogelijkheid gecreëerd voor vmbo-leerlingen die
nog onzeker zijn over de vervolgopleiding die ze moeten kiezen, om zich in het mbo
te oriënteren. Maximaal twee vmbo leerlingen lopen een dagdeel mee met een
mbo-leerling in de lessen van die dag in het mbo. Ze maken opdrachten ter voorbereiding
en hebben vooraf ook een gesprek met de decaan. In de toekomst worden
ook reflectiegesprekken na het bezoek georganiseerd. Leerlingen kunnen zo vaak
meelopen als ze willen. Zo kunnen ze verschillende opleidingen bezoeken net zo
lang tot ze weten welke opleiding het beste bij hen past.
Oriëntatie, experimenteren en bewijzen in de beroepspraktijk
Bijna alle projecten hebben het onderwijs meer beroepsgericht ingericht door het
inzetten interventies waarbij leerlingen kunnen oriënteren, experimenteren en kwaliteiten
kunnen bewijzen in de beroepspraktijk. Dit varieert van praktijkopdrachten
op school tot stages van het vmbo en mbo samen in de beroepspraktijk.
30

Zo is er bijvoorbeeld een deelproject ‘klussen zonder haast’ waarbij vmboleerlingen,
ook vmbo-TL-leerlingen, klussen doen voor bedrijven zonder deadline.
Dit blijkt voor de leerlingen zeer uitdagend te zijn, maar verandert eveneens het
perspectief van docenten die van vak- naar meer beroepsgericht gaan denken.
In verschillende projecten lopen vmbo leerlingen stage in bedrijven. In tegenstelling
tot bedrijfsbezoeken en snuffelstages die eerder plaatsvonden, voeren vmbo
leerlingen nu echt opdrachten uit op de stageplaats, die in sommige projecten worden
afgesloten met een proeve van bekwaamheid. In enkele projecten worden eisen
gesteld aan de betrokken bedrijven. Zo worden bijvoorbeeld stagebedrijven
geworven met een redelijke omvang, zodat leerlingen kunnen kijken en meedoen
met verschillende werkzaamheden op het gebied van zowel uitvoering als management.
In een ander project zijn bedrijven benaderd met de vraag of ze samen
met de school in de leerloopbaan van leerlingen zouden willen investeren. De bedrijven
moeten zich verbinden aan ideeën om op jonge leeftijd ervaringen op te
doen in een beroepspraktijk waar ze zelf nieuwsgierig naar zijn.
Een goede organisatie van praktijkervaringen is zeer van belang. Zo is binnen een
project een ‘meeting point’ ingericht; een plek waar onderwijs en bedrijfsleven elkaar
ontmoeten. Het onderwijs genereert opdrachten van bedrijven en de buurt die
in het onderwijs worden uitgezet.
31

3.2.2 Enkele voorbeelden uit de projecten met betrekking tot het “Wat”
Integrale leerlijnen
Activiteiten in dit project hebben betrekking op verandering van leerinhoud, namelijk extra lessen ter voorbereiding
op bol 4 techniek, persoonlijke begeleiding, leren in de praktijk (2 weken) en verandering van
leervorm en onderwijsstructuur. De loopbaanbegeleiding in de masterclass techniek is een extra faciliteit. De
begeleiding op het mbo sluit daar nog weinig op aan; leerlingen worden minder intensief begeleid in het
mbo. De loopbaanbegeleider van het vmbo komt uit het ROC en heeft hierin dus ervaring. Hij bespreekt de
vervolgopleidingkeuze met de leerlingen en probeert te achterhalen welke vervolgopleiding en dus ook welke
stage het beste bij de leerling past. De loopbaanbegeleider, de projectbegeleider en de vertegenwoordiger
van het Kennisinfrastructuur Mainport Rotterdam rekruteren bedrijven waar leerlingen tijdens de masterclass
techniek een Bol 4 stage kunnen lopen.
De onderwijsstructuur loopt niet door van vmbo naar mbo. In het vm2 traject wordt wel gerealiseerd.
Doorstromen in Waterland
Leerinhoud, leervorm en onderwijsstructuur van het vmbo sluit aan op het mbo doordat het vmbo competentiegericht
werkt. Alle vmbo-leerwegen zijn opgebouwd volgens A-B-C-principe met kerndeel (A), een leerarrangement
met een buitenschoolse component (B) en een talentarrangement (C). De leerwegen van het
vmbo zijn volgens de major-minor-structuur van het mbo: naast kerndeel kunnen leerlingen meer kiezen
voor opdrachten en leeromgevingen passend bij kwaliteiten en ambities. In het project is sterk ingestoken op
het vormen van beelden over werk en beroep. In het begin wordt breed georiënteerd en er wordt gewerkt
aan flexibele examinering; afhankelijk wanneer een leerling er aan toe moet hij/zij kunnen instromen in het
mbo. In de leerloopbaan van jongeren zijn verschillende fasen onderscheiden. De start van het traject is in
de onderbouw waar leerlingen met behulp van een talentportfolio leren reflecteren en zicht krijgen op talenten,
kwaliteiten en ambities. 14/15-jarigen beginnen zich af te vragen welke opleiding en beroep wat voor
hen is. Daarop sluit het project aan met een oriëntatieprogramma, waarin ze op verschillende manieren kennismaken
met de wereld van opleiding en werk. De leerlingen van de onderbouw voeren twee uur per week
opdrachten uit in de bovenbouw. Vanaf het derde leerjaar lopen ze een dag mee in een stage van een mbo'er
(koppelstage), kijken in een mbo-opleiding, en doen een bedrijfsbezoek. Persoonlijke vragen van leerlingen
zijn hierin van belang. Leerlingen worden uitgedaagd om zich af te vragen wat ze kunnen kiezen om beelden
van werk te krijgen, wat ze willen doen en waarom. In elke leerweg van het vmbo is jaar drie het oriëntatiejaar
en jaar vier het beslisjaar. Dan zou de leerling helder moeten hebben waar hij of zij staat. In het vierde
jaar kunnen leerlingen checken of hun keuze werkelijk is wat ze willen en kennismaken met het leren zoals
dit in het mbo gebruikelijk is; competentiegericht en met gebruik van een portfolio. Er is sinds kort een project
‘klussen zonder haast’ waarbij vmbo-leerlingen, ook vmbo-tl-leerlingen, klussen doen voor bedrijven,
zonder deadline. Docenten van vmbo-t zijn verbaasd wat leerlingen al kunnen en doen. Dit verandert ook het
denken van docenten van meer vak naar beroepsgericht denken. Bij het project zijn tien redelijk grote bedrijven
betrokken. De bedrijven zijn benaderd met de vraag of ze samen met de school in de leerloopbaan
van leerlingen zouden willen investeren en welke voorwaarden hiervoor nodig zouden zijn. De bedrijven bleken
bereid zich te verbinden aan ideeën om op jonge leeftijd ervaringen opdoen in een beroepspraktijk waar
ze zelf nieuwsgierig naar zijn. Bedrijven zijn er voor de authentieke werkvloer. Ze denken mee over hoe
leerlingen kunnen leren in een bedrijf en wat een mogelijke rol is voor de begeleiding vanuit het bedrijf. Leerlingen
in het vierde leerjaar kunnen keuzes maken uit verschillende competentielijnen. Leerlingen kunnen in
hun portfolio bewijzen verzamelen waarin ze hun talenten en ambitie kunnen laten zien. Echter het portfolio
is nog niet overal ver ontwikkeld. Het streven is om vmbo-leerlingen overal een portfolio op te laten bouwen
dat voor het mbo betekenis heeft en wordt gebruikt. Steeds meer loopbaancoaches, vroeger mentoren, zijn
bezig uit te vinden hoe ze talenten en ambities van leerlingen boven water kunnen krijgen en kunnen gebruiken.
32

3.3. Voor wie
3.3.1. De Doelgroep
Het aantal participerende leerlingen aan de projecten varieert van 0 tot 3000 leerlingen
zie tabel 3.4. Bij drie van de projecten is de doelgroep ongeveer gelijk gebleven.
Het betreft een klein project (15-24 leerlingen) dat volgend jaar gaat uitbreiden,
een middelgroot project (381- 464 leerlingen) en een groot project (bijna
2000 betreft alle leerlingen). Bij één project is het aantal deelnemers afgenomen,
omdat de focus van het project, dat aanvankelijk betrekking had op alle niveaus en
sectoren, is beperkt tot vmbo-basisberoepsgerichte leerweg en mbo-2. Een ander
project heeft momenteel geen leerlingen die participeren, omdat de mbo-opleiding
waarmee de samenwerking was opgezet om vmbo leerlingen met de mbo-er een
praktijkopdracht te laten uitvoeren, is opgeheven. In drie projecten is het aantal
leerlingen in de loop van de jaren toegenomen. Bij één project omdat de jaren ervoor
sprake was van ontwikkeling en nog geen leerlingen deelnamen aan het project,
een ander project omdat steeds meer vmbo- en mbo-scholen belangstelling
kregen toen ze hoorden over de successen van het project, en een derde project
dat heeft uitgebreid van vmbo bb naar alle niveaus van vmbo en mbo.
Succesfactoren voor de uitbreiding zijn: het profileren van het project naar buiten,
het delen van successen en het verspreiden van kennis. Managementaansturing en
-betrokkenheid zijn doorslaggevend in de grotere projecten. Belemmerend werkt
het als het project van enkele mensen afhankelijk is en daarbuiten weinig interesse
bestaat, als er geen plan of voornemen is om dit verder uit te zetten, en als andere
opleidingen geen kans of belang zien om het project te integreren in de eigen situatie.
In figuur 3.4 is een er een relatie weergegeven tussen de grootte van de doelgroep
uit tabel 3.4 en de haalbaarheid van de doelen.
We zien dat als de doelgroep klein is, het moeilijker wordt om de doelen van het
project te realiseren, met name als het gaat om organisatiecijfers.
Figuur 3.4
Hoe groot schat u de reikwijdte van het project in
Project kleinschalig uitgebreid
1
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
33

Tabel 3.4
Focus van het project: leerjaren, aantal en soort leerlingen
Project
Leerjaar
Vmbo 1
Vmbo 2
Vmbo 3
Vmbo 4
Mbo 1
Mbo 2
Mbo 3
Mbo 4
Aantal leerlingen
waar het project
zich nu op richt:
Van welke richting en niveau zijn
deze leerlingen
1. PSG • • • • • • Vmbo: 2000 →
1796
Mbo: 600
Vmbo 1 e en 2 e jr aansluiten op 3 e ,
4e jr en 1, 2 mbo, Samen leertraject
vmbo 3-4 en mbo 1-2
2. ZPC Rotterdam
• 20 → 24 → 15 KB Techniek breed masterclass
techniek
3. Aeres Groep • • 0 → 240 examinering
+ 120 M&B
Bb, kb en gl, ri landbouw (Mens en
Beroep) + alle leerwegen vmbo
voor Examinering in samenhang
4. AOC Oost • • • • • • • • 250→3000 Van BB niv 1 en 2 naar BB, KB,
GL niveau 1,2,3,4
5. Alfa College • • • 300 → 500 →
1000
gebruikt:
50→100→300
a Oriëntatie 500 (alle richtingen en
niveaus)
b. Portfolio: geen leerlingen
c. Buddy in bpv: 20 (tl klas 4)
6. Amarantis
A’dam
• • • • • • 8000 → 800→
509
BB, mbo 2 Aanvankelijk breed
opgezet ook voor mbo 3 en mbo 4.
Focus eerst gericht op BB/mbo 2
7. CVO ZW
Fryslân
• • • • 10 → 2x10 → 0 Vmbo BB/KB begeleid door mbo
niveau 4 techniek
8. ROC ASA
Eco Excellent
Xplore
Flexzone
Globecollege
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
• • •
•
E: 381→388→464
X: 37 vmbo, 308
mbo
F: 48 vmbo 51
mbo
G:136 vmbo 126
mbo
E: verkorte traject, 4 e jaar vmbo,
mbo 3 e , 4 e jr- ec
X: vmbo techniek breed, mbo
niveau 1 en 2
F: AKA niveau 1/vmbo/-bbl/lwoo
G: vmbo ec, z&w, tl mbo ec niv
1,2, z&w niv 2
• Huidige situatie 2009
• Vorige meting wel maar in 2009 niet
34

3.3.2. Enkele voorbeelden uit de projecten met betrekking tot “voor wie”
Human Technology in VMBO en MBO
In het eerste jaar van het project hebben 10 leerlingen meegedaan aan Human Technology, het tweede jaar
20 en het derde jaar geen leerlingen. Het probleem is dat de mbo-opleiding waar het project is gestart geen
aanmeldingen van leerlingen meer heeft, waardoor vmbo-leerlingen niet kunnen worden begeleid door
mbo-leerlingen uit die richting. Het project heeft vooralsnog geen vmbo-leerlingen bij andere opleidingen
geplaatst. Men is wel in overleg om dit in de nabije toekomst te gaan doen als een ‘doorstart’ van het project,
bij de opleiding “Engineering”, eveneens i.s.m. het Friesland College, locatie Heerenveen.
Ondertussen is het tweejarige project Tutoren in de Zorg succesvol afgesloten. Hieraan hebben 20 VMBOleerlingen
meegedaan, 4 MBO-deelnemers, 7 docenten VMBO, 2 docenten MBO en 5 medewerkers van
instellingen. Er zijn aan het eind vanhet project afspraken gemaakt tussen VMBO en MBO over implementatie
van het traject, zodat de continuïteit in de samenwerking is geborgd.
U-Tracks
Het project Xplore is van 15 in het eerste jaar van het project naar 37 leerlingen in het afgelopen jaar gegaan.
Bij Eco-excellent is dit van 381 naar 464 leerlingen gegaan. Hierover zijn de projecten tevreden. De
ervaring is dat in het project Xplore op het vmbo meer leerlingen kiezen voor techniek. Echter in de doorlopende
lijn tot en met het mbo vallen leerlingen nog veel uit. De uitbreiding van het aantal leerlingen heeft
te maken met het afstappen van een techniekbreed programma. Leerlingen kiezen bij Xplore nu voor het 4 e
jaar een beroep waar ze voor gaan leren. Dit sluit beter aan bij het crebo-mbo en het motiveert leerlingen
om te leren waar ze voor willen leren. Een belemmerde factor bij het uitbreiden van de doelgroep is dat in
Utrecht het aantal vmbo-leerlingen in zijn geheel terug loopt; leerlingen gaan massaal naar scholen buiten
de stad door het imagoprobleem van ‘zwarte scholen’. De hoop is dat projecten als Utracks leerlingen binnenhaalt.
Bij Economie Handel en Administratie (niveau 2) was het probleem aanvankelijk dat zodra het mbo in één
gebouw met het vmbo ging, het aantal mbo-leerlingen daalde omdat veel ouders het niet zagen zitten dat
hun kinderen in een gebouw met het vmbo zouden komen te zitten. Dit proces wordt naar verwachting
opgevangen door gezamenlijke huisvesting in een nieuw gebouw: het Globe College te Utrecht.
Wat betreft verspreiding naar anders scholen is gebleken dat binnen het project Eco-excellent andere scholen
niet mee gaan doen, ook al is het project bij Oosterlicht zeer succesvol. Dit zijn scholen die een eigen
havo hebben en zij durven een vmbo-project niet aan, omdat zij bang zijn dat het ten kosten van de havo
gaat, ondanks dat bij het Oosterlicht is gebleken dat ook meer leerlingen naar de havo gaan.
3.4. Door wie
3.4.1. Samenwerkingsverbanden op verschillende niveaus
De grootste belemmering voor het behalen van de doelen is de intensiteit en de
wijze van samenwerking. Dat zien we als we de conclusie over de kans dat de doelen
gehaald worden gezien de samenwerking (figuur 3.5) vergelijken met de andere
conclusies in het verslag. De samenwerking vooral plaatsvindt tussen vmbo en mbo
op gelijke niveaus: managers met managers, docenten met docenten en leerlingen
met leerlingen, zie tabel 3.5. In drie projecten komen leerlingen van het vmbo in
aanraking met docenten in het mbo. De samenwerking is in de loop van de jaren
wel verbeterd, maar heeft een minder grote ontwikkeling doorgemaakt dan de activiteiten
die zijn ondernomen. De samenwerking blijft voor een aantal projecten
toch vooral een kwestie van verdeelde verantwoordelijkheid in plaats van een gedeelde
verantwoordelijkheid. Een aantal projecten is net gestart om een gezamen-
35

lijke visie of pedagogisch didactisch klimaat te formuleren. Verwacht wordt dat de
samenwerking in het komende jaar zal worden versterkt. De ervaring in de kenniskring
is dat in projecten waar vmbo en mbo samen gaan als één traject onder één
dak, de weerstand in het begin veel groter is dan in projecten die vanuit ieder een
eigen locatie samenwerken, maar dat de samenwerking stevig is als deze weerstanden
overwonnen worden. Bij projecten die samenwerken (vanuit hun eigen
werksituatie) i.p.v. samen werken (in een gezamenlijke werksituatie) is de samenwerking
broos, omdat deze veelal afhangt van de aanwezigheid en motivatie van
één of enkele personen. In figuur 3.5 is een overzicht gegeven van de projecten en
de kans dat de doelen worden gehaald.
Tabel 3.5
Mate van samenwerking tussen actoren van vmbo en mbo
mbo:
vmbo:
Leerlingen
vmbo
Begeleiding /
docent vmbo
Management
vmbo
Bestuur
vmbo
Mensen uit de
beroepspraktijk
Leerlingen
Mbo
1 4 6
7 9
7 9 1 5 9
Leerlingbegeleiding/
docent Mbo
5 6 7
9
1 2 5
7 8 9
Management Mbo 4 5 6
7 9
5
Bestuur Mbo 5 5 6 7
9
Mensen uit de
Beroepspraktijk
1 2 5
9
8 9
1: nummer project: stevige samenwerking, gedeelde verantwoordelijkheid
1: nummer project: beperkte samenwerking, verdeelde verantwoordelijkheid
Figuur 3.4
Project
1
Conclusie van consistentie in samenwerking vmbo-mbo
Versnipperde contacten
Samen denken en doen op
van wisselende intensiteit
verschillende niveaus
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
36

Figuur 3.5
Conclusie: Kans dat doelen gehaald worden gezien de samenwerking
Project 0% 100%
1
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
3.4.2. Enkele voorbeelden uit de projecten met betrekking tot “Door Wie”
Van doorstroom naar opstroom
De samenwerking ligt momenteel tussen decanen van het vmbo en het mbo. Mbo-docenten hebben leerlingen
van het vmbo in hun klas. Leerlingen van het mbo nemen de vmbo-leerlingen op sleeptouw. In de twee
andere deelprojecten zal de samenwerking geïntensiveerd moeten worden.
Doorlopende onderwijstrajecten in de praktijk
In de combi-locaties vmbo-mbo is één directeur (vroeger twee) en elke leerweg, onderbouw en bovenbouw,
en sector hebben een eigen teamleider. Momenteel zijn nieuwe teamleiders geïnstalleerd, die meer gemotiveerd
zijn om de vernieuwingen vorm te geven. Dit, en het werken met innovatieve projecten, helpt om
docenten meer vernieuwend bezig te zijn in het onderwijs. Het is belangrijk dat de organisatie van het onderwijs
echt verandert, anders blijft iedereen doen wat hij al deed. Ook is het van belang dat de dialoog op
gang komt tussen vmbo en mbo, zodat ze dezelfde taal leren spreken. Door mbo- en vmbo-teamleiders
eens in de twee maanden in themabijeenkomsten bijeen te brengen, leren ze één taal spreken. Op de locatie
vinden intakegesprekken plaats tussen vmbo leerlingen en mbo docenten. Docenten van de zorgteams
overleggen. Leerlingen van het vmbo en mbo komen elkaar wel tegen in het gebouw, maar werken weinig
samen. Soms gebeurt het, in projecten waarin mbo-leerlingen vmbo-leerlingen begeleiden voor hun competentie
leidinggeven, maar mondjesmaat.
3.5. Wanneer
3.5.1. Fase van ontwikkeling van het project
De meeste projecten hebben in de loop van de afgelopen jaren voortgang geboekt,
maar niet zo snel als was verwacht of gehoopt, zie tabel 3.6. Vier projecten zijn
bezig met de verspreiding van ervaringen in het project naar buiten, vier projecten
zijn bezig met de verankering van het project in de eigen organisatie. Enkele
(deel)projecten zijn nog niet aan verankering, verspreiding en zelfs verbetering toe,
terwijl dit wel gepland stond. Twee deelprojecten en één project zijn stil komen te
liggen en hebben dus weinig voortgang geboekt. In figuur 3.6 wordt de kans op
succes aangegeven gezien de vorderingen dat een project heeft gemaakt
37

Tabel 3.6
Fasering van de projecten
Project
Plannen
Afspraken
Ontwikkeling
Invoering
Evaluatie
Verbetering
Verankering
Verspreiding
van ervaringen
1 • • • • • • • •
2 • • • • • •
3 • • • • • • • •
4 • • • • • • • •
5 a. oriëntatieprogram
b. portfolio
c samen bpv
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
6 • • • • • • •
7 • • • • •
8 a. Eco Excellent
b. Xplore
c. Flexzone
d. DNS
•: stand nu, • grijs vorige jaren, zou moeten volgens de planning
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
• •
•
•
•
Figuur 3.6
Conclusie: Kans dat doelen gehaald worden gezien vorderingen in het project
Project 0% 100%
1
2
3
4
5
6
7
8
= 2008 = 2009 =2010
38

3.5.2. Enkele voorbeelden uit de projecten met het thema “Wanneer”
Integrale leerlijnen
Het project ‘Integrale leerlijnen’ is een intrasectoraal programma Techniek. Het is een samenwerkingsverband
tussen de vmbo-scholen Nieuw Zuid en Zuiderpark, en het ROC Zadkine. Het programma ‘Wellness’
uit de zorg, dat in het projectplan beschreven staat, is (nog) niet van de grond gekomen. In de techniek
is een masterclass ontwikkeld voor leerlingen van de vmbo-kaderopleiding ter voorbereiding van een
mbo-bolopleiding niveau 4 Techniek. Dit wordt geëvalueerd en volgend jaar uitgebreid.
Doorlopend leren in groene competentielijnen
Activiteiten die zijn uitgevoerd zijn het ontwikkelen van Examenproeven voor de leergebieden en Examenproeven
voor de beroepsgerichte vakken. In totaal zijn dit 22 nieuwe schoolexamens. Activiteiten op het
gebied van leervormen en onderwijsstructuur zijn gestart in het schooljaar 2008 -2009 en gaan de komende
jaren door. Het betreft hierbij specifieke locatieontwikkelingen waarbij de vraag centraal staat op welke
passen we ons onderwijs aan zodat aansluiting plaatsvindt bij de nieuwe schoolexamens.
Er wordt nu gewerkt aan een protocol en een format voor reflectie binnen de schoolexamens die meegenomen
worden in de pilots die dit schooljaar worden uitgevoerd. Naar verwachting zal hier een scholingsvraag
uitkomen voor volgend jaar. Het project krijgt daarmee ook een loopbaangerichte component.
39

4. Conclusies en tips
4.1. Conclusies
Bijna alle projecten hebben doelen behaald. Van alle doelen die zijn gesteld is vooral
een efficiënte overgang tussen vmbo en mbo tot stand gekomen. Ook is opleiden
in de praktijk met op leerling-niveau een verbetering van hun werkbeeld gerealiseerd.
De motivatie van leerlingen is vooral in de klein opgezette projecten zichtbaar.
Uit- en doorstroomcijfers zijn nog moeilijk in te schatten doordat de interventies
nog niet geheel zijn geïmplementeerd of de projecten te klein zijn om significante
verschillen in cijfers voor en na het project te kunnen meten. Het realiseren
van een passende overgang en de ontwikkeling naar een meer reflectieve en zelfsturende
leerling is een volgende stap in projecten.
Condities als tijd en geld zijn cruciaal voor het realiseren van de doelen en veelal in
voldoende mate aanwezig geweest. Condities, als het organiseren van structuren
voor samenwerking en innovatie, gedeelde visie, managementsteun, draagvlak en
leerlingbelang- en doelgerichtheid zijn in de loop van de tijd tot stand gekomen.
Draagkracht (deskundigheid) en zichtbaarheid zijn condities die in mindere mate
aanwezig waren waardoor realisatie van doelen vertraging opliep. Aan deze condities
wordt gewerkt.
De activiteiten die verricht zijn om een doorlopende leerlijn te organiseren liggen
vooral op de inhoud en structuur van het curriculum. Ook zijn in drie projecten vmbo
en mbo onder één dak gegaan. De activiteiten hebben een efficiënte overgang
van vmbo naar mbo bewerkstelligd. Minder is de doorlopende begeleiding en gerichtheid
op de loopbaan van de leerling vormgegeven. Er zijn projecten waar vmbo-leerlingen
zich oriënteren in het mbo en waar vmbo-leerlingen (al dan niet samen
met mbo-leerlingen) leren in de beroepspraktijk. De activiteiten zijn meer
maatwerk geworden, maar nog sterk gericht op aanpassing van leerinhouden in
plaats van op de toekomst van de leerling.
De doelgroep in de projecten wisselt zeer sterk in aantal deelnemers. Niet in alle
projecten heeft uitbreiding van de doelgroep plaatsgevonden. Succesfactoren voor
de uitbreiding zijn: het profileren van het project naar buiten, het delen van successen
en het verspreiden van kennis. Managementaansturing en -betrokkenheid
zijn doorslaggevend in de grotere projecten. Belemmerend werkt het als het project
van enkele mensen afhankelijk is en daarbuiten weinig interesse bestaat, als er
geen plan of voornemen is om dit verder uit te zetten, en als andere opleidingen
geen kans of belang zien om het project te integreren in de eigen situatie. Projecten
met veel deelnemers realiseren de doelen op organisatieniveau, de kleinere
projecten zien vooral doelen op leerling-niveau behaald.
De grootste belemmering voor het behalen van de doelen is de intensiteit en de
wijze van samenwerking. De samenwerking tussen vmbo en mbo vindt vooral
plaats op gelijke niveaus: managers met managers, docenten met docenten en
leerlingen met leerlingen. De samenwerking is in de loop van de jaren wel verbeterd,
maar heeft een minder grote ontwikkeling doorgemaakt dan de activiteiten die
40

zijn ondernomen. De samenwerking blijft voor een aantal projecten toch vooral een
kwestie van verdeelde verantwoordelijkheid in plaats van een gedeelde verantwoordelijkheid.
Veel projecten bevinden zich in de fase van betering of verankering. Verspreiding
van de ervaringen is een volgende stap.
4.2. Tips
In de afgelopen drie jaar zijn veel (leer)ervaringen opgedaan. De belangrijkste tips
voor scholen die een dergelijk traject ingaan zijn volgens de projectleiders:
1. Zorg dat vmbo en mbo docenten samen een doorlopende leerlijn vmbombo
realiseren. Interventies die hierin bevorderend werken zijn:
• Zorg dat je samen één taal spreekt; competentietaal
• Formuleer een gezamenlijke visie
• Besteed veel aandacht aan het bewustzijn dat vmbo geen eindonderwijs
is
• Sterk leiderschap die zorgt dat de organisatiestructuur daadwerkelijk
verandert zodat vervolgens de cultuur kan veranderen
• Zet een samenwerking tussen vmbo en mbo gefaseerd op; laat ze eerst
met elkaar kennismaken en pas daarna echt samenwerken. Er is zoveel
onbekendheid naar elkaar toe dat dit in de weg kan staan bij het samen
werken. Door vaker met elkaar, met elkaars leerlingen en vmbo-mbo
leerlingen onderling te werken groeien vmbo en mbo naar elkaar toe.
• Zorg dat de ontwikkelgroepen een vast dagdeel bij elkaar zitten en eis:
‘kom er pas uit als er iets ontwikkeld is’; zorg voor structureel samenzijn.
Niet blijven praten maar gaan ontwikkelen. Ook als het product nog
onvoldoende is uitgewerkt, is er op het gebied van draagvlak en implementatie
zoveel gebeurd dat het bijstellen van het product minder problemen
geeft.
• Gezamenlijke activiteiten met elkaars leerlingen organiseren
• Als je wilt werken met combiteams, waarin vmbo- en mbo-docenten samen
werken, zorg dan voor teambuilding, werk met een maatjessysteem,
laat mensen producten opleveren op korte termijn en laat ze
resultaten ervaren
• Accepteer elkaars eigenheid
• Fysiek samengaan, in één gebouw zitten werkt goed en stimulerend
• Zorg voor goede, structurele en gezamenlijke contacten met de beroepspraktijk.
2. Leer docenten om leerlingen in een doorlopende leerlijn op te leiden,
door:
• De kunst afkijken bij mensen die het in de vingers hebben
• Externe experts docenten laten coachen
• Voor docenten een eigen leer- en loopbaantraject inzetten: weten welke
competenties de docenten hebben, wie welke klus wil en gaat doen, en
waar ze op geschoold willen en moeten worden
41

• Docenten van aanbodgericht naar meer vraaggericht te leren opleiden.
Docenten moeten hierop worden begeleid en aangesproken
• Mentoren om te scholen tot loopbaancoaches
3. Stimuleer en verbeter continu de voortgang in het project:
• Zet de successen en belemmeringen van lopende en eerdere projecten
op een rijtje voor een nieuw project wordt gestart.
• Beschrijf ‘SMART’ wat je gaat ontwikkelen en hoe, zie wat ontwikkeld is
en maak successen inzichtelijk anders wordt slechts gezien wat nog gedaan
moet worden.
• Al doende leren.
• Zorg dat je als projectleiding goed geschoold bent, dat je je resultaten
duidelijk hebt geformuleerd, zodat je ‘af kunt strepen’ wat er is gedaan.
Hak knopen door, blijf niet op dingen terugkomen (bijvoorbeeld wat een
competentie is), maar neem op een gegeven moment iets als uitgangspunt.
• Maak gebruik van dubbele projectleiding: iemand voor de inhoud en motivatie
van werknemers en iemand die organiseert, reflecteert en evalueert,
zodat mensen vanuit hun kracht kunnen werken, elkaar kunnen bijsturen
en opvangen.
• Zorg dat er voldoende geld en tijd beschikbaar wordt gesteld.
• Het project moet enthousiast uitgedragen worden door het management/bestuur.
Niet altijd het managen maar vooral het inspireren is hierin
belangrijk.
• Van alle partijen moet helder zijn wat de belangen zijn, hoe leidinggevenden
docenten gaan motiveren en wat er nodig is om de doelen te bereiken.
Zorg dat de faciliteiten gericht zijn op het behalen van de doelen
en niet andersom.
• Werk met mensen die gemotiveerd zijn, kies mensen hier op uit.
• Start ambitieus. Begin niet vanuit beperkingen te denken, maar pas het
ambitieuze plan pas aan als het niet te organiseren valt.
• Zorg voor draagvlak bij het management en draagkracht bij de projectleden.
• Blijf zoeken naar ruimte om dingen mogelijk te maken.
• Niet alle innovatiekwaliteiten van elke docent verwachten, maar haal indien
nodig mensen van buiten om klussen te doen.
• Zorg voor een goede interne en externe communicatie over het project
en onderhoud dit.
• Bied een servicegerichte aanpak.
• Benoem successen en geniet ervan.
4. Laat de leerlingen profiteren van een aansluitende of doorlopende leerlijn
vmbo-mbo.
• Zorg dat als leerlingen in een project participeren dat het project voor de
leerlingen in tijd is afgebakend en niet te lang duurt
• Laat vmbo en mbo leerlingen samen leren en werken
• Gebruik Proeve van Bekwaamheid in vmbo, die het doel hebben te ontdekken
of de leerling kan functioneren in die specifieke omgeving in het
42

mbo en geef hen zo nodig tijd om hun competenties ‘bij te spijkeren’ of
voor heroriëntatie.
• Ga bij het ontwikkelen en gebruik van het portfolio uit van de wereld van
de leerling (digitaal, gericht op talenten en toekomstambities, en niet
van de voorkeur van de docent.
• Docenten moeten leren hoe ze talenten en ambities van leerlingen boven
water kunnen krijgen.
• Laat leerlingen in de praktijk ervaren; laat hen oriënteren op werkzaamheden,
experimenteren in activiteiten en kwaliteiten bewijzen die voor
hen belangrijk zijn of waar ze belangstelling voor hebben.
• Laat leerlingen van het vmbo zo vaak als nodig oriënteren of experimenteren
in het mbo tot dat ze weten welke opleiding het beste bij hen past
• Laat mbo-leerlingen vmbo-leerlingen begeleidingen, laat ze samen leren
en werken, onder begeleiding van een docent.
43

5. Korte beschrijving van de projecten
Doorlopende onderwijstrajecten in de praktijk (DOP) (DL0527)
Instelling: AOC Oost
Projectleider: Ton van Wijck, Klaas Jellema
In dit project zijn zorgteams in het mbo ingevoerd en is aansluiting georganiseerd
op de bestaande zorgteams in het vmbo. In het AOC zitten vmbo en mbo in één
gebouw, dus overleg is goed te organiseren. Daarnaast zijn mbo-competenties ingevoerd
in het curriculum van het vmbo. Rondom de competenties worden oefensituaties
georganiseerd. In het vmbo zijn Proeve van Bekwaamheid (PVB) ontwikkeld
die in het 3 e jaar worden afgenomen om na te gaan of de vmbo-leerlingen in de
gekozen mbo-richting kunnen functioneren. In het 4 e jaar, dat in het teken staat
van examens, kan op basis van de PVB ‘bijspijkering’ of heroriëntatie plaatsvinden.
Ten slotte is er een digitaal portfolio ontwikkeld en ingevoerd, waarvan nu de problemen,
die dit portfolio met zich meebrengt, worden aangepakt. Over het portfolio
worden gesprekken gevoerd, maar dit traject wordt nog niet optimaal ingezet. De
komende tijd zullen 70 coaches een trainingstraject gaan volgen van 20 bijeenkomsten
om meer gespreksvaardig te worden en te leren omgaan met problemen, zoals
autisme, dyslexie etc.
Integrale leerlijnen (DL0516)
Instelling: ZPC Rotterdam
Projectleider: Laurens Olijfveld
Het project ‘Integrale leerlijnen’ is een intrasectoraal programma Techniek. Het is
een samenwerkingsverband tussen de vmbo-scholen Nieuw Zuid en Zuiderpark, en
het ROC Zadkine. Het programma ‘Wellness’ uit de zorg, dat in het projectplan beschreven
staat, is (nog) niet van de grond gekomen. In de techniek is een masterclass
ontwikkeld voor leerlingen van de vmbo-kaderberoepsgerichte opleiding ter
voorbereiding van een mbo-bol opleiding niveau 4 Techniek. Leerlingen worden
vóór het 4 e jaar geselecteerd en volgen in het 4 e jaar vmbo één dag per week de
masterclass techniek naast het reguliere vmbo-programma. Zij krijgen die dag lessen
die hen voorbereiden op een succesvolle doorstroom naar mbo-techniek niveau
4. Vakken zijn: wiskunde, natuurkunde, scheikunde, Nederlands en loopbaanbegeleiding.
Ze lopen een blokstage van twee weken in een Bol 4 bedrijf en voeren gedurende
vijf weken een halve dag per week praktijkopdrachten uit in het ROC ter
oriëntatie op hun vervolgopleiding.
Het plan is om vanaf volgend schooljaar (2010) de Masterclass Techniek in de bestaande
schoolorganisaties in te bedden. Het zal hier dan om 3 e & 4 e jaars kaderberoepsgerichte
leerlingen gaan.
44

Doorlopend leren in groene competentielijnen (DL0532)
Instelling: Aeres Groep
Projectleider: Ieke van Velden
Het project ‘Doorlopend leren in groene competentielijnen’ bestaat uit twee deelprojecten:
1. Examineren in Samenhang: het ontwikkelen van een gezamenlijk schoolexamen
(Examenproef) voor zes leergebieden (geclusterde avo-vakken) waarin de mbo
competenties een belangrijke plaats innemen en waarbij wordt aangesloten bij
de mbo didactiek van Proeve van Bekwaamheid en die in het 3e en 4e jaar worden
afgenomen;
2. Mens en Beroep, het ontwikkelen van Proeve van Bekwaamheid (PVB) voor de
groene beroepsgerichte vakken, voor een groot deel volgens de systematiek
van het mbo.
In het eerste jaar zijn de schoolexamens in de vorm van Examenproeven voor de
acht verschillende locaties ontwikkeld. Voor het onderdeel Examineren in Samenhang
hebben 25 mensen een halve (en sommigen een hele) dag tijd gekregen.
Voor Mens en Beroep betrof dit 5 personen die een hele dag tot hun beschikking
hadden. Afgelopen jaar hebben 13 pilots plaatsgevonden wat betreft de schoolexamens
van Examineren in Samenhang en een 13-tal pilots voor Mens en Beroep,
waarbij ongeveer de helft van de locaties de examens in het schooljaar 2009 –
2010 hebben geïmplementeerd; ze zijn opgenomen in de programma’s van toetsing
en afsluiting. Dit jaar worden de examens verbeterd en volgend jaar wordt de implementatie
verdubbeld. Komende jaren worden de onderwijsprogramma’s vernieuwd
zodat deze aansluiten op de examens en daarmee ook meer op het competentie-
en handelingsgerichte onderwijs in het mbo. Het streven is om dit per 1 augustus
2013 te hebben gerealiseerd op alle locaties.
Van doorstroom naar opstroom (DL0502)
Instelling: Alfa College
Projectleider: Petra Bartelds
Volgens het projectplan worden drie deelprojecten uitgevoerd, te weten:
1. Oriëntatieprogramma’s voor vmbo basis-, kaderberoepsgerichte en TL-leerlingen
die vanaf de 3 e klas in het mbo een dagdeel kunnen volgen ter oriëntatie
op de vervolgopleiding.
2. Implementeren van een portfolio dat wordt gebruikt voor plaatsing op niveau
(dus hoger niveau wordt mogelijk) en bij keuze voor een beroep.
3. Organiseren van oriëntatie in de beroepspraktijk voor TL-leerlingen door het
laten meelopen met een mbo-stagiaire als buddy.
Het eerste deelproject loopt succesvol. Het tweede en derde deelproject is nog niet
van de grond gekomen. Hier zijn op dit moment plannen voor. Er zijn concrete afspraken
gemaakt om een pilot op te zetten bij bedrijven beginnend met 10 TLleerlingen
die onzeker zijn over wat ze willen in de toekomst. Er zullen leerlingen
worden gekozen uit de sectoren waarin veel geswitcht wordt, denk aan Handel en
Administratie. Ook het portfolio wordt nieuw leven in geblazen. Mbo en vmbo ston-
45

den hier twee jaar geleden niet open voor; het was onduidelijk hoe het portfolio zou
kunnen bijdragen aan de aansluiting. Inmiddels is hierover een beeld ontstaan. Er
worden nu gesprekken tussen vmbo en mbo gevoerd om het portfolio te introduceren.
De talentenmap die voor het eerste deelproject is ontwikkeld wordt hierbij ingezet.
Doorstromen in Waterland (DL0505)
Instelling: Purmerendse Scholengemeenschap
Projectleider: Marian Segers
De Purmerendse Scholengroep (PSG) heeft de afgelopen jaren haar vier vestigingen
gereorganiseerd tot een havo-vwo-campus en een vmbo-mbo-campus. PSG en
haar drie vmbo-scholen werken samen met het Regiocollege. Gedurende de vmboopleiding
wordt het leren van leerlingen steeds meer competentiegericht ingericht,
zoals dit in het mbo het geval is. Zo moet voor de leerling een maatwerktraject
ontstaan zonder merkbare overgangen tussen scholen, zonder overlap of lacunes.
Leerlingen moeten in deze opzet, waarin het loopbaanleren centraal staat, ook kunnen
overstappen naar andere sectoren/opleidingen. De campus maakt een gezamenlijk
herontwerp mogelijk. Om de kwaliteit van aansluiting tussen vmbo en mbo
te bevorderen zijn meerdere experimenten en pilots ingezet. Zo is er een project
“Bruggen bouwen in Waterland”, waarin de school samen met arbeidsorganisaties
vorm geeft aan het concept loopbaanleren, waar leren wordt verbonden met toekomstbeeldvorming
van individuele leerlingen. Een portfoliomethodiek wordt gebruikt
voor de begeleiding bij zelfsturing door leerlingen in hun schoolloopbaan.
Mede in het kader van het project “GTL in beroepsperspectief” worden met het
mbo, leerwerkbedrijven, regionale bedrijven en instellingen contextrijke opdrachten
gemaakt. Ook is er het project “Stimulering Instroom Techniek”, waarin voor alle
leerlingen ongeacht de sector een component techniek zal worden aangeboden.
RABA, KaderLycea en BeroepsColleges (DL0510)
Instelling: Amarantis Onderwijsgroep
Projectleider: Fred Carduck
In Amarantis worden instromers in vmbo-3-basisberoepsgerichte leerweg beschouwd
als mbo-2-leerlingen. Ze doorlopen een traject in 3 fasen, waarna de
meeste leerlingen na 5 jaar hun mbo-2-kwalificatie halen. Fase 1 richt zich op orientatie.
In het begin van het project werd nog vast gehouden aan bestaande afdelingsprogramma's.
Deze zijn vervolgens uitgebreid met mbo-modules en met modules
van aanpalende sectoren. De volgende stap is dat alle scholen worden verbreed
tot intersectoraal onderwijs. Fase 2 richt zich op beroepsvoorbereiding en
Fase 3 op beroepskwalificatie. De Crebo-kwalificaties blijven richtinggevend. Voor
het ontwikkelen van de leerinhoud en -vorm van het curriculum is teruggeredeneerd
vanuit het behalen van mbo-niveau 2 tot leerjaar 3 vmbo vanuit het concept
competentiegericht opleiden. Voor het vormgeven van de begeleiding is omgekeerd
gedacht met het vmbo als uitgangspunt; de docent is hoeder van de leerling, meer
46

egeleider dan instructeur. Het vmbo-mbo traject niveau2 vindt in zijn geheel
plaats in het vmbo-gebouw. Praktijkervaring voor de leerlingen in bedrijven wordt
gedurende het vmbo-mbo traject niveau 2 geïntegreerd in het onderwijs en vanaf
het 3 e jaar vmbo vindt een verschuiving plaats van leren en werken naar werken en
leren.
U-Tracks (DL0534)
Instelling: ROC ASA
Projectleider: Koos Saarloos
In U-tracks wordt een interactieve aanpak voor vmbo en mbo toegepast met een
duidelijk doel nieuwe sporen (“tracks”) te ontwikkelen door verbindende samenwerking.
De samenwerking vindt plaats tussen onderwijs (vmbo, mbo, hbo) en bedrijfsleven
(georganiseerd en individueel). U-tracks bestaat uit een aantal deelprojecten:
1. “Flexzone”: maatwerktrajecten als schakel tussen opleidingstrajecten voor leerlingen
die switchen of naar de arbeidsmarkt gaan. Dit project is afgesloten. Er is
met AKA afstemming, overlegmomenten zijn geregeld, ieder voert eigen onderwijs
uit en er zijn gemeenschappelijke examens.
2. “Globecollege” waarin bij de Zorg en Economie van vmbo en mbo onder één dak
gaan samenwerken aan een doorlopende leerlijn per 2010. De voorbereidingen
zijn getroffen.
3. “Xplore”: medewerkers, deelnemers (mbo) en regionale bedrijfsleven werken
gezamenlijk aan plannen om het technisch beroepsonderwijs te vernieuwen. Per
1-08-2009 is er sprake van gezamenlijke huisvesting en delen van praktijklokalen.
4. “Eco Excellent”: aansluitingsprogramma door mbo/vmbo voor vmbo-tl in samenwerking
met het Oosterlicht College.
Human Technology in VMBO en MBO (DL0530)
Instelling: CVO ZW Fryslan
Projectleiders: Ity Hoekstra en Jan Lammertsma
De schoolbedrijven ‘Dienstencentrum’ en ‘Technologie’ van het Marne College in
Bolsward (een van de drie VO-scholen onder het centraal bestuur van CVO ZW
Fryslân) werken samen met het Friesland College, bieden prestaties aan om voor
praktische problemen in de zorg technische oplossingen te vinden. Vmbo-leerlingen
worden hierin begeleid door mbo-leerlingen. Daarnaast vindt er een project plaats
‘Tutoren in de zorg’ in samenwerking met Friese Poort Sneek.
47

Bijlage 1: Kenniskringdeelnemers
Organisatie Deelnemer Project
Alfa College
mw. P. Bartelds
Van doorstroom naar opstroom
(DL0502)
Purmerendse Scholengemeenschap
mw. M. Segers Doorstromen in Waterland (DL0505)
Amarantis Onderwijsgroep dhr. F. Carduck
RABA, KaderLycea en BeroepsColleges
(DL0510)
ROC Eindhoven
Verticale cohesie VMBO-MBO
(DL0515)
ZPC Rotterdam dhr. L. Olijfveld Integrale leerlijnen (DL0516)
CVO ZW Fryslan
mw. I. Hoekstra
Human Technology in VMBO en MBO
(DL0530)
ROC ASA dhr. K. Saarloos U-Tracks (DL0534)
AOC Oost
dhr. T. van Wijck
Doorlopende onderwijstrajecten in
de praktijk (DOP) (DL0527)
Aeres Groep
mw. I. van Veldetentielijnen
(DL0532)
Doorlopend leren in groene compe-
Haagse Hogeschool
Carpe Carrière Perspectief
mw. M. Kuijpers Onderzoeker
Het Platform Beroepsonderwijzen
dhr. P. Sprinkhui-
Procesmanager
Het Platform Beroepsonderwijhorst
dhr. H. Leijen-
Procesmanager
Chapeau Claque Communicatie
dhr. H. Radstake Notulist
“Gedachten”, uitgesproken tijdens de closing circle ter gelegenheid van de laatste
bijeenkomst van de kenniskring:
Inspirerend;
Boeiend;
Samenwerken;
Echt vmbo-mbo;
Jammer dat de kenniskring eindigt;
Doorgaan.
48

Breullaan 1D
3971 NG Driebergen
T 030 691 91 90
F 030 697 74 70
E info@hpbo.nl
I www.hpbo.nl
49