Aug. nr 57 - Oud Bennekom

6X
ےie
hr
Nr. 57
augustus 1996
LfufrtvÍxtttn
y'Lêata .LIL* 22/ -á-*-.,+^e*'a/o- zz ueta^ -.4.
'!zq oaaa',ut+ry è. cíztz 1"--* 7-F-/rLl-.
//-t/ Z tt,t' tnu-ae./til -/c.r

DE KOSTERSTEEN 57
augustus 1996
Inhoudsopgave
S. Schuurman - Aardema
September/oktober 1 9 44 in Bennekom
,)
Bestuur
Excursie naar Renswoude op 4 september
1996
22
Bestuur
Mededehngen
L-)
DE KOSTERSTEEN is het orgaan van de Vereniging Oud-Bennekom. Het
verschijnt vier maal per jaar en wordt aan de leden van de vereniging gratis
toegezonden.
De contributie bedraagt / 15,- per persoon perjaar en f 20,- voor een
echtpaar ofander gezinsverband. Opgave bij het secretariaat. betalingen op
gironummer 908980 tnv van penningmeester Oud-Bennekom.
Het geheel of gedeeltehjk overnemen van artikelen uit de Kostersteen alleen
na toestemming van de redactie of het bestuur.
ISSN 1383-0465

Bestuur van Oud-Bennekom
Voorzitter:
P.Aalbers. Algemeer 49,6721 GA Bennekom
Vice-Voorzitter:
H.Grjsbertsen Gasthuisbouwing 9a, 6721 XH Bennekom
Secretaris:
A.Dirksen. Pr.Bernhardlaan 22, 672 I DR Bennekom.tel.417361
Penningmeester:
A. v. d. Weerdhof, Molenstraaï 122. 67 2 1 W P Bennekom
Leden:
T.J. Hoekstra, Van Hoffenlaan 44.6721 XE Berurekom
Merrouw E. Mantel - van Staaveren, Hogeweg 4, 6721 VE Bennekom
A.van Steenbergen, Molenstraat 80,6721 WP Bennekom
Redactie Kostersteen
T.J. Hoekstra. Van Hoffenlaan 44,6721 XE Bennekom, eindredacteur
A.J. Lever, Prinsenlaan 2.6721EC Bennekom
H.J. van den Oever, Edeseweg 117,6721JT Bennekom
Om.slag: |ien bladzijde uiÍ hel daghoek van mevroury S. Schuurman -
Aarclema

SEPTEMBER/OKTOBER 1944 in BENNEKOM *
(dagboekverslag van mevrouw S. Schuurman-Aardema)
Onderstaancl relaa:; over cle heleveni.s.sen von ccn oude clama cn heqr
./àn i I i e I e de n i n R e n n e ko m t i.j d e n.s d e I u c' ht I qnd i ngs ope ra I i es i n
seplemher oktober 1911 kreeg ik t,an ir ('.|i. Sc'huurman, een kleinzoon van
cle sc'hrij/ster.
Zr.j - met,rowr Sjoukie Sc'huurman - Aardema (1871-196(t) - v'as in tlie
,septemherdogen rJu.s 70.laar. Haar man - Korneli.s Sc'huurntan (1870 - 1957)
- v,as gepen,sioneerd hoo/d van de ,sc'hool le l)rachl.stercompagnic en 71 jaar
oud. In het relaa.s wtrdt hij 'Pa'genoemcl. Zij troonden sinds 1912 in hij hun
dochter en sc'hoonzoon, Anna en (]errit Schurer, op 'Sinnev'enle',
Sellerskampw'eg 38.
Het gezin Schurer he,stond vcrcler uit hree zoon.\, Kees en Joop
(respecÍiet,elUk l3 en I I jaar oud), uil

's Middags weer massa's vliegtuigen, allen beladen met parachutisten en
jagers eÍussen door vliegend. geweldig. Veel militaire auto's vlogen af en aan
de Dikkenbergweg op en neer, motors, fietsen, van alles. 's Avonds hier
opstellen en camoufleeren op het kruispunt en voor "'t Majoorsche"r, de hele
nacht door weer drukte en lawaai. 's Nachts een soldaat om't huis; wij 's
nachts in de kelder tot l2 uur, koffers gepakt, maar waarheen? Alles staat stil,
brood en melk en alles moet gehaald; bij de zuivelfabriek2 staat de melkboer
te uitdeelen, 't plein daaruoor vol menschen met emmers, kruiken en flessen
en derg.
l)rnsdagnrorgcr: weer telkens troepen en auto's en telkens kanongebulder; 's
middags weer drommen vliegtuigen allerlei soorl; 's nachts nog telkens
gevlieg en gedreun de weg op en neer. Gas, Water en licht, alles afgesloten,
gelukkig heeft v.d.Bergt een pomp. waar ieder kan halen.
Woan.sdag 't zelfde, veel fietsen staan in't bosch br1 de [2] Berglaanr, waar
van (donderdag)morgen flink gegapt is; op 't hoekje hospitaal; bij "de Zaan"s
officieren. "de Biesterbos"6, keukenwagen en meer auto's veel militairen aan
de Berglaan.
Ook "Schooflie"7 krijgt op de middag nog een keukenwagen. 's Avonds ruim
9 uur verdwijnt het grootste deel en is er rust; de nacht aardig rustig, vooï't
eerst de kleeren weer een poosje uit. Woensdagavond groote brand in
Arnhem van hier uit best te zien alles licht aan Oostelijke hemel. Dat men in
de war is, blijkt wel dat Gerrit's nachts wakker werd en tegen Anna zei. nu
heb ik vannacht heerlijk geslapen en wat bleek, 't was half elfin de avond.
l)onderdagmorgen'. half 6 begint het lawaai weer. Auto's de Dikkenberg op
en af. Gemt en Pa om melk uit, Pa's fiets weer opgediept. maar mis hoor, de
boer had niet. was bezet met vluchtelingen uit Ede. Pa nog een brief gepost
met verslag aan Frans en Aukje. Was geen verzending, alle veryoer staat stil.
Aangeplakt stond. dat ieder zich naar zljn woning moest begeven, anders
werden die in beslag genomen; roodekruis-auto, die gesneuvelden vervoerde,
trok voorbij. Gisteravond een 60tal Amerikaanse knjgsgevangenen hier langs
getrokken. Om half 3 weer drommen vliegtuigen en telkens luchtalarm,
groote rookwolken in Oostelijke richting. Gerrit en Kees zijn in de kelder

N
fi
rí&Jo" 7
n
aurffi
-í;n:íí
=_*:--
Ae-.Lq
Ben^.ka*
á L)
7)
L-.J
Is
\
t
d
-{<
r)
9
nJ)'*'
frst*"-,-t"
rf
e;-hof*
'r Á,L
w.clf"c+
u
ft"tt*'o*7
Kaartje vqn de omgeving van Sinnevenlc door lirans Sc'huurman

ezig. overstrooming. de kraan stond zeker open en nu is't allemaal water,
boven wil het water nog niet loopen. het bad staat ook open in de hoop, wat
op te vangen. dat is gelukt en staat nu weer vol. Om een uur of 5 in de verte
brandende [3] vliegtuigen: men zegt minstens 8. Joop heeft er de menschen
zien uitspringen, uit éen. We hebben straks bij de buren 2 parachutes gezien,
een roode en één groene, reuzendingen en wat een touwen er aan. 't Is nu 7
uur 21 September. de kelder is weer in orde voor schuilplaats, 't is te hopen,
dat het niet noodig is vannacht. Op 't oogenblik is 't rustig.
22 Sept L'ri.jtlagmorgan I0 utrr. de nacht is voor ons rustig geweest, behalve
af en toe kanongebulder. Hier weinig soldaten op 't oogenblik. Cisteravond
l0 uur brandde het ontzettend in Oostelijke richting. Pa fietste straks met
menschen, die van morgen de vlucht hadden genomen uit Heelsum, daar en
in Oosterbeek was't een hel van vuur en bommen. Gas en Water zijn op't
heden weer gangbaar.
Wat zou ik graag weten, hoe het in Deventer8 is.
Gerrit komt thuis met het bericht, dat éen der scholen moet worden ingericht
voor krankzrnnigen (ze zijn er al) uit Wolfheze, wat in brand is en de
openbare voor gewonden. Men zegt, dat er hevige gevechten zijn, Heveadorp
en omg. 't [s vandaag hier l'rij rustig, in de verte nog kanongebulder en wat
vliegmachines in de lucht, een enkele wagen of motor naar boven en terug,
enkele krijgsgevangenen door 't dorp; 't is nu 8 uur.
Zaterdagntorgen 8 uur'. 't ls nu weer rustig; vannacht om l2 uur
kanongebulder en vliegtuigen tot 5 uur. Om 3 uur lichtkogels, zuidelijke
richting.
De hele week prachtig weer; nu een zachte regen.
l0 uur Telkens nog kanongebulder, zuid zuidwest. [4] I I uur Vnj wat
militairen weer in 't dorp; er schijnt versterking uit Haarlem aangekomen. De
brug in Arnhem weer in Duitse handen.
Van af 4 uur veel vliegtuigen in de lucht; 't is nu half 6, er wordt telkens op
geschoten. Telkens luchtalarm, reeds 3 brandende vliegtuigen naar beneden
oostelijk. Half 8, nu wordt gezegd, dat aangeplakt is, dat we op het eerste sein
moeten evacueren. rvaarheen?
l0 uur Drommen vliegtuigen gaan over ons heen; na ruim een uur keeren ze

terug, we zitten nog steeds zonder ficht, enkel nog een kaarsie.
Zondagmorgen'. de nacht was verder vrij rustig, doch telkens kanongebulder
en een enkele bom hooren we. de kerkdiensten z1n afgelast; 't is nu elf uur.
weer meer vhegtuigen, fietsen worden gevorderd in het dorp.
Half5, heel den dag kanongebulder, nu vlicgtuiggevechtcn rn de luoht.
zuidoost. Ook de hele nacht.
Mactnclag 25 Scpl: Hier vannacht rustig. 8 uur al weer vliegtuiggeronk: licht
een half uurtje. Weinig melk te knjgen, hier vrijrustrg.'Ielkens lawaar in de
lucht. vele parachuten worden door de burgers opgehaald uit de Grnkelse her,
waar ook nog verscheiden dooden moeten liggen. Arnhem moet vandaag
ontruimen, ook een deel van Wageningen. Van nacht zijn die steden hcllg
bestookt, hier rrij rustig we hebben lange nachten, er is nog nooit licht. De
buren halen veel brandhout's morgens in de woegte. 't Is nu 24 Sept" ruiln 8
uur. I I uur. Vliegtuigen in de lucht, afweergeschut, 't huis dreunt. [5]
dinsdagmiddag: heel de dag gedreun van vliegtuigen en tussenbeide
afweergeschut, boerewagens met één en twee paarden bespannen halen
vluchtelingen op uit richting Wolfheze, een zrelig gezicht. ieder heeft nog
haast een beetje beddegoed brj zich. Ook worden nog steeds parachutes van
de Ginkelse hei gehaald; 't is nu ruim 5 uur.
8 uur allemaal lichtkogels aan de zuidelijke hemel. 9 uur grote wagens komen
hier voor het huis langs en bhjven staan; later n'eer verder getlokken. Telkens
kanongebulder bij tussenpoozen een vliegtuig in de lucht.
tr|/oen.sdag 27 Sept; een zeer onrustige nacht. Troepen bij Keltenwoud
aangekomen om ruim 7 uur. Ook vluchtelingen uit Oosterbeek en Doorwerdt,
die alles verloren hebben en 't huis binnen 5 minuten moesten verlaten.
Amhem Oosterbeek, Heelsum Renkum ontzettend geteisterd. Hier en in 't
dorp veel militairen: kanonnen op de Diedenweg schieten op de Beturve. De
toestand is hier spannend. Woensdag 27 Sept l2 uur alles vol militairen. Wg
7 in de voorkamer, in haast de boel er een beetje uitgehaald. Komen uit
Oostehjke richting; zien er vermoeid en vuil uit. 't Loopt uit en in. scheren.
wasschen en drinken. Paarden moesten in de schuur" doch die was te klein. 5
paarden in het boschje; 2 dieren geslacht. hangen aan de boomen. 't Is een
geros vanje w'elste; veldketels staan op tafel en allerlei dingen verspreid over

de vloer, half tien een beetje rust, l0 uur weer op de ramen geklopt en gepraat
en gedraaf. even later [6] I I uur weer veel lawaai en aftocht van de helft; een
bed gevraagd voor een gewonde; kanongebulder richting Grebbeberg; tot 4
uur. toen even rustrger. 7 uur opstaan; 't is nu I)onderclagnrorgcn 28 Sept 8
uur. Wat zou ik graag weten hoe 't in Deventer is. Toen we opkwamen, lag
het bed weer op de overloop. Vlugtelingen komen steeds binnen, nu ook uit
Wageningen. dat door Engelsen beschoten werd, Veerstraat en Wageningsche
Berg. Regelingr" en G. Veenstrarrzijn er ook onder; de laatsten zitten sedert
vorige Zondag al aan de Grintweg bi-j Modderkolk'2. Bijzonderheden weten
we niet. geen contact. In't "vereenigingsgebouw"r" zijn velen, er wordt daar
ook warm eten versh'ekt. De loge's beneden ztjntn opgewekte stemming, heel
den morgen.'t is nu 1uur, gepoets van geweren en dergl. Yeel gertl en
g,etrek. nog steeds staan de paarden in't bosctrle achter het huis volop in 't
stroo. 't Is of de geallieerden in Westelijke richting trekken. urt Arnhem.
oosterbeek hooÍ men geen kanongebulder. 't moet er daar ontzettend uitzien
in die streken. Heel de Dikkenbergweg is bezet met allerlei voeftuigen en
amunitie; op't oogenblik probeeren ze de geweren. De kinderen dwalen
effusschen door op't hoekje, de Selterskampweg ztthier op de hoek ook
helemaal vol. 8 uur aldoor genj, geloop en lawaai. 9 uur rust. I I uur de
Wacht wordt zeker afgelost: er trekken tenminste mannen uit de kamer.
L'rrjdag 29 Sepr Half 5. getrommel op de ramen; Mannen staan op [7] en
verlr'ekken; 'k meende te hooren richting Arnhem. 7 uur weer getrommel op
de ramen, opstaan. laatste groep. 8 uur 't bed wordt weer naar boven gebracht.
Voor ons w'as de nacht wij rustig, maar Wageningen steeds kanongebulder:
nu machinegeweren. Stroomen vluchtelingen zrjn gister binnengekomen. De
één met de fiets beladen, een ander met een kan'etje, anderen weer met een
kruiwagen. De Granaten vlogen gister al tot de Dolderstraat. Wat zou ik graag
weten hoe het bij de kinderen en de familie is. We slapen met de
kamerdeuren op slot. Pa houdt nog telkens de boord om; Beppe is naar boven
verhuisd. 't Gerij en geros begint weer. l0 uur, pas thuis van 't fabriek, waar
elke morgen de rnelk gehaald moet worden, de Molenstraat en't
fabrieksterein zwaft van menschen. Weer tal van vlugtelingen over de
wegen, allen zwaar beladen. Wag. zeer onveilig vanwege de vele granaten; 'k
heb er een paar gesproken. De morgen was tamelijk rustig. maar van middag
erg onrustig, veel schieten en velen moeten op de Selterskampweg hun huizen

4* l, ) "-,
S. Sc'huurmen - Aardenta in clc lata ioren '10
verlaten. Vanaf "Landzegen"t* tot "selterskarnp"'' zijn er al uit. wij wachten
nog aÍ. maat zttten wel in spanning:'t is een drukte van belang bij de soldaten
hier. Van rniddag de Regelings hier geweest. Die hadden ontzettend wat
meegemaakt in Wagenrngen. Zijn nu gevlucht naar een boer in de Kraatshadden
niks meegenomen, geen trjd meer.
Zutarclag 30 Scptcmher 8 uur de nacht was vrij rustig, behalve dat een zwaaï
kanon zich bij fussen[S]poozen telkens liet hooren. vooral in de voornacht
Zeer waarschrlnhlk in deze buurt opgesteld.
Half 2 een vrceseli.jf bevel: 3 uur het huis uit. Overhaast nog wat inpakken en
de fietsen beladen, waarheen? Ons eerste plan was Apeldoom. maar voor 8
uurr6 niet te bereiken, we rnoesten loopen. Alle woningen aan Selterskamp en
Dikkenbergweg onhuimd. Wat een c'hoos. zenuwen ztjn ten hoogste

gespannen. Aan de Edescheweg troffen rve Boonstra't, daar nog geen
onh'uimingsbevel. Onze fietsen rnet bagage in zijn grote garage opgeborgen.
Onderdak gevonden bij de fam. Soetendalr8. 2 hartelijke, oude menschen,
dikke 80jaar. Pa en ik en Beppe. Kees en Joop bij hun zoon, een paar huizen
verder en Genit en Anna met Mariede bij Marchalle.
Zondagmorgctl. een onrustige nacht. Kanonnen dreunden, 't huis schudt vaak.
granaten gieren door de lucht" richting Wageningen. De Engelsen schieten
van uit de Betuwe. Op de weg onophoudclijk gerrj van tanks en allerlei
andere voertuigen.
Half 10, Anna verschijnt en wou nog een tocht naar 't huis wagen. Gerrit werd
gister geweigerd. Pa en ik mee. Pa mocht niel door. Wij waren even eerder
br1 't huis. er was niemand, we hebben nog wat eetwaren en kleeren gehaald in
de Wasmand. Anna zou nog eens proberen, maar moest terug. bij de uitgang
allemaal soldaten bij 't hek, lieten ons loopen, en lachten. Zijn we hier veilig?
I uur. We hebben allen bii Marchal warm eten sehad.
l9l I Ocroher
Ztjn nu weer met z'n drieën bU W Soetendal om even te rusten. De weg is
bezaaid rnet vlugtelingen uit Renkum; Wageningen is al leeg. Zoo ver je kunt
zien is 't éen n1 van menschen en allerlei voertuigen, waar moeten ze
onderdak vinden een weeselijke aanblik. de een met een tasch de ander met
een kruik enz. De weg is onafgebroken bezet: 't regent heel de morgen. Auto's
en stoomfietsen2" en roode kruis auto's gieren er telkens tussen door: alle
auto's zijn met bladeren takken bezet, alles gecamoufleerd. de boomtakken
wapperen er achteraan. 3 uur nog steeds de weg vol vlugtelingen loopend brj
beladen fietsen. kanen en kinderwagens, solns met witte vlagget-jes er op. dan
weer boerewagens met een of 2 paarden bespannen en steeds gieren de auto's
er tussen door. Oudjes en zieken soms op de bagage liggend, O, wat een
ellende ziet men: 't is haÍverscheurend, er zijnboeren waar 60 en meer
worden ondergebracht. Ook geiten, honden en vogelkooitles worden
meegezeuld. De jongens zijn nu ook bij Marchal.
Maandag 2 Oct. De nacht was voor ons wij kalm: we hebben geslapen. In de
vefte hoorden we af en toe kanongebulder; nu beginnen ze weer. Vhegtuigen
10

Korneli.s Schuurman, ca l91l
zijn er de laatste 2 dagen heel weinig, 't is nu 8 uur in de morgen. Vandaag
meer vliegtuigen, bommen vallen hier en daar, nog telkens vluchtelingen uit
Oosterbeek, Renkum, Wageningen. daar alles leeg;'t is ontzettend duizenden
gaan hier langs. Of wij vandaag ook verder moeten? 't Lijkt er wel op.
3 Oct, dinsdagmorgen 8 uur. een weeselijke nacht, aldoor kanonnen,
granaten suizen door de lucht, auto's vliegen [0] heen en weer. 5 uur. een
11

egendag; nu klaart het wat op en laten de kanonnen zich weer hooren, fluiten
en soezen door de lucht, vliegmachines schieten telkens, 't is echt gevaarhjk
en beangstigend, dit gaat erg tot 7 uur, dan met wat meer tussenpoozen tot de
volgende morgen 7 uur nu weer erg.
Woen.sdag I uur; 't geschut is op't oogenblik stil. We gaan's avonds half 9
naar bed. omdat het erg koud is en er geen vuur en geen licht is, een enkel
kaarsje. De fam. Soetendal is zeer hartelijk en wiendelijk voor ons; 't zijn
bijzonder beste menschen, de man 84 en de wouw morgen 84 jaar, de laatste
is nog best, de oude baas erg doof. Wat we vandaag weer moeten beleven? 3
uur Telkens kanongebulder en vliegen heen en weer van auto's en fietsen vol
militairen; overal inkwartiering, nieuwe kabels voor telefoon worden
aangelegd. De volksverhuizing gaat nog steeds door, wat een troosteloos
gezicht, al die menschen met wat beddegoed en koffers.
Het dorp Putten schijnt geheel verwoest (wraakneming)21. Bennekom zit vol
oorlogstuig; 't is midden in de gevechtlinie. Vanmorgen Pa en ik samen naar
Selterskampweg maar dat was afgezet, "terug terug, hier talt niet le kijken".
Telkens schieten kanonnen van hier naar de Betuwe en anders om, granaten
vallen hier en daar. 't Wordt een wanhopige toestand, de voedselvoorziening
raakt ook in de war, men schat dat hier in dit dorp 3500 vlugtelingen zitten. 5
uur. Zoopas hooren we dat op Selterskamp van morgen een paar 100 man
door de Vliegtuigen zijn doodgeschoten22. De verhuizingen gaan nog steeds
door. Aan de Heelsumseweg werden wouw en kind bij de man
weggeschoten. O. O. Wat zien we een ellende. De man werd gelast door te
loopen.
I l] Nu krijgen ze aan de hoofdwegtt weer heel wat inkwartiering. In de
verlaten huizen wordt ontzettend gestolen. Je loopt door de straten onder
vooftdurend geschiet en geront.
Donderdag 5 Oct. 8 uur. Een bange nacht; hevig kanongebulder; een batterij
zwaaÍ geschut hier dicht bij opgesteld, geeft aanhoudend vuur; granaten
fluiten door de lucht, richting Wageningen. Om half 5 zljn we opgestaan. het
dak schudde boven ons hoofd; 't was angstwekkend. 10 uur, 't gaat nog steeds
door. 7 uur nog steeds het zelfde, 't is een àel, 5 menschen zijn gister
getroffen hier en direct begraven in ruw houten kisten door de dragers erin

gelegd, zonder familie erbij. Oude Mew. haar verjaardag is stil voorbij
gegaan, de kinderen kunnen niet komen, geen brieven. Alles is akelig. 't
Schudt alles onder en boven je, 't dak trilt; steeds onder vuur.
I,'rildagmorgen 6 Oct. Het r.uren gaat nog steeds door, alles dreunt; 't is nu 9
uur. We hebben bij tussenpoozen nog lcl^s geslapen;je went al aan het
gebulder, 't is aanhoudend. Menschen hebben soms in dagen geen eten gehad,
likten emmers, die met varkensvoer stonden. uit. Wat zijn we dan nog
gelukkig; we hebben tot dusver nog telkens 's morgens en 's avonds 3
sneedjes brood en 's middags voldoende aardappelen. T'ot 3 uurhevig
kanongebulder, luchtalarm en in eens zwijgen de kanonnen, een zwerïn
vliegmachines vliegen over. 10 minuten later beginnen de kanonnen weer te
dreunen, het huis schudt geregeld, ramen rinkelen telkens, 't is angstwekkend.
Dagelijks gaan zieken en ouden met roode kruiswagens naar Zeist, Utrecht en
Amersfoort, maar wat moeten wi j daar?
ïl2l7 Oct Zaterclag l0 uur. Heel de nacht onder het vuur der Duitsche
kanonnen. 't gaat nog steeds door. De meeste verhuizingen zijn afgeloopen.
leders gezicht teekent angst en spanning. Vlugtelingen hier trachten gister hun
huis in Heelsum nog te bereiken. maar kwamen niet verder dan Oran3e
Nasou-oord. Duitsche soldaten zeiden tegen hun, Haal hier maar kleeren, 't
ligt vol, maar dat deden ze nafuurlijk niet. 't Is op 't oogenblik ontzettend.
ieder minuut hoor je de Duitsche kanonnen bulderen. Vannacht was de oude
heer hier helemaal van streek, nu is 't weer wat bijgekomen. Ze veftr.ouwen
dat God hen zal bewaren. 2 uur. Sedert I I uur mindert het kanongebulder.
Een macht van vliegtuigen vliegen over, richting Arnhem. Alles dreunt en
schut, zoolang de vliegtuigen in de lucht zijn, zwijgen de kanonnen. Dan
begint het gebulder weer. De Engelschen beantwoorden met granaafvuur; ze
fluiten door de lucht, wat een angst, ieder vliegt binnen. Hier in de buurt een
wouw ernstig getroffen, hooren we.
Zondag 8 Oct 9 uur. De nacht was wij rustig. We hebben wat geslapen. Pa is
niet lekker, zijn maag is weer punluk. Veel voertuigen trokken vannacht
richting Ede, nadat ze de vorige avond beladen, richting Wageningen wal.en
gegaan. 't Is nu halí 2. De morgen is heel rustig 't weer erg mistig, 't klaarl nu
13

S. Sc'huurman - Aardenta v,óór Sinnev,enle in de vroege.iaren '50

op. de zon breekt door. We hebben een kofte kerkdienst gehad in de
Gereforrneerde kerk, waar ds Dufour van Wageningenra preekte en tot
Godsvertrouwen aanlnaande. onder tijd luchtalarrn, granaten vlogen door de
lucht. dat weer eenige menschen het leven kostte: ze worden in het
lijkenhuisle door de dragers gekist en direct [13] begraven" ofde volgende
dag. Brj Marchal hebben ze de kelder rngericht voor slaapplaats" maar toen ze
er gisteravond er in zouden. was hil voor een groot deel door buren bezet.
zoodat zij zelf voor een gedeelte over de vloer moesten slapen in de kamer.
Anna met de kinderen was nog rvel in de kelder geweest; ze slapen daar rnan
aan man. met het oog op granaten gevaar. onze Gastheer en z'n Vrouw hopen
deze week naar Bameveld bij farn. uit te wr.1ken. wij kunnen hier rn huis
blijven, zoolang het niet wordt gevorderd. Af en toe nog \\,agens en fietsen
met militatren op de weg. anders alles zwijgt. Tot hoelang? 7 uur de
kanonnen laten zich weer hooren, doch 't is, als of ze hier wat verplaatst zijn
naar richting Wageningen. Al weer slachtoffers van de granaten. dne
begraven. we zrjn om 9 uur naar bed gegaan maar konden niet slapen l'oor r
uur, doordat onze buurvrouw zoo geweldig snorkte. om l0 uur v!as de hemel
zuidelijk al weer een vuurgloed en steeds bulderen de kanonnen en geweren.
Maandag 9 Oct't Is nu 8 uur. Om half drie luchtalarm. De granaten floten
oveÍ ons heen. Van wie? Geweldrg vechten ze richting Wageningen. Half 6
weer luchtalarm. Nu wij rustig. I I uur. verschillende keeren luchtalarm.
Koeien, paarden en kippen getroffên. Bij Marchal slapen vannacht ?l
personen in de kelder. Van vucht. Apeldoorn en Putten worden vreesehjke
dingen verteld. Kanongebulder vanaf Vossenweg of Dikkenbergweg; 't is
weer clichterblj. 8 uur telkens luchtalarm. Geweldig kanongebulder en
granaten.
I)insclag I0 Oc't l0 uur. Vreeselijk. u'at een nacht. [14] Heet de nacht in de
kelder gezeten. ontzettende ontploffingen in onze nabijheid. voltleÍïers bi j
v.d. Deure25 en Berglaan en meerdere st'aten. I.ccl dootlen an gttrttntlan. De
toestand is wanhopig. De verhuizingen beginnen weer. Op de Berglaan
huizen getroffen, hier het raam in de gang in gruzelementen. De oude
menschen maken weer aanstalten om naar Zeist te gaan. 3 uur. De laatste
uren niet veel geschut . Een grote Írek van auto's richting Ede. 't gaat

onophoudehjk door. later weer richting Wageningen.
ll'oansdag I I ()c't 2 uur. Yannacht de kelder vol menschen. De huizen zien er
hier en daar erg gehavend uit, er zijn veel granaten over het dorp gekomen.
We meenden dat de soldaten gisteravond weg trokken, doch nu zit Bennekom
weer stikvol. hier tegenover zitten 18" enz. De oude menschen zijn straks
plotseling met roode kruis auto naar Zeist veftrokken; nadat ze eerst weer
plan hadden te bhjven. 't Is toch zo zielig. De kanonnen laten zich telkens
weer richting Wageningen hooren. Van de Selterskamp zijn ze op 't oogenblik
weg getrokken. we zijn in 't huis geweest; maar 't is er één zwijnetroep en
gestolen en opengebroken en vemield! Nee, 't is een groot schandaal, 't is om
wanhoprg te worden. Elect. kachel strijkrjzer linnengoed dekens wek2o, teveel
om op te noemen. Gerit en Anna brengen het ergste vuil er uit. 3 uur Er zijn
weer een 20tal nieuwen ingetrokken, die zullen voltooien het vernielingswerk.
a I I e.s w as opengebroken.
l)ondarclag 12 Oct I I uur. 6 Ziekenauto's met zieken en Ouden in
Scherpenzeel gevorderd, alle personen aan de kant van de weg gezet, zelfs
jonge Moeders van 2 dagen. [15] Is't niet meer dan erg? We zijn vannacht
met l3 personen in huis, wij hebben op de keukenvloer geslapen om zoo
noodig vlug in de kelder te komen. Om de beurt waakt een der mannen, de
anderen proberen Íe slapen. Heel de nacht, vooral de voornaclil her,ig
geschut, telkens luchtalarm, ontzettend beangstigend. Van morgen ook nog
ieder keer. Van morgen een brief van Frans en Auk, heerlijk, dat ze in
Friesland zijn. Pa wou ook zo graag, maar we zien geen kans er te komen. 't
Zit hier weer vol en de wegen zijn niet veilig meer. Vanmorgen waren ze nog
in "Sinnewente"27. Er zal niet veel van overbliiven. kanonnen achter 't huis
opgesteld en snelwur geweren in de tuin.
L'rrldag I3 Oct 3 uur. In de voornacht hevig geschoten, in de na nacht iets
rustiger, van morgen af en toe tot nu toe. Alles is zenuwachtig, boeren duruen
niet meer met hun gerei op de weg; alles wordt genomen, ook de melkri-jders
zijn niet meer vertrouwd. Iedereen zal nu de boer op moeten, wil ht1 nog wat
hebben. Varkens en koeien worden eenvoudig genomen en geslacht. Gister
hoorden we op Selterskamp 9. Sommigen in de kamer op de kleeden geslacht

en drinkgelagen. Nee maar. L,r is geen pen die al de ellende en beesteboel kan
beschrijven. Dejonge fam. Soetendal slaapt gelukkig hier b1j ons in huis 's
nachts, de bedden zrjn alle op de vloer gespreid. De granaten fluiten weer orn
ons heen. Vanavond zijn we weer uit Selterskamp weggetrokken. We zijn er
nog even wezen kryken maar worden afgeblaft, vooral Anna. I-ater heeft
Gerrit de deuren gesloten.
Zalerdag ll Oc't3 uur. Een drukke morgen: nog weggehaald, wat we konden
kdjgen en brj Marchal gebracht, maar als ze daar binnen kornen. is aiftr,r weg.
[6] De linnenkast helenraalleeg, geen lepel of vork meer te bekennen. alles
weg, eveneens het zilvergoed. 't Is beestachtig zoo er huis gehouden is
Vanmorgen om half 6luchtalann, vanmicldag l2 uur weer. We zullen
aanstonds de bedderij weer in orde maken voor de nacht. Wat zal er weer
volgen?
Zondug l5 Oct de dag vrij rustig. Om 9 uur luchtalarm. allen tn de kelder. 't
was een hele toer de 5 kinderen vlug uit de eerste slaap te krijgen. Half I I
naar bed: rn de avond weer meer schieten.
Muanclag t6 ( )c't'. Frans2* z4n verjaardag, die nu in stilte herdacht wordt. De
nacht verder vri j kalrn. je hoorde wel telkens kanonnen, maar niet de fluiters:
in de woege morgen heel wat drukte langs de weg. Wagens. fietsen.
paardevolk, auto's. kanonnen en voetvolk. Hier zrln weer heel wat soldaten. 't
is nu half 4. de kanonnen laten zich weer telkens hooren. Anna heeft een kies
laten trekken van middag. Gerrit is naar Selterskamp om 't ergste vuil rveer
wat uit te vegen. Wist je nu maar- dat er geen troepen meer infi'okken. maar
dat is lang niet zeker. Van morgen Frans zijn brief van l5 Sept. ont\,angen.
I)insdag l7 Oc't 4uur.Zoopas op Selterskamp gezien.'t is een chaos. Gerlit
en Kees zijn wat aan 't opmimen. Van morgen veel vuile rornmel
gewasschen, bij Marchal. De nacht was vlij kalm. grsteravond 7 uur b'oepen
verplaatsing. stlaks weer. Je hoort telkens het geschut: wat de nacht weer
brengen zal? Hoe komen we uit deze hel? Voedselvoorziening I l7] loopt ook
spaak. Pa denkt soms de reis naar het noorden maar te aanvaarden. al is 't dan
ook te voet.

L1/ttt:n.;dag I8 Oc't Aal haar verjaardag.'t Is een trieste regendag om 3 uur een
onweersbui. 't Is akelig stil de laatste dagen; ze trekken heen en weer; de
troepen, en af en toe geschut. Soms komen ze overen weerop verkenning
over de Rijn. doch de toestand lijkt wel stil te staan. Gen'it constateerde van
morgen dat ons kolenhok ook open gebroken \ryas. waar moet het heen? Geen
brandstof en geen eten, 't wordt een bange trjd. dien we tegemoet gaan. Melk
ook al haast niet meer te krijgen. I l. per dag voor 8 menschen. Ook wordt er
geen boter rneer versfiekt. De boeren houden de melk om zelf te kamen en
voor I pond boter wordt 25 gulden gevraagd. Auto's, wagens en fietsen tuffen
maar al heen en weer. alles gekamoufleerd, t lijkt alles plundergoed, wat
vervoerd wordt. We zitten in 't verlaten huis van de fam. Soetendal en hebben
het koud. jassen aan.
l)onclardag 19 Oct. Keesz8 vandaag l6 jaar. gevaarlfke leeftijd
tegenwoordig. De nacht was rumoerig, 3 keer luchtalarm, een paar plaatsen
getroffen. Vele huizen de daken en ramen stuk, muren doorzeefd. Gen'it blijft
vandaag in het huis. er wordt verwacht, dat er weer inkwartiering komt; hij is
nog aan 't opruimen. Pa meent het in Apeldoom rustiger te hebben, ik weet
het niet en zie ook erg tegen de reis op met oude fietsen, of te voet. 't Is nu 2
uur; van morgen rustig hier.
Llri.ldag plotseling het bericht van onfitimen.
|81Zaterdag 21 Oc't. Heel Bennefunr moet weg; op de weg een reeks van
vertrekkenden met allerlei vervoermiddelen. 't Is één verhuizing heel de lange
weg en de militairen tuffen er tussen door; 't is hartloerend om aan te zien.
Wrj zouden eerst naar Apeldoorn maar't gaat onmogehjk. Nu heeft B.
Soetendal voor ons een plaats gevonden in Ede, waar hij ook met zijn gezin
intrekt, morgen gaan we, voor l2 uur moet alles weg zijn. Ook Genit en
Anna hebben in Ede onderdak gevonden, direct bij 't spoor, wij even voorbij
de groote kerk: wed. Schokker, Telefoonweg 13. De kanonnen bulderen maar
steeds door, alles schudt. De toestand is wanhopig. De fam. Soetendal is
ontzettend hartehjk voor ons. Of we het zullen uithouden, 'k weet het niet;'t
wordt ons te rnachtig.

Zondag 22 Oc't ll uur. We staan klaar om op te breken. Mevrouw Soetendal
voorzag ons nog van een schoteltye rijst. Die menschen zijn z,oo verbazend
hartelijk voor ons. aanstonds gaan we met hun mee. 't Is ontzettend wat er nu
gebeurt. Gister en vandaag li jkt 't wel de uittocht uit Egypte; 't is eén
verhuisstoet langs de weg. ieder moet om l2 uur weg zijn. Gelukkig is het
mooi weer. Anna houdt zich best, maar of ze het z.al volhouden. is een andere
waag; 't is vreesehjk.
Maandag 23 Oct. Alle mannen moeten zich melden, anders moeten alle
vrouwen weg en de mannen blijven, dus geen pardon. Genit heeft zich
gemeld, maat zijn persoonsbewijs rs hern afgenomen. Wat nu?
[l9l Din.sclag 24 Oct 9 uur. Vrouwen opgeroepen voor Aardappelschillen.
We besloten te vert'ekken en zijn ruim l0 uur vertlokken. gedeeltelgk fietsen
en loopen. Om 3 uur kwamen we in Apeldootx aan en werden heel hurtelilk
ontvangen door Oom Riekele en tante Dirkje. Misschien komen ook G. en
A.2e vandaag of morgen maar die moeten alles loopen. Br1 Vogelzang en
Terpstra kunnen ze onderdak vinden. 't Was een hclde laatste dagen. Waar G.
en A. zijn is al veel kapot geschoten. En allerlei maatregelen afgekondigd.
l4/oen,sdag 25 Oct. Hier is 't nog zoo rustig, al in Otterlo deed die kalmte ons
weldadig aan, dat de menschen weer gewoon bij huis en op het land hun
bezigheden verrichtten ...
I{al relaas gaat vercler over de lotgevallen yen cle beicle oucle menscn op yag
noar hun íàmilie in liriaslanri y'oar zc metlio Noy,emher arrirce rdcn.
Interassanl y,ortr clc íumilie maar minder roor cle 'hi,storie ' yttn Rennekont en
dacrrom heh ik clal veggelaten.
]i..L Ma.su

Noten
* De redactie van De Kostersteen ontving van ons lid ir E.J. Mesu het
uitgetypte en hier gepubliceerde relaas van mevrouw Schuutman - Aardema.
Ondanks zijn wrj grote lengte is het stuk toch in zijn geheel in De Kostersteen
opgenomen. Alleen op die manier bleef de beklemmrng die uit de haastig
neergeschreven notities naar voren komt, voldoende bewaard.
Eigenaardigheden in spelling en intetpunctie zijn daarom ook gehandhaafd.
De noten zijn door de redactre toegevoegd. De cursief gedrukte woorden zijn
in het handschrift onderstreept. De cijfers fussen [] geven de pagina's van het
handschrift aan.
' 't Majoorske. Selterskampweg 67
2 Zuivelfabriek. De Melkfabriek aan de Molenstraat.
't V.d. Berg: de buurman op Selterskampweg 36
o Berglaan. Prins Bemhardlaan. In de oorlog waren alle straten met namen
van leden van het Koninklijk Huis van andere namen voorzien.
t De Zaan. Selterskampweg 28
t' De Biesterbos. Selterskampweg 59
' Skofli. Dikkenbergweg 16
o Waar Frans en Auk woonden
e Dit moet een vergissing zijn. Bedoeld zal zijn 26 september.
10
Regeling. Dr Regeling was leraar aardrijkskunde aan de Handelsdagschool
in Wageningen en collega van Gerrit Schurer
rr G. Veenstra. Schoonvader van E.J. Mesu en - net als Kornelis Schuurman -
afkomstig uit Drachtstercompagnie
i2 lvlodderkolk was een boer die aan de Wagenrngse kant van de
tegenwoordige Mansholtlaan woonde. De familie Schurer haalde daar melk
en groenten. Modderkolk was een zeer eigenzinnig man, die - ook na de
aanleg van fietspaden langs de Mansholtlaan consequent aan de verkeerde
kant fietste. Kornelis Schuunnan kon het goed met hem vinden.
Vriendelijke mededeling van K. Schurer. Bunnik.
r3 Verenigingsgebouw. Kerkstraat l, waar nu het Kijk- en Luistetmuseutn in
gevestigd is.
'* Landzegen. Selterskampweg l5

5 Selterskamp. Op de hoek van de Selterskampweg en de Heinrich Wrtteweg.
Nu afgebroken.
"' Vóór 8 uur: Sperrzeit. dat wil zeggen dat men zich na 8 uur 's avonds niet
op straat mocht bevinden.
r7
Boonstra woonde (vermoedelijk) aan de Edeseweg.
'' De familie Soetendal woonde E,deseweg 61, een klein huisje, waarin later
de familie Klornp woonde; het is sindsdien afgebroken en door een groter
huis veruangen.
"' Marchal. Groentehandelaar. die op Edeseweg 39 woonde, waar nu de
nieuwe appafiementen gebouwd zijn.
20
stoornfietsen - motorfietsen
'' Putten. Vergeldrngsactie van de bezetters na een rnrslukte aanslag op Duitse
ordonnansen, waarbrj i.r'ijwel de volledige manneltjke bevolking van het
dorp Putten weggevoerd werd. Slechts weinigen overleefden het verbhjf in
een concentratiekamp.
" doden Selterskamp. Dit is vennoedehjk een gerucht geweest.
23
hoofdweg: Edeseweg
" ds Dufour van Wageningen: Doops gezind predikant aldaar.
25
v.d. Deure. Woonde op Westereng, Edeseweg 83. In 1996 afgebroken.
26
we(c)k, ingemaakt voedsel
tt Sinnewente. Fries voor Zonnewoning. Huis van de famrlie Schurer"
Selterskampweg 38.
28
Van Frans en Aukje
2'Gerit en Anna

NAJAARSEXCURSIE OP 4 SEPTEMBER 1996
De najaarsexcursie van de Vereniging zal, naar Renswoude gaan. Daar zal
onder andere de Koepelkerk bezocht worden. Deze kerk is in 1640 in
opdracht van Johan, baron van Reede gebouwd. Het is - net als de kerk in
Willemstad - een van de eerste kerken, die speciaal voor de protestantse
eredienst ontwolpen is. Verder staat een bezoek aan de Oudheidkamer van de
Vereniging 'Het Ouwe Renswou'en aan de collectie klederdrachtmutsen van
mewouw Vermeulen op het programma.
Enkele technische gegevens
[)atum'. woensdag 4 september 1996
vertrektiid: 19.00 uur
Plaats van vertrek'. vóór de ingang van het Kijk- en Luistermuseum
Vemter'. op eigen gelegenheid. Het bestuur verzoekt de deelnemers op het
opgavefomulier aan te geven of zij over eigen veloer beschikken en of zij
bereid zijn leden, die daar niet over beschikken, willen meenemen.
Kosten'. / 5,- p.p
Opgat'e voor deelname'. door invulling van het bijgaande fotmulier en
inlevering daarvan, met het verschuldigde bedrag, bij de secretaris, Prins
Bernhardlaan 22.
'l'enrgkeer in Bennekom: omstreeks 22.00 luur.

MEDEDELINGEN VAN HET BESTIJTJR
Vlegeldag, woensdag 28 augustus 1996
Evenals in voorgaande jaren zal de Vereniging zich - in nauwe samenwerking
met het 'Krjk- en Luistermuseum' - tijdens de Vlegeldag presenteren.
Naast de gebruikelijke infonnatie over de Vereniging wil het bestuur in het
kader van het 50-jarig jubrleum van Oud-Bennekom een prijsvraag
organiseren. waarbij bezoekers aan onze kraam vragen kunnen beantwoorden
over een tiental foto's van het oude Bennekom.
Er zal een drietal prijzen uitgeloofd worden. De prijsuitleiking zal plaats
vinden op de bijeenkomst in het najaar. vermoedelijk op 2l november.
Het bestuur verzoekt ledeno die op 28 augustus bereid zijn - al is het
maar voor een paar uur - met ons de kraam van de Vereniging te
bemensen, zich te melden bij de voorzitter, P. Aalbers, Algemeerl9, tel.
115317.
Ledenwerfactie
Het bestuur herinnert de leden nogmaals aan de actie de Vereniging meer
leden te bezorgen. Daaftoe is in deze Kostersteen wederom een
aanmeldingsfonnulier bijgesloten. Voor die leden. die de meeste nieuue
leden aanbrengen, stelt het bestuur drie 'premies' in het vooruitzicht. Zi j
zullen worden uitgereikt op de najaarsbrjeenkomst. vennoedelijk op 2l
november.
Mutaties
Verandering in adres of andere mutaties verzoeken wij u schriftelijk te willen
doorgeven aan de ledenadministratlice: N,lelrouw E. Mantel - van Staaveren.
Hogeweg 4,672l VE Bennekom.