ruimtelijke condities voor een gezonde wijk - Gemeente Amsterdam

Bewegen
moet
beloond
worden!
Ruimtelijke condities voor een gezonde wijk

Colofon
DRO Projectgroep Ruimtelijke condities voor een gezonde wijk:
Jos Gadet, stadsgeograaf (projectleider)
Remco Daalder, ecoloog
Ed Buijs, bioloog
Femke Haccoû, landschapsarchitecte
Errik Buursink, historicus
Ton Muller, ontwerper
lay out: Femke Haccoû
foto’s: Errik Buursink, Niek Bosch, Jos Gadet
2
september 2010
Dienst Ruimtelijke Ordening, gemeente Amsterdam

Bewegen
moet
beloond
worden!
Ruimtelijke condities voor een gezonde wijk

Inhoudsopgave
Colofon 2
Proloog 5
Samenvatting 6
I Experiment “De Gezonde Wijk” 8
II
Ruimtelijke condities voor een
gezonde wijk: methode van onderzoek 10
III Schouw Geuzenveld Buurt 5 Noord 12
IV Schouw Haveneiland 14
V Schouw Noordelijke Jordaan 16
VI Schouw Oosterparkbuurt 20
VII Schouw Van der Pekbuurt 22
VIII
Analyse: ruimtelijke condities die
bewegen bevorderen! 24
IX
Beschouwende conclusie:
bewegen moet beloond worden! 30
Epiloog 33
Geraadpleegde literatuur 35
4

Proloog
Een groot aantal welvaartsziekten wordt in verband gebracht
met te weinig beweging. Volgens Johan Mackenbach,
hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg aan het
Rotterdamse Erasmus MC, denken veel mensen dat de
meeste van deze welvaartsziekten onvermijdelijk zijn. Maar
dat minder eten en meer bewegen positieve effecten op de
gezondheid van mensen heeft, daarover bestaat consensus
in de academische gezondheidswereld (Economist 2010).
Bovendien kun je volgens Mackenbach nog steeds meer dan
de helft van de ziektelast voorkomen door het veranderen van
omgevingsfactoren (Köhler 2010).
Hebben ruimtelijke omgevingsfactoren invloed op
gezondheid? Wellicht! In het recent in Amsterdam uitgevoerde
Grote Groenonderzoek wordt een significant verband
geconstateerd tussen obesitas en monofunctionele stadsdelen
in de hoofdstad (Gadet e.a. 2009). Volgens het onderzoek
Gezonde Wijk naar de relatie tussen fysieke wijkkenmerken en
lichamelijke activiteit is het goed voorstelbaar dat de inrichting
van de buurt hierbij een belangrijke rol speelt (Hertog e.a.
2006).
Hoe die relatie er uitziet is momenteel onderwerp van een
langjarig onderzoek van het RIVM in samenwerking met de
Vrije Universiteit Amsterdam: Park of Perk. Daarin is men op
zoek naar welke aspecten in de omgeving bewegen makkelijker
of juist moeilijkermaken. Middels enquêtes, interviews en GPSanalyses
wil men daarachter komen. Het project wordt in 2011
afgerond.
Het onderhavige project Ruimtelijke condities voor een
gezonde wijk bouwt voort op het onderzoek Gezonde Wijk
van Hertog en anderen. Wij gaan nog preciezer in op de
ruimtelijke condities die uitlokken tot bewegen. Bovendien is
hiervoor de veel snellere methode van het schouwen gekozen.
Of die snellere methode informatie oplevert die vergelijkbaar
is met die uit Park en Perk, wordt pas na afloop van dat laatste
onderzoek duidelijk.
Je kunt mensen niet gezonder laten leven door een beroep te
doen op hun eigen keuze (Köhler 2010). Het helpt veel beter
om gezondheid en te weinig bewegen te zien als een collectief
probleem en door collectieve maatregelen te nemen. Je moet
er, volgens Mackenback, in de gezondheidszorg actiever op
inspelen, maar ook dingen in de omgeving veranderen. Een
taak voor de ruimtelijke ordening? We gaan het zien!
5

Samenvatting
In juni 2008 is het Charter Amsterdamse Wijkaanpak 2008-2018
ondertekend. In dit charter zijn zes experimenten benoemd.
Eén van deze zes experimenten is: “De gezonde wijk”.
De GGD trekt dit project ‘Gezonde wijken’, in samenwerking
met de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, Dienst
Ruimtelijke Ordening, en de stadsdelen Geuzenveld –
Slotermeer en Noord.
De DRO participeert hierin met de Voedselstrategie en
speelvoorzieningen in de wijken en met het project Ruimtelijke
condities voor een gezonde wijk. Hierin richten we ons enkel en
alleen op de ruimtelijke condities, niet op andere manieren die
een gezond leven in de stad beïnvloeden.
De volgende beweging uitlokkende ruimtelijke condities zijn uit
de schouwen afgeleid:
1. ‘congestion is our friend’: in dichtbevolkte en
dichtbebouwde buurten is de meeste beweging op straat
te zien.
=
2. ‘eyes on the street’: doordat woningen hun woonkamer
aan de straatkant hebben, zijn er voortdurend ‘ogen op
straat’ gericht die bewust of onbewust de gebeurtenissen
op straat in de gaten houden, en de (speel)veiligheid
bevorderen.
Om die ruimtelijke condities in kaart te brengen zijn vijf
wijken geschouwd, in vijf stadsdelen met een onderscheidend
stedenbouwkundig profiel. Deze schouwen zijn te zien als
‘visit by experts’. Tijdens deze schouw bezoeken experts van
verschillende disciplines een bepaald gebied om plaatseigen
potenties te ontdekken die benut kunnen worden om het
bewegen van bewoners en bezoekers te bevorderen. Voor onze
schouw(en) naar de ruimtelijke condities voor een gezonde
wijk zijn schouwteams samengesteld uit ontwerpers, ecologen,
verkeersplanologen en voorzieningenplanologen, die ter
plekke de potenties van een gebied ‘uitonderhandelen’. Het
verrassende van deze schouwen is dat de meeste resultaten
onvoorzien zijn. Zo blijkt contra-intuïtief dat dichtbebouwde,
gemengde buurten meer tot bewegen uitnodigen dat buurten
in lage dichtheden.
De volgende buurtcombinaties zijn geschouwd:
▪▪ Buurt 5 Noord (stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer)
▪▪ Haveneiland (IJburg, stadsdeel Zeeburg)
▪▪ Noord Jordaan (stadsdeel Centrum)
▪▪ Oosterparkbuurt (stadsdeel Oost-Watergraafsmeer)
▪▪ Van der Pekbuurt (stadsdeel Amsterdam-Noord)
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
gebrek aan schaarste: hoe schaarser de ruimte (of het
groen), hoe waardevoller deze gevonden wordt, hoe meer
mensen er gebruik van maken en hoe hoger de waardering.
verticaal reliëf nodigt uit: met verspringende gevels,
geveltuinen, erkers, bochtige straten (verticaal reliëf),
verliest de wijk haar monotonie, en verhoogt ze de
spannende verwachting van wat ná de geveltuin, erker of
bocht staat te gebeuren of te zien is.
horizontaal reliëf dwingt tot inspanning: horizontaal reliëf is
effectief voor de gezondheid van buurtbewoners.
diversiteit stimuleert bewegen: variatie in winkelaanbod,
gevelversieringen, kunst in de openbare ruime, galeries
of andere interessante etalages, markten en stads- en
vergezichten, stimuleert uithuizigheid en de vorm van
wandelen, fietsen en spelen.
stad als afwisselend decor, liefst groen decor: het stedelijk
decor is een betekenisvolle ambiance om de vrijetijd in
door te brengen, waar een groen accent van dat decor een
extra waarde toevoegt.
relatieve afstand tot centrumstedelijk milieu: nabijheid
tot het centrumstedelijke milieu, de binnenstad en grote
delen van de 19e-eeuwse gordel, trekt het merendeel
van de Amsterdamse activiteiten aan (woon- en
werkadressen, publieke en commerciële voorzieningen, en
vrijetijdsattracties). Woongebieden op loop- en fietsafstand
zullen dat lopen en fietsen eerder uitlokken dan plekken ver
weg gelegen.
bestemmingsdifferentiatie: vele bestemmingen in een
geconcentreerd gebied lokken veel meer beweging uit dan
als dit niet het geval is.
6

Kortom, enerzijds moet bewegen beloond worden (variatie
in winkelaanbod, gevelversieringen, kunst in de openbare
ruime, galeries, interessante etalages, markten, stads- en
vergezichten, architectuur, stedenbouw, reliëf); anderzijds
moet gemotoriseerd verkeer ontmoedigd worden (verhogen
parkeerdruk, obstakels in straten, vergroten nabijheid
voorzieningen). Deze ruimtelijke condities zijn algemeen van
aard, en moeten aan de hand van locatiespecifieke situaties
(mogelijkheden, kansen) interventievoorstellen leiden. Een
schouw is daarvoor het geëigende instrument.
De interventies zijn in vier schaalniveaus te onderscheiden:
▪▪ stedenbouwkundige ingrepen
▪▪ ingrepen in routes
▪▪ inrichtingsingrepen
▪▪ programmatische ingrepen
Per schaalniveau verschillen de financiële en sociale kosten.
Met ruimtelijk beleid kunnen die interventies vervolgens
gerealiseerd worden (structuurvisie, bestemmingsplannen,
inrichtingseisen, verkeersplannen, parkeerbeleid, commissie
winkelplanning, groenbeleid, openbare ruimtebeleid en
dergelijke). De ruimtelijke kansen en interventies zijn legio,
zoals ook in het rapport vermeld, maar vormen geen
blauwdruk. Ze zijn locatiespecifiek. Hierop kan niet genoeg
de nadruk worden gelegd. Sommige zijn geschikt voor ook
andere wijken in de stad, andere weer niet. De essentie van
het onderzoek is dat locatiespecifieke interventies het resultaat
zijn van schouwen (visit by experts) op basis van de negen
genoemde ruimtelijke condities.
Stadsontwikkeling op basis van plaatseigen potenties zorgt
verder voor zich onderscheidende plekken in de stad en
verhinderen ruimtelijke sjablonen of stempelstedenbouw. Dat
doorbreekt monotonie, en stimuleert bewegen. Het stimuleert
en passant ook de aantrekkelijkheid van de buurt voor
bewoners en bedrijven. Het mes snijdt aan meerdere kanten:
werken aan gezond bewegen in de buurt is werken aan de
economische aantrekkelijkheid van de buurt.
7

I
Experiment “De Gezonde Wijk”
In juni 2008 is het Charter Amsterdamse Wijkaanpak 2008-
2018 ondertekend. Hierin staat onder meer wat de inzet van
zowel het Rijk als de gemeente is om de ambities binnen
de Wijkaanpak te realiseren, met duidelijke en meetbare
afspraken. Amsterdam en het Rijk hebben elkaar nodig
voor de Wijkaanpak en hebben daarom een vitale coalitie
gesloten, waarbij gestreefd wordt naar inspirerende vormen
van samenwerking. In dit charter zijn onder andere zes
experimenten benoemd. Deze experimenten maken deel
uit van het programma van het Rijk om ruimte te creëren
voor gemeenten om innovatieve en onorthodoxe aanpakken
mogelijk te maken waarmee op bepaalde terreinen de voor de
uitvoering benodigde doorbraken worden geforceerd. Eén van
deze zes experimenten is: “De gezonde wijk”.
De Amsterdamse invulling van dit laatste is het door de
GGD en DMO getrokken project ‘Gezonde wijken’, in
samenwerking met de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling,
Dienst Ruimtelijke Ordening, en de stadsdelen Geuzenveld –
Slotermeer en Noord.
Hierin staat centraal het verbeteren van de gezondheid in
aandachtswijken. Deze Amsterdamse wijkaanpak richt zich op
17 buurten die veel tot zeer veel aandacht vragen. Er is een
sterke relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status.
Kwetsbare groepen bewoners die veelal in achterstandswijken
wonen zijn al langer een aandachtspunt vanuit verschillende
invalshoeken. Het doel van de experimenten “De Gezonde
Wijk” (behorend bij het actieplan krachtwijken) is de
gezondheid van inwoners van krachtwijken te verbeteren via
een integrale aanpak gericht op
▪▪ gezonde bewoners
▪▪ gezonde leefomgeving
▪▪ samenhangend zorg- en welzijnsaanbod met een
preventieve insteek.
De DRO participeert hierin met een aantal projecten, zoals de
Voedselstrategie en speelvoorzieningen in de wijken. Daarnaast
heeft DRO het project ‘ruimtelijke condities voor een gezonde
wijk’ ingebracht.
8

IJburg
9

II Ruimtelijke condities voor een
gezonde wijk: methode van onderzoek
Bij ruimtelijke ingrepen die een gezonde wijk bevorderen
kan gedacht worden aan verbetering van de luchtkwaliteit,
het verminderen van geluidshinder, duurzame stedenbouw
(bouwwijze en bouwmaterialen) met als gevolg optimale
inpandige klimaatbeheersing.
In het project “ruimtelijke condities voor een gezonde wijk”
zijn we op zoek gegaan naar ruimtelijke condities die bewegen
bevorderen en condities die bewegen belemmeren, alsook
het ontdekken van potenties in de buurt die beweging kunnen
stimuleren. Uiteindelijk worden noodzakelijke ruimtelijke
condities in buurten benoemd die uitnodigen tot bewegen
en die kunnen worden toegepast bij herstructurering van
bestaande of inrichting van nieuwe wijken.
Om die ruimtelijke condities in kaart te brengen zijn we
gaan ‘schouwen’ in vijf stadsdelen met een onderscheidend
stedenbouwkundig profiel.
Wij hebben een ‘nieuwe planologische methode’ gehanteerd:
de schouw (zie Van Zanen 2007). Onze schouw is te zien als
een ‘visit by experts’, dus geen ‘excursie’. Tijdens deze schouw
bezoeken experts van verschillende disciplines een bepaald
gebied om plaatseigen potenties te ontdekken die benut
kunnen worden om het bewegen van bewoners en bezoekers
te bevorderen. Voor onze schouw(en) naar de ruimtelijke
condities voor een gezonde wijk hebben we schouwteams
samengesteld uit ontwerpers, ecologen, verkeersplanologen en
voorzieningenplanologen, die ter plekke de potenties van een
gebied als het ware ‘uitonderhandelen’. Het verrassende van
deze schouwen is dat de meeste resultaten onvoorzien waren.
Zo bleek, vooruit lopend op de resultaten, contra-intuïtief
dat dichtbebouwde, gemengde buurten meer tot bewegen
uitnodigen dat buurten in lage dichtheden.
De plaatseigen kwaliteiten en (om)mogelijkheden bekijken
op basis van de relatieve ligging van een plek, levert steeds
weer verrassende inzichten op. Stadsontwikkeling op basis van
plaatseigen potenties zorgt verder voor zich onderscheidende
plekken in de stad en verhinderen ruimtelijke sjablonen of
stempelstedenbouw.
De volgende buurtcombinaties worden geschouwd:
▪▪
▪▪
▪▪
▪▪
▪▪
Buurt 5 Noord (stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer)
Haveneiland (IJburg, stadsdeel Zeeburg)
Noord Jordaan (stadsdeel Centrum)
Oosterparkbuurt (stadsdeel Oost-Watergraafsmeer)
Van der Pekbuurt (stadsdeel Amsterdam-Noord)
In de schouwverslagen worden mogelijke oplossingen bedacht.
Die hebben bijna uitsluitend betrekking op de buurt waarin
de betreffende schouw heeft plaatsgevonden. Aan het eind
van de hierna volgende schouwverslagen worden negatieve
en positieve aspecten, evenals de kansen benoemd die het
bewegen in de desbetreffende buurt beïnvloeden. Uit alle
schouwen worden uiteindelijk algemene ruimtelijke condities
geformuleerd. Deze condities vormen de basis voor lokale
interventies, die onderling nogal kunnen verschillen de fysieke
en programmatische verschijningsvorm van buurten licht tot
sterk kunnen verschillen. Daarover later meer.
10

Oosterparkbuurt
Van der Pekbuurt
IJburg Buurt 5
11

III Schouw Geuzenveld Buurt 5 Noord
12
Geuzenveld is een modernistische stadsuitbreiding, gebouwd
in de jaren ’50 van de vorige eeuw naar een stedenbouwkundig
plan van Cornelis van Eesteren uit 1934 (!). De geschouwde
buurt wordt gekenmerkt door een ver doorgevoerde
functiescheiding. Daardoor zijn er nauwelijks werkgebieden
in de wijk. Wel is het havengebied dichtbij. Langs een aantal
doorgaande routes bevinden zich winkelruimtes. Voor de bulk
van de dagelijkse boodschappen zijn bewoners aangewezen
op het winkelcentrum op het Plein 40-45 en de winkels rondom
het Confuciusplein. Woningen bestaan voornamelijk uit in
strokenbouw opgestelde portiekflats. Deze worden hier en
daar afgewisseld door rijtjes laagbouw. Er is zeer veel open en
groen ingerichte ruimte tussen de woningcomplexen en langs
de hoofdroutes. Traditionele straten ontbreken nagenoeg,
alleen de Burg. Van Leeuwenlaan kent een profiel dat doet
denken aan de stadsstraten in de vooroorlogse stad. Er is in de
buurt veel plek voor de auto. Er is een overmaat in profielen:
de profielen zijn ruim en er is relatief veel parkeerruimte.
Op straat staan weinig fietsen geparkeerd. Dit komt deels door
de mogelijkheid de fiets te stallen in een eigen kelderbox, maar
dat verklaart niet waarom er voor winkels zo weinig fietsen
staan. Er wordt wel gelopen in de buurt: vooral door scholieren
van een ROC vlakbij, die in de pauze naar een snackbar gaan.
De binnenterreinen tussen de flats zijn veelal afgesloten met
hoge hekwerken en ingericht met kijkgroen. Dit kan positief zijn
voor het welbevinden van de bewoners, ze zijn namelijk netjes
en mooi ingericht, maar nodigt zeker niet uit tot bewegen. Het
afsluiten beperkt vooral de speel- en beweegmogelijkheden
voor kinderen. Er liggen kansen door het gedeeltelijk of geheel
privatiseren van de binnentuinen. Dit zou de aantrekkelijkheid
van de woningen ook vergroten.
Op een klein oppervlakte zijn veel verschillende soorten groen
te vinden: privégroen, kijkgroen, rommelige grasveldjes,
etc. Er is gebrek aan schaarste qua speelveldjes. Overal zijn
kleine speelplekjes aangelegd, maar deze zijn vaak beperkt
te gebruiken. Het schoolplein met hufterproof speeltoestellen
wordt na schooltijd afgesloten met een hoog hek.
is hier en daar een strookje met winkels en kleine bedrijfjes.
Er is door het gebrek aan levendigheid en de monotone
architectuur sprake van prikkelarmoede. Er zijn in de buurt
zelf weinig wandeldoelen. Eigenlijk is er simpelweg te veel
ruimte en worden de zintuigen te weinig geprikkeld. Het
privatiseren van slecht gebruikt groen kan daar een oplossing
voor zijn. Maak van veldjes bijvoorbeeld kleine omhaagde
volkstuincomplexen.
De routering door de wijk is slecht. Het is door het grotendeels
ontbreken van hiërarchie moeilijk navigeren. Gevoelsmatig zijn
de afstanden enorm. Boodschappen doet men vaak te voet
op Plein 40-45. Dit omdat er niet veel winkels in de buurt zelf
zijn. In de Jordaan zagen we dat sommige straten nagenoeg
autarkisch zijn. Dat geldt voor Buurt 5 niet. De Lodewijk van
Deijsselstraat is een relatief drukke wandelroute tussen Plein
40-45 en Buurt 5, maar is visueel onaantrekkelijk en noodt niet
tot verblijven. Er zijn ook nauwelijks bankjes en prullenbakken.
Sportvoorzieningen en grotere groengebieden (Sloterpark,
Eendrachtspark) bevinden zich buiten de buurt en vormen een
populaire bestemming voor bewoners.
In de wijk kan flink verdicht worden door de koppen van de
blokken dicht te bouwen en op ongebruikte veldjes woningen
te plaatsen. Dit zou het draagvlak van de voorzieningen in
de buurt vergroten. Het is goed om schaarste aan groen en
openbare ruimte te creëren, zodat de overgebleven plekken
beter gebruikt worden. Bij voldoende dichtheid kan groen
meer opleveren dan het kost. Draagvlak en levendigheid
zouden ook vergroot kunnen worden door nieuwe groepen
bewoners de wijk in te krijgen. Dit is één van de doelen
van Far West, die de stedelijke vernieuwing van ondermeer
Geuzenveld onder haar hoede heeft. Vlakbij Buurt 5 staat het
Parkrandgebouw, een vrijstaand appartementencomplex voor
hogere inkomens in het Eendrachtspark, dat als icoon van de
vernieuwingsoperatie veel positieve aandacht genereert. Het
is dankzij Parkrand gelukt nieuwe hoogopgeleide bewoners te
trekken, maar de binding tussen bewoners van gebouwen als
het Parkrandgebouw en de buurten is minimaal.
Parkeren geschiedt voor de deur. Er zijn weinig mensen op
straat. De buurt kent ook nauwelijks levendige plinten, wel

Grootschalige wijken moeten niet grootschalig vernieuwd
worden. Doorbreek juist de grootschaligheid door
microvernieuwing. Laat nieuwe bewoners echt buurtbewoners
zijn. Hierdoor wordt een wijk diverser en minder kwetsbaar voor
verloedering. De nieuwbouw rondom het Confuciusplein is een
voorbeeld van microvernieuwing. De toekomstige bewoners
van deze appartementengebouwen wonen straks echt aan het
plein en worden daardoor nadrukkelijk uitgenodigd om gebruik
te maken van de openbare ruimte en de voorzieningen in de
buurt.
+ kansen -
Aanwezigheid winkelstrips
Stimuleer de aanwezige
Geen echte straten
winkelstrips in plaats van het
centrale winkelcentrum
Nabijheid Eendrachtspark
Privatiseer slecht functionerende
openbare ruimte
Overmaat aan openbare en semiopenbare
ruimte
Creëer één of twee grote
speelplaatsen die een bestemming
en ontmoetingsplek voor
buurtbewoners zijn
Veel kleine speelplaatsjes, geen
grote waar ouders elkaar kunnen
ontmoeten en kinderen samen
kunnen spelen
Geen sportvoorzieningen in de wijk
Vernieuwing op buurt en
straatniveau.
Grootschalige vernieuwing is
losgezongen van de buurten
13

IV Schouw Haveneiland
14
Haveneiland is onderdeel van de stadsuitbreiding IJburg,
gelegen in het IJmeer ten oosten van Amsterdam. In 2002
werden de eerste woningen op Haveneiland opgeleverd.
Intussen wonen er op de drie eilanden van de eerste fase
van IJburg ruim 10.000 mensen. IJburg is vooral in trek bij
gezinnen met jonge kinderen, die in de stad geen betaalbare
woningen kunnen vinden. Het voorzieningenaanbod op IJburg
is voor een groot deel gericht op deze gezinnen: dus veel
scholen en speelvoorzieningen. Haveneiland is ontworpen
als echte stadswijk, woningen in hoge dichtheden, met een
sociaaleconomisch gemengde bevolkingsopbouw, ruimte
voor bedrijven en voldoende stedelijke voorzieningen.
De stedenbouwkundige opbouw wordt gekenmerkt door
opengewerkte blokken in een strak grid van straten en
grachten. IJburg ligt op grote afstand van het stadscentrum en
is per fiets niet gemakkelijk bereikbaar. Langzaamverkeerroutes
gaan door afgelegen groengebieden en over lange, hoge
bruggen. Er is wel een snelle tramverbinding en via de Piet
Heintunnel en de ring A10 is de rest van de stad met de auto
snel bereikbaar.
De centrale as van Haveneiland is de IJburglaan, die voor auto,
fiets en tram de belangrijkste, of enige, toegang tot het eiland
is. Langs de IJburglaan bevinden zich het winkelcentrum, de
meeste horeca en bedrijfsruimten en het Theo van Goghpark.
Per fiets en auto is het eiland makkelijk te doorkruisen over het
breed geprofileerde straatgrid. Wandelaars hebben een grote
vrijheid bij het kiezen van routes door de soms labyrintische
binnenblokken. De standaard brede straatprofielen zorgen
echter voor een gebrek aan hiërarchie in de wijk, waardoor
de oriëntatie soms bemoeilijkt wordt. Het lijkt er op dat de
ontwerpers hebben geprobeerd alle gebruikers maximaal te
faciliteren. De brede rijbaan met langsparkeren aan beide
zijden maakt de straten op Haveneiland echter tot domein
van de auto. Daarnaast gaan de brede profielen de menselijke
maat te boven terwijl wandelaars en fietsers vaak overlast
ondervinden van harde wind. Soms zijn er wel echte brede
stoepen waarop gespeeld kan worden, maar kinderen zijn
meestentijds aangewezen op kleine speelplaatsen in de
binnenblokken. Het ontbreekt op Haveneiland overigens aan
grotere speeltuinen die dienen als ontmoetingsplek voor
ouders en kinderen.
Het wandelen door de binnenblokken is vaak een visueel
stimulerende ervaring, terwijl de straten op te veel plekken
saai en eentonig zijn. Belangrijkste oorzaak is de soms wel erg
eenvormige architectuur van de straatwanden. Het ontbreekt
op veel plekken aan een interessant ritme van schaduw en
licht op de gevels. Vooral de blokken met sociale woningbouw
lijden onder een zekere vormgevingsarmoede. Een ander
probleem is de geringe levendigheid in de plinten. Ondanks
de pogingen Haveneiland tot een echte stadswijk te maken, is
er in de plinten langs de straten betrekkelijk weinig te beleven.
Het ontbreekt nog aan een aantal echte trekkers, zoals
buurtcentra, snackbars of een koffiecorner.
De binnenblokken vormen een heel typisch, soms bijna
suburbaan woonmilieu, waar de auto te gast is en de openbare
ruimte door middel van bankjes en plantenbakken zich
toegeëigend wordt door de bewoners. Hier en daar dreigen
echter sociaalonveilige situaties te ontstaan. Hangen door
opgeschoten jeugd wordt tegengegaan door het ’s avonds
afsluiten van trapveldjes en schoolpleinen met indrukwekkende
hekwerken. Dit doet sterk afbreuk aan het openbare karakter
en de doorkruisbaarheid van sommige binnenblokken. De
openbare ruimte in de blokken is te vaak weinig logisch
ingericht. Grote OR is bruikbaar voor allerlei activiteiten, terwijl
kleine OR een aantrekkelijk woonmilieu vormt. In de blokken
op Haveneiland is het vaak vlees noch vis: grote ruimten die
door plantsoentjes zijn opgedeeld in kleine, slecht bruikbare
eenheden.
Als Haveneiland helemaal volgens plan gereed is, zullen
er voor de bewoners een aantal bestemmingen binnen de
wijk zijn die per fiets of te voet goed bereikbaar zijn. Het
winkelcentrum is nu al een echte trekker en aan de andere zijde
van het eiland belooft de haven met veel horeca dat ook te
worden. Het Theo van Goghpark in het zuiden van de wijk is
een geliefd speel- en sportveld voor de jongere kinderen. Op
dit moment zijn er nog geen serieuze sportvelden op IJburg.
Naar mate de leeftijd van de jeugd in de wijk stijgt, zal dat een
groter probleem gaan vormen. Het Diemerpark ligt dicht bij
het Haveneiland en zal in de toekomst aan de oudere jeugd
gelegenheid tot vertoeven en sporten kunnen bieden. Langs
de oost- en noordrand van het eiland is een royale boulevard

aangelegd met panoramisch uitzicht over het IJmeer. Hier kan
prima gewandeld en hardgelopen worden.
De ruimtelijke verbinding met de rest van Amsterdam is
verre van volmaakt. Met goed weer is de fietstocht over
de Nesciobrug of de Schellingwoudebrug naar Oost en de
binnenstad een prima alternatief voor auto en OV. Maar bij
harde wind of veel neerslag zullen IJburgers toch eerder dan
bewoners van meer centraal gelegen wijken de fiets laten
staan. Ook ’s avonds en ’s nachts zijn de routes door stille
groengebieden niet erg aantrekkelijk, vooral niet voor vrouwen
en kinderen. Via de IJburglaan en straks over de oostelijke
toegang is de IJburger met de auto snel op de A10 en A1.
De auto is voor de bewoners dan ook aantrekkelijk. Er is
voldoende parkeergelegenheid, vaak in eigen parkeergarages
en de congestie is veel minder dan in de rest van de stad.
Doordat er niet gekozen is voor een metro naar de binnenstad
is het lastig om fietsen mee te nemen in het OV.
+ kansen -
Hoge dichtheden
Voldoende draagvlak voor
voorzieningen
Gevarieerde bevolkingsopbouw
Goede fietsroute over
Zeeburgereiland met pont naar
Sporenburg
Bij ontwerpen niet alle gebruikers
van straten proberen te faciliteren.
Creëer schaarste in de straten!
Betere maatvoering voor OR in de
blokken
Veel parkeergelegenheid, vaak
inpandig
Sociaalonveilige langzaam
verkeerroutes naar de rest van de
stad
Grote afstand tot rest van de
stad maakt fietsen en wandelen
onaantrekkelijk
Hoogwaardig ingerichte OR Meer levendigheid in plinten Slecht bruikbare openbare ruimte
in de blokken
Doorkruisbare binnenblokken Creëer grotere speelgelegenheden Te brede straatprofielen
waar kinderen en ouders elkaar
ontmoeten
Veel openbare ruimte die kan
worden toegeëigend.
Veel ruimte voor het toepassen van
gevelgroen
Geen grote speeltuin in de wijk
Geen sportvelden en hangplekken
voor oudere jeugd
Saaie architectuur
15

V Schouw Noordelijke Jordaan
16
De schouw voerde vanaf de Westermarkt door de straten
en over de grachten van de noordelijke Jordaan naar de
Brouwersgracht. De structuur van de wijk, met smalle
eenrichtingsverkeerstraten en beperkte parkeermogelijkheden,
dwingt bewoners de auto te laten staan. Ontsluiting met
openbaar vervoer geschiedt via de randen (tram en bus over
de Rozengracht, Marnixstraat, Haarlemmerhouttuinen en met
de Opstapper over Prinsengracht). Hierdoor is het vanuit veel
delen van de wijk een eindje lopen naar een OV-halte.
Verkeer is tegenwoordig leidend bij ontwerp van
nieuwe wijken. Straten moeten ruimte bieden aan alle
verkeersdeelnemers en voldoende parkeerplaatsen. In de
Jordaan is daar geen sprake van: bewoners worden voor
een voldongen feit geplaatst. Het is simpelweg onmogelijk
voor de deur te parkeren, dus het is vaak een hele wandeling
naar de auto. Eenrichtingsverkeer maakt daarnaast de wijk
lastig per auto te doorkruisen. Eenmaal onderweg bevindt
de Jordaanbewoner zich direct in het drukke stadsverkeer,
waardoor het gebruik van de auto voor ritten binnen de stad
onaantrekkelijk is. Omgekeerd geldt ook dat de Jordaan vanuit
de rest van de stad lastig bereikbaar is per auto en OV.
Fietsen en wandelen zijn de efficiëntste manieren om je
door de Jordaan te bewegen. De buurt kent betrekkelijk
weinig autoverkeer en is helemaal toegesneden op fietsen
en lopen. De straatprofielen zijn dat echter niet. Wandelen
door een buurt moet uitnodigend zijn. In de Jordaan hinderen
obstakels in de openbare ruimte wandelaars. Vaak worden
trottoirs gedeeltelijk geblokkeerd door fietsenrekken en ander
straatmeubilair. In de recentelijk opnieuw ingerichte straten zijn
de beruchte Amsterdammertjes verdwenen, maar het nieuwe
profiel met stoepbanden is evenmin ideaal. Door de hoge
stoepbanden is er geen uitwijkmogelijkheid meer voor fietsers,
kinderwagens en rolstoelers, mocht de rijbaan of het trottoir
geblokkeerd zijn. De inrichting met duidelijk gescheiden
rijweg en trottoirs geeft daarnaast iedere weggebruiker
zijn specifieke domein, waarbij wandelaars er met smalle
trottoirs bekaaid afkomen. Zo bezien was het als achterhaald
beschouwde profiel met de Amsterdammertjes zo slecht nog
niet. De vloeiende overgang tussen trottoir en rijbaan leidt in
die situatie namelijk tot een meer gelijkwaardige relatie tussen
verschillende groepen weggebruikers. Doordat wandelaars
makkelijker en veiliger kunnen uitwijken naar de rijbaan is het
vrij houden van de trottoirs minder noodzakelijk, waardoor
privatisering door bewoners met plantenbakken en bankjes
mogelijk is. Hierdoor is er meer sociale controle op straat en
kunnen kinderen veilig voor de deur spelen. Sowieso is de
typische ‘huisjesstad’ Jordaan op de straat gericht. Geen blinde
plinten, waardoor er voortdurend ‘eyes on the street’ zijn.
In het nieuwe standaard grachtenprofiel is nauwelijks ruimte
voor bankjes. Zitgelegenheden zijn vooral voor oudere
wandelaars erg belangrijk. Het gebrek aan zitgelegenheden
speelt overigens overal in de Jordaan omdat er in de smalle
straatprofielen nergens gelegenheid is voor het plaatsen van
extra straatmeubilair. Desondanks is de Jordaanbewoner op
wandelen en fietsen aangewezen. De auto kan nooit een snel
alternatief zijn. Hier is de uitspraak “Congestion is our friend”
absoluut van toepassing.
De typische Amsterdamse boogbruggen zijn voor fietsers
en wandelaars soms een hele klim. Zo’n dagelijkse klim,
wellicht meerdere klimmen, per fiets of te voet is weliswaar
een blokkade in fysieke zin, maar is daarentegen een fysieke
uitdaging die over het algemeen als gezond kan worden
aangemerkt. Bovendien is het uitzicht over de gracht een
‘beloning’.
De helling van deze bruggen voldoet helaas niet meer aan
de wettelijke eisen en is in nieuwbouw uitgesloten. Hierdoor
zijn op IJburg bijvoorbeeld vlakke bruggen toegepast. Met
de zachte winters van de afgelopen jaren lijkt dit misschien
niet belangrijk, maar voor schaatsers zijn de lage bruggen een
onneembare hindernis.
In de Jordaan hebben veel mensen een hond. Zoals bekend
zijn hondenbezitters gemiddeld gezonder dan de rest van
de bevolking. Het uitlaten van een huisdier betekent een
regelmatige wandeling door de woonomgeving. Hondenbezit
hangt samen met etnische en sociaaleconomische kenmerken
van de bevolking, maar ook met de veiligheid: kan je ’s avonds
laat nog rustig met je hondje over straat?

In de Jordaan is een flink aantal pocketparks. Vaak gaat
het om door sloop vrijgekomen kavels die met groen en
zitgelegenheden zijn ingericht. Er lijkt een beweging te zijn
tot het (’s avonds) afsluiten van deze groene ruimtes vanwege
overlast door groepen jongeren en/of verslaafden. De
verborgen semi-openbare ruimte met speel- of zitgelegenheid
nodigt uit tot naar buiten gaan. De pocketparks zijn soms slecht
ontworpen als kijkgroen met beperkte gebruiksmogelijkheden.
Goed zijn de schoolpleinen, die ook speelplaats zijn na
schooltijd.
De terugwijkende rooilijn van sommige
stadsvernieuwingsblokjes en de pocketparks nodigen uit tot
kijken. Ze wekken nieuwsgierigheid op en werken het wandelen
dus in de hand. Aan de andere kant ontstaan er ook donkere
hoekjes die sociaalonveilige situaties kunnen opleveren.
Autoluw werkt alleen als er in de plinten genoeg te beleven
valt. Het rigide patroon van smalle straten in de wijk zou
makkelijk saai kunnen worden. Door de levendige plinten en
de hoogopschietende gevelbeplanting blijft wandelen door de
Jordaan echter een afwisselende ervaring. De wandelaar wordt
als het ware beloond met visueel stimulerende stadsgezichten.
Een wandelaar zoekt tijdens een rondgang door een stad
naar ankerpunten. Zowel visuele als functionele. De torens
van de Posthoornkerk aan het einde van de Lindengracht zijn
bijvoorbeeld een reden om in die richting te lopen. Hetzelfde
geldt voor de Noordermarkt met zijn terrassen. Een groter
groengebied kan ook zo’n functie vervullen: een plek om even
te rusten en naar een fontein te kijken. De Jordaan kent geen
grotere groene plek. Misschien dat een open ruimte als het
Karthuizerplein daar ruimte voor biedt.
Er is in de Jordaan een goede wisselwerking tussen wandelenfietsen
en het winkelaanbod. De drie (!) slagers in de Tweede
Goudsbloemdwarsstraat kunnen alleen maar bestaan
doordat boodschappen doen met de auto geen optie is voor
Jordaanbewoners. Tegelijk genereert levendigheid en een
goed winkelaanbod haar eigen voetgangersstromen.
De bevindingen van de schouw zijn in de volgende tabel
samengevat: Ruimtelijke condities zeventiende-eeuwse stad
met betrekking tot ‘bewegen’.
In de Westerstraat is het parkeren op de middenberm een
gemiste kans. Het is misschien wel de enige plek in Amsterdam
waar een Ramblas-achtige sfeer kan ontstaan: rustig flaneren
onder de bomen met tot ’s avonds laat drukte in de plinten.
Indien autovrij zouden de brede profielen van de gedempte
grachten een prettige afwisseling kunnen bieden ten opzichte
van de smalle straatjes. Overigens voorziet een geplande
herinrichting van de Westerstraat in het autovrij maken van de
middenberm van de Westerstraat, waarbij het creëren van een
soort Ramblas het doel is. Een niet te missen kans dus
17

+ kansen -
congestion is our friend (I):
door congestie en fragiele
stedenbouwkundige structuur
is men op fietsen en wandelen
aangewezen
congestion is our friend (II)
fijnmazige stedenbouwkundige
structuur remt automobiliteit, wat
spelen op straat bevordert
eyes on the street:
door ontbreken blinde
plinten wordt de sociale- en
verkeersveiligheid vergroot
bewegen wordt beloond:
de grote variatie in winkelaanbod,
gevelversieringen, kunstwerken,
galerietjes, (Breitneriaanse)
stadsgezichten, maakt wandelen
en fietsen in de buurt een dagelijks
feest
hoge bruggen met steile hellingen
dwingen tot fysieke inspanning
pocketsparks
centrale ligging:
maakt fiets en lopen tot ideale
vervoersmodaliteit
Meer bankjes op strategische
plekken
Straatprofiel – opheffen rigide
verdeling trottoir-rijbaan.
Open maken van de
gesloten plinten van veel
‘stadsvernieuwingsblokken’.
Gevelbegroeiing toepassen
als middel om monotonie van
gevelwanden te doorbreken
Groen heeft weinig ruimte nodig:
pocketparks nodigen uit tot
wandelen (vooral wat ouderen
betreft). Elke mogelijkheid
aangrijpen. Geveltuinen en
muur- of dakbegroeiing vergroten
woongenot, wandelgenot,
speelmogelijkheden en sociale
veiligheid.
Ruimtegebrek voor substantiële
groen- of speelvoorzieningen
Gebrekkig OV verhindert snelle
bereikbaarheid buitengebied
Mindervaliden in de problemen
18

VI Schouw Oosterparkbuurt
20
De Oosterparkbuurt ligt in de negentiende-eeuwse gordel van
de stad en ontleent zijn naam aan het Oosterpark, waaromheen
de buurt gelegen is. Delen van de wijk zijn tijdens de
stadsvernieuwingsperiode (1975-1990) ingrijpend vernieuwd.
Hierbij is het oorspronkelijke stratenpatroon gehandhaafd,
maar is de fijne korrel van de oude bebouwing grotendeels
verloren gegaan. De buurt ten oosten van het Beukenplein
is verschoond gebleven van sloop en nieuwbouw en is in
hoog tempo aan het gentrificeren. De bebouwingsdichtheid
in de Oosterparkbuurt is hoog, de straatprofielen smal. Via
hoofdwegen (Wibautstraat, centrumring, Linnaeusstraat) en OV
(tram, bus, metro) is de wijk voor auto’s goed verbonden met
het centrum en de rest van de stad.
De Oosterparkbuurt kent een redelijk divers winkel- en horecaaanbod,
maar voor meer dan de dagelijkse boodschappen
is men aangewezen op winkelgebieden in aanpalende
stadsdelen (Dappermarkt, De Pijp, centrum). De afstanden
van deze winkelgebieden tot de Oosterparkbuurt zijn te groot
om een aaneengesloten winkelcircuit te vormen, al is er wel
enige overlap tussen de Linnaeusstraat en de Eerste Van
Swindenstraat-Dappermarkt. Binnen de Oosterparkbuurt is
ook niet een echte hoofdwinkelstraat aan te wijzen. Wel heeft
de Eerste Oosterparkstraat tussen Wibautstraat en OLVG
ononderbroken winkelwanden. Het OLVG-ziekenhuis, dat
gelegen is op het scharnierpunt van de Oosterparkbuurt vormt
in veel opzichten een barrière. De dichte wanden en hekwerken
onderbreken winkelwanden. Het grote complex doorbreekt
de blokkenstructuur en gaat op geen enkele wijze een
betekenisvolle relatie aan met de omliggende straten. Slechts
de nieuwbouw met ingang aan het Oosterpark genereert enige
levendigheid.
Er zijn goede en interessante wandelbestemmingen rondom
de Oosterparkbuurt, maar de wijk is van de rest van de stad
gescheiden door een aantal ruimtelijke barrières die het
wandelen naar bestemmingen buiten de wijk onaantrekkelijk
maakt (Wibautstraat, Stadhouderskade-Roeterseiland,
spoordijk). Uitzondering is opnieuw de Dapperbuurt die via
het Oosterpark en/of de Linnaeusstraat bereikt kan worden.
De aanwezigheid van het Oosterpark is een belangrijk
pluspunt voor de wijk. Hier bevinden zich sportveldjes en
speelgelegenheden, die naast aanleiding om te bewegen ook
een aantrekkelijk wandeldoel vormen.
Tijdens de schouw bleek er een enorm verschil in uitstraling en
ruimtegebruik te zijn tussen de stadsvernieuwingsblokken en
de vooroorlogse bebouwing. In de stadsvernieuwingsbuurtjes
ontbreekt de fijnmazige functiemenging nagenoeg, zijn
de straatprofielen wat breder en is de toe-eigening van de
openbare ruimte door bewoners aanzienlijk minder. In de
bredere profielen wordt veel haaks geparkeerd, de trottoirs
nodigen niet uit tot gebruik vanwege dichte plinten. De
wandelaar wordt als het ware vanzelf de rijbaan op gedreven
om daar, te midden van geparkeerde auto’s, zo snel mogelijk
zijn weg te vervolgen. In de woonstraten met oudbouw
wordt de wandelaar door de afwisseling in gevelbeeld en de
levendigheid in de plinten beloond. Er is veel gevelgroen en er
zijn bedrijfjes en winkels. Ook hier geldt dus weer dat visueel
stimulerende straten aantrekkelijk zijn voor de wandelaar.
In de Oosterparkwijk wordt veel gefietst. De rekken zijn
goed gevuld en er staan bakfietsen waarmee kinderen naar
school gebracht worden. Veel hoogopgeleide bewoners
brengen hun kinderen overigens naar witte scholen buiten
de buurt. Het voorzieningenniveau is verder prima. De wijk
kent naast een groot aanbod aan allochtone detailhandels
met een breder aanbod een aantal speciaalzaken. De horeca
past zich langzaam maar zeker aan aan de komst van meer
hoogopgeleide tweeverdieners. Er is kortom voldoende
aanleiding voor bewoners om te voet of met de fiets
boodschappen te doen of uit te gaan in de eigen buurt. De
openbare ruimte in de wijk is nog altijd sterk op de auto
gericht. De Ruijschstraat heeft bijvoorbeeld een breed profiel,
dat bijna geheel door de tram en de auto wordt gevuld.
De pleinen in de stadsvernieuwingsbuurtjes, met het
Boerhaveplein als dieptepunt, zijn armoedig ingericht en soms
beruchte hangplekken. Vaak ontbreekt het door de inrichting
geheel aan een relatie tussen de pleinwand en de pleinruimte,

ook als er weldegelijk aanleiding is, zoals op het Pleintheater
aan het Sajetplein. Het nu al bijzonder sfeervolle Eikenplein
en Kastanjeplein zouden veel meer dan nu het geval is dienst
kunnen doen als ontmoetingsplaatsen. Vooral het Kastanjeplein
‘schreeuwt’ om goede horeca met een mooi groot terras.
Rondom het Beukenplein heeft zich al een levendige
verzameling winkels en horeca gevestigd, maar de inrichting
bied geen aanleiding tot verblijven. Het opheffen van de
ventwegen en parkeerplekken zou hier gelegenheid scheppen
voor terrassen en zitgelegenheden.
De buurt kent een groot aanbod aan speelgelegenheden.
Meestal betreft het kleine speelplaatsen met een wipkip en
een klimrek. In hoeverre deze ook goed gebruikt worden, is
een vraag die op de koude, bewolkte dag dat we schouwden
niet beantwoord werd. Op een aantal pleintjes zijn sportveldjes
met gelegenheid tot voetballen of basketballen. Spelen
op straat is niet goed mogelijk door de vele geparkeerde
auto’s. In de stadsvernieuwingsblokken zijn veel plinten
gevuld met fietsboxen en anonieme portieken. Hier is
dus niet veel toezicht, wat het op straat laten spelen van
kleine kinderen belemmert. De functionele invulling van de
stadsvernieuwingsplinten, die grotendeels voortvloeide uit
de woningwetvoorschriften, maakt dat bewoners hier niet de
“eyes and ears of the street” kunnen zijn. Gevolg is vervuiling
van de openbare ruimte en sociale onveiligheid, waardoor de
sfeer vooral ’s avonds onaangenaam kan worden.
+ kansen -
Hoge dichtheden
Goed voorzieningenniveau
Nabijheid Oosterpark
Aanwezigheid pleintjes
Nabijheid winkelgebieden De Pijp,
Dappermarkt en Binnenstad
Vervangen of verbeteren
van uitstraling van
stadsvernieuwingsblokken
Openen plinten met woningen en
voorzieningen
Verbeteren ruimtelijke relatie
Boerhaavebuurt en Oosterpark
Kwaliteitsslag in inrichting
openbare ruimte
Slechten van barrières
Wibautstraat, Singelgracht en
Ringvaart
Veel qua uitstraling kwalitatief
matige wooncomplexen
Dode plinten in
stadsvernieuwingsblokken
OLVG is barrière in de wijk
Slecht ingerichte of versleten
openbare ruimte
Ruimtelijke barrières rondom de
wijk
21

VII Schouw Van der Pekbuurt
22
De Van der Pekbuurt is één van de vooroorlogse tuindorpen
in Amsterdam-Noord. De wijk valt uiteen in twee delen met
een duidelijk verschillende architectuur en stedenbouw, die
elkaar wat betreft bevolkingsopbouw niet veel ontlopen. Het
zuidelijke stuk van de buurt is ontworpen door naamgever
Jan Ernst van der Pek en is in alle opzichten een archetypisch
tuindorp. Kenmerkend voor de stedenbouw en architectuur
van de tuindorpen zijn de gekromde straten, de vele besloten
pleintjes, de beperkte bouwhoogte en het speels gebruik van
dakkapellen om een dorps dakenspel te creëren. Het buurtje
ten noorden van de Hagedoornweg is in opdracht van een
particuliere ontwikkelaar ontworpen door architecten van de
Amsterdamse School. Ook hier is de bouwhoogte lager dan
gebruikelijk in Amsterdam, maar de blokken zijn gesloten en
de vormgeving van de gevels is expressiever, met duidelijke
verwijzingen naar de houten huizen van het nabijgelegen
Waterland. De pleinen in de wijk vormen een voornamelijk
groen ingerichte verzameling openbare ruimtes, die vooral
voor spelende kinderen aantrekkelijk zijn. In de noordwest hoek
van de Van der Pekbuurt ligt nog een voormalig woonwijkje
voor ‘onmaatschappelijke gezinnen’. Dit wijkje is niet
meegenomen in de schouw.
De Van der Pekbuurt ligt verrassend dicht bij de binnenstad.
Deze ligging nodigt zeker uit tot wandelen naar het
stadscentrum, maar ondanks dat bewoners te voet binnen een
kwartier op het Damrak kunnen staan, doen noorderlingen hun
dagelijkse boodschappen toch vooral in het eigen stadsdeel.
Het openbaar vervoer (bussen) onderhoudt dan ook vooral
verbindingen met de rest van Noord. De twee hoofdstraten van
de wijk, de Van der Pekstraat en de Hagedoornweg zijn tevens
de wijkwinkelstraten. De Van der Pekstraat gold tot de bouw
van de IJtunnel als de belangrijkste invalsweg van Amsterdam-
Noord en was ook een drukke winkelstraat. De winkelfunctie
is er nu duidelijk ondergeschikt aan de woonfunctie. Het
brede profiel maakt de straat geschikt om te spelen. De
Hagedoornweg en Van der Pekstraat komen samen op het
westelijke uiteinde van het Mosveld, waar de belangrijkste
dagmarkt van Noord staat. De looplijn tussen de twee straten
en de markt wordt onderbroken door een leegstaand en
zeer verwaarloosd winkelpand. Overigens is de markt via
een aantal kleinere straten ook prima bereikbaar en ligt door
de aanwezigheid van Albert Heijn het zwaartepunt van de
drukte aan de oostzijde van het Mosveld. Het grote centrale
winkelcentrum van Noord bevindt zich op twee kilometer
afstand op het Buikslotermeerplein.
Het autobezit lijkt wijdverbreid te zijn in de Van der Pekbuurt
en er is overal in de woonstraten parkeergelegenheid. Dit
lijkt in tegenspraak met het feit dat het gebruik van de wagen
voor dagelijkse boodschappen en het naar school brengen
van kinderen door de nabijheid van voorzieningen onnodig is.
Daarbij is de buurt met zijn bochtige, smalle straten niet snel te
doorkruisen met de auto en dus relatief verkeersveilig. Er wordt
op het eerste gezicht niet erg veel gefietst, boodschappen
worden vooral te voet gedaan. Dit houdt waarschijnlijk verband
met de etnische achtergrond van veel van de bewoners.
Fietsen heeft voor veel allochtonen een lage status. De
structuur en schaal van de wijk maken de Van der Pekbuurt
ook tot een echte wandelwijk. Er zijn veel bestemmingen
zoals de bibliotheek en scholen op loopafstand en er is een
duidelijke hiërarchie in straatprofielen. Direct rondom de wijk
liggen een aantal wandelbestemmingen. Zoals gezegd is het
Mosveld met markt en winkels vlakbij. Ook groenvoorzieningen
(Noordhollandsch Kanaalzone en Florapark) zijn prima te voet
te bereiken.
De buurt kent veel pleintjes en overhoekjes, vaak ingericht
als speelplaats. De speelplaatsen maken door de manier
waarop de wijk ontworpen is een echt integraal onderdeel uit
van de openbare ruimte. Ze liggen goed in het zicht van de
woningen en vormen samen met de rustige straten een goede
speelomgeving voor kinderen. Er zijn ook grotere speelplaatsen
in de buurt. De speeltuin aan de Geraniumweg biedt een
breed scala aan speelmogelijkheden, terwijl er vanuit de
omliggende woningen altijd toezicht is. In de parkzone langs
het Noordhollandsch Kanaal bevinden sportvoorzieningen
voor de oudere jeugd. Hier is het toezicht minder wegens het
ontbreken van begeleidende bebouwing.

Sommige pleinen, zoals het Lupineplein, hebben geen
duidelijke functie. Zijn het verblijfsplekken of zijn ze juist
bedoeld om naar te kijken? Plekken als deze, met een
duidelijke ruimtelijke kwaliteit, bieden kansen om het
programma in de wijk te versterken.
+ kansen -
Echte kleinschalige wandelwijk Meer ruimte voor voetgangers en Autobezit wijdverbreid
fietsers creëren, minder voor de
auto
Goed voorzieningenniveau Versterk winkel- en horeca-aanbod Gratis makkelijk parkeren
Winkels in en direct naast de wijk Verbeter ruimtelijke relatie met M
Veel speelgelegenheden
Grote speeltuin in de wijk
Gunstig gelegen tov binnenstad
Goede architectuur en stedenbouw
osveld en Florapark
23

VIII Analyse: ruimtelijke condities die
bewegen bevorderen!
Vergezicht
Gevulde plint
24
In de schouwverslagen zijn de discussies tijdens de schouwen
niet gememoreerd, wel de eindresultaten. Net als tijdens
een workshop of ateliersetting, (een schouw is in feite een
workshop op locatie), zijn de verschillende perspectieven van
disciplines en deelnemers aan de schouw bij de discussie
de revue gepasseerd. Uit de gegevens van alle schouwen
zijn unaniem de volgende beweging uitlokkende algemene
ruimtelijke condities afgeleid.
1. ‘congestion is our friend’
Tegen de verwachting van de meeste schouwdeelnemers
in blijkt dat in dichtbevolkte en dichtbebouwde buurten de
meeste beweging op straat te zien is. Fietsende volwassen
en kinderen, lopende bewoners en werkers domineren het
straatbeeld, terwijl de automobiliteit gering is. Hiervoor zijn
twee redenen aan te wijzen. Congestie stimuleert beweging,
en congestie beperkt bepaalde handelingen in het voordeel
van bewegingsvriendelijke activiteiten.
In dichtbebouwde wijken, mits er sprake is van functionele
menging en een rijk aanbod van (buurt)winkels, liggen deze
voorzieningen op loopafstand van de woning. Het kost
relatief minder tijd, maar meer beweging, om je dagelijkse
boodschappen te doen. Met name in de binnenstad en de
19e-eeuwse gordel, waarin functiemenging kenmerkend is voor
de stedenbouwkundige structuur, gaat dit verschijnsel op.
Bovendien dwingen (1) de drukke verkeerssituatie in de
centrumstedelijke verbindings- en winkelstraten, (2) de nauwe
straten in zeker de binnenstad, maar grotendeels ook in de
19e-eeuwse gordel, en (3) de hoge parkeerdruk (krijg ik mijn
auto wel in de buurt van de winkelvoorziening geparkeerd; is
mijn parkeerplek voor de deur bij terugkomst nog wel vrij?)
de auto slechts bij hoge uitzondering te gebruiken. Het heeft
wellicht minder met life-style te maken dan met opportunities/
constraints-afwegingen dat het autobezit in de binnenstad
afneemt en er sprake is van een toenemend gebruik van ‘autodelen’.
Dit heeft vooral te maken met een sterke oriëntatie
op de binnenstad. Als werken, uitgaan en winkelen in de
binnenstad plaatsvinden, zal de stedeling de fiets nemen..
De recente transformatie van de Baarsjes heeft ook voor een
merkbare toename van het aantal fietsers op de invalswegen
geleid.
Daar waar geen sprake is van hoge dichtheden en
functiemenging, ontbreken zowel de stimuli tot bewegen als
de beperkingen gemotoriseerd verkeer te gebruiken. Ruime
parkeergelegenheden bij huis en bij de winkelcentra, de
brede wegen, en de afwezigheid van winkelvoorzieningen
om de hoek, nodigen uit tot het gebruik van de auto.
Tijdsbesparend, dat zeker, maar bewegingsonvriendelijk.
Lagere inkomensgroepen hebben meestal een minder stedelijk
georiënteerde levensstijl, en zijn oververtegenwoordigd in
deze delen van de stad. Zowel werk als winkelen en recreëren
gebeurt vaker in de randen van de stad (Schiphol, Haven,
Osdorpplein, Spaarnwoude). Dan is de auto juist aantrekkelijk
Op basis van dit criterium zijn de geschouwde
gebieden gerangschikt naar bewegingsvriendelijk tot
bewegingsonvriendelijk. Deze rangschikking zal na elke
ruimtelijke conditie gemaakt worden.
1 Jordaan Noord
2 Oosterparkbuurt
3 Van der Pekbuurt
4 Haveneiland
5 Buurt 5
2. mogelijkheden tot ‘eyes on the street’
Heeft de eerste conclusie met name betekenis voor
volwassenen, de tweede is vooral gericht op kinderen. ‘Eyes
on the street’, een begrip geïntroduceerd door Jane Jacobs
in haar beroemde Death and Life of Great American Cities
(1961), betekent dat, doordat woningen hun woonkamer aan
de straatkant hebben, er voortdurend ‘ogen op straat’ gericht
zijn die bewust of onbewust de gebeurtenissen op straat
in de gaten houden. Dat verhoogt de veiligheid op straat
überhaupt, en maakt het voor ouders minder moeilijk kinderen
op straat te laten spelen. In een functiegemengde wijk lopen
er bovendien veel mensen op straat op weg ergens naar

Lege plinten
toe, die eveneens bewust of onbewust een oogje in het zeil
houden. Dat verhoogt op zijn beurt weer de mogelijkheid tot
spelen op straat. Wat betreft de bebouwing zijn het vooral de
eerste vier etages die voor ogen op straat zorgen, waarbij de
plintwoningen vanzelfsprekend ‘ wat grotere ogen’ hebben.
Buurten met galerijwoningen hoger dan vier of vijf etages,
zonder woningen in de plint, in een monofunctionele wijk, met
bovendien de woonkamer aan de achterkant van de woning,
zijn wat dit betreft het onveiligst, en maken het ouders moeilijk
hun jonge kinderen op straat te laten spelen.
nog eens sterk op elkaar gelijkend. Dat verhoogt de ‘spanning’
allerminst. Kinderen zijn net grote mensen. Ze willen een
unieke, spannende speelplek.
Net als grote mensen. Voor hen geldt dat overmaat en
stempelbouw weinig stimulerend werken, en dat weinig
identiteit ontleend kan worden aan plekken die in dezelfde
buurt of wijk en veelvoud voorkomen. Wandelen in straten die
op elkaar lijken, lopen naar het winkelcentrum door een stille
straat, de hond uitlaten in het lege park. Bij terugkomst thuis
houdt men geen ‘gelukzalig’ gevoel aan het moment over. Het
bewegen wordt hier niet beloond.
1 Jordaan Noord
2 Van der Pekbuurt
3 Haveneiland
4 Oosterparkbuurt
5 Buurt 5
1 Jordaan Noord
2 Oosterparkbuurt
3 Haveneiland
4 Van der Pekbuurt
5 Buurt 5
3. gebrek aan schaarste
Wat betreft spelende kinderen valt op dat de hoeveelheid
speelruimte in een buurt er niet per definitie voor zorgt
dat er méér kinderen spelen. In Buurt 05, waar opvallend
veel speelgelegenheid gecreëerd is, bleek, zelfs op
woensdagmiddag, nagenoeg geen kind op die speelplekken
aanwezig.
In de Jordaan daarentegen, waar zeer weinig ingerichte
speelplekken voorhanden zijn, blijken juist veel kinderen
aanwezig. Natuurlijk, omdat er maar weinig speelplekken zijn,
lijkt het al snel overbevolkt, maar er is ook iets structureels
aan de hand. Hoe schaarser een plek, hoe unieker, en dus
hoe groter de waarde die men er aan toe kent. Het enige
speelplekje krijgt daarmee welhaast een cultstatus. Bovendien
moet iedereen die wil spelen of een spelend kind begeleidt,
juist naar die ene plek. Een plek waar ‘iedereen’ is wordt
daarmee een attractie op zich: een ware ontmoetingsplek
in zijn volle socialiserende glorie. De kinderspeelplek wordt
daarmee opgewaardeerd tot ontmoetingsplek.
De speelplekken in Buurt 5 zijn niet alleen overdadig, maar ook
4. verticaal reliëf nodigt uit
Een andere beloning bestaat uit verspringende gevels,
geveltuinen, erkers, bochtige straten: verticaal reliëf! De straat
verliest daarmee haar monotonie, en verhoogt de spannende
verwachting van wat ná de geveltuin, erker of bocht staat te
gebeuren of te zien is.
1 Jordaan Noord
2 Haveneiland
3 Oosterparkbuurt
4 Van der Pekbuurt
5 Buurt 5
25

Te veel ruimte
Verticaal reliëf
5. horizontaal reliëf dwingt tot inspanning
In fysieke zin is horizontaal reliëf effectiever voor de
gezondheid van buurtbewoners. Trappen lopen of een brug
over fietsen is inspannender en verhoogt tijdelijk de hartslag.
Alledaags trappen lopen en via bruggen naar werk, vrienden
of voorzieningen fietsen of lopen is te omschrijven als
gezondheidsbevorderend bewegen.
Trappen en steile bruggen worden echter soms onneembare
hindernissen voor mensen die reeds problemen met hun
gezondheid hebben.
1 Jordaan Noord
2 Haveneiland
3 Van der Pekbuurt
3 Oosterparkbuurt
3 Buurt 5
6. diversiteit stimuleert bewegen
De wandeling wordt op die manier beloond door een moment
van genot bij een zicht op stad of land, al dan niet met boek
of krant bij de hand. Sowieso blijkt dat buiten lezen een
activiteit is die door steeds meer Amsterdammers ontplooid
wordt. Uithuizigheid van stadsbewoners is de laatste jaren sterk
toegenomen, elke stimulus in die richting zal die uithuizigheid
stimuleren. Schouwen leert verder dat terrasbezoek ook buiten
het traditionele terrasseizoen optreedt. Maar dan wel in een
stimulusrijke omgeving. Koude is niet zozeer een beperkende
factor, maar regen en ‘triest’ weer. ‘Stralend maar fris
winterweer leidt tot koffiedrinken op terras’, is een inmiddels
verdedigbare stelling.
Winkelstraten, of straten met verschillende typen etalages,
bevorderen het bewegen. In Buurt 05 bleek dat de enige straat
met overigens marginale etalageruimte en een enkele winkel
wel degelijk uitnodigt tot bewegen. Deze straat (Lodewijk
van Deijsselstraat) blijkt de enige straat die gebruikt wordt als
looproute naar het winkelcentrum Plein ’40 – ’45.
Groene straten, met geveltuinen, groene versieringen of
pocketparks worden geprefereerd boven ‘kale’ straten.
26
Er is reeds geconstateerd dat functiemenging, uniciteit
(schaarste) en verticaal reliëf de monotonie van een gebied
doorbreken, waardoor het simpelweg uitnodigender wordt
het gebied te bezoeken. Het is bekend dat 10 kilometer in
hetzelfde tempo door de stad wandelen gevoelsmatig minder
lang duurt dan eenzelfde afstand in eenzelfde temp in nietstedelijk
landschap. De stimuli onderweg zijn in sommige delen
van de stad talrijker.
Uit de schouwen blijkt dat variatie in stimuli ook is af te leiden
uit variatie in winkelaanbod, gevelversieringen, kunst in de
openbare ruime, galeries of andere interessante etalages,
markten en stads- en vergezichten.
Wat betreft de stads- en vergezichten, er zijn vele mooie
plekken in de stad waar geen banken staan, en er staan soms
bankjes op plekken waar niet veel te zien is. Hieraan kunnen
relatief geringe beleidsinspanningen interessante resultaten
opleveren. De bankjes worden daarmee een doel voor een
korte wandeling door de stad.
1 Jordaan Noord
2 Oosterparkbuurt
3 Haveneiland
4 Van der Pekbuurt
5 Buurt 5

Horizontaal reliëf
Horizontaal reliëf
7. stad als afwisselend decor, liefst groen decor
Tot voor kort bleek wandelen in een recreatiegebied buiten de
stad de meest ontplooide vrijetijdsactiviteit. Daarin is sinds de
jaren negentig een sterke verandering opgetreden. Recreëren
in de stad is in tijdsbesteding en het belang dat men er aan
toedicht toegenomen (zie Sociaal en Cultureel Planbureau
1999, 2001, 2006; en Gadet 1999, 2009). Wandelen in de
stad is een ‘nieuwe’ activiteit, wat betekent dat het stedelijk
decor een betekenisvolle ambiance is om de vrijetijd door te
brengen. Maar eenmaal in die stad blijkt dat een groen accent
van dat decor een extra waarde toevoegt. Het mooiste terras
blijkt immers het terras van het Filmmuseum in het Vondelpark
te zijn. Midden in de stad èn midden in het groen. Een ideaal
arrangement voor een terras! De onstuimige vergroening
van straat- en gevelbeeld de laatste jaren is een indicatie dat
voorkeur voor stedelijke milieus gepaard gaat met vergroening.
Groene ruimten bieden niet alleen mogelijkheden tot
bewegen, ze zijn als aantrekkelijke plek ook een stimulus om te
bewegen.
In oppervlakte substantiële groene plekken bieden natuurlijk
mogelijkheden voor velerlei bewegingsvormen. Toch wordt
men die activiteiten meer gewaar als die groene plekken
in gemengd stedelijk weefsel liggen, dan in de monotone
uitbreidingsgebieden van na de oorlog (zie ook Gadet e.a.
2009).
Opmerkelijk genoeg blijkt uit het Grote Groenonderzoek
dat mensen met obesitas minder dan anderen parken en
recreatiegebieden bezoeken. De verklaring werd gezocht in
de relatieve afwezigheid van groen in het stadsdeel waar de
betreffende respondenten wonen. Niets bleek minder waar.
Juist in de stadsdelen met het grootste areaal aan groen bleek
het percentage obesitaspatiënten hoger dan in stadsdelen
met relatief weinig groen. Het verruimen van het groenareaal
lijkt vanuit dit perspectief geen remedie tegen obesitas. De
kwaliteit van het groen lijkt bepalender. In de stadsdelen waar
het parkbezoek een sterke groei kent is het aantal mensen met
obesitas in de meeste gevallen het laagste (Gadet e.a. 2009).
Een belangrijke conclusie na het schouwen is verder dat groen
weinig ruimte nodig heeft. Creativiteit en daadkracht kunnen
resulteren in vergroening van zelfs de ‘kleinste’ vierkante meter
steen.
1 Oosterparkbuurt
2 Van der Pekbuurt
3 Haveneiland
4 Buurt 5
5 Jordaan Noord
8. relatieve afstand tot centrumstedelijk milieu
Het centrumstedelijke milieu, de binnenstad en grote delen
van de 19e-eeuwse gordel, trekt het merendeel van de
Amsterdamse activiteiten aan: dichtheid aan werkadressen,
woonadressen, publieke en commerciële voorzieningen en
vrijetijdsattracties. Woongebieden op loop- en fietsafstand
zullen dat lopen en fietsen eerder uitlokken dan plekken ver
weg gelegen.
Net als voor lopen geldt voor fietsen dat stimulusrijke routes
aantrekkelijker zijn dan stimulusarme. Men fietst in dat
geval met plezier over grotere afstanden. Fietsen van het
Amstelstation naar het Westerpark lijkt voor de meesten geen
probleem. Fietsen vanaf het Amstelstation naar het nabijer
gelegen Arenagebied is minder aanlokkelijk.
Een uitrollend stadsmilieu (zie hiervoor de ontwerpstructuurvisie,
Gemeente Amsterdam 2010, en Gadet 2009)
brengt het centrumstedelijk gebied ‘dichterbij’, waardoor lopen
en fietsen méér zal gebeuren.
1 Jordaan Noord
2 Oosterparkbuurt
3 Van der Pekbuurt
4 Buurt 5
5 Haveneiland
27

Mix
Groen als decor
9. bestemmingsdifferentiatie
Uit een aantal hiervoor genoemde ruimtelijke condities is de
generieke conclusie af te leiden dat vele bestemmingen in een
geconcentreerd gebied veel meer beweging uitlokken dan als
dit niet het geval is.
Beweging is doorgaans bestemmingsgericht. Pas als bewegen
een doelgerichte handeling is, bijvoorbeeld bij sporters, dan
worden de voor die activiteit geschikte plekken opgezocht.
Die hoeven niet per se in de buurt te liggen. Maar als ze in de
buurt liggen dat laat men de auto natuurlijk eerder staan.
1 Jordaan Noord
2 Oosterparkbuurt
3 Haveneiland
Van der Pekbuurt
5 Buurt 5
Met behulp van deze algemeen geldende condities kan elke
buurt in Amsterdam en daarbuiten beoordeeld worden op
mogelijkheden, onmogelijkheden en kansen met betrekking
tot bewegen. Worden bewoners en bezoekers uitgenodigd en
beloond om te lopen, fietsen en spelen? Deze beoordeling,
liefst door middel van een schouw (‘visit by experts’), biedt
handvatten voor ruimtelijke interventies op de schaal van
stedenbouw, routes, inrichting en programma.
28

Groen als decor
Mix
Mix
29

IX Beschouwende conclusie:
bewegen moet beloond worden!
30
Als we de posities op de verschillende rangschikkingen bij
elkaar optellen (een eerste plaats is één punt), dan ziet de
‘eindscore’ er als volgt uit (de laagste score betekent de
hoogste plek in de eindrangschikking):
1 Jordaan Noord 9
2 Oosterparkbuurt 25
3 Van der Pekbuurt 26
4 Haveneiland 31
5 Buurt 5 36
Dat betekent dat de ruimtelijke condities in de Jordaan Noord
het meest uitnodigen tot bewegen, en de condities in Buurt
5 het minst daartoe stimuleren. De Oosterparkbuurt en de
Van der Pekbuurt liggen heel dicht bij elkaar. Een verandering
van score op slechts één conditie leidt tot verandering in de
eindrangschikking.
De stimulusrijke omgeving van de Jordaan bevordert
het bewegen, en de beperkende invloed van congestie
(parkeerdruk, nauwe straten, drukke omgeving) remt het
gebruik van gemotoriseerd verkeer (met name het gebruik van
de auto minimaliseert).
Voor Buurt 5 geldt juist het tegenovergestelde.
Stimulusarme omgeving houdt de bewoners in huis en ruime
parkeergelegenheid, brede straten en op afstand liggende
voorzieningen bevorderen het gebruik van de auto.
De algemene conclusie is dan dat (I) bewegen beloond
moet worden (variatie in winkelaanbod, gevelversieringen,
kunst in de openbare ruime, galeries, interessante etalages,
markten, stads- en vergezichten, architectuur, stedenbouw,
reliëf); en (II) gemotoriseerd verkeer ontmoedigd moet
worden (verhogen parkeerdruk, obstakels in straten, vergroten
nabijheid voorzieningen). Ruimtelijk beleid is in dit verband
het instrument bij uitstek (structuurvisie, bestemmingsplannen,
inrichtingseisen, verkeersplannen, parkeerbeleid, commissie
winkelplanning, groenbeleid, openbare ruimtebeleid en
dergelijke). De ruimtelijke kansen en interventies voor de
geschouwde gebieden schouwhoofdstuk zijn in de volgende
tabel genoteerd. Deze interventielijst is geen blauwdruk, maar
het resultaat van schouwen ter plekke. Sommige zijn geschikt
voor ook andere wijken in de stad, andere weer niet. De
essentie van ons onderzoek is dat locatiespecifieke interventies
het resultaat zijn van schouwen (visit by experts) op basis
van de negen genoemde ruimtelijke condities in de vorige
paragraaf. Deze interventies zijn in de hiernavolgende tabel
nog eens opgesomd. Deze interventies zijn niet per definitie
toepasbaar op andere wijken in Amsterdam of elders. Voor
elke buurt geldt dat ingrepen moeten volgen op schouwen.
Aan de hand van de negen condities wordt per buurt of wijk
gekeken wat de mogelijkheden, onmogelijkheden en kansen
zijn. Die uit de schouwen afgeleide interventiemogelijkheden
hebben verschillende schaalniveaus: het kunnen (1)
stedenbouwkundige ingrepen zijn, (2) ingrepen in de loop- en
fietsroutes in de buurt, (3) ingrepen in de fysieke inrichting,
en tenslotte (4) programmatische ingrepen. Per schaalniveau
kunnen de financiële en sociale kosten ervan flink verschillen.
De Jordaan en Buurt 05 staan als uitersten tegenover elkaar. De
verschillende bouwstijlen herbergen een aantal kenmerken die
typerend zijn voor de ene, en volstrekt afwezig bij de andere.
Dat betekent ook dat een aantal kenmerken elkaar versterken.
Fijnmazig gemengde wijken hebben meer stimuli, kennen een
hoge parkeerdruk en liggen (in of) dichtbij het centrum van de
stad. Drie kenmerken die bewegen bevorderen! Naoorlogse
wijken zijn monotoon, met ruime parkeergelegenheden
en relatief ver van het centrum. Eveneens drie, maar
bewegingontmoedigende kenmerken. Dat verklaart ook
de standvastige positie van De Jordaan en Buurt 05 in de
afzonderlijke rangschikkingen.
Er is gekeken naar ruimtelijke condities, en er is geen
nadruk gelegd op culturele verschillen met betrekking tot
bewegen. Als die er al zijn, want volgens Mackenbach hebben
allochtonen geen duidelijk slechtere gezondheidstoestand
dan autochtone Nederlanders. Marokkanen hebben zelfs
een betere levensverwachting dan autochtone Nederlanders
(Köhler 2010). Maar als ze er toch zijn, dan worden die
hoogstwaarschijnlijk versterkt door de ruimtelijke condities. Als

van oorsprong mediterrane Amsterdammers minder bewegen,
dan wordt dat in elk geval versterkt doordat ze voornamelijk in
naoorlogse wijken wonen.. Nadere analyses, zoals die van het
project Park of Perk, kunnen daarover uitsluitsel geven.
De toegankelijkheid van grote groene plekken in de buurt of
de toegankelijkheid daarvan door middel van aantrekkelijke
routes, is zonder meer van belang voor een beweeglijk leven.
Amsterdam heeft met haar scheggen- en lobbenstructuur
een prachtige basis voor fiets-, wandel-, skate- en andere
sportmogelijkheden. Over de routes naar die scheggen valt
wellicht nog wel wat op te merken. Zo blijkt uit het Grote
Groenonderzoek dat 12 procent van de Amsterdammers nooit
een recreatiegebied bezoekt. Van hen doet 1 op de 3 dat
vanwege de te grote afstand, 1 op de 4 omdat het te moeilijk
is om er te komen, en 1 op de 3 omdat men er geen behoefte
aan heeft.
Maar het bezoek aan recreatiegebieden betreft een niet
alledaagse handeling. De alledaagse bewegingen starten
zodra men de huisdeur buiten stapt, in de onmiddellijke
woonomgeving. Als die divers, uitnodigend èn groen is, wordt
bewegen beloond.
Vervangen of verbeteren van uitstraling van stadsvernieuwingsblokken
Verbeteren ruimtelijke relatie Boerhaavebuurt en Oosterpark
Kwaliteitsslag in inrichting openbare ruimte
Slechten van barrières Wibautstraat, Singelgracht en Ringvaart
Meer ruimte voor voetgangers en fietsers creëren, minder voor de auto
Versterk winkel- en horeca-aanbod
Verbeter ruimtelijke relatie met Mosveld en Florapark
Goede fietsroute over Zeeburgereiland met pont naar Sporenburg
Bij ontwerpen niet alle gebruikers van straten proberen te faciliteren. Creëer schaarste in de straten!
Betere maatvoering voor openbare ruimte in de blokken
Creëer minder, maar grotere speelgelegenheden waar kinderen en ouders elkaar ontmoeten
Benut elke ruimte voor het toepassen van gevelgroen
Stimuleer de aanwezige bedoelde maar nu lege winkelstrips in plaats van het centrale winkelcentrum
Privatiseer slecht functionerende openbare ruimte
Vernieuwing op buurt en straatniveau.
Meer bankjes op plekken met uitzichten of vergezichten.
Straatprofiel – opheffen evenals rigide verdeling trottoir-rijbaan.
Open maken van de gesloten plinten van veel ‘stadsvernieuwingsblokken’. Meer levendigheid in plinten
Gevelbegroeiing toepassen als middel om monotonie van gevelwanden te doorbreken
31
Groen heeft weinig ruimte nodig:pocketparks nodigen uit tot wandelen (vooral wat ouderen betreft). Elke mogelijkheid
aangrijpen. Geveltuinen en muur- of dakbegroeiing vergroten woongenot, wandelgenot, speelmogelijkheden en sociale
veiligheid.

Epiloog
De door Hertog en anderen in hun boek Gezonde Wijk
veronderstelde relatie tussen fysieke wijkkenmerken en
lichamelijke activiteit is in ons onderzoek nader geduid. Er zijn
in algemene termen fysieke kenmerken benoemd, die, als een
wijk eraan voldoet, de bewoners uitnodigen tot meer lopen,
spelen en fietsen in de buurt.
We mogen niet de fout maken de negen ruimtelijke condities
als de ultieme oplossing te zien. Aan de hand van deze
condities moeten juist plaatskarakteristiek oplossingen bedacht
worden. Dat betekent dat oplossingen bedacht voor wijk x
niet zonder meer toepasbaar zijn voor oplossing voor wijk
y. Een voorbeeld: de Lodewijk van Deysselstraat (Buurt 5 in
Geuzenveld) kan ‘ingericht’ worden als aantrekkelijke looproute
tussen de centrale delen van de wijk en het winkelcentrum
Plein ’40-’45. Maar dit kan alleen omdat een deel van de
bebouwing oorspronkelijk bedoeld en aanwendbaar is om
als winkelvoorziening dienst te doen. Het beleid van het
voormalige stadsdeel om winkelvoorzieningen in deze straat
te ontmoedigen ten faveure van het winkelaanbod in de Burg.
Van Leeuwenstraat, zou dan wel vaarwel gezegd moeten
worden. Kortom, het specifiek stedelijk weefsel in die buurt
biedt de mogelijkheid tot uitlokken van beweging, mits
specifiek stadsdeelbeleid wordt aangepast. Daarom zijn de in
de schouwhoofdstukken benoemde kansen alleen toepasbaar
op de betreffende buurt. Voor andere buurten in Amsterdam
zal aan de hand van de algemene ruimtelijke condities, een
nieuwe schouw opgezet moeten worden.
Oplossingen hebben verschillende schaalniveaus. Interventies
kunnen betrekking hebben op stedenbouwkundige
veranderingen, maar ook op het plaatsen van bankjes.
Sommige oplossingen zijn daarom ingrijpender dan andere.
Het realiseren van een nieuwe stedenbouwkundige structuur
vergt nogal wat aan financiële en sociale investeringen, die,
zeker op korte termijn, niet haalbaar zijn. Maar een aantal
relatief kleine, maar wel haalbare ingrepen zetten, bij elkaar
opgeteld, wèl zoden aan de dijk.
Het uitnodigen tot bewegen is natuurlijk niet alleen
voorbehouden aan de buurten die vallen onder de zogeheten
‘wijkaanpak’ (Vogelaarbuurten, Krachtwijken). Interessant
is wel dat ruimtelijke condities die bewegen aantrekkelijk
maken (bestemmingsdifferentiatie, stad als afwisselend,
groen decor, diversiteit in gebruik, dichtbij centrummilieus),
tevens belangrijke vestigingscondities zijn voor de nieuwe
stedelijke kenniseconomie. Diverse, groene, uitnodigende
woon- en werkomgevingen zijn noodzakelijk voor een
gezonde (stedelijke) kenniseconomie (Jacobs 1961, Gadet
e.a. 2008, Marlet 2010). En passant verbeteren deze plekken
de gezondheid van mensen doordat ze bewegen stimuleren.
De milieuvriendelijke kenniseconomie doet daar nog eens
een schepje bovenop. Het via de ruimtelijke ordening zorg
dragen voor een diverse, groene, uitnodigende woon- en
werkomgeving, is dan ook in meer dan één opzicht een
collectieve verantwoordelijkheid.
Het mes snijdt dan aan twee, nee aan drie kanten.
33

Geraadpleegde literatuur
Economist, The (2010), Metabolic Syndrome. A game of
consequences. In: The Economist, March 13 th 2010.
Gadet, J & H. Smeets (2009), Het Grote Groenonderzoek 2008.
Plan Amsterdam, jrg. 2009, nr. 2. Amsterdam: DRO.
Gadet, J. (1999), Publieke ruimte, parochiale plekken
en passantenopenbaarheid. Jonge alleenwonende
Amsterdammers over stedelijkheid. Amsterdam: M.Spruyt.
Gadet J. & K. van Zanen (2008), Shaping the Core City: It’s
People that Matter. About an Amsterdam tool reducing sprawl.
In: Annals of the 44 th ISOCARP Congress 2008.
Gadet J. (2009), ‘Gentry’ of getto? Opkomst van succesvolle
buurten. In: De levende stad. Over de hedendaagse betekenis
van Jane Jacobs (red. S. Franke & G.J. Hospers). Amsterdam:
SUN.
Gemeente Amsterdam (2010), concept Structuurvisie
Amsterdam 2040: Economisch sterk en duurzaam. Amsterdam:
DRO.
Hertog, F. den, M. Bronkhorst, M. Moerman & R. van
Wilgenburg (2006), De gezonde wijk. Een onderzoek naar de
relatie tussen fysieke wijkkenmerken en lichamelijke activiteit.
Amsterdam: EMGO Instituut.
Jacobs, J. (1961), Death and Life of Great American Cities. The
Failure of Town Planning. New York: Random House.
Köhler, W. (2010), Nederland is te slap tegen hartziekten en
kanker. In: NRC Handelsblad, 9 maart 2010.
Marlet, G. (2010), De aantrekkelijke stad. Nijmegen: VOC
Uitgevers
Sociaal en Cultureel Planbureau (1999), Naar andere tijden.
Tijdsbesteding en tijdsordening in Nederland, 1975 – 1995.
Den Haag: SCP.
Sociaal en Cultureel Planbureau (2001), Trends in de tijd:
een schets van recente ontwikkelingen in tijdsbesteding en
tijdsordening. Den Haag: SCP
Sociaal en Cultureel Planbureau (2006), De tijd als spiegel. Hoe
Nederlanders hun tijd besteden. Den Haag: SCP.
Zanen, K. van (2007), Schouwen: de kennis ligt op straat. In:
Stadskennis: Planologie nieuwe stijl. Plan Amsterdam, jrg. 2007,
nr. 2. Amsterdam: DRO.
35