Klik hier - Stichting Pioneering

Werk in uitvoering
WERKPLAATS KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN

Werk in uitvoering
WERKPLAATS KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN

INHOUDSOPGAVE
Voorwoord 7
Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren 9
Pilots 13
Zelfstandig onderzoek 29
Kennis delen 35
Slotwoord 42
4
5

Voorwoord
De weg die de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren heeft afgelegd is te vergelijken met
een bergwandeling. Bij de start lijkt de top van de berg heel dichtbij: “Dit doen we even”.
Maar een uur later is het net alsof de top maar niet dichterbij komt. De moed zinkt je in de
wandelschoenen. Maar als je omkijkt blijkt dat je wel degelijk een eind bent opgeschoten en bij
de volgende stop ligt de top daadwerkelijk dichterbij dan het vertrekpunt. Met nieuwe moed
loop je verder!
Met de werkplaats staan we op het punt dat de top en het beginpunt ongeveer even ver lijken.
We hebben enorme vooruitgang geboekt. Deze publicatie is hier het bewijs van. Er is kennis
ontwikkeld in projecten die we opnieuw kunnen toepassen en er zijn methoden bedacht om
energetische maatregelen te beoordelen en te monitoren. Maar misschien nog wel belangrijker:
het verbeteren van de bestaande woningvoorraad is “tussen de oren” van mensen komen
te zitten! En niet alleen tussen de oren. Er zijn ook concrete voorbeelden, zoals de post-hbo
opleiding Bouwen in de Bestaande Bouw van Saxion en de maatschappelijke investeringsopgave
in Enschede. Naar onze mening hebben wij met deze werkplaats hieraan een steentje mogen
bijdragen.
Ik realiseer mij dat de weg nog lang is, maar ik zie dat de top dichterbij komt! Hoewel we vast
nog hobbels op ons pad zullen tegenkomen, ben ik ervan overtuigd dat we uiteindelijk een
gebouwde omgeving hebben die niet afhankelijk is van dure fossiele energiebronnen en waarbij
de energielasten betaalbaar blijven. Het energetisch verbeteren van woningen is een deel
van de oplossing. Het vinden van nieuwe energiebronnen, andere samenwerkingsvormen en
netwerken zijn goede aanvullingen.
Mijn motto: iedere stap brengt ons dichter bij de top. Wij vervolgen graag deze prachtige en
leerzame wandeling. Loopt u met ons mee?
Jeroen Gietema
Voorzitter werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
6
7

OVER DE WERKPLAATS
KLIMAATNEUTRAAL
RENOVEREN
Van de Nederlandse woningen is 70% gebouwd voor 1980. Deze woningen zorgen voor 80% van het totale gasverbruik. De gasprijzen voor
huishoudens zijn de afgelopen twintig jaar met 400% gestegen. In woningen met een huurprijs tot 400,- euro kan het energieverbruik gemakkelijk
50% van de huurkosten bedragen. Voor de werkplaats dus alle aanleiding om kennis en ervaring op te doen die leidt tot klimaatneutraal
gerenoveerde sociale huurwoningen.
Medio 2009 hebben bij Pioneering
betrokken woningcorporaties, bouw- en
installatiebedrijven, architecten, gemeenten
en kennisinstellingen het initiatief genomen
voor de werkplaats Klimaatneutraal
Renoveren.
De belangrijke pijlers van de werkplaats
Klimaatneutraal Renoveren zijn:
• CO2-reductie;
• Het verminderen van het gebruik van
fossiele brandstoffen;
• Het voorkomen van stijgende
energielasten voor de bewoners.
De werkplaats Klimaatneutraal
Renoveren van Pioneering ontwikkelt
geïntegreerde toepassingen, die inzicht
geven in de bijdrage aan deze drie
pijlers, de bijbehorende investering en
de terugverdientijd. De werkplaats deelt
de behaalde resultaten met de regionale
bedrijven, woningcorporaties, gemeenten
en kennisinstellingen.
Doelstelling en visie
Binnen de werkplaats doen opdrachtgevers
en bedrijven ervaring op bij vernieuwende
renovatieprojecten die uiteindelijk gaan
leiden naar klimaatneutrale woningen.
De kennisinstellingen UT, Saxion en ROC
van Twente onderbouwen door middel
van onderzoeken de werkelijke resultaten
van de projecten. Dit leidt tot betere
vervolgprojecten en een voorsprong voor
deelnemende marktpartijen.
De projecten en het gas- en
elektriciteitsverbruik worden
gemonitord. Er wordt onderzoek
gedaan naar de terugverdientijd en
naar de bewonerstevredenheid. Over
elke pilot verschijnt een onafhankelijk
rapport, voordat het vertaald wordt naar
vervolgprojecten.
Activiteiten
Pilotprojecten vormen de rode draad binnen
de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren.
Ze maken onderdeel uit van verschillende
renovatietrajecten van corporaties.
De werkplaats combineert per project
verschillende technologieën, toepassingen
en maatregelen. Hierbij worden succes- en
faalfactoren duidelijk.
De werkplaats wil het volgende bereiken:
• Concrete praktijkervaring opdoen
met projecten die bijdragen aan het
klimaatneutraal renoveren van sociale
huurwoningen.
• Een doorontwikkeld afwegingsmodel
klimaatneutraal renoveren voor
verschillende typen woningen.
• Werkbare (bouw)processen, met een
minimum aan hinder voor bewoners en
omgeving.
• Clusters van Twentse bedrijven voor
het ontwikkelen en vermarkten van
technologieën en concepten.
• Een communicatiemodel voor het
creëren van maatschappelijk draagvlak bij
corporaties en huurders.
• Ondersteuning van gemeenten bij het
behalen van hun klimaatdoelstellingen
door middel van voorgaande resultaten.
8
9

Deelnemers
www.pioneering.nl/werkplaatsen/klimaatneutraal-renoveren
Roosdom Tijhuis
10
11

PILOTS
Pilotprojecten vormen de rode draad binnen
de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren.
Ze maken onderdeel uit van verschillende
reeds geplande renovatietrajecten van
corporaties.
• Het lang Noord
• Velve-Lindenhof
• Flora Domijn
• Klimaatneutraal renoveren op
mutatiebasis
• Project Zutphen
• Project ’t Kotte
• Minor Lean en duurzaam bouwen
• Maatschappelijke investeringsopgave:
duurzaam wonen en werken in Enschede
12
13

PILOT
HET LANG NOORD
PILOT
VELVE-LINDENHOF
Projectgegevens
Projectgegevens
Naam
Het Lang Noord
Naam
Velve-Lindenhof
Locatie
Enschede
Locatie
Enschede
Opdrachtgever
Domijn
Opdrachtgever
De Woonplaats
Opdrachtnemer
Koopmans Bouwgroep b.v.
Opdrachtnemer
Vastbouw Oost
In opdracht van Domijn worden op het Lang
Noord ongeveer tweehonderd zogenaamde
hobbykamerwoningen gerenoveerd, met
als doel een labelsprong van E of F naar
een A, A+ of A++ te maken. De bouw van
de woningen met de eerste twee labels zijn
inmiddels gerealiseerd. De A++ woningen
zijn momenteel in uitvoering.
Vanuit de werkplaats Klimaatneutraal
Renoveren wordt onderzoek gedaan
naar het werkelijke energieverbruik,
eventuele zwakke plekken in de thermische
isolatie, de terugverdientijd en de
bewonerstevredenheid. De resultaten van
de A en A+ woningen zijn in een afrondende
fase en deze rapportage wordt begin 2013
gepresenteerd.
In de Enschedese wijk Velve-Lindenhof
zijn tien karaktervolle zogenaamde
roodbouw- en vijftien grijsbouw woningen
van De Woonplaats grondig gerenoveerd.
Deze renovatie was een bewuste keuze
van de bewoners. Voor het project
heeft de werkplaats Klimaatneutraal
Renoveren onder andere onderzoek
gedaan naar de financiële haalbaarheid
met betrekking tot het Total Cost of
Ownership-model. Daarnaast is binnen
dit project een onderzoek uitgevoerd naar
de procesbeheersing van energetische
renovaties.
14
15

Onderzoek
Financiële haalbaarheid van
energetische maatregelen bij
sociale huurwoningen
Onderzoek
Verbetering van het beheersproces
van energetische verbeteringen bij
de bestaande woningbouw
Stefan Maatman, student bouwtechnische
bedrijfskunde aan Saxion, heeft een
Opzet
De opzet van het onderzoek bestaat uit drie
kanttekeningen. Ten eerste maakt deze
renovatie onderdeel uit van een groot
Woningcorporatie De Woonplaats
heeft een verbeterambitie uitgesproken
hebben dat de woning niet de energetische
prestatie haalt zoals dat vooraf is berekend
voor De Woonplaats natuurlijk om tevreden
bewoners. Wanneer het proces beter
onderzoek uitgevoerd naar de financiële
fases:
wijkverbeteringstraject en ten tweede is
aangaande het beheersproces van
en belooft aan de bewoner. Hierdoor
beheerst wordt, zullen reparatieverzoeken
haalbaarheid van energetisch renoveren van
1. Financiële analyse van de renovaties
deze pilot voor De Woonplaats bedoeld om
energetische verbeteringen bij de bestaande
zullen de maandelijkse lasten, (huur- en
door gebreken in de basis vele malen minder
sociale huurwoningen. Dit is uitgevoerd voor
(investering en exploitatie).
ervaring op te doen. Op de website staat
woningvoorraad op basis van vernieuwend
energielasten) buiten de verbruikslasten,
voorkomen dan wanneer er eisen worden
de renovatie van 15 z.g. grijsbouwwoningen
2. De specifieke kosten van de energetische
een uitgebreider verslag van dit onderzoek.
opdrachtgeverschap. Dit naar aanleiding
niet voldoen aan de verwachtingen.
gesteld aan de prestatie van de woning en
die van G- naar A-label zijn gerenoveerd en
maatregelen (zowel financierings- als
van de aanhoudende strubbelingen tussen
Daarnaast is er gevaar voor de gezondheid
optioneel een onderhoudstermijn.
10 z.g. roodbouwwoningen die van G naar
onderhoudskosten).
opdrachtgever en opdrachtnemer in de
door eventuele schimmelvorming, tocht
A++ (EPC 0,4) zijn gerenoveerd. Het werk
3. Verwachte inkomsten van de
markt de laatste jaren, discussies over de
en het daarbij behorend gebrek aan het
Het onderzoek is de basis voor het verder
is uitgevoerd in 2010 door Vastbouw uit
energetische maatregelen (verandering
kwaliteit van de woningen, de alsmaar
basiscomfort. Uiteindelijk zal de bewoner
fine tunen van het processchema. Dit kan bij
Rijssen.
van de huurinkomsten)
kleiner wordende marges in de
niet tevreden zijn en zal De Woonplaats hier
uitstel in een of meerdere projecten.
Resultaten
In het onderzoek is gerekend met de
bouwbranche en de
wet- en regelgeving op het gebied van
CO2-reductie en het labelen van de
op aan worden gekeken. Naar aanleiding
van het onderzoek is een specifiek
processchema plus handleiding voor
volgende parameters: exploitatietermijn,
woningvoorraad. Om een compleet beeld
energetische verbeteringen ontwikkeld,
rente, disconteringsvoet, inflatie,
te schetsen van de huidige situatie is er
dat rekening houdt met de specifieke
mutatiegraad en percentage vaste huurders.
onderzoek uitgevoerd op drie niveaus:
speerpunten van De Woonplaats en haar
Het ging bij dit onderzoek meer om het
markt-, branche- en organisatie niveau. Dit
organisatie. In dit processchema wordt
ontwikkelen van TCO-instrumenten dan
is gedaan met behulp van analyse modellen
rekening gehouden met de verbeterpunten
om het project zelf. Door het onderzoek
en interviews met medewerkers van De
in de huidige situatie: communicatielijnen,
werd de verwachting bevestigd dat de
Woonplaats en personen uit de gehele
controlemomenten in het proces,
renovatie van deze 25 woningen binnen
bouwkolom.
bewonersparticipatie en behandeling,
de exploitatieperiode op basis van
evaluaties en dergelijke. Input hiervoor
huurverhoging bij mutatie financieel
Het gebrek aan beheersing van het
zijn de diverse interviews, zowel binnen als
niet rendabel is. Hierbij horen wel twee
energetisch verbeterproces kan als gevolg
buiten De Woonplaats. Uiteindelijk gaat het
Stageonderzoek
Stageonderzoek
Auteur: Stefan Maatman
Auteur: Roel Navis
Studierichting: Bouwtechnische
Studierichting: Bouwtechnische
Bedrijfskunde, Saxion
Bedrijfskunde, Saxion
Organisatie: De Woonplaats
Organisatie: De Woonplaats
Jaartal onderzoek: 2011
Jaartal onderzoek: 2011
16
17

Onderzoek
Monitoring nieuwbouw en
gerenoveerde woningen
Velve-Lindenhof
Op dit moment worden zowel de
nieuwbouw als de gerenoveerde woningen
op Velve-Lindenhof actief gemonitord.
Op basis van maandelijkse verbruikscijfers
wordt inzicht verkregen in de energetische
prestaties van de woningen. Tachtig procent
van de bewoners doet mee. Dit is een aantal
om trots op te zijn.
Na nieuwbouw of renovaties is het
natuurlijk essentieel om vast te stellen of de
Stageonderzoek
Auteur: Kelly Heuker of Hoek
Studierichting: Bouwtechnische
Bedrijfskunde, Saxion
Organisatie: De Woonplaats
Jaartal onderzoek: 2012 – 2013
woningen aansluiten bij de (energetische)
verwachtingen. Onderzocht wordt ook
of het mogelijk is om tot een parameter
te komen die geschikt is om door enkele
maanden in de winter te monitoren, een
uitspraak te doen over de jaar verbruiken.
Indien het maandverbruik van een woning
sterk afwijkt van de anderen komt de
energieadviseur van De Woonplaats
in beeld. Hij heeft dan contact met de
bewoner. De belangrijke vraag is dan:
Wordt deze afwijking veroorzaakt door een
technische reden of heeft het puur met
z.g. energiegedrag te maken? Waar nodig
worden technische maatregelen genomen
of krijgt de bewoner tips om het verbruik te
verlagen.
Tot slot wordt een onderzoek uitgevoerd
naar het ventilatiegedrag (en de beleving
van de binnenluchtkwaliteit) van de
bewoners. Bij energiezuinige woningen kan
dit namelijk grote invloed hebben op het
verbruik.
18
In de tweede fase is de monitoring bedoeld
om te benchmarken tussen verschillende
groepen bewoners, bijvoorbeeld een- en
tweepersoonshuishoudens, gezinnen en
65-plussers. Omdat De Woonplaats en de
werkplaats het belangrijk vinden om te
ervaren wat we willen en moeten meten,
is er bewust voor gekozen om eerst data in
eigen spreadsheets te verwerken en niet
direct over te stappen op slimme apparaten
of apps.
PILOT
FLORA DOMIJN
Projectgegevens
Naam
Locatie
Opdrachtgever
Opdrachtnemer
Flora Domijn
Enschede
Domijn
Nijhuis Bouw
195 Woningen daterend uit 1928 in de
bloemenbuurt in Schreurserve (Asterstraat,
Floraparkstraat, Geraniumstraat,
Hyacintstraat, Laaressingel en
Minkmaatstraat) worden in opdracht
van Woningcorporatie Domijn grondig
gerenoveerd door Nijhuis Bouw. Daarbij
wordt ook het energielabel verbeterd
van label E of F naar label A. Dit unieke
en karakteristieke stukje Enschede wordt
vooral op basis van de wens van de
bewoners behouden. Dit renovatieproject
heeft de naam Flora Domijn gekregen.
Wens van de bewoners
Dat er is gekozen voor renovatie en niet
voor slopen en nieuwbouw is vooral het
gevolg van de wens van de bewoners. Zij
kozen massaal voor deze optie en deze
wens heeft Domijn overgenomen. Naast
intensieve contacten met de huurders
individueel is er regelmatig overleg met de
bewonerscommissie. Daarnaast worden
bewoners en belangstellenden via een
nieuwsbrief en website (www.floradomijn.
nl) op de hoogte gehouden van de stand
van zaken. Dit alles heeft er mede aan
19
bijgedragen dat de bewonerstevredenheid
tot nu toe erg hoog is. Het project Flora
Domijn is een pilot van Klimaatneutraal
Renoveren van Pioneering. Daarbij
wordt niet alleen naar techniek gekeken,
maar ook naar de hierboven beschreven
bewonerstevredenheid, de werkelijke
energieverbruiken en financiële aspecten.
Het proces
Door een goed ingeregelde uitvoering is het
mogelijk een woning binnen 6 weken geheel
te renoveren. Vloeren, wanden, sanitair,
elektra, verwarming, keuken, alles wordt
hierin meegenomen. Iedereen weet exact
wat hij wanneer moet doen. Daarnaast stelt
Domijn de bewoners tijdens de renovatie
een tijdelijke woning ter beschikking. De
resultaten van het onderzoek worden medio
2013 gepubliceerd.

PILOT
KLIMAATNEUTRAAL
RENOVEREN OP
MUTATIEBASIS
Projectgegevens
Naam
Type
Opdrachtgever
Opdrachtnemer
In opdracht van WBO Wonen is een
haalbaarheidsonderzoek verricht naar de
technische en economische haalbaarheid
van het energetisch renoveren van
een individuele woning gekoppeld aan
mutatieonderhoud. Randvoorwaarde
hierbij is dat de uitvoering ingepland moet
Klimaatneutraal renoveren op mutatiebasis
Jaren 60 – 70, grondgebonden woningen
WBO Wonen
Trebbe Oost & Noord B.V.
worden bij het mutatieonderhoud. De
totale uitvoering mag maximaal vier weken
in beslag nemen. Ook is gerekend vanuit
woonlasten. Zodra er woningen leegkomen
kan deze aanpak worden uitgevoerd. De
aanpak is eenvoudig geschikt te maken voor
maatwerk voor de zittende huurder.
20
Onderzoek
Klimaatneutraal renoveren
op mutatiebasis
In opdracht van WBO Wonen de
haalbaarheidsonderzoek verricht naar de
technische en economische haalbaarheid
van het energetisch renoveren van een
individuele woning onderzocht. Het doel
was om woningen bij mutatie energetisch op
te plussen. Met het standaardiseren van het
proces en de uitvoering, wordt het mogelijk
gemaakt om sneller tot opeenvolgende
resultaten te komen. Dit onderzoek geeft
antwoord op de volgende onderzoeksvraag:
“Wat zijn de mogelijkheden voor het
verbeteren van de energieprestatie van een
sociale huurwoning op mutatiebasis?”
Opzet
Na vaststelling van een aantal
selectiecriteria is de keuze op een rijwoning
uit de bouwperiode 1946 – 1964 gevallen.
Het gaat hierbij met name om woningen
met een energie-index boven de 1,60
(energielabel D en slechter).
Voor de geselecteerde woning zijn drie
besparingspakketten uitgewerkt en
doorgerekend. Per pakket is de haalbaarheid
op verschillende criteria onderzocht en
geëvalueerd. Met name de technische
maatregelen en de financiële haalbaarheid
voor corporatie en bewoners hebben
prioriteit. Per pakket zijn technische
aspecten in de vorm van bouwkundige
en installatietechnische mogelijkheden
uitgezet.
Financiële aspecten hebben betrekking
op investeringen, onderhoudskosten,
huurprijzen en besparing op energiekosten.
Werkelijke besparingen moeten voor een
huurder aansluiten bij de huurverhoging.
Voor de corporatie moet de huurverhoging
aansluiten bij de investering in besparende
maatregelen. Het terugverdienmodel voor
de besparingspakketten is afgestemd op een
exploitatieperiode van dertig jaar. Hierin
wordt rekening gehouden met bijkomende
onderhoudskosten voor nieuwe installaties.
Met het afsluiten van servicecontracten
wordt een goede werking van de installaties
gewaarborgd.
De technische haalbaarheid is toe te spitsen
op uitvoerbaarheid en toepasbaarheid. Alle
pakketten kunnen in de praktijk worden
uitgevoerd.
Resultaten
Uit de investeringsanalyse blijkt
dat de werkelijke energiebesparing
voor een huurder niet aansluit bij de
mogelijkheden tot huurverhoging vanuit het
woningwaarderingsstelsel. Door aansluiting
te vinden bij de werkelijke energetische
investering op basis van voorcalculatie, is
huurverhoging op basis van het toegepaste
pakket wel realistisch.
Het uitgangspunt bij huurverhoging is
dat de huurder geen financieel nadeel
21
mag ondervinden van de huurverhoging
ten opzichte van de energiebesparing.
Historische en toekomstige energielasten
wijken af per type huishouden. De
gezinssamenstelling en het bewonersgedrag
hebben hier invloed op. Aanbevolen wordt
om een aantal profielschetsen van diverse
bewonersgroepen te maken (leefstijlen).
Een toekomstige bewoner kan zich hiermee
identificeren en inschatten wat de besparing
ten opzichte van een onzuinige woning is.
Afstudeeronderzoek
Auteur: Martijn van der Veen
Organisatie: WBO Wonen en Trebbe Oost
& Noord BV.
Type: Jaren 60 – 70, grondgebonden
woningen
Jaartal onderzoek: 2011

PILOT
PROJECT ZUTPHEN
PILOT
PROJECT ‘T KOTTE
inzicht te geven in het verschil in de
gemeenschappelijke en de individuele
oorzaken van de spreiding van het
gasverbruik.
Resultaten
Binnenkort wordt gestart met het maken
Resultaten
Er zijn infraroodfoto’s gemaakt bij de
van infraroodopnames bij een aantal
woningen die al onderhouden zijn.
Daarna zal er een enquêteonderzoek
woningen. Dit ter beoordeling van de
plaatsvinden onder de bewoners ten
thermische schil en het opsporen van de
aanzien van hun tevredenheid over het
warmtelekken of warmteverliezen.
renovatieverloop, comfortverbetering en de
energiebesparing. Ten slotte gaat Welbions
Daarnaast is er een enquête afgenomen
binnenkort de energiecijfers van voor en
Projectgegevens
onder de betreffende huishoudens.
na het groot onderhoud opvragen bij de
Naam
Project Zutphen
Doel hiervan was om het gedrag van de
energieleverancier. De verbruiken van voor
Locatie
Zutphen
bewoners in kaart te brengen ten aanzien
Projectgegevens
en na zullen tegen elkaar afgezet worden
van hun kook-, stook- ventilatie- en
Naam
Project ‘t Kotte
om zo het effect van het groot onderhoud
verwarmingsgedrag. Ook is er gekeken in
Locatie
Hengelo (Ov.)
te testen.
In een VINEX wijk te Zutphen staan acht
tussen de 35 en 45 jaar, tweeverdieners met
hoeverre ze bekend zijn met de inregeling
Opdrachtgever
Welbions
identieke woningen met aangebouwde
hbo of universitaire opleidingen en twee
van de thermostaat, alsmede andere
Opdrachtnemer
Nijhuis
In 2013 zullen de resultaten van deze
stenen garage en een achtertuin op
tot drie kinderen in de leeftijd tussen 4 en
aanwezige installaties.
onderzoeken in een tussenevaluatierapport
het zuidwesten. De woningen hebben
14 jaar.
gepresenteerd worden aan de leden van de
ieder een perceeloppervlakte van ca.
230 m 3 , een inhoud van ca. 550 m 3 en een
woonoppervlakte van ca. 180 m 3 . Deze
zeer goed onderhouden woningen zijn
Probleem- en doelstelling
Van alle acht woningen aan de Beekoever
en de Bosrand zijn de verbruikcijfers door
Het rapport met de resultaten van deze
onderzoeken worden medio februari
2013 gepubliceerd binnen de werkplaats
Klimaatneutraal Renoveren.
In opdracht van Welbions renoveerde
Nijhuis 82 zeer karakteristieke woningen
in Hengelo aan ’t Kotte, St. Ludgerusstraat
en Past. van Rossumstraat. De woningen
goede voorbereiding, samenwerking en
communicatie zijn vrijwel alle woningen
in bewoonde staat naar tevredenheid
gerenoveerd en bezitten nu een B-label.
werkplaats.
gebouwd in 1999 en in 2006 voorzien
van een uitbouw op de eerste verdieping.
Hierdoor beschikken ze over 3 zeer ruime
de bewoners aangereikt. De spreiding in
gasverbruik is, ondanks de homogeniteit,
groot, namelijk 1.440 m3 gas per jaar tussen
werden ooit als duplexwoningen in het
eerste naoorlogse wederopbouwproject
van Hengelo gebouwd en hebben door de
Monitoring
De Werkplaats KNR heeft de opdracht
slaapkamers. In sommige woningen zijn
de laagste en de hoogste verbruikers.
renovatie hun oorspronkelijke uitstraling
gekregen om dit onderhoudsproject te
roosters op de begane grond geplaatst
Uitgedrukt in geld betekent dit een verschil
teruggekregen. De werkzaamheden
gaan monitoren. Deze monitoring zal
om de natuurlijke ventilatie te verbeteren.
van bijna € 864 per jaar inclusief belasting.
bestonden uit ingrijpende dak- en
plaatsvinden op een aantal aspecten
De woningen van het type ‘2 onder 1 kap’
Dit verschil is niet te verklaren, maar
gevelrenovatie (6 weken), gevolgd door
zoals bewonerstevredenheid, het testen
komen uit hetzelfde project. De WOZ-
vermoedelijk is dit niet veroorzaakt door de
badkamer-, keuken- en toiletrenovatie (twee
van de kwaliteit van de schil door middel
waarde per woning is ongeveer € 300.000.-
technische kenmerken van de woningen.
weken). De bewoners konden kiezen uit een
van infraroodopnames en ten slotte het
De gezinssamenstellingen per woning zijn
Door middel van dit onderzoek probeert
zeer uitgebreid keuzepakket, waaronder
vergelijken van energiecijfers van voor en
eveneens vergelijkbaar: twee volwassenen
de werkplaats KNR de bewoners
verschillende indelingsvarianten. Door
na het groot onderhoud.
22
23

PILOT
MINOR LEAN EN
DUURZAAM BOUWEN
PILOT
MAATSCHAPPELIJKE INVESTERINGSOPGAVE:
DUURZAAM WONEN EN WERKEN
IN ENSCHEDE (MIO DWWE)
De gemeente Enschede en de corporaties
marktpartijen de bewoners (huurders en
wordt aangepakt. Klant gestuurd met de
De Woonplaats en Domijn hebben
eigenaren) te overtuigen van het nut van
bewoner (zowel huurders als eigenaren) als
de ambitie in de komende jaren de
een investering in verduurzaming van hun
opdrachtgever.
Enschedese woningvoorraad duurzamer
woning.
en energiezuiniger te maken. Enschede
De doelstellingen van dit project zijn:
bestaat uit ongeveer 67.000 woningen,
De MIO Duurzaamheid is gestart op basis
• 40.000 woningen in Enschede worden
hiervan is circa 50% huurwoningen. Van
van een initiatief van het college van B&W
verduurzaamd met tenminste twee
deze 67.000 komen circa 40.000 woningen
van de gemeente Enschede, waarna De
labelsprongen (zowel in de huur- als
in aanmerking voor verduurzaming. De
Woonplaats, Domijn en marktpartijen
koopwoningen).
overige woningen zijn al goed geïsoleerd
vervolgens zijn aangehaakt. De MIO
• De Woonlasten met die verduurzaming
of worden binnen afzienbare tijd gesloopt.
kent een stuurgroep en een projectteam.
naar beneden bij te stellen (in ieder geval
De uitdaging daarbij is om samen met
De stuurgroep geeft opdracht aan
op termijn)
Ten tijde van een recessie wordt er
en Technische Bedrijfskunde kunnen
materialen en technologieën ten gunste
het projectteam en dit projectteam is
binnen een bedrijf al snel geroepen
ook studenten van de hbo-opleidingen
van zowel overheid als de bouwsector;
verantwoordelijk voor het realiseren van ‘de
dat de bedrijfsvoering duurzamer en
Stedelijke Ontwikkeling en Civiele Techniek
• Het formuleren van duurzame bouweisen;
opzet en uitvoering’. De Stichting Pioneering
milieubewuster kan. Duurzaam wil niet per
deelnemen.
• Logistieke duurzaamheid.
wordt ingezet bij specifieke vraagstukken
definitie ‘duur’ zeggen. Integendeel: het gaat
(bijvoorbeeld monitoring).
om gebruik van duurzame en herbruikbare
materialen en technologieën. Het kan dus
kostenbesparing opleveren als je het bedrijf
Het thema ‘Duurzaam’ wordt door middel
van theorie en een projectopdracht verder
uitgediept. De projectopdracht richt zich
De minor wordt afgesloten met een
mondeling assessment, presentaties en de
oplevering van een rapportage.
Doelstellingen
De stuurgroep MIO DWWE heeft in
er helemaal op inricht: van cradle to cradle
primair op het behalen van economische
het najaar van 2012 een tussenbalans
dus.
winst met duurzaam bouwen. Het
opgemaakt. Hiermee hebben de
Binnen de minor Lean en duurzaam
onderzoek kent daarnaast de volgende
stuurgroepleden hun commitment aan de
bouwen werken studenten samen aan
aandachtsgebieden:
gezamenlijke doelstellingen herbevestigd
een project uit de praktijk. Het project is
• Energiebesparend bouwen;
en is de richting uitgezet voor de inzet in
leidend en waar nodig volgen de studenten
• Gebruik van duurzame materialen en
de nabije toekomst. Dit onder het motto
colleges of adviesgesprekken met een
technologieën;
‘meters maken en doorontwikkelen’. Dit
begeleider. Er vindt een project plaats van
• Verlengen van de levenscyclus van
komt erop neer dat de beoogde versnelling
woningcorporatie Welbions in Hengelo
gebouwen (door flexibele, demontabele
van de verduurzaming van de bestaande
en één van Domijn in Enschede. Naast
constructies toe te passen);
woningvoorraad naar duizenden woningen
studenten Bouwtechnische Bedrijfskunde
• Kennisdeling met betrekking tot
per jaar op een pragmatische manier
24
25

Onderzoek
Installaties particuliere
woningen
Opzet
Om de interesse naar mogelijke
verbeteringen onder woningeigenaren
te toetsen is er een schriftelijke enquête
afgenomen. In totaal is er een response
van 85 woningeigenaren bereikt. Volgens
berekening kan er met de behaalde
response een betrouwbaarheidsniveau
van 65% behaald worden. Uitspraken
in dit onderzoek zijn op dit
betrouwbaarheidsniveau gebaseerd.
Resultaten
Uit de enquête blijkt 50% van de
respondenten mee wil werken aan een
project waarbij er een aanbod gedaan
wordt met mogelijke installatie als isolatie
technische verbeteringen. Vertaalt naar
de gemeente Enschede gaat het om 6.500
woningen. Eigenaren die niet geïnteresseerd
zijn geven voornamelijk aan dat het project
voor hun financieel gezien niet mogelijk is.
Aanbevelingen
Het eerste advies is om de financiële
drempel te verlagen door te kijken naar
subsidiemogelijkheden. Hierbij is op dit
moment het Energiefonds van de provincie
Overijssel natuurlijk actueel. Eigenaren
zullen tevens sneller investeren wanneer
zij er 100% zeker van zijn deze investering
terug te verdienen. Gekeken moet worden
naar de mogelijkheid van de installatie- ,
bouw- en renovatiebranche om garant te
staan voor het rendement dat zij beloven.
plekken in de verschillende wijken. De
tweede is een quickscan. Op basis van
de huidige staat van elke woning kunnen
snel verschillende verbeteringen met
daarbij de financiële overzichten voor de
woningeigenaren worden geschetst.
Toby en Dominique adviseren de
installatiebranche en haar partners uit de
bouwkolom bovenstaande aanbevelingen
concreet op te pakken.
Stageonderzoek
Auteurs: Toby Reimert en Dominique
Schreuder
Studierichting: Bouwtechnische
Bedrijfskunde, Saxion
Organisatie: Gemeente Enschede
Jaartal onderzoek: 2012
In een vroeg stadium zullen
woningeigenaren betrokken moeten
worden en daarbij is een goede
voorlichting essentieel. Ook zal er door de
installatiebranche in deze voorlichtingen
duidelijk weergegeven moeten worden wat
de mogelijkheden zijn. Daarbij worden 2
instrumenten aanbevolen. De eerste is een
aantal voorbeeldwoningen op strategische
26
27

ZELFSTANDIG
ONDERZOEK
Studenten doen onderzoek in het kader van hun stage of afstuderen.
Onderstaande studentonderzoeken zijn onafhankelijk van een pilot
uitgevoerd. In deze publicatie belichten wij er drie:
• De Total Cost of Ownership benadering en woningcorporaties
• Succesfactoren particulieren
• Werkelijk versus theoretisch energieverbruik
28
29

ZELFSTANDIG ONDERZOEK
DE TOTAL COST OF
OWNERSHIP BENADERING
EN WONINGCORPORATIES
Op welke wijze kan de Total Cost
die jarenlang daarna betaald moeten
rekening gehouden met de restwaarde van
1% stijgt en er 5 jaar leegstand is, wordt
of Ownership (TCO) benadering bij
worden, wordt vaak geen rekening
de opstal.
het eindresultaat met 36,8% negatief
woningcorporaties bijdragen aan het
gehouden. De TCO benadering
beïnvloed.
rendabel maken van de investeringen
daarentegen neemt niet alleen de
Tevens is aan de hand van het rekenmodel
om de energielasten van huurders te
stichtingskosten mee, maar ook de kosten
onderzocht of energie reducerende
Om te inventariseren of het opgestelde
reduceren?
in de exploitatieperiode. Dit zijn niet alleen
investeringen,
rekenmodel daadwerkelijk bruikbaar is
de kosten van het product (life cycle cost,
daadwerkelijk bijdragen aan een lagere
voor woningcorporaties, is er een enquête
Uit het literatuuronderzoek blijkt dat
LCC), maar ook de proceskosten. Binnen
energierekening. Voor het passiefhuis
opgesteld waaraan acht woningcorporaties
veel bedrijven de investeringskeuze
het onderzoek is de structuur gehanteerd
bedragen de netto contante energielasten,
hebben deelgenomen. In de enquête
laten afhangen van de hoogte van de
van de NEN normen 2631 (stichtingskosten)
voor 50 jaar € 54.026. Voor een
wordt onderscheid gemaakt tussen
stichtingskosten. Met de exploitatiekosten
en 2632 (exploitatiekosten).
appartement met een EPC van 0,6
de beoordeling van uitsluitend het
Opzet
Om de TCO inzichtelijk te maken, is er
bedragen de netto contante energiekosten
€ 115.860.
rekenmodel en de bruikbaarheid van
het model bij woningcorporaties. Naast
deze onderdelen is er gevraagd naar
een rekenmodel opgesteld waarmee
Naast deze berekening is er een
verbeterpunten en sterke elementen van
woningcorporaties niet alleen de TCO
gevoeligheidsanalyse opgesteld om de
het rekenmodel.
gespecialiseerde programmatuur voor
worden om snelle berekeningen te
kunnen berekenen, maar ook scenario’s
kunnen doorberekenen. Om de werking
van het rekenmodel te demonstreren heeft
invloed van veranderende parameters
weer te geven. Hieruit is naar voren
gekomen dat, als de disconteringsvoet
Resultaten
Uit het onderzoek blijkt dat het
woningcorporaties, geven een hogere
waarderingsscore dan woningcorporaties
die wel over deze software beschikken.
kunnen maken.
Het rapport is een goede basis. Per bedrijf
de onderzoeker het model ingevuld aan de
met 1% daalt, het rentetarief op het
rekenmodel compleet is, eenvoudig in
Over het algemeen kan gesteld worden
dient dit wel op maat gemaakt te worden.
hand van het casus project ‘Kotmanpark’.
vreemd vermogen met 1% daalt en er geen
gebruik en logisch opgebouwd.
dat het opgestelde rekenmodel
De aanbeveling voor het gebruik van dit
Uit deze berekening is gebleken dat één
leegstand is, het eindresultaat met 25%
Over de bruikbaarheid van het
bruikbaar is voor woningcorporaties.
rekenmodel luidt: gebruik zoveel mogelijk
appartement, over een exploitatieperiode
positief beïnvloed wordt. Daarentegen als
rekenmodel lopen de meningen van de
Bij de woningcorporaties met speciale
realistische getallen. Hierdoor stijgt de
van 50 jaar, een negatieve netto contante
de disconteringsvoet met 1% stijgt, het
geënquêteerden sterk uiteen. Vooral voor
programmatuur zal het rekenmodel
nauwkeurigheid van de uitkomsten.
waarde van € 94.575. Hierbij is geen
rentetarief op het vreemd vermogen met
bedrijven die geen gebruik maken van
als verkenning gebruikt kunnen
Afstudeeronderzoek
Auteur: Jan Geert ten Hove
Studierichting: Vastgoed & Makelaardij,
Saxion
Organisatie: Stichting Pioneering,
Werkplaats KNR
Jaartal onderzoek: 2012
30
31

ZELFSTANDIG ONDERZOEK
WERKELIJK VERSUS THEORETISCH
ENERGIEVERBRUIK
ZELFSTANDIG ONDERZOEK
SUCCESFACTOREN
PARTICULIEREN
Door middel van dit onderzoek is
geprobeerd antwoord te krijgen op de
volgende hoofdvraag:
“Komen de berekende en werkelijke
energieverbruikscijfers van woningen van
de leden van WoON overeen of wijken ze bij
bepaalde energielabels significant af? Wat zijn
hierdoor de financiële gevolgen voor bewoners
en corporaties?”
Resultaten
Uit dit onderzoek naar het energieverbruik
van 558 woningen van verschillende
Afstudeeronderzoek
Auteur: Michiel Bosch
Studierichting: Vastgoed & Makelaardij,
Saxion
Organisatie: Stichting Pioneering,
Werkplaats KNR
Jaartal onderzoek: 2011
woningcorporaties in Twente is gebleken
dat het werkelijke energieverbruik niet
overeenkomt met het theoretisch berekende
energieverbruik.
Vooral in het gasverbruik is het onderlinge
verschil tussen de energielabels kleiner
dan vooraf berekend. Uit dit onderzoek is
gebleken dat woningen met energielabel
A gemiddeld 38% meer gas verbruiken dan
vooraf berekend. Terwijl woningen met
energielabel F 20% minder gas verbruiken.
Ook in het energieverbruik per energielabel
blijken grote verschillen te zitten. Bij de
onderzochte woningen met energielabel B
is een spreiding vastgesteld van 9 m 3 gas per
m 2 woonoppervlak.
Bij energielabel C is dit zelfs 19 m 3
per m 2 . Dit verschil laat zien dat het
bewonersgedrag meer invloed heeft op
het gasverbruik bij energetisch mindere
woningen. Bij de energetisch betere
woningen wordt het onzuinige gedrag
grotendeels gecompenseerd door de
energetische kwaliteit van de woning.
Ook het werkelijke elektriciteitsverbruik
komt niet overeen met het vooraf berekende
verbruik. Voor alle energielabels blijkt het
werkelijke, gemeten elektriciteitsverbruik
fors hoger dan vooraf berekend omdat
bij het berekenen van het energielabel
geen rekening wordt gehouden met
persoonsgebonden elektriciteitsverbruik.
Het gebruik van persoonlijke elektrische
apparatuur zorgt dat het werkelijke
elektraverbruik hoger is dan berekend.
Het verschil tussen het theoretische en
werkelijke energieverbruik heeft gevolgen
voor bewoners en corporaties. Door bij
de berekening van de reductie van de CO 2
uitstoot gebruik te maken van het werkelijke
energieverbruik, wordt duidelijk dat de
besparing door het ‘oplabelen’ niet gehaald
wordt. (38.4 in plaats van de gestelde 60
kiloton CO 2
) Naast het ‘oplabelen’ zou
er ook aandacht moeten zijn voor het
bewonersgedrag.
Het ‘oplabelen’ van de woningen heeft
ook gevolgen voor de bewoners. Dit
onderzoek laat zien dat een aan de
renovatie gekoppelde huurverhoging geen
negatieve invloed hoeft te hebben op de
netto woonlasten. Zo wordt de maximaal
mogelijke huurverhoging, op basis van het
WWS, grotendeels opgevangen door een
daling in de energielasten. Wanneer ook de
te ontvangen huurtoeslag meegenomen
wordt, blijkt dat de netto woonlasten voor
bewoners kunnen dalen. Door dit inzichtelijk
te maken voor bewoners kan een groot
deel van de weerstand, die een renovatie
en huurverhoging oproept, weggenomen
worden. Uit dit onderzoek blijkt dat er
noodzaak is tot energetisch verbeteren van
woningen voor bewoners.
32 33
Dertig procent van de totale CO2-uitstoot
komt van de bestaande woningvoorraad en
het overgrote deel daarvan is in particulier
eigendom. Terwijl woningcorporaties
maatregelen treffen om hun woningvoorraad
energetisch te verbeteren, lijkt de grootste
groep particuliere woningeigenaren hier nog
onvoldoende mee bezig. Twee studenten van
de opleiding Vastgoed en makelaardij aan
Saxion, Nardy Hensen en Silke Westerhoff,
richten daarom hun afstudeeronderzoek
op deze particuliere woningeigenaren. Hoe
kunnen zij enthousiast gemaakt worden om
hun woning te verbeteren?
Nardy en Silke voeren dit onderzoek uit op
initiatief van de werkplaats Klimaatneutraal
Renoveren en de Stuurgroep Experimenten
Volkshuisvesting. Nardy richt zich op het
energieneutraal maken van particuliere
woningen, Silke op een sprong van twee of
drie energielabels. In hun onderzoek staat de
klantbenadering centraal.
Succes- en faalfactoren
Voordat de studenten marktonderzoek kunnen
doen, hebben ze zich verdiept in de theorie over
energetische maatregelen en klantbenadering.
In veertien interviews, die ze kunnen plannen
met behulp van SEV Energiesprong, hopen
ze de succes- en faalfactoren te ontdekken
in de klantbenadering om woningeigenaren
te bewegen hun woning energieneutraal te
maken of hen een labelsprong te laten maken.
“We onderzoeken of er verschillen zijn in de
benadering voor energieneutraal maken en een
labelsprong maken, we kijken wat de successen
zijn en wat je beter kunt laten”, legt Nardy uit.
Een van de verwachtingen is dat geld een grote
rol speelt. Wellicht dat bijvoorbeeld het afgeven
van garanties over afnemende energiekosten
mensen eerder over de streep zal trekken. Ook
dat wordt meegenomen in het onderzoek.
Houvast
De geïnterviewden zijn met name
projectleiders en energieadviseurs van
gemeenten. Silke: “Met ons onderzoek willen
we hen een houvast geven. De gemeente is
namelijk vaak initiatiefnemer en zij kunnen
de randvoorwaarden schetsen voor de
woningeigenaren.”
Naar verwachting kunnen de studenten half
februari hun resultaten presenteren.
Interview Pioneering nieuwsbrief
januari 2013 met studentonderzoekers
Nardy Hensen en Silke Westerhoff:
Wanneer willen particulieren hun
woning energetisch verbeteren?

KENNIS DELEN
Vanuit de Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren zijn de volgende activiteiten
en bijeenkomsten georganiseerd om kennis te maken en te delen:
22-11-2010 Excursie pilotprojecten “Het Lang Noord” en “Velve Lindenhof”
27-05-2010 Meet & Greet “Uitdagend aanbesteden”
16-05-2011 Workshop: De financiële haalbaarheid van energetisch renoveren van sociale
huurwoningen
28-06-2011 Workshop: Woonlastenwaarborg: Welke rol moeten corporaties en marktpartijen
hierbij nemen?
07-07-2011 Bijeenkomst samen met KISS (KDGOO): “Duurzaamheid en Zorginstellingen”
06-09-2011 Workshop: KNR bij mutatie / paneldiscussie schil versus installatietechnisch
26-10-2011 Workshop: Renoveren; de schil versus (decentrale) installaties
17-04-2012 Excursie: ROC te gast bij het project Flora Domijn
29-05-2012 Bezoek Ministerie van Binnenlandse zaken aan duurzaamheidsproject
31-05-2012 Workshop: Energie-efficiency in Duitse en Nederlandse gemeentelijke gebouwen
02-10-2012 Bijeenkomst “Duurzame energie en smart grids”
Zie ook: www.pioneering.nl/werkplaatsen/klimaatneutraal-renoveren
34
35

EXCURSIE
Pilotprojecten
Het Lang Noord en
Velve-Lindenhof
WORKSHOP
De financiële haalbaarheid
van energetisch renoveren
van sociale huurwoningen
Op maandagmiddag 22 november
2010 namen 50 leden van Stichting
Pioneering deel aan een excursie naar
twee pilotprojecten van de werkplaats
Klimaatneutraal Renoveren: Het Lang Noord
en Velve-Lindenhof.
Op de hoofdlocatie van De Woonplaats
gaven Jan Vos (Domijn) en Dik Roetert
Steenbruggen (De Woonplaats) een
toelichting op het milieubeleid van hun
corporaties. Vervolgens gaven beiden
een toelichting op de renovatieprojecten
Het Lang Noord en Velve-Lindenhof.
Speciale aandacht was er voor de specifieke
onderzoeksvragen die ze bij de werkplaats
hebben neergelegd. Na deze inleiding
vertrok men vanaf De Woonplaats richt de
pilotprojecten.
Onder leiding van Anne Marie Ikink en Dik
Roetert Steenbruggen (De Woonplaats),
Peter Sinnema en Jan Vos (Domijn) werden
beide locaties bezocht. Van verschillende
betrokken bedrijven zoals Vastbouw,
Koopmans en Beltman Architecten, waren
er deskundigen aanwezig. Zij gaven de
deelnemers ter plekke een spontane en
praktische toelichting.
De werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
kijkt terug op een geslaagde mix van het
uitwisselen van ervaringen, het aanraken en
bekijken van resultaten gecombineerd met
een netwerk- wandeling.
Vanuit de werkplaats KNR is in opdracht van
De Woonplaats een onderzoek verricht naar
de financiële haalbaarheid van energetisch
renoveren van sociale huurwoningen. De
twee typen gerenoveerde woningen op
Velve-Lindenhof zijn hiervoor als basis
gebruikt. Doel van dit onderzoek was
echter niet om achteraf financieel inzicht te
krijgen in het uitgevoerde project, maar het
ontwikkelen van financiële instrumenten voor
nieuwe projecten.
Het rekenmodel zal in de toekomst
door De Woonplaats gebruikt worden
om de financiële voor- en nadelen van
energiebesparende keuzes in nieuwe
renovatieprojecten te beoordelen. Het model
is in deze workshop van KNR gepresenteerd
en is beschikbaar gesteld voor andere
corporaties. Kijk voor meer informatie over
het onderzoek van Stefan Maatman op
pagina 16.
36
37

WORKSHOP
Woonlastenwaarborg: Welke
rol moeten corporaties en
marktpartijen hierbij nemen?
WORKSHOP
Renoveren;
de schil versus
(decentrale)
installaties
Zowel huurders als particuliere eigenaars
zijn terughoudend om mee te werken aan
energetische renovaties. Zij willen zekerheid.
Woningcorporaties zitten echter met twee
belangrijke vragen. Maken de marktpartijen
de beloofde besparing wel waar en past de
bewoner bij het geven van garanties het
gedrag ten aanzien van energieverbruik niet
negatief aan? Ruim 30 deelnemers hadden
zich aangemeld voor deze workshop. Er
waren vertegenwoordigers van gemeenten,
woningcorporaties en marktpartijen
aanwezig.
De kernvragen die werden behandeld:
• Hoe maken bedrijven en corporaties de
beloofde energiebesparing waar naar
eigenaar-bewoners en huurders?
• Hoe wordt voorkomen dat bewoners
nonchalant energie verbruiken onder
het mom van: “We hebben toch een
verbruiksgarantie”?
Tijdens de opening gaf de dagvoorzitter,
programmadirecteur Bas van der Veen, al
aan dat partijen hun verantwoordelijkheid
moeten nemen: als een woning uitnodigt tot
oneigenlijk gebruik, dan is het ontwerp niet
goed.
De eerste presentatie werd gegeven door
Onno Van Rijsbergen van het Woonbond
Kennis- en Adviescentrum. Zijn constatering
was dat veel corporaties energetische
verbetering van woningen technisch
benaderen. Dit terwijl de bewoner er
naar kijkt vanuit beleving. Ze spreken dus
eigenlijk twee verschillende talen. Zijn
uitdrukkelijke advies aan corporaties is,
om uit te gaan van wensen van bewoners
en daar (energetische) maatregelen op
aan te passen. Dan komt een project veel
gemakkelijker van de grond. Ontzorgen
van bewoners is daarbij een belangrijk
aandachtspunt. Vervolgens ging hij in op hun
concept voor de woonlastenwaarborg voor
huurders. Het wordt toegepast in situaties
waar meerdere maatregelen een structurele
huur doorbelast. Bij het niet behalen van
de besparing over het complex als geheel,
wordt de huurverhoging door de corporatie
met terugwerkende kracht naar beneden
bijgesteld. Opvallend hierbij is dat de
maatregel voor bewoners die veel energie in
de oude situatie verbruikten erg voordelig
en voor hen die toen al weinig gebruikten
financieel nadelig kan zijn. Ervaring leert
dat de meeste bewoners hun energetische
gedrag niet (negatief) aanpassen. Het is
eerder andersom. Wel is er bewust voor
gekozen om uit te gaan van het gemiddelde
verbruik over de groep woningen. Het is
dus geen individuele garantie. Tot slot is de
regeling alleen voor zittende huurders van
voor de verbeteringen van toepassing.
In de tweede presentatie
‘Woonlastengarantie voor eigenaar-bewoners
bij het project “Uw woning in de Watten”’
hij of zij ook nog bewoont. Dit verhoogt
de betrokkenheid. Het uitgangspunt bij de
aanpak van de gemeente Apeldoorn bij het
project in De Watten is dat de eigenaarbewoner
direct de besparing ervaart via zijn
of haar bankrekening. De duurzame lening
met een rentepercentage van 2 procent
is daarbij een prettige bijkomstigheid. De
gemeente Apeldoorn heeft dit project
geïnitieerd omdat marktpartijen het niet
integraal oppakten. De ambitie is echter wel
dat de marktpartijen het weer overnemen.
Tijdens het laatste deel van de bijeenkomst
gingen de groepen zelf aan het werk met dit
thema, steeds vanuit het perspectief van
eigenaar-bewoners, huurders, corporaties,
overheden en marktpartijen. De exacte
aanpak van woonlastengaranties van de
Woonbond wordt in Oost-Nederland nog niet
toegepast. Wel worden her en der regelingen
In de praktijk blijkt bij meerdere
renovatieprojecten blijkt dat het technisch
moeilijk is om bijvoorbeeld naar passiefhuisniveau
te isoleren. Dit is onder andere sterk
afhankelijk van de oorspronkelijke bouwwijze
van de woning. Daarnaast wordt geworsteld
met het terugverdienen van de bijbehorende
vaak forse investeringen in bouwkundige
maatregelen. De trias energetica stuurt hier wel
op aan, maar gaat primair uit van de technische
haalbaarheid. Anderzijds is de technische en
economische levensduur van installaties veel
korter. Investeren in installaties levert daardoor
de mogelijkheid flexibel in te spelen op nieuwe
technische ontwikkelingen. Bovendien zijn er
allerlei ontwikkelingen waardoor de decentrale
opwekking van duurzame energie goedkoper
wordt. Voorgaande maakt dat steeds meer
mensen aangeven dat de trias energetica
ingehaald wordt door de actualiteit.
energiebesparing opleveren. Dus niet bij
ging de heer Theo van Es van de gemeente
gehanteerd die de methode benaderen. Ook
één maatregel. Bij deze opzet wordt niet
Apeldoorn aan de hand van dit voorbeeld in
de aanpak van de gemeente Apeldoorn voor
uitgegaan van huurverhoging op basis van
op het thema van de workshop. Interessant
eigenaar-bewoners is erg vernieuwend. Een
de labelverbetering, maar van huurverhoging
aan deze opzet is o.a. dat dit voor iedere
uitgangspunt werd door velen bevestigd:
op basis van de voorspelde besparing over
woning individueel is. Zij gaan een fonds
Een huurverhoging voor een huurder of de
de woningen gezamenlijk. Daarbij moet de
vormen voor het waar nodig uitbetalen van
maandelijkse financieringslasten voor een
huurder gemiddeld een financieel voordeel
de garantie. Verder is het grote verschil
eigenaar-bewoner is een hard gegeven, maar
hebben. Van de voorspelde energiebesparing
met de vorige presentatie, dat de eigenaar
maak dan ook de besparing hard!
wordt bijvoorbeeld 70 of 85 procent als
beslist over zijn of haar eigen woning die
38
39

Excursie
TE GAST BIJ FLORA DOMIJN
College Bouw, Infra &
Interieur, ROCvanTwente
Op 17 april 2012 brachten 25 docenten
en medewerkers van het MBO College
Bouw, Infra & Interieur van het ROC van
Twente een bezoek aan het pilotproject
Flora Domijn. Dit in het kader van hun
duurzaamheidsdag. De groep werd in
de modelwoning aan de Geraniumstraat
ontvangen door Gerard Salemink, chef
werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
en Resultaatgericht Vastgoedonderhoud.
Daarna bezochten ze, onder begeleiding van
Derk ter Harmsel en Herman Vasters van
Nijhuis Bouw, woningen die in allerlei fasen
van de uitvoering waren.
Cursisten Leergang
‘Bouwen aan
de bestaande
woningvoorraad’
Het initiatief voor de opleiding ‘Bouwen
aan de bestaande woningvoorraad’ komt
van marktpartijen en is opgepakt door
het lectoraat Vernieuwend Ondernemen
in de Bouw van Saxion Kenniscentrum
Leefomgeving. In deze opleiding komt
alle, voor het bouwen in de bestaande
bouw, benodigde kennis bijeen. Belangrijke
uitgangspunten hierbij zijn de praktijk,
integrale benadering en ketenaanpak. De
deelnemers zijn na de opleiding in staat
als professional een renovatieproject te
managen, waarbij de eigen discipline de
basis blijft. De opleiding is flexibel en
interactief van opzet; van cursisten wordt
steeds inbreng vanuit de eigen praktijk
verwacht. Het theoretische deel wordt door
middel van workshops in praktijksituaties
gesimuleerd. In kleine groepen wordt aan
een praktijkopdracht gewerkt, zo ook aan
opdrachten binnen Flora Domijn.
Ministerie van
Binnenlandse zaken
en Koningsrelaties
Op 29 mei bracht het Ministerie van
Binnenlandse Zaken en Koningrelaties
een bezoek aan Twente. Directeur Ferdi
Licher (Kennis en Verkenningen) was
deze middag te gast bij Linda van Asselt
van Regio Twente. Zij is projectleider
van zowel DC NOISE als de Twentse
duurzaamheidsagenda. Regio Twente
is leadpartner van de 9 partners die
participeren in het project DC NOISE
(Demographic Change: New Opportunities
in Shrinking Europe). Het doel van
de Twentse duurzaamheidsagenda is
focus aan te brengen in de kansrijke en
verbindende initiatieven in Twente, zodat
door overheden, ondernemers, onderzoeksen
onderwijsinstellingen, gezamenlijk en
gericht wordt opgetrokken bij het realiseren
van een duurzame samenleving. Stichting
Pioneering participeert in de Twentse
duurzaamheidsagenda. Daarom kwam de
vraag om een toelichting te geven op het
thema duurzaamheid binnen Pioneering.
Om een voorbeeld van een
duurzaamheidsproject te tonen werd het
Pioneeringpilot “FloraDomijn” in Enschede
bezocht. In de modelwoning aan de
Geraniumstraat werd het project toegelicht
door Ronald Jonker, seniorprojectleider bij
Domijn en eindverantwoordelijke voor het
project. Hij gaf inzicht in de wijze waarop
het project is opgepakt, zowel met de
bewoners al met de uitvoerende bedrijven.
Chef van de werkplaatsen Klimaatneutraal
Renoveren en Resultaatgericht
Vastgoedonderhoud Gerard Salemink liet
aan de hand van infraroodopnamen zien
hoe Saxion in opdracht van Pioneering
aanvullend onderzoek heeft uitgevoerd voor
het lokaliseren van warmteverlies. Hiermee
konden bepaalde aanpassingen tijdens
de uitvoeringen worden gemaakt om de
isolatiewaarde nog verder
te optimaliseren.
BIJEENKOMST
Duurzame energie en smart grids;
Slim en duurzaam de toekomst in
Duurzaam opgewekte energie en smart grids
zijn naast maatregelen aan de schil van de
woning veelbesproken onderwerpen voor
de reductie van de CO2 uitstoot. Dinsdag
2 oktober 2012 werd hierover nagedacht
en gesproken tijdens een bijeenkomst van
Klimaatneutraal Renoveren. De middag vond
plaats bij Cogas in Almelo en werd geopend
door dagvoorzitter Bas van der Veen met
daarna een welkomstwoord door de gastheer
Michiel Kirch namens Cogas.
Drie vormen van duurzame energie
De ruim 60 aanwezigen luisterden
vervolgens geboeid naar Arno Wurkum
van Cogas Duurzaam, die drie vormen
van duurzame energie besprak: warmtekoudeopslag,
biomassa en biogas. Alle drie
vormen illustreerde hij met behulp van
praktijkervaring.
Smart grids
Het tweede deel van de middag stond in
het teken van smart grids. Peter van der
Sluijs, beleidsadviseur Alliander en secretaris
Stichting SETS, wees op de veranderingen
die eraan zitten te komen. In de oude
situatie was er een centrale en constante
productie van elektriciteit. Nu zijn er door b.v.
zonnecollectoren en windenergie naast de
centrale ook veel decentrale producenten een
gedeelte van de dag. De netwerken worden
waarschijnlijk in 2020 meer lokale netwerken,
waarbij de bijdrage van duurzame energie zal
stijgen. Nog een verandering is de uitdaging
om woningen en zelfs wijken energieneutraal
te maken. Al deze veranderingen vragen
om intelligente netwerken, “maar ook om
slim gebruik van deze netwerken,” aldus
Van der Sluijs. De overgang naar smart grids
is in het belang van netwerkbeheerders
en de consument, en zal ook als zodanig
gecommuniceerd moeten worden. De
consument wil lage kosten, optimaal comfort
en in toenemende mate willen ze weten waar
de energie vandaan komt. Klantgerichtheid
zal een belangrijke factor zijn om smart grids
te laten slagen.
Na de twee presentaties was er gelegenheid
om vragen te stellen. Enkele voorbeelden van
onderwerpen die daarbij naar voren kwamen:
• De samenwerking tussen organisaties
als netwerkbeheerders, producenten van
duurzame energie en van de bouwkolom is
van groot belang is om slim en duurzaam
de toekomst in te gaan.
• De installaties voor de productie
van biogas produceren het gehele
jaar, maar het grote verbruik is
slechts enkele maanden per jaar.
Dit is een aandachtspunt voor de
gebiedsbenadering.
• Het managen van elektriciteit wordt in de
toekomst veel belangrijker voor een regio
dan een eigen regionale markt.
• Hoe gaan de prijzen van biomassa in de
toekomst ontwikkelen?
• Bij een eigen regionaal net zijn interne
afspraken over bijvoorbeeld onderhoud
erg belangrijk.
• De klant / eindgebruiker moet wel
voordelen hebben van smart grids en
duurzame energie.
40
41

SLOTWOORD
Werk in uitvoering
Colofon
Veel projecten van de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren zijn volop in uitvoering. Net als de voorbereiding en uitvoering van een renovatie
heeft dit tijd nodig. Komende periode worden diverse projectrapportages opgeleverd. De kennis en ervaring die we samen met opdrachtgevers en
marktpartijen hebben verworven, delen we via bijeenkomsten, rapportages, website en deze publicatie.
Ontwikkelingen en trends
Sinds de start van de werkplaats is een interessante ontwikkeling waar te nemen: De klant komt steeds centraler te staan. Waren het eerst de
grootschalige projecten van 200 woningen met dezelfde energieambitie, nu zie je steeds meer initiatieven op maat. De bewoner kan kiezen en
betaalt er dan ook voor. Ik zie daarin vier stromingen ontstaan. Als eerste de maatwerktrajecten, zoals hiervoor beschreven, die los staan van
gepland onderhoud. De tweede is groot onderhoud of renovatie, waarbij ook energetische maatregelen worden meegenomen (“Als we de woningen
toch renoveren dan gaan we naar label A+, niet naar B). De derde is een grondige aanpak van gewilde woningen naar passiefhuisniveau of zelfs nul
energie, inclusief het gebruiksdeel. Het renoveren van de schil van de woning tot comfortniveau en vervolgens de rest van de energiebehoefte per
woning of op lokaal niveau opwekken is de vierde stroming.
Een andere trend is de invoering van het begrip woonlasten: hoe verdient de bewoner de extra huur of de extra rente en aflossing terug? De eerste
initiatieven beginnen te bezinken. Opvallend vind ik dat er veel over woonlasten wordt gesproken, maar dat slechts een beperkte groep mensen
het ook heeft over energetisch comfort in de woning. Ik ben benieuwd hoe lang het nog duurt tot dat energetisch comfort en duurzame energie in
hetzelfde belevingsrijtje komen van “de mooie keuken”.
Teksten en foto’s:
Stichting Pioneering
Vormgeving:
Carmen Oude Wesselink
Eindredactie:
Gerard Salemink en Kim Pol
Druk:
Verhaag Drukkerij
Uitgave:
Stichting Pioneering
M.H. Tromplaan 28
7513 AB Enschede
www.pioneering.nl
Interessant voor de regio
De kennis en ervaring die we in de werkplaats hebben opgedaan is interessant voor de toekomst van de regio. Wanneer we de publieke
energiebesparingsambities waar willen maken, zullen we de voordelen voor de klant moeten onderbouwen. We moeten de ervaringen delen en
ik denk dan vooral aan monitoren, evalueren en het vertalen van de resultaten naar efficiënte en succesvolle vervolgprojecten. De door KNR
ontwikkelde werkwijze leent zich daarvoor prima.
Gerard Salemink
Chef Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Pioneering wordt mede mogelijk gemaakt door
42
43

Werk in uitvoering
WERKPLAATS KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN
“Met de werkplaats staan we op het punt dat de top en het beginpunt ongeveer
even ver lijken”, aldus Jeroen Gietema. “We hebben enorme vooruitgang
geboekt. Deze publicatie is hier het bewijs van. Er is kennis ontwikkeld in
projecten die we opnieuw kunnen toepassen en er zijn methoden bedacht om
energetische maatregelen te beoordelen en te monitoren. Maar misschien nog
wel belangrijker: het verbeteren van de bestaande woningvoorraad is “tussen de
oren” van mensen komen te zitten! En niet alleen tussen de oren.”
Met het boek Werk in uitvoering wil stichting Pioneering de bouwsector laten
zien hoe men daadwerkelijk aan de slag gaat met klimaat neutraal renoveren.