De overheid als keuzearchitect? - Wetenschappelijke Raad voor het ...

De overheid
als keuze architect?
Prof.dr. I.D. de Beaufort
Prof.dr. M.A. Hajer
Prof.dr. M.V.B.P.M. van Hees
Dr. A. Klink
Prof.dr. H.M. Prast
Prof. R.H. Thaler
lecture 2009

De overheid als keuzearchitect
wrr-Lecture 2009
Prof.dr. I.D. de Beaufort
Prof.dr. M.A. Hajer
Prof.dr. M.V.B.P.M. van Hees
Dr. A. Klink
Prof.dr. H.M. Prast
Prof. R.H. Thaler
Den Haag, 2009

Ontwerp: Studio Daniëls BV, Den Haag
Coverfoto: Dolph Catrijn
© wrr / Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Den Haag, 2009
isbn 978-94-90186-03-6
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

inhoudsopgave
Voorwoord 5
Prof. dr. Henriette Prast
Public Policy Nudges: the Government as Choice Architect 9
Prof. Richard Thaler
Kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen? 23
Een reactie op Richard Thaler
Prof. dr. Maarten Hajer
Liberaal paternalisme en de waarde van vrijheid 35
Prof. dr. Martin van Hees
Mensen moeten voortdurend keuzes maken 43
Dr. Ab Klink
Over de sprekers 49
dvd wrr-Lecture 26 november 2009, Nieuwe Kerk, Den Haag
Lecture en discussie over menselijk keuzegedrag met prof.dr. Inez
de Beaufort en prof.dr. Henriette Prast

4
de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t

voorwoord
voorwoord
De gedragseconomie, die inzichten uit de sociale psychologie en de
micro-economie combineert, laat zien dat mensen in drie opzichten
systematisch afwijken van het rationele keuzemodel: ze hebben
andere preferenties, ze gaan anders om met informatie, en ze zijn
voorspelbaar irrationeel in hun besluitvorming. 1 Om misverstanden
te voorkomen: het is niet alleen onmogelijk, maar ook onwenselijk
om mensen rationeel te maken: irrationaliteit heeft een functie. Dat
gezegd hebbende, wat betekenen de ‘afwijkingen’ van het rationele
keuzemodel voor beleid? Ten eerste dat er meer motieven zijn
voor de overheid om gedrag te beïnvloeden dan we op grond van
het rationele model zouden denken: mensen hebben een wilskrachtprobleem,
en de voorspelbare irrationaliteit leidt ertoe dat de
private sector de consument meer kan manipuleren dan totnogtoe
werd gedacht. Ten tweede heeft de overheid meer methoden om het
gedrag van de burger te beïnvloeden.
Naast de traditionele instrumenten: ge- en verboden, financiële
prikkels, overreding en waarschuwing, informatie en transparantie,
is er nu ook de keuze-architectuur, ook wel ‘libertair paternalisme’
genoemd. Ook is het vrijwel onmogelijk om keuzes neutraal voor te
leggen: sturing is er altijd.
Zie hier de boodschap van Richard Thaler, hoogleraar Economics
and Behavioral Science van de Universiteit van Chicago en key-note
spreker van de wrr lecture 2009. Dit alles geeft de overheid een
grote verantwoordelijkheid bij de vormgeving van beleid – alle aanleiding
dus voor de wrr om dit onderwerp te agenderen.
Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving
(pbl), gaat in op de vraag of het gebruik maken van de irrationaliteit
van de burger door vegetarisch als standaard, en vlees als dieetwens
te presenteren, kan bijdragen tot het voorkomen van een klimaatramp.
Zijn pbl heeft uitgerekend dat een vleesloze week zou leiden
tot een 3,5 procent daling van de Nederlandse co 2 uitstoot.
Martin van Hees, hoogleraar wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit
Groningen, gaat in op de verhouding tussen libertair paternalisme
5

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
6
en de indirecte waarde van keuzevrijheid, die nauw verbonden
is met verantwoordelijkheid: leren van je fouten. Paternalisme is
volgens Van Hees alleen liberaal als deze waarde niet in het gedrang
komt.
Minister Klink (vws), die op deze middag de wrr-verkenning De
menselijke beslisser 2 in ontvangst nam, ging daarbij spontaan in
op de daarin neergelegde bevinding dat de houding van de burger
ten opzichte van de overheid meer wordt bepaald door de manier
waarop die burger zich behandeld voelt dan door de uitkomst van de
behandeling: dit herkende hij uit de medische sector. In zijn in deze
bundel opgenomen lezing behandelt de minister de dilemma’s die
keuzebeïnvloeding in de gezondheidszorg met zich meebrengt.
Aan het slot van de middag interviewde Inez de Beaufort, hoogleraar
Medische Ethiek en hoofd van de Afdeling Medische Ethiek en Filosofie
van de Gezondheidszorg van het Erasmus mc, op een speelse
manier Henriëtte Prast, leider van het wrr-project ‘Keuze, gedrag
en beleid’, over de mogelijk nadelige effecten van libertair paternalisme:
infantilisering en een glijdende schaal. Dit interview treft u,
net als de in dit boekje opgenomen lezingen, op de bijgevoegde dvd
aan.
Namens de wrr,
Prof.dr. Henriëtte Prast

voorwoord
noten
1 Zie voor een goed overzicht DellaVigna, Stefano (2009), ‘Psychology and economics:
evidence from the field’, Journal of Economic Literature, v 316 ol. xlvii (June 2009),
pp 315-372
2 http://www.wrr.nl
7

8
de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t

public policy nudges: the government as choice architect
public policy nudges:
the government as choice architect
Richard Thaler
Thank you very much for having me. It’s wonderful for all of you to
come and listen. I hope we have an interesting afternoon of nudging
ahead of us.
Let me first remind you that much of what I am going to say today is
based on my book that was written with a very good friend of mine,
Cass Sunstein, who was a colleague at the University of Chicago for
many years. He is now working for his former friend and colleague at
his law school, president Obama. Cass’ job – or at least the title of his
job – is quite boring: he is the Director for the Office of Information
and Regulatory Affairs. But the media call him the Regulation Tsar
and I call him the Nudger in Chief. Cass is busy implementing these
ideas and he sends me around to spread the gospel. So this church is a
good place for spreading the gospel.
9
Let me start by saying what our goals were in writing this book. We
had two ambitious goals. The first one was to try and create a framework
for thinking about public policy that employed the idea of
behavior economics and could possibly show how these ideas could
be applied to many of the important problems that face the world
today. So this was the merely ambitious goal. The ridiculously ambitious
goal was to create a framework that could somehow span the
political debates that, at least in America, are becoming increasingly
polarized between the left and the right. We tried to create a framework
that might be acceptable to both sides. As was mentioned in the
introduction, there is some glimmer of hope for that. Both Cass and
I have worked and campaigned on behalf of the Obama team, but I
have never been named as an advisor to David Cameron, who is from
the Conservative Party. And the president of South Korea, who is
actually quite conservative, has also read the book and assigned it to
his cabinet. So we are hoping that spanning the political divide might
possibly work.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
Let me start by explaining what behavioral economics is and let me
offer a definition from Herb Simon, who was really a predecessor of
the current field. He rightly says that the name seems a bit odd. He
calls it a pleonasm; you don’t have to be embarrassed not to know
what that word means. It means a redundant phrase. He rightly
says: one might wonder why we need that term. It isn’t economics
about behavior after all, so why do we need a special branch that does
behavioral economics? As he correctly says, the answer to that lies
in the assumptions of standard economics and the way they differ in
behavioral economics.
10
In our book we talk about two kinds of creatures. There are humans,
like most of the people in this room. And then there are imaginary
creatures that appear primarily in economics’ articles and text books.
They are sometimes called by the Latin term homo economicus, but
we just call them ‘econs’. The difference between behavioral economics
and other parts of economics is that behavioral economists study
humans and the rest of the fields studies econs. Now what is the difference
between a human and an econ? Humans are ‘boundedly rational’,
to use Simon’s term. Again, the contrast helps to explain this.
An econ can look at an array of complicated financial instruments and
immediately figure out which one has the highest value and choose
it without error. A human has trouble doing long divisions if he does
not have a calculator handy and humans also have limited attention
spans. Econs are always on target. Sometimes we humans have our
minds wonder. A second important principle is that humans have self
control problems. Econs never do. They have never had a hangover,
are never overweight and never splurge on a big tv or a pair of shoes
that they don’t really need. So they are actually not much fun, these
econs. The third characteristic of econs is that they are unboundedly
unscrupulous. For them every interaction is strategic. Normally, if
somebody just asks you what time it is, you look at your watch and
say it is 2.20. Suppose you were outside waiting for the talk to begin
and someone asks for the time, an econ would think: what is strategically
the best response to this query? And he might say: if I lie and
say it is only 2, I would probably get a better seat in the auditorium.
So econs are always striving to one-up the other person. Fortunately,
humans are a bit nicer than that.

public policy nudges: the government as choice architect
Now the final aspect of behavioral economics that makes behavioral
economics different from psychology and some of the other fields it
draws upon, is that it is bad economics. I spent much of my career and
the last 20 years studying financial markets and how they differ from
the perfect markets that some of my University of Chicago colleagues
write and dream about. I am not going to talk about the official market
hypothesis today, but I am instead going to merely show a single
picture that I claim is the single best evidence against the basic principle
that drives the official market theory, which is the law of one
price. Let me just show you this photo, which was taken in Buenos
Aires. It shows identical oranges with different prices. Some of my
economists claim that this is not a violation of the law of one price,
it is rational discrimination against Americans who are too stupid to
know the Spanish word for orange juice and too stupid to notice that
the photographs of the oranges are identical. But at least until the end
this is all I am going to say about financial markets.
11
So the approach that Cass and I take is what we call libertarian paternalism
or might in Europe better be called liberal paternalism. And at
least in the us both halves of this expression are quite unpopular. So
why do we combine two unpopular, contradictory terms and write a
book about that? We think that when combined, the terms are compatible
and may be even lovable. So by libertarian or liberal, all we
mean is we try to devise policies that maintain freedom of choice. We
don’t tell people: you must do this or you must not do that; we try to
give them a choice. By paternalism we simply mean devising policies
that are aimed at making people better off, as judged by themselves.
It is not that Cass and I think we know what is best for other people
or that we think Barack Obama or David Cameron know what’s best
for other people. We think we can help people make the choices they
would make if they had all the information and time necessary to
make a good choice. How do we do it? We do it using ‘choice architecture’,
which is a phrase we coined while writing this book.
So what is a choice architect? A choice architect is anyone who designs
the environment in which choices are made. Suppose you go to
a restaurant and the chef has decided what things he is going to cook
that night. There is someone else whose job it is to produce a menu

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
and there are decisions to make. How to group the food that is going
to be served, should cold appetizers and hot appetizers be in separate
categories and within each category what is the order of the food. One
would think that those things would not matter, but psychology tells
us that they all matter. So here is the most important point I am going
to make today. You must choose something.
12
Consider the following example which we used to motivate our book.
Suppose that the director of school cafeterias for the Netherlands
discovers that the order in which the food is displayed in school cafeterias
influences what the kids eat. What use should be made of that
information? If she knows this, how should she arrange the food?
She could arrange the food to make the kids healthier or fatter. Or she
could fool herself into thinking that she can avoid choice architecture,
perhaps by arranging the food at random. But of course that itself
would be a choice, and one that would slow the lines down as people
would have no idea where to go. Imagine that the bread is in one place
and the things to put on the bread are in a completely different place.
It could take hours to find your lunch. Or you could use the strategy
of lining your pocket; so just feature the items for which she gets the
largest bribes. You can decide which of these you like best. If you like
the first one, then you can join the liberal paternalism party with us.
You could be the third and fourth members, after Cass and me. But
again, the point I want to stress is that you must choose something. It
is not possible to have a neutral choice architecture anymore than it
is possible to have neutral architecture. The architect who built this
church had some constraints probably about this room or the physical
location, but there were all kinds of other decisions that influence the
way we enjoy the room.
The next point to make is that some designs are better than others.
Chances are that you have a stove at home that looks like the one on
this picture I show you. You have four burners and four knobs and if
you want to turn on the left rear burner you have to turn one of those
knobs on the left. If you are sitting in the back, maybe you can’t read
the labels on the two burners, which puts you into the same situation
of someone my age who is looking down at the stove. I find that when
I am using that stove at home, I’m about 60/40 to turn on the right

public policy nudges: the government as choice architect
knob. Which is better than chance, but only slightly. Compare that
to the stove on the other picture, where we have not even labeled the
knobs but no one would ever make a mistake.
So we have a good design and a bad design. Our point is: why not
choose good designs? Which brings me to the most famous Dutch
contribution to choice architecture. Now for the ladies in the audience,
this represents your best chance at seeing the inside of the men’s
toilet at Schiphol airport. You can see that there is something in there.
I actually made sure that these flies were still there yesterday when
I arrived at the airport. Now this was an innovation introduced by a
former economist. I think this may be the best thing economists have
ever done. The idea is that when men are ‘taking care of business’,
they aren’t paying very much attention to the task at hand. But if you
give them a target, they will aim. According to the people at Schiphol
airport, spillage has been reduced by 80 per cent. Now that fly has
become my best example of a nudge.
13
So what is a nudge? A nudge is some small feature of the environment
that attracts our attention and influences our behavior. It is
important to stress that nudges work on humans but not on econs. So
econs choose optically without nudges but humans sometimes need
a nudge. We have a chapter on the principles of good choice architecture.
I do not have time to talk about all of them today, so let me give
some examples of the first three principles. The first is default. We
have heard that the default option today is to speak Dutch, which I
am opting out of. Normally, a default option is just what happens if
you do nothing. So normally what happens if you do nothing is that
nothing happens. But sometimes for example you walk away from
your computer and if you go long enough, the screen saver comes on
or the computer locks itself. How long that takes, is itself a default
option that came on your computer, and most people never change
it. The most important point about default options is that they are
sticky. So whoever chooses the default options has a lot of power.
Let me give two examples of this. The first we have lots and lots of
data about. In the us we have for the last 25 years been switching over
from a system of defined benefit plans to defined contribution plans,

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
known as 41k plans. The employee has to join the plan and decide
how much to save and how to invest the money. Some employees never
get around to joining. Now a simple solution to that is to change
the default. So under the usual regime when you are first eligible to
join the plan, you get a big pile of forms to fill out and if you do not
fill them out you are not in. What some firms have done is switch to
automatic enrollment. You get that first pile of forms, but the first
page also says: if you do not fill this out we are going to enroll you at
this savings level and this investment plan. Now this greatly speeds
enrollment, but there is a downside: whatever the default options
are, specifically the savings rate and the investment vehicle, those get
sticky.
14
I am going to talk about a solution to that in a minute. Let me give you
another example with respect to organ donations. In many countries,
including the us and the Netherlands, if you want to make your organs
available if you should die, you have to do something, sign some
form. Countries are varied in how difficult it is to find that form and
turn it in. Some European countries have adopted what is called ‘presumed
consent.’ This flips the default. You are assumed to give your
consent unless you opt out. Spain is the world’s leader in producing
organs that are available for donation and one of the methods they use
is presumed consent. That has some appeal, although some people
object to this politically. I actually favor a third option, neither opt in
nor opt out, but what I call ‘mandated choice’. It is actually the system
we use in Illinois, where I live. The way it works in Illinois is that
every few years you have to get your drivers’ license renewed and get
your picture taken. When you do this, they ask you: do you want to
be a donor yes or no? You must answer that question to get your drivers’
license. So you can say no. You are free to say no, but you can’t
just say: huhhhhh, I don’t know. This has increased the proportion
of people who agree to give their organs to 68 per cent. Nationwide
in the us it’s 38 per cent. This costs nothing. I wrote a column about
this in the New York Times a couple months ago and I mentioned that
Steve Jobs had recently received the liver transplant. I suggested that
our goal should be to make it as easy to sign up to donate your organs
as it is to download an app on an iPhone. I nudged Steve Jobs to make
an app available on the iPhone for the people to sign up. Jobs didn’t

public policy nudges: the government as choice architect
have to do anything: two weeks later I was approached by somebody
who said he read the column and was going to do this. So now there is
an app for the iPhone that you can click on and signup in any state in
the us. That is yet another way we could make progress.
Second principle: give feedback. People can’t learn unless they get
proper feedback. One example is this. Suppose you are painting the
ceiling at home. You have white paint and you are painting over
white paint. It is very hard to see where you have painted. Some
genius – maybe the same guy from Schiphol airport – created a
paint that goes on pink but then turns white. This means you never
miss a spot because you get feedback. Here is another example of
feedback. This little egg-shaped thing on the picture is called the
ambient orb. It can be installed in people’s homes and it normally
just looks like this. But if you start using a lot of energy, it starts
glowing red. Simply installing these in people’s homes decreased
energy used in peak periods by 40 per cent. And energy is all about
reducing energies at the peak because that’s what determines how
many power plants you have to build. Here is another example that
is studied by the great psychologist Bob Cialdini and his team. They
went around neighborhoods and tried to encourage people to use
less energy. I think this was in a hot climate in places like Arizona,
where they have air conditioners. They presented these door
hangers and encouraged people either to save money or save the
environment or be a good citizen. The effect of this was zero. But
then they had a fourth condition where they said: truthfully your
neighbors are using less power, you should too. That reduced the
energy used by 6 per cent.
15
There is a company in the us called ‘O power’. We now get these in
my home in Chicago. When you get your utility bill, they tell you
how much energy you are using compared to your neighbors. They
don’t name your neighbors, so there is no privacy concerns. They just
say: here is your utility bill, it is 300 dollars, your neighbors’ bill was
200 dollars, the average of your neighbors. It turns out that simply
providing this information reduced usage by 2-6 per cent. It costs
nothing. So the question is: why wouldn’t we do things like that?
There is a lot of low hanging fruit. There are a lot of ways to alter behavior
on climate change that cost nothing. We don’t have to invent

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
new kinds of energy sources. Behavior change is one of the things we
should be investing in.
16
The first time I went to Paris, probably 20 years ago, I went into the
metro. You know they give you one of these tickets. It has a magnetic
stripe and there is some writing on the other side. I was looking at it
and I didn’t know how to put it in the machine. I’m an experimentalist
and put it in with the magnetic stripe up. That worked, and for the
next 20 years I religiously did it that way. Then my wife and I spent 4
months living in Paris. And since now I was a native, I was showing
some friends around how to use the metro. I said: it’s very important
when you go on the metro to put the ticket in this way. My wife
started laughing. She says: it doesn’t matter which way you put it in,
it works any way. Which is the only reason why I had gotten it right
for 20 years.
Now compare that to the parking garages in downtown Chicago.
They work this way: you put your credit card in when you come in,
and when you are leaving you drive up to the exit. You put your credit
card back in, and it takes some money and the gate goes up. There are
four possible ways of putting that card into that machine. Exactly one
of those four ways works. You often find yourself behind some idiot
who gets it wrong more than three times. Not that this has ever happened
to me, but imagine you put your card in, it comes out, you look
and the gate is still down. Now you don’t know what mistake you
made; it could be the wrong card, it could have been demagnetized,
it could have been put in the wrong way, you don’t’ actually remember
which way you put it in. You put it back in and it could be the
same way. Now this has gotten so bad, that if you go to the Chicago
Symphony concerts, afterwards they have hired someone just to stick
the cards in the right way. Without him, people would still be in that
garage from last month’s concert.
So we need to expect error. One quick way people error is by not
saving enough. In America we now trust people to save enough for
retirement, but many of them don’t. A colleague and I developed a
method to help with this. It is called ‘Save more tomorrow’, and it is
based again on basic psychology. One principle of psychology is that

public policy nudges: the government as choice architect
we all have more willpower in the future than right now. Now many
of us in the room are planning to start diets on January 2; not tonight,
not even at the coffee break. So we invited people to join up for a plan
where their contributions to the pension plan go up every time they
get a raise, and this happens automatically. And it keeps happening
until they say ‘stop’, or until they hit some maximum. Now the first
company that we did this, we tripled saving rates and it is now available
in thousands of firms around the us. It is sort of spreading like
those flies.
Now here are some examples of this principle in the health care
domain. You know when you go to fill your car up if you have a diesel
car, the nozzle is a different size to prevent you from putting the
wrong fuel into your car. It used to be that there was a big problem
in operations that people would get the wrong anesthesia. There is a
machine with a lot of hoses and if you connect the wrong hose to the
wrong slot, the patient dies. They solved that problem by making the
nozzles incompatible, so it is just not possible to make that mistake.
Another big problem in health care is compliance. There are many
diseases where we know the medicine, we know the method to
treat someone, but patients just don’t do what they are supposed
to do. Diabetes is the classic example. For all kinds of things getting
people to take their medicine is a problem. Think about the choice
architecture of designing a pill. Suppose you want to manipulate the
frequency in which people take the pill. The best kind of pill is the
one you take every morning. The best would be a shot you get once
and you are done. Now there is no compliance. Otherwise the best is
once per day. Twice a day is bad, three times a day is terrible, but once
every other day is completely hopeless. Is there any human that could
master taking a pill every other day? Or every third day? That would
be completely terrible. Once a week is not so bad. Some calcium supplements
are based on once a week. Most people take it every Sunday
morning; that is not too bad. Birth control pills are an interesting
case, because you have to take them every morning and then you stop
for a week. So the way they are devised is that there are placebos for 7
days, so you don’t lose the ritual of everyday.
17

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
One of the problems people have in hospitals is what is called the
‘central line infection’. When a central line is inserted, there are
certain procedures that should be followed. If they are followed then
everything is fine, but if they are not followed then there can be an
infection. These infections kill people and cost tons of money. It has
been shown that if they follow a simple checklist in the operating
room, you can reduce these infection rates to zero. Interestingly, one
of the items on the checklist is that nurses are given permission to
remind the doctors to wash their hands. Hand washing is key. Covering
up the body except for where the line is going in, is another key.
Arming the nurses to remind the doctors to follow the rules, is one of
the things on the checklist. There is no excuse for any hospital not to
adopt these procedures, but many don’t.
18
Here is something that I have been pushing a lot since the book came
out. It sounds quite boring but I think is actually quite important.
The idea is to change the way we do disclosure. I still have to learn the
way it works here, but in the us if I get a credit card, I get 30 pages of
fine print telling me all the rules of that credit card, which I presume
no one has ever read. Now what we are suggesting is to supplement
that with an electronic disclosure. The way it would work is that once
a year you would get an email with a file with two types of information.
One is your usage data: it will tell how you have used that credit
card for the last year. The other would be essentially a spreadsheet of
all the ways that credit card can charge you for things. You could use
this for credit cards, for mortgages, for cell phones – it is a perfectly
general idea. Now it is not that we think any human would open
those files. But we think that in one click they are able to upload the
file to third-party websites, and that would help them shop and turn
humans into econs as shoppers. When we wrote this book, these
websites would emerge, they have already emerged.
Here is another example. There is a website in the us that is called
Billshrink.com. It helps people to find a good mobile calling plan.
You could use the same system for credit cards. One of the principles
that I stress is that we as consumers should have the right to our own
usage data. The suppliers have it, they know how many calls we have
made, how many text messages we have sent, how many emails.

public policy nudges: the government as choice architect
Why shouldn’t they share that data with us so we can become intelligent
shoppers? Now one of the advantages of this kind of approach
is that the alternative is regulation, and regulation is a never-ending
game. So for example, I just read an article that in Australia a couple
of years ago they regulated how much a credit card can charge
merchants for using this card. They cut those fees in half. What has
been happening over the last few years is that credit card companies
are introducing more and more ingenious ways of charging you for
things. In America we call this the whack’em game, where you knock
something down and something else pops up. The kind of disclosure
rules I am talking about, would end that game because all the ways
they charge you would be transparent.
Let me end with a comment about the financial crisis. Alan Greenspan
gave a famous ‘mea culpa’ speech, where he said he was
shocked. Like the character in Casablanca, he was shocked that the
people in the financial markets were not paying enough attention to
counterparty risks. And he was also shocked that the smartest financial
institutions in the world were viewing mortgage securities as a
steal. And in his world view they were econs, super econs and would
not make this kind of mistake. Here is my take on the financial crisis.
I think two of the mistakes I have been talking about today are important
to understanding what happened. One is bounded rationality.
So the crisis started with people in places like Las Vegas, Phoenix and
Miami taking out mortgages that were complicated, and which they
could only really pay back if real estate prices kept going up. It is not
surprising to anybody really that some people will not understand a
complicated mortgage. So the bounded rationality of the borrowers
is not surprising. What is surprising is that this bounded rationality
worked all the way up, to the ceo’s of major financial institutions.
What they did not understand is what their traders were doing. So
you know, you have companies like Bear Sterns and aig and Lehman
Brothers, that were essentially brought down or greatly shrunk by
the behavior of a very small part of the organization that was engaged
in trading practices that the ceo’s could not understand. So we have
bounded rationality all the way from the bottom to the top. The second
key thing that I would point to is self control problems. Again, it
started the crisis with people. Most of the mortgages were refinances.
19

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
20
People would use the low interest rates to get out a new mortgage on
the increased value of their home, in order to build a big addition or
put in a big television set. There was a lot with keeping up with the
Joneses. My neighbor put an addition to his house and put in a big tv,
so I need to put an addition on my house and put in a bigger tv. Now
again the same problem occurred with ceo’s. There was earnings
envy. On the golf course you had one ceo bragging about how much
money he was making selling credit default swaps, and others were
saying: you are not doing that? You know I’m making hundreds of
millions, why are you not doing that? So we are keeping up with the
Joneses from the bottom to the top, so what can we do about this? I
don’t think the answer is heavy-handed government regulation. And
the reason is that the regulators would not be capable of regulating.
Bob Ruben, a former treasury secretary who was serving as the vice
chairman of Citigroup has admitted never having heard of the term
liquidity put, until he discovered that Citicorp had lost 50 billion
dollars selling liquidity puts. Now they don’t come any smarter than
Bob Ruben. I gave a talk in Washington last February to the treasury
department and I asked: who here is ready to take over running
Citibank? No one raised their hand. I gave the same talk in London a
couple weeks later and asked the same question about the Royal Bank
of Scotland and got the same answer. So we don’t want bureaucrats
trying to run banks that were too complicated for the ceo’s to run. I
think the answer has to be in better disclosure, again electronic. Here
is the needle we have to try to thread. We need to get the organizations
to disclose enough so that the regulators can monitor what
they are doing and the market can also monitor what they are doing.
If I am an investor in aig, I want to know what their exposure is to
credit default obligations. so that I don’t invest in that company. But
we can’t ask them to disclose so much that they can no longer make
a living. That is the goal. I know the devil is in the detail, as it always
is, but I think that’s the goal we should be shooting for. One principle
I’ve been urging is: too big to fail means too big to hide. So the bigger
you are, the more you have to tell us. With some little bank in some
country town, I don’t care what they are doing. If it is Citibank and we
have to bail them out if they go under, then they have to tell us at least
what their leverage is and what exposure they have to systematic risk.

public policy nudges: the government as choice architect
Let me conclude. We are all humans, we need all the help we can get.
It’s possible to improve choices without restricting options. Don’t
use bans and mandates, just nudge and you can even do it in Dutch.
Thank you very much.
21

22
de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
kan ‘nudging’ een klimaatramp
helpen voorkomen?
E E N R E A C T I E O P R I C H A R D T H A L E R
Maarten Hajer
Stelt u zich voor, de minister van verkeer en waterstaat kondigt aan
dat scooterrijders binnenkort uitgebreide veiligheidskleding moeten
dragen. Hij baseert zich daarbij op ‘nieuw wetenschappelijk bewijs’
waaruit blijkt dat ernstige verwondingen dikwijls het gevolg zijn van
een gebrek aan beschermende kleding en dus niet hadden hoeven
gebeuren. Zo kan lichamelijk letsel worden voorkomen en tegelijk
op de ziektekosten worden bespaard. Beschermende kleding voor ellebogen,
knieën, borst en rug zal daarom verplicht worden gesteld.
De kans is groot dat zo’n voorstel tot heftige verontwaardiging zal
leiden, vooral in Nederland. Paternalisme, overheidsbemoeienis in
het kwadraat. Een staaltje van etatisme dat niet meer van deze tijd is.
Wekelijks worden we eraan herinnerd dat burgers tegenwoordig nog
maar weinig overheidsingrijpen dulden. Dure, landelijke vaccinatieprogramma’s,
bedoeld om mensen tegen gezondheidsrisico’s te beschermen,
worden met wantrouwen bekeken en roepen veel discussie
op. Rekeningrijden, dat een oplossing biedt voor het fileprobleem,
wordt weggezet als een inbreuk op de privacy.
23
De overheid worstelt met structurele problemen en zoekt naar
nieuwe wegen om haar gezag te doen gelden. Hoe moet de overheid
deze problemen aanpakken?
Een ander voorbeeld. Stelt u zich een snowboarder voor. Ze draagt
de vrijetijdskleding die bij een echte snowboarder past en die haar
tegelijkertijd onderscheidt van de gemiddelde skiër, die met zijn
stokken en lange latten voor comfort gaat en risico’s liever mijdt. De
snowboarder is cool en wil dat weten. Maar toch draagt zij een helm.
Mochten ze elkaar in een restaurant op de skihelling tegenkomen, dan
ziet de skiër dat de snowboarder onder haar relaxte outfit zelfs nog
veel meer bescherming draagt. Niet omdat wetenschappelijk bewijs
dat gebiedt, maar gewoon omdat het cool is om te dragen.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
Inzicht in dit soort gedragsmatige logica is van belang wanneer we
het hebben over beleidsvorming met betrekking tot maatschappelijke
risico’s. Dit zijn interessante en intrigerende voorbeelden, omdat zij
in al hun eenvoud laten zien hoe de overheid te werk zou kunnen
gaan bij de aanpak van diverse belangrijke problemen waarvoor ze
zich gesteld ziet.
24
Een van die problemen is de structurele klimaatverandering. We
weten dat de twee-gradendoelstelling een manier is om klimaatverandering
te beheersen. We weten wat we daarvoor moeten doen.
Stabilisering van de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd in 2020,
reductie van de co 2 -uitstoot met 50 procent wereldwijd in 2050. Een
rechtvaardige verdeling betekent voor de westerse landen dat zij hun
co 2 -uitstoot in 2050 met 80 procent moeten hebben verminderd.
Dat is een enorme uitdaging.
Uit het voorbeeld dat ik zojuist gaf, blijkt dat de ene helm de andere
niet is. Aanhangers van het boek Nudging van Richard Thaler zullen
duidelijk minder gecharmeerd zijn van de scooterhelm. Elke hiërarchische
vorm van overheidsbemoeienis is voor hen uit den boze.
Nudgers geloven in een zachtaardige, stimulerende overheid. Thaler
en Sunstein hebben hiervoor de term libertair paternalisme bedacht.
Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar het boek is enthousiast
ontvangen.
Beleidsmakers en intellectuelen zijn op zoek naar nieuwe perspectieven
op de overheid en sturing door de overheid. Veel mensen zien
inmiddels de nadelen in van New Public Management. Bovendien
kunnen we niet langer volhouden dat we innovatief zijn in ons
denken wanneer we alleen maar wijzen op de tweedeling tussen
‘overheid’ en ‘sturing’. Het is duidelijk dat sturing nodig blijft, al is
het maar vanwege de onbalans die we vaak zien tussen de omvang
van het overheidsapparaat enerzijds en de omvang van maatschappelijke
problemen anderzijds. Dit geldt voor de grensoverschrijdende
criminaliteit, het toezicht op de financiële markten, de migratieproblematiek,
maar zeker ook voor klimaatverandering. In alle gevallen
geldt dat voor een effectieve aanpak van maatschappelijke problemen
samenwerking nodig is tussen diverse actoren die – en dat is heel

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
belangrijk – niet in een hiërarchische verhouding tot elkaar staan.
Sturing door samenwerking is dan ook een randvoorwaarde voor de
aanpak van de vele problemen waarvoor wij ons in deze gefragmenteerde
samenleving gesteld zien. 1 Toch lijkt het erop dat we een stap
extra moeten zetten om inzicht te verkrijgen in de rol die de overheid
dient te spelen bij het faciliteren van deze sturingsnetwerken.
In dat kader is het werk van Thaler een voorbeeld van een bredere,
academische stroming die bereid is de verantwoordelijkheid te nemen
voor de ontwikkeling van een nieuwe theorie over het openbaar
bestuur. De jonge traditie van de gedragseconomie biedt wat dit
betreft dezelfde voordelen als die andere nieuwe wetenschappelijke
discipline, de neuropsychologie: zij biedt veel inkijkjes in de dingen
die mensen motiveren en laat zien waarom etatistische strategieën
om tot gedragsverandering te komen vaak niet werken. Gedragseconomie
werkt ronduit verslavend. Een paar voorbeelden die met
klimaatverandering te maken hebben:
25
- Loop een willekeurig overheidsgebouw binnen en probeer de trap
te vinden. Dat is niet gemakkelijk. Iedereen neemt de lift.
- Bij het ministerie van vrom maken ambtenaren die gezond en
arbeidgeschikt zijn, de deur open met een elektronisch apparaatje
dat voor gehandicapten is ontwikkeld. Het is gemakkelijk, dus
waarom niet?
- Bij het verlaten van je huis moet je alle lichten een voor een uitdoen.
- Energiekosten worden slechts een keer per jaar door het energiebedrijf
berekend; er is geen stimulans om mensen bewuster te maken
van de kosten van hun gewoontegedrag;
- Het mooiste voorbeeld tot op heden is afkomstig van Henriëtte
Prast, een van de leden van de wrr. Toen uit ons onderzoek bleek
dat de vleesconsumptie verantwoordelijk is voor 12 procent van de
broeikasgassen, 80 procent van het grondgebruik en 30 procent
van het verlies aan biodiversiteit, wees zij op een mogelijkheid die
veel mensen was ontgaan. In plaats van dat je op de uitnodiging
voor een diner kunt aankruisen of je vegetarisch bent, stelt zij voor
om standaard een andere optie aan te bieden: ‘Ja, ik heb een dieetwens:
ik eet vlees.’

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
Dit zijn leuke voorbeelden, maar zijn het niet mini-oplossingen die
volledig in het niet vallen bij zo’n reusachtig probleem als klimaatverandering?
Kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
Hebben ze wel zin, al deze kleine voorbeelden en mini-initiatiefjes?
Ik wil u twee zaken in overweging geven.
26
Ten eerste, als we de uitstoot met 80 procent willen verminderen,
moeten we alles aanpakken wat we kunnen. Voor de milieupolitiek
zijn de wittebroodsweken voorbij. Wanneer alle Nederlanders zouden
besluiten om op dezelfde dag geen vlees te eten, zouden we 0,6
tot 0,7 megaton minder co 2 uitstoten; een volledig vegetarische dag
(dus ook zonder zuivelproducten) heeft omgerekend naar co 2 een
effect van 1,1 megaton. 2 Dat is 0,5 procent van de totale uitstoot van
broeikasgassen in Nederland. Een vleesloze week zou dus leiden tot
een emissiereductie van 3,5 procent, een opmerkelijk groot effect. 3
In de tweede plaats wordt met nudging een sociale kracht gemobiliseerd
die een grotere bijdrage levert dan alleen het directe procentuele
effect. Ik denk dat klimaatverandering uitsluitend beperkt kan
worden wanneer het de overheid lukt om er een culturele beweging
van te maken die een grote groep mensen in de samenleving aantrekt.
Milieubescherming is van oudsher gepaard gegaan met een bredere
sociale beweging. In de beroemde werken van Donald Worster en
Samuel P. Hays wordt erop gewezen dat die beweging destijds weliswaar
tot belangrijke veranderingen heeft geleid, maar dat degenen
die daaraan een bijdrage leverden, dat om zeer diverse redenen
hebben gedaan. Zo was de natuurbescherming en de aanwijzing van
gebieden als National Park in de Verenigde Staten het resultaat van
een samenwerkingsverband tussen bosbouwers, beleidsmakers in
Washington, een nieuwe generatie stedelingen die de natuur opnieuw
had ontdekt, en een politiek bestuur dat klaar stond om al deze
energie te bundelen. Het grote milieubewustzijn uit de jaren zestig
en zeventig werd gevoed door bezorgdheid onder biologen als Rachel
Carson, door lokale bewegingen die zich geconfronteerd zagen met
gevallen van bodemverontreiniging, en door een nieuwe generatie
intellectuelen die ‘post-materiële’ waarden ontdekten en daaraan
prioriteit gaven, mensen die zelf waren opgegroeid in de luxe van een

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
gezin waarvan de ouders hun leven lang hadden gewerkt voor meer
materiële welvaart.
Ik denk dat klimaatverandering alleen kan worden tegengegaan met
een strategie waarbij wordt gezocht naar gelijkgestemde geesten die
net als vroeger een onwaarschijnlijk geachte coalitie kunnen smeden,
waardoor vervolgens echte sociale veranderingen teweeg worden
gebracht. Met andere woorden: voor een effectieve klimaatstrategie
is meer nodig dan alleen een beleid met vastomlijnde doelen; zo’n
strategie moet ook de sociale en culturele krachten mobiliseren die
nodig zijn om dat beleid te realiseren.
Nudging kan dan zeker helpen. Maar dan moeten we het perspectief
wel enigszins bijstellen, want nudging gaat naar mijn zin een beetje te
veel om individueel gedrag. Voor een betekenisvol perspectief verdienen
twee dimensies meer aandacht.
27
Allereerst moeten we meer nadenken over het belang van kaderstelling.
Hoewel het bijna altijd het individu is dat handelt, weten we
dat hij zijn keuzes aanpast in het kader van een collectief handelen.
Ten tweede wordt bij effectief nudgen uitgegaan van een bepaalde
rol voor de overheid. Het is nu juist deze planningstheorie die ik niet
overtuigend vind in het boek van Thaler en Sunstein. Laat ik deze
twee dimensies nader toelichten, om te beginnen het belang van het
bieden van een kader.
De geschiedenis van de milieupolitiek leert ons dat grote successen
op het gebied van milieu verklaard kunnen worden uit het ontstaan
van een bredere culturele alliantie. Het is interessant om te zien
dat deze krachten in het verleden gemobiliseerd werden door een
gemeenschappelijke kijk op de problematiek. ‘Natuurbescherming’
was iets waar veel Amerikanen rond 1900 een positief gevoel over
hadden; daarmee was de basis gelegd voor een brede milieubeweging,
bestaande uit zeer diverse groeperingen. ‘Industriële vervuiling’
stond haaks op de ambities van de nieuwe post-materiële generatie in
de jaren zestig. De vraag is nu of ‘klimaatverandering’ aan het begin
van de 21e eeuw maximaal potentieel heeft om sociale krachten te
mobiliseren. Kreten als ‘80 procent’ reductie, ‘cap-and-trade’, ‘ramp-

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
scenario’, ‘gecoördineerde’ beleidsinspanningen kunnen voor landen
misschien een stimulans zijn om tot overeenstemming te komen,
maar een brede culturele beweging zal er niet uit voortvloeien.
28
Ik denk zelf dat in deze fase van onze geschiedenis innovatie het
meest attractieve kader biedt. Om met Shellenberger en Nordhaus
te spreken, Martin Luther King zei niet: “Ik heb een nachtmerrie”;
hij zei: “Ik heb een droom” en vandaaruit ontstond een beweging. 3
Een paar decennia geleden tankten we nog gelode benzine waarmee
we onze eigen kinderen vergiftigden, gooiden we flessen in de
vuilnisbak, zodat de vuilnisman zich bezeerde en we grondstoffen
verspilden. Onze auto’s slurpten benzine zoals kinderen limonade
dronken. Allemaal zeer triest, op het zielige af. We hebben misschien
de neiging om het verleden door een roze bril te zien, maar
dat geldt niet voor de benzine met lood, de glasscherven van flessen
en dorstige auto’s. In die zin toont dit het failliet aan van onze structurele
afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, vervuilende olie en
vieze kolen.
Innovatie is op zichzelf geen stimulans. Het is meer een technocratische
wens. Maar wanneer je deze wens koppelt aan de onderzoeksresultaten
over klimaatverandering en ‘piekolie’, krijgt hij vorm.
Dan krijg je een duidelijker kader, namelijk over de overgang van het
‘tijdperk van vervuilende fossiele brandstoffen’ naar een ‘tijdperk van
autonomie op basis van onuitputtelijke duurzame hulpbronnen’. De
sleutelwoorden in dit alternatieve discours zijn innovatie, slimme
oplossingen, mondiale rechtvaardigheid, rekening en verantwoording,
autonomie.
Slim: Jongeren willen iPods, geen onhandige cassettespelers met
grote batterijen (die sowieso snel op zijn). Het is deze generatie die
we binnenboord moeten krijgen. Huiseigenaren willen een lage elektriciteitsrekening
en goedkope mobiliteit.
Mondiale rechtvaardigheid: met duurzame middelen, zoals zonnecellen,
mobiele netwerken e.d., kunnen ontwikkelingslanden snel in
hun eigen behoefte voorzien. De hulp vanuit het Westen zou misschien
meer moeten gaan over het gemeenschappelijk gebruik van

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
octrooien en niet zozeer over geld.
Autonomie: mensen in het Westen zien zichzelf graag als individuen
die autonome keuzes maken. Duurzame energiebronnen creëren
autonomie voor ontwikkelingslanden. Duurzame energie maakt
minder afhankelijk van geografisch instabiele regio’s.
Onuitputtelijke bronnen: sommige energiebronnen zijn onuitputtelijk,
we hebben alleen nog geen manier gevonden om die bronnen te
exploiteren. Wat een droom, wat een mentaliteitsomslag. Maak daar
gebruik van en zorg ervoor dat innovatie zich richt op de exploitatie
van deze onuitputtelijke, duurzame energiebronnen. Een prachtig
doel voor onze ‘kenniseconomie’, onze universiteiten en het bedrijfsleven.
Ik verzin dit maar ten dele. Die sociale kracht zie ik namelijk al. Stel
doelen, creëer autonomie en je boort het potentieel aan van innovatieve
wijken, steden en bedrijven die allemaal co 2 -neutraal willen
zijn.
29
Een nieuwe theorie van het openbaar bestuur
Dat brengt mij op de rol van de overheid. Ik denk dat de overheden
van de diverse landen de belangrijkste spelers gaan worden bij het
richting geven aan de diverse krachten. Binnen dat kader zal de overheid
echter doelstellingen voor de lange termijn moeten ontwikkelen
en duidelijk moeten maken dat hierover geen discussie meer mogelijk
is. Het is de taak van de overheid om duidelijke grenzen en doelen te
stellen. De overheid dient zowel in de ruimte als in de tijd een gelijk
speelveld te creëren waarmee zekerheden en kansen worden geboden
die nodig zijn om creatieve concurrentie tot stand te brengen. 5 Hiervoor
zijn juridische en institutionele maatregelen nodig.
Wat mij betreft, ligt de ware kracht van nudging niet in de leuke
voorbeelden, maar in de centrale idee van het aanbieden van de juiste
standaardkeuzes. Zoals de Amerikaanse politicoloog Schattschneider
begin jaren zestig al constateerde, dienen alle organisatievormen een
bepaald belang. Later in de jaren zestig ontwikkelden Bachrach en
Baratz de idee dat veel macht gelegen is in ‘non-decisions’, zoals dat

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
onze samenleving standaard is gebaseerd op het gebruik van fossiele
brandstoffen. Deze ideeën zijn relevant voor de discussie over het
klimaat. In het dagelijkse leven nemen we de ene ‘non-beslissing’ na
de ander, waarmee wij onze, voor het klimaat zo schadelijke levenswijze
in stand houden.
30
De overheid kan in dit gewoontegedrag veranderingen aanbrengen.
Zij moet regels stellen die het aantrekkelijk maken om energie te
besparen en over te stappen op duurzame alternatieven. Om een
duidelijk signaal af te geven, zou voor een nieuwe ‘prioritering’
gekozen kunnen worden. Die zou dan gebaseerd kunnen zijn op de
trias energetica: energiebesparing heeft daarin de hoogste prioriteit,
gevolgd door het gebruik van duurzame energie en pas daarna
‘schone’ fossiele brandstoffen. Dit moet dan gecombineerd worden
met de uitdrukkelijke toezegging dat men zich conformeert aan de
co 2 -reductiedoelstellingen.
Op dat punt biedt nudging geen soelaas. Wat we nodig hebben om de
benodigde zekerheid in de tijd te scheppen, is een ouderwets instrument.
Wat we nodig hebben, is een klimaatwet. Dat is de strategie die
bijvoorbeeld in Engeland is gebruikt. De belangrijkste reden waarom
een klimaatwet cruciaal is, is dat het structureel een enorme inspanning
kost om op niet-fossiele technologieën over te stappen. Investeerders
zullen alleen bereid zijn om in te stappen wanneer daarvoor
een stabiel, gelijk speelveld wordt gecreëerd. Dit soort investeringen
moet over een langere periode worden afgeschreven dan de vier
jaar dat een regering aan de macht is. Daar komt bij dat je met een
klimaatwet kunt laten zien dat alle partijen hetzelfde doel nastreven,
namelijk afscheid nemen van het fossiele tijdperk. De maatschappij
heeft dan wel wat duwtjes van de overheid nodig:
1. Maak van burgers producenten; geef hun prioriteit op het net
wanneer zijzelf duurzame energie produceren. Hetzelfde geldt
natuurlijk voor het bedrijfsleven. Het gaat dan om zogenoemde
‘feed in’-tarieven.
2. Decentraliseer het realisatieproces: stel landelijke doelen en bied
dan prikkels om de concurrentie te stimuleren; geef ruimte aan
creativiteit bij het realiseren van deze doelstellingen.

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
3. Zorg ervoor dat je als overheid niet teleurstelt, mensen niet ontmoedigt.
Er is niets zo destructief als onzekerheid over toekomstige
prijzen of regelgeving. Niets zo erg als het stopzetten van een
succesvolle subsidieregeling voor duurzame energie omdat te veel
mensen er een beroep op doen. 6
Hoewel we in Nederland geen feed in-systeem kennen, blijkt uit
nieuwe landelijke cijfers dat individuele boeren en coöperaties inmiddels
45 procent van het huidige, in Nederland opgestelde vermogen
aan windenergie voor hun rekening nemen. 7 Zij hebben die kans
wel gezien. Het moet dus mogelijk zijn om klimaatdoelstellingen ook
vanuit de maatschappij te realiseren.
We weten dat in ieder geval een oorzaak van het gewoontegebruik
van brandstoffen is gelegen in het feit dat in de brandstofprijzen niet
alle kosten zijn opgenomen. We zijn er nog steeds niet in geslaagd
om de milieukosten te internaliseren. De overheid kan de ontwikkeling
van een autonome samenleving ondersteunen door dit gedrag,
dat zijn wortels heeft in het industriële tijdperk, te corrigeren. Maak
fossiele brandstoffen maar duur: de beste prikkel is wanneer je aan de
uitstoot van co 2 een hoog prijskaartje hangt.
31
Bij nudging wordt terecht gewezen op het belang van feedback. In de
theorie van Archon Fung wordt dit ‘accountable autonomy’ genoemd.
Stel doelen, bewaak de voortgang, laat zien waar de verschillen
in prestaties liggen. Een belangrijke taak van de overheid is dan
beleidsevaluatie: verklaren waarom sommigen vooroplopen en waarom
anderen achterlopen. Zorg dat verbeteringen beloond worden.
Daarnaast heeft de overheid nog een andere belangrijke taak, waar de
nudgers niet op ingaan: het bestraffen van misbruik van regelgeving
die bedoeld is om klimaatverandering tegen te gaan. Natuurlijk zijn
er altijd mazen in de wet, maar die moeten dan snel worden gedicht.
Toekomst
In Kopenhagen zijn politieke leiders bijeengeweest voor een gezamenlijke
aanpak. Maar na Kopenhagen is de klimaatpolitiek écht
aan zet. De overheid zal haar beloftes dan gestand moeten doen. Er
zal een cruciale keuze moeten worden gemaakt: gaan we de mensen

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
dwingen of proberen we wat aan het gewoontegedrag te doen? Zetten
we ze onder druk of geven we ze een handvat? Dat burgers, bedrijven,
steden en buurten zich moeten gaan aanpassen, staat buiten
kijf. Het perspectief om via innovatie tot een autonome, duurzame
samenleving te komen, kan dan misschien juist de attractieve prikkel
zijn om mensen in beweging te krijgen.
Ondanks alle inventiviteit is de klimaatcrisis natuurlijk een te groot
probleem om als overheid in je eentje op te lossen. Zoals Thomas
Friedmann al betoogde: een goed bestuur biedt kansen aan creativiteit.
8 Dat aspect is misschien wel het meest hoopvolle: de ontegenzeggelijke
kracht van innovatie, van creatieve concurrentie, die
aangewakkerd wordt door nieuwe incentive-structuren.
32
Waar het uiteindelijk allemaal op neerkomt, is het kiezen tussen
twee helmen. Zelf kies ik voor de snowboarder. Dat wil zeggen, ik
zou in ieder geval proberen om burgers, bedrijven, steden, buurten,
wijken en provincies zover te krijgen dat zij zich net zo opstellen
als de snowboarder. Jezelf beschermen tegen risico’s waarvan je je
echt wel bewust bent. En trots zijn op het feit dat je dit innovatief en
autonoom hebt aangepakt en daarvoor verantwoording kunt afleggen.
Wanneer de overheid ervoor zorgt dat initiatief en innovatie
beloond worden, moet het mogelijk zijn om fossiele brandstoffen uit
te bannen.

kan ‘nudging’ een klimaatramp helpen voorkomen?
noten
1 Dit is het onderwerp van mijn nieuwe boek Authoritative Governance – Policy Making in
an Age of Mediatization, Oxford: Oxford University Press 2009.
2 Ervan uitgaande dat we deze vleesloze dag niet compenseren door op andere dagen meer
vlees te eten.
3 Bovendien moeten we niet vergeten dat zo’n keuze ook positieve gevolgen heeft op het
gebied van biodiversiteit, luchtverontreiniging en dierenwelzijn.
4 Ted Nordhaus & Michael Shellenberger (2008) Break Through – Why We Can’t Leave
Saving the Planet to Environmentalists, New York: Houghton Mifflin Books.
5 Dit standpunt wordt eveneens aangehangen door Anthony Giddens in diens Politics of
Climate Change. Hij noemt dat de roep om een faciliterende overheid. Anthony Giddens
(2009) Politics of Climate Change, Cambridge: Polity Press.
6 Andere vereisten zijn creatief denken en moed. We weten dat het innovatiepotentieel vaak
onderschat wordt. We weten van het Duitse feed-in tarief dat het de nieuwe producenten
waren die als eerste inspeelden op de prioriteitsverandering op het Duitse elektriciteitsnet
een aantal jaar geleden. De stroomproducenten waren de trendvolgers, niet de trendsetters.
7 Op basis van een analyse van 74 procent van het huidige, op het land opgestelde vermogen
aan windenergie (2019 mw), pbl-cijfers.
8 Thomas Friedmann, Advice from Grandma, New York Times, 21 november 2009.
33

34
de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t

liberaal paternalisme en de waarde van vrijheid
liberaal paternalisme en de waarde
van vrijheid
Martin van Hees
In de jaren negentig dachten we met enig pessimisme na over de calculerende
burger, vandaag met enig optimisme over de calculerende
overheid. Dat is een overheid die via een slimme keuzearchitectuur
de burgers weet te verleiden tot rationeel gedrag. De sturing van de
overheid is gericht op het veiligstellen van de belangen van de burgers
zelf (paternalisme) maar leidt daarbij niet tot een beperking van hun
keuzevrijheid (liberalisme). Is dat inderdaad mogelijk? Hebben Thaler
en Sunstein (2008) gelijk en kunnen liberalisme en paternalisme
samengaan?
35
Een bekend liberaal bezwaar tegen paternalisme is dat het ten onrechte
zou veronderstellen dat er een standaard is op basis waarvan
we eenduidig kunnen vaststellen wat de ‘juiste’ of de ‘rationele’
keuze is. Er bestaan echter verschillende opvattingen over wat ‘echt’
in het belang van individuen is, en een keuze voor één standaard
zou daarom het liberale ideaal van een neutrale overheid schenden.
Een ander bekend kritiekpunt verwijst naar de mogelijkheid van een
hellend vlak. Zelfs als paternalisme in sommige gevallen inderdaad
verdedigbaar is, dan, zo is de gedachte, zal dit onherroepelijk ontaarden
in een ongewenste uitdijing van de toepassingsgebieden.
Ten behoeve van het betoog zal ik in mijn reactie deze bezwaren negeren.
Sterker, ik veronderstel eenvoudigweg dat er consensus bestaat
over de te hanteren standaard, dat wil zeggen dat er overeenstemming
is over wat wel en wat niet in het belang van burgers is. Ook
zal ik veronderstellen dat er voldoende beheersingsmechanismen
zijn waarmee het toepassingsbereik van het liberaal paternalisme
naar wens kan worden beperkt. Echter, zo zal ik betogen, zelfs als we
uitgaan van deze optimistische veronderstellingen kunnen liberale
vraagtekens bij het idee van de overheid als keuzearchitect worden
geplaatst.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
36
De specifieke waarde van vrijheid
Die vraagtekens komen voort uit de eenzijdige opvatting over de
waarde van (keuze)vrijheid die aan het liberaal paternalisme ten
grondslag ligt. Het liberaal paternalisme richt zich uitsluitend op wat
wel de specifieke waarde van vrijheid is genoemd. Die waarde bestaat
uit de waarde van de specifieke opties waaruit kan worden gekozen. 1
Meer in het bijzonder, zij bestaat uit de waarde van de keuzeoptie die
maximale waarde heeft: de specifieke waarde van mijn keuzevrijheid
in een restaurant valt samen met de waarde van mijn favoriete
gerecht, de specifieke waarde van mijn vrijheid om een ziektekostenverzekering
te kiezen is de waarde van de verzekering die het meest
in mijn belang is, et cetera. Uiteraard wordt deze waarde van vrijheid
pas gerealiseerd als mensen inderdaad de ‘optimale’ keuze maken, dat
wil zeggen kiezen voor de optie die de meeste waarde heeft. Juist het
gegeven dat we dat vaak niet doen, en dat irrationaliteit ons keuzegedrag
dus in belangrijke mate kenmerkt, ligt aan het liberaal paternalisme
ten grondslag. De gedragseconomie en de sociale psychologie
hebben immers overtuigend laten zien dat mensen niet altijd de
keuzes maken die de specifieke waarde van vrijheid realiseren. De
contextuele bepaaldheid van beslissingen, automatismen (het beslissen
op ‘de automatische piloot’) en verkeerde risico-inschattingen
zijn inmiddels bekende oorzaken van individuele irrationaliteit en
dus van bedreigingen van de specifieke waarde van vrijheid. Het
liberaal paternalisme is gericht op het reduceren van die irrationaliteit.
Door de juiste duwtjes in de rug (‘nudges’) worden we verleid tot
het maken van de optimale keuze, dat wil zeggen tot de keuze die de
specifieke waarde van vrijheid daadwerkelijk realiseert.
De niet-specifieke waarde van vrijheid
Als keuzevrijheid alleen van belang is vanwege haar specifieke
waarde lijkt er dus niet zo veel mis te zijn met het liberaal paternalisme.
Vrijheid heeft echter ook een belangrijke niet-specifieke waarde.
Het betreft dan de waarde die vrijheid heeft voor zover die niet
bepaald wordt door de waarde van de specifieke opties waaruit we
kunnen kiezen. Wil het voorgestelde paternalisme inderdaad liberaal
genoemd kunnen worden, dan zou het ook de niet-specifieke waarde
van vrijheid niet in gevaar moeten brengen.

liberaal paternalisme en de waarde van vrijheid
We kunnen drie vormen van niet-specifieke waarde onderscheiden. 2
Allereerst heeft vrijheid een belangrijke expressieve waarde. De
gedachte is dat we in de keuzes die we maken onszelf ‘uitdrukken’
– we geven via onze keuzes aan wat wij wel of niet belangrijk vinden.
Of, om het wat plechtiger te formuleren, onze keuzes vertegenwoordigen
een deel van onze identiteit. Het belang dat we hechten aan
verantwoordelijkheid speelt hier een belangrijke rol. Het hebben van
keuzevrijheid betekent immers ook dat we de mogelijkheid hebben
bepaalde keuzes niet te maken en door deze ‘negatieve keuzes’
worden we meer verantwoordelijk voor de keuze die we wel maken.
Dat verklaart bijvoorbeeld waarom het voor een werkzoekende
waardevoller is om te kunnen kiezen uit drie aanbiedingen dan uit
slechts een, zelfs als die ene optie de droombaan is die hij anders ook
gekozen zou hebben. Als de waarde van vrijheid alleen specifiek van
aard zou zijn is dat echter niet te verklaren: de specifieke waarde van
de keuzevrijheid is in beide situaties gelijk.
37
Het hebben van vrijheid kan ook een belangrijke symbolische waarde
hebben. Joseph Raz (1994) heeft er op gewezen dat het belang dat we
hechten aan vrijheid van meningsuiting niet correspondeert met de
mate waarin we gebruik maken van die vrijheid. Het aantal mensen
dat wel eens een opiniërend stuk schrijft voor een landelijk dagblad
is bijvoorbeeld zeer klein. Toch zullen velen zeer verontwaardigd zijn
als burgers die nooit een stuk voor de krant zullen schrijven dat recht
ook wordt ontnomen. Een dergelijke beperking van de vrijheid van
meningsuiting zou een uitdrukking of symbool zijn van een negatief
oordeel dat we onacceptabel vinden. Een concreet voorbeeld van
het belang van de symbolische waarde van vrijheid treffen we aan in
discussies in de Verenigde Staten over invoering van het homohuwelijk.
De onmogelijkheid om met een partner van hetzelfde geslacht te
trouwen drukt impliciet een oordeel van de wetgever uit over de ongelijkwaardigheid
van homoseksuele en heteroseksuele relaties. Ook
hier geldt dat de niet-specifieke waarde van vrijheid niet samen hoeft
te vallen met haar specifieke waarde: je hoeft geen homoseksueel met
trouwplannen te zijn om waarde te hechten aan de mogelijkheid om
te trouwen met een partner van hetzelfde geslacht.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
38
De derde vorm van niet-specifieke waarde van vrijheid is haar
vormende waarde. Wanneer we maar vaak genoeg bepaalde keuzes
moeten maken zullen we daar op termijn beter in worden, zo is de
gedachte. Het feit dat we niet altijd de specifieke waarde van vrijheid
realiseren (niet de beste keuze maken) is hier zelfs een belangrijk
uitgangspunt voor de verdediging van keuzevrijheid. We leren van
onze fouten en van de fouten van anderen en moeten daarom ook in
staat worden gesteld om die fouten te maken. De vormende waarde
van vrijheid is zowel op micro- als op macroniveau verdedigd. Op
microniveau gaat het om de verbetering van de beslisvaardigheden
van individuen: door vaker keuzes te maken leren we beter omgaan
met verschillende soorten informatie, afwegingen maken, etc. Op
macroniveau betreft het het innovatieve vermogen van een samenleving
‘als geheel’ – ook de maatschappij ontwikkelt zich via een proces
van trials and errors.
Liberaal paternalisme en de niet-specifieke waarde van vrijheid
Wat betekent het liberaal paternalisme voor de niet-specifieke waarde
van vrijheid? Of de expressieve waarde van vrijheid in gevaar komt
zal afhangen afhangen van het beleidsinstrument dat wordt ingezet
alsmede van de aard van de keuzes. Als via overheidsingrijpen de juiste
keuzes op de automatische piloot worden gemaakt kan de expressieve
waarde onder druk komen te staan – wat eerst een welbewuste
handeling was wordt nu een automatisme dat, juist omdat het een automatisme
is, een beperkte expressieve waarde heeft: de expressieve
waarde van donorschap in een ‘opt in’-systeem is bijvoorbeeld groter
dan in een ‘opt out’-systeem. Twee kanttekeningen kunnen hier echter
bij worden geplaatst. Allereerst zal die expressieve waarde vooral
onder druk komen te staan voor degenen die de juiste keuze toch al
hadden gemaakt. In de terminologie van Thaler en Sunstein: het is
de expressieve waarde van de vrijheid van de econs en niet die van de
humans die in gevaar komt; immers, het is niet aannemelijk dat het
irrationeel keuzegedrag dat het liberaal paternalisme wil voorkomen
veel expressieve waarde heeft. Verder zal de expressieve waarde weinig
relevant zijn wanneer het gaat om relatief triviale keuzes. Via de
aanschaf van een wasmiddel druk ik geen deel van mijn identiteit uit,
maar bij de keuze van een school voor mijn kinderen doe ik dat wel.

liberaal paternalisme en de waarde van vrijheid
Voor de symbolische waarde van vrijheid geldt deels hetzelfde als
voor de expressieve waarde: vooral voor individuen die wel rationele
keuzes maken – de econs – wordt zij negatief beïnvloedt. Immers, het
liberaal paternalisme drukt dan ten onrechte een negatief oordeel uit
over de competentie van deze burgers. Verder zal het belang van de
symbolische waarde van vrijheid vooral consequenties hebben voor
de vraag welke groepen burgers betrokken zijn bij de issues waar het
instrumentarium wordt ingezet. Als er sprake is van selectieve toepassing
is het gevaar van stigmatisering van bepaalde groepen burgers
uiteraard groter.
Veel van de voorbeelden die worden gebruikt ter verdediging van
het liberaal paternalisme hebben een statisch karakter, ze veronachtzamen
de vormende waarde van vrijheid. Zoals gezegd berust
de vormende waarde van vrijheid in het leereffect dat keuzevrijheid
heeft. Deze waarde lijkt snel onder druk te staan door het liberaal
paternalisme. Immers, als we door een slimme keuzearchitectuur
geen ‘fouten’ meer maken dan is er ook niet meer de mogelijkheid
om te leren van onze fouten. Neem als voorbeeld de elektronische
belastingaangifte. Voor velen van ons is het een zegen dat de jaarlijkse
last van het invullen van complexe aangifteformulieren, al dan niet
met behulp van even ondoorgrondelijke belastinggidsen, voorbij is.
Maar hoe frustrerend die exercitie ook ieder jaar weer was, we kunnen
redelijkerwijs veronderstellen dat die vaardigheid over de jaren
toenam en daardoor tot meer inzicht in (en misschien zelfs begrip
van) de structuur van ons belastingregime leidde. Keuzevrijheid zal
vooral een vormende werking hebben als de keuzesituatie een zekere
mate van complexiteit heeft, en als het keuzeprobleem zich regelmatig
voordoet. Liberaal paternalisme hoeft dus niet haaks te staan
op die vormende waarde als het vooral wordt toegepast in relatief
eenvoudige keuzesituaties (bijvoorbeeld omdat het zoals bij orgaandonatie
gaat om een beperkt aantal opties die duidelijk gedefinieerd
zijn) of in keuzeproblemen die zich slechts incidenteel voordoen (vgl.
het afsluiten van een hypotheek, pensioenvoorzieningen).
39
Conclusie
Immanuel Kant meende dat staatspaternalisme de ergste vorm van
despotisme is. Ik geloof dat Kant, zoals wel vaker, iets te stellig was.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
40
Het liberaal paternalisme laat zien dat niet alle vormen van paternalisme
haaks staan op het belang dat we hechten aan vrijheid. Echter,
als we het liberale aspect van het liberaal paternalisme serieus nemen,
moeten we niet alleen kijken naar de specifieke waarde van vrijheid
maar ook naar haar niet-specifieke waarde – en dat betekent dat we
beperkingen moeten opleggen in de toepassing van het liberaal paternalisme.
Die beperkingen hebben betrekking hebben op het type
keuzesituaties. Wil de waarde die we hechten aan vrijheid daadwerkelijk
gerealiseerd kunnen worden, dan zal het gebruik van de nieuwe
keuzearchitectuur allereerst beperkt moeten blijven tot keuzeproblemen
die voor de betrokkenen zelf geen al te grote urgentie hebben
(maar mogelijk wel voor anderen). Teneinde stigmatisering te
voorkomen, moet het geen beleidskwesties betreffen waar alleen
bepaalde groepen burgers bij betrokken zijn. En, tenslotte, het moet
gaan om keuzesituaties die zich slechts incidenteel voordoen of niet
al te complex zijn.

liberaal paternalisme en de waarde van vrijheid
literatuur
Carter, I. (1999) A Measure of Freedom, Oxford: Oxford University Press.
Hees, M. van (1999) ‘Liberalism, Efficiency, and Stability: Some Possibility
Results’, Journal of Economic Theory, 88, 294-309
Hees, M. van (2000) Legal Reductionism and Freedom, Dordrecht: Kluwer
Academic
Kramer, M.H. (2003) The Quality of Freedom. Oxford: Oxford University
Press
Raz, J. (1994) ‘Free Expression and Personal Identification’, in: J. Raz, Ethics in
the Public Domain. Essays in the Morality of Law and Politics, Oxford:
Clarendon, 146-169
Scanlon, T.M. (1998) What We Owe to Each Other, Cambridge: Belknap Press
Thaler, Richard H. en C. Sunstein (2008) Nudge: Improving Decisions About
Health, Wealth and Happiness, New Haven: Yale University Press
41

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
noten
1 Carter (1999) introduceerde het onderscheid tussen de specifieke en niet-specifieke waarde
van vrijheid. Zie ook Van Hees (2000) en Kramer (2003).
2 Vergelijk Scanlon (1998). In Van Hees (1999) laat ik zien dat, gegeven de bekende economische
rationaliteitaannames, een belangrijk niet-specifieke waarde van keuzevrijheid in
strategische besluitvormingssituaties gelegen is in de realisatie van Pareto-optimale evenwichtsuitkomsten.
Omdat het liberaal paternalisme de gebruikte rationaliteitaannames
echter juist afwijst zal ik deze vorm van niet-specifieke waarde hier niet verder bespreken.
42

mensen moeten voortdurend keuzes maken
mensen moeten voortdurend
keuzes maken
Ab Klink
Het is een feest van herkenning om bij het lezen van Nudge, het
invloedrijke, interessante en amusante boek van Richard Thaler en
Cass Sunstein, weer eens geconfronteerd te worden met keuzegedrag
van échte mensen, dus niet de rationalistische ‘econs’ die politiek en
ambtenarij vaak en meestal onbewust als uitgangspunt nemen bij het
ontwerpen van beleid. Thaler onderscheidt ‘humans’ – echte mensen
– en ‘econs’. Econs zijn dan de – in de goede zin van het woord –
berekenende, niet-bestaande mensen die goed geïnformeerd door
autoriteiten, altijd weloverwogen de keuzes maken die hun altijd het
meeste voordeel opleveren. Humans zijn anders, minder rationeel.
Pascal zei het al: “Het hart kent zijn redenen, die de rede niet kent.”
Freud leerde ons van de onbewuste drijfveren. En de apostel Paulus
heeft zelfs het onbewuste niet nodig om de notie van de weloverwogen
wens van een vraagteken te voorzien: “Het goede dat ik wil, doe
ik niet en het kwade dat ik niet wil doe ik, ellendig mens.” Dat is toch
andere koek dan de ‘econ’.
Mensen hebben een begrensde rationaliteit. De evolutie of de schepper
heeft er nu eenmaal voor gezorgd dat onze automatische piloot
in geval van routine de overhand heeft. Nietzsche wees daar overtuigend
op. En dat is maar goed ook. We hebben het reflectieve deel
immers nodig voor de interessantere dingen van het leven. Maar
juist door deze automatische piloot, en ook tal van andere factoren,
maken mensen vaak niet de keuze die het beste voor hen is of op de
lange duur het beste uitpakt. De voorkeuren van mensen blijken immers
beperkt veranderlijk te zijn. Gewoontegedrag is, zoals gezegd,
hardnekkig. Inertie en uitstelgedrag zijn bijna niemand vreemd.
Kuddegedrag is aanstekelijk en we worden allemaal beïnvloed door
bijvoorbeeld patronen en culturele conventies die tot het niveau van
vanzelfsprekendheden zijn opgeklommen.
Intuïtief voelen we dat misschien al wel aan. Het is goed dat er nu
steeds meer wetenschappelijke kennis komt over het keuzegedrag
van mensen, zodat we daarmee, paradoxaal genoeg, de keuzevrij-
43

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
44
heid kunnen versterken. Het zo neutraal mogelijk informeren van de
burger is lang niet altijd genoeg. Alleen al de vraag of er zoiets mogelijk
is als ‘neutraal informeren’ houdt wetenschappers en filosofen
bezig. Ook voor het beleid is dat relevant. Neem het voorbeeld van de
kilometerheffing. De economisch rationele keuze is nu vaak die van
de auto. De variabele kosten zijn laag, de vaste hoog. Dat stuurt ons
gedrag. Variabilisering brengt daarin verandering. Wat is neutraler?
Wat objectiever? En moeten het per se kostprijzen zijn die het
verschil maken? Of mag de overheid de variabilisering zelfs voorbijgaan
en accijnzen heffen die gedragsregulerend van aard zijn? Onze
huidige accijnzen beogen dat.
Overigens gebruikt de overheid bij de kilometerheffing weer wel de
motieven van de ‘econ’ in het beleid door voor een bepaalde default
te kiezen, om een woord van Thaler en Sunstein te gebruiken. Een
default die naar mijn beleven eerlijker uitpakt doordat de feitelijke
kosten van automobiliteit en openbaar vervoer eerlijker tegen elkaar
kunnen worden afgewogen. Dat zijn keuzemomenten die inderdaad
op het politieke toneel spelen. Hier doen zich vragen voor die niet op
te lossen zijn met een strikte regel van neutraliteit.
Thaler noemt mensen die de keuze van andere mensen beroepshalve
beïnvloeden ‘keuze-architecten’. Zij zijn overal. Bij overheden, waar
bijvoorbeeld beleidsmedewerkers of experts formulieren ontwerpen
of voorlichtingscampagnes ontwikkelen, of in het bedrijfsleven.
Denk maar aan architecten of productontwerpers die rekening houden
met voorspelbaar gedrag van mensen en dit soms op verrassend
doeltreffende en goedkope wijze beïnvloeden, ook in Nederland.
De ingebakken vlieg als ‘doelwit’ in de urinoirs op Schiphol wordt
door Thaler herhaaldelijk als treffend voorbeeld genoemd. Die vlieg
werkt duidelijk beter dan bijvoorbeeld een bordje met een neutrale
tekst over de gevolgen van ‘ongecontroleerd urineren’. Het wekt ook
minder ergernis op dan zo’n bordje zou doen. En het kost ook niet zo
veel, zeker als je het afzet tegen de besparing aan schoonmaakkosten.
Het voorbeeld past ook bij de zienswijze van de lutherse theoloog
Dietrich Bonhoeffer, die met de morele overbelasting van de mens
niet zoveel op had. Wie al te zeer marchandeert verliest niet alleen
krediet, hij overbelast mensen ook. Een zekere speelsheid in het leven
kan dat ondervangen. De vlieg is daarvan een expressie.
De keuzearchitectuur speelt ook sterk in de gezondheidszorg, met

daarbij een belangrijke rol voor de overheid. Neem het voorbeeld dat
Thaler en Sunstein noemen over de man met prostaatkanker. Via een
psa komt de bijna 70-jarige erachter dat hij prostaatkanker heeft. Hij
wil laten opereren. Onderzoek wijst uit dat hij daar fysiek niet toe in
staat is. Hij heeft een te verhelpen hartaandoening. Een stent wordt
geplaatst. Er ontstaat een postoperatieve infectie. Herstel duurt lang
en hij verblijft lang in het ziekenhuis. De prostaatoperatie leidt tot incontinentie.
Toch is hij de artsen zielsdankbaar dat zij de kanker tijdig
hebben ontdekt. Twee jaar later, enige maanden na de prostaatoperatie
overlijdt hij aan een compleet andere aandoening. Wellicht denkt
u dat dit anecdotisch is. Maar onderzoekers uit de vs wijzen erop dat
met alle verbeterde diagnostiek het aantal dodelijke slachtoffers van
prostaatkanker niet of nauwelijks is gedaald (als deel van de bevolking).
Sterker nog: less blijkt vaak more te zijn. In die gebieden in de
vs waar de meeste medische behandelingen worden uitgevoerd, is de
zorg het duurst en de kwaliteit het laagste, óók uitgedrukt in mortaliteitscijfers.
Deze relatie is niet eenmalig, maar bestendig. Overbehandeling
schaadt. Opnames in ziekenhuizen kennen een eigen risico en
behandelingen hebben niet altijd meerwaarde.
De praktijkvariaties voor bijvoorbeeld oogoperaties, amandelen, dotteren
zijn enorm. Wie kiest hier eigenlijk? Wie is hier de ‘econ’, de
rationeel kiezende mens? De patiënt? Hoe goed is hij geïnformeerd,
gegeven ook de informatieasymmetrie? Hoe moet de keuze-architectuur
er hier uitzien? Uiteindelijk kies ik voor een gerichte informatie
aan de burger.
Thaler en Sunstein wijzen er niet alleen op dat de keuze voor opereren,
bestralen of nog even aanzien niet alleen moeilijk is, maar ook
nog eens beïnvloed wordt door het type arts die je voor je hebt. Sommigen
zijn gespecialiseerd als chirurg, anderen zijn radioloog en geen
van allen hebben belang bij nog even aanzien, al adviseren sommigen
dat wel degelijk. Daar zit echt niet altijd eigen belang achter. De timmerman
denkt nu eenmaal in categorieën van spijkers en hamers.
De radioloog heeft zijn eigen perspectief. Richtlijnen en protocollen,
zeker als die multidisciplinair zijn ingevuld, verruimen perspectieven
en objectiveren keuzemomenten voor arts en patiënt. Vandaar de discussie
over borstkankerscreening vanaf 40 of 50 jaar. Moet je mensen
voor moeilijke afwegingen plaatsen? In het aanbod van de screening
ligt impliciet de suggestie besloten dat het uit medisch oogpunt nodig
45

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
46
of zinvol is te screenen. Maar uit medisch oogpunt is dat juist niet
het geval. De mindset van verzekerden/patiënten is vaak een andere.
Weten is behandelen en genezen. En toch: less is echt vaak more.
Hier staan beroepsgroepen en de overheid voor vragen van keuzearchitectuur.
Terecht stellen Thaler en Sunstein: “A good system of choice architecture
helps people to improve their ability to map and hence to select
options that will make them better off. One way to do this is to make
the information about options more comprehensible.” Inderdaad:
welke informatie geven we? Alleen over consumententevredenheid,
bejegening, patiëntenervaringen? Of ook medische informatie? Het
is de bedoeling dat op termijn voor tachtig aandoeningen duidelijk is
welke prestaties het ziekenhuis of de specialist precies leveren.
Telkens moeten wij ons bewust zijn van het feit dat de overheid vaak
niet strikt neutraal kan zijn. Ik wees op de kilometerheffing. Ik wees
op de bekostiging van zorginstellingen, waar de keuzearchitectuur en
de defaults gericht moeten zijn op wat de zorg moet zijn: zorg voor de
patiënt, kwaliteit en samenhang. Een neutrale visie op keuzevrijheid
helpt de burger vaak niet verder, evenmin als een van overheidswege
dichtgeregelde leefomgeving.
Die dreiging van de dichtgeregelde leefomgeving ligt er ook op het
terrein van de gezondheidszorg. Treffend wordt dat weergegeven
in de roman van Juli Zeh, Corpus Delicti. Daarin valt te lezen hoe
preventieve geboden die diep het persoonlijke leven indringen,en
volledige controle van ieders gedrag kunnen leiden tot een soort
gezondheidsdictatuur. Preventie is dan het opperste gebod en vereist
een enorme controle van het gedrag, dagelijks gedwongen opnemen
van bloeddruk en lichaamstemperatuur, opgelegde bewegingsoefeningen
etc. Ziek zijn is in dat donkere toekomstscenario een misdaad,
zolang het aan persoonlijk falen is te wijten.
Nudges kunnen ons behoeden voor zo’n toekomst, maar ze kunnen
haar ook bevorderen. Met behulp van een goede keuze-architectuur
–vormgegeven in het bekostigingsstelsel, zelfmanagement, richtlijnen
en zichtbare zorg – kun je bereiken dat mensen worden bevrijd
van veel denkwerk en moeilijke beslissingen. Maar als de nudges impliciet
en nauwelijks inzichtelijk werken kan die wijze van sturen, zeker
als je daar niet volledig open over bent, iets indringends, stiekems
krijgen. Dat levert een ethisch dilemma op voor ‘keuzearchitecten’.

Dit is het dilemma tussen het ontlasten van de burger van moeilijke
keuzes en het voorkomen van manipulatie van de burger, voor doeleinden
waarvoor hij zelf niet bewust heeft gekozen en die uiteindelijk
de vrijheid belemmeren. Daarom is een open debat over de nudges,
zowel de impliciete als de expliciete, van groot belang. Dat debat
hoort in de politiek plaats te vinden. En dat kan alleen als we ons
bewust zijn van alle sluipende nudges die er nu al zijn. Het kan door
deze te wegen, ons ervan bewust te maken en uiteindelijk expliciet
te kiezen voor defaults die per politieke stroming weer verschillen
in populariteit. Openbare keuze rond dilemma’s van publieke aard.
Mijn voorbeelden van de kilometerheffing, de bekostiging in de zorg,
maar zeker uiteraard ook de voorbeelden die in het boek Nudges worden
aangereikt tonen dat aan.
47

over de sprekers
Prof.dr. I.D. de Beaufort studeerde theologie in Utrecht, promoveerde
in Groningen, werkte bij het instituut voor Bio -ethiek in
Maastricht en is sinds 1986 verbonden aan het Erasmus Medisch
Centrum in Rotterdam waar zij hoogleraar Gezondheidsethiek is. De
Beaufort was lid van de Raad voor Gezondheid en Zorg. Zij is erelid
van de Gezondheidsraad, lid van de European Group on Ethics in
Science and Technology die de Europese Commissie adviseert en lid
van de ccmo en de Toetsingscommissie Euthanasie Noord- Holland.
Inez de Beaufort is al heel lang geïnteresseerd in ethische problemen
rond ongezond gedrag. Zij coördineert van het eu- project naar ethische
kwesties rond overgewicht en obesitas (Eurobese). De Beaufort
heeft speciale belangstelling voor ethische problemen zoals verhaald
in fictie.
49
Prof.dr. M.A. Hajer is sinds oktober 2008 directeur van het Planbureau
voor de Leefomgeving. Daarnaast is hij hoogleraar Bestuur &
Beleid aan de afdeling Politicologie van de Universiteit van Amsterdam.
Hajer was eerder onder meer werkzaam aan de universiteiten
van Leiden en München en als senior onderzoeker bij de Wetenschappelijke
Raad voor het Regeringsbeleid. Hij heeft zich de laatste
jaren vooral beziggehouden met projecten op het gebied van stedelijk
bestuur en stedelijke conflicten, ruimtelijke ordening, technologische
ontwikkeling en milieu, en natuurbeleid in een nationale en internationale
context. In de zomer van 2009 verscheen zijn nieuwe boek
Authoritative governance: policy making in the age of mediatization.
Hajer studeerde politicologie en planologie aan de Universiteit van
Amsterdam en promoveerde als politicoloog aan de universiteit van
Oxford.
Prof.dr. M.V.B.P.M. van Hees studeerde Politieke Wetenschappen
en Filosofie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam. Hij promoveerde
in 1994 aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen. Vanaf
2000 is Martin van Hees verbonden aan de Rijksuniversiteit van Groningen,
vanaf 2007 als hoogleraar Ethiek en Politieke Theorie. Afgelopen
jaren was hij als gasthoogleraar tevens verbonden aan de Fudan
University te Shanghai en aan de Universität Bayreuth, Duitsland.

de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t
Hij kreeg een Vici-subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk
Onderzoek (nwo) voor verder onderzoek naar en het
ontwikkelen van het programma Modelling freedom: formal analysis
and normative philosophy. Van Hees is bestuursvoorzitter van de
Internationale School voor Wijsbegeerte. In 2001 schreef hij het boek
‘Legal reductionism and freedom’.
50
Dr. A. Klink studeerde sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
In 1991 promoveerde hij aan de Rijksuniversiteit Leiden tot
doctor in de rechtsgeleerdheid. Na zijn studie was hij onder meer
werkzaam bij het ministerie van Justitie, waar hij als raadadviseur bij
de Stafdeling Algemene Wetgevingsbeleid en later als plaatsvervangend
directeur Rechtspleging actief was. In 1999 werd Klink
directeur van het Wetenschappelijk Instituut van het cda. Van 2003
tot 2007 was hij lid van de Eerste Kamer der Staten Generaal. Dr.
Klink werd op 22 februari 2007 benoemd tot minister van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport. Klink was onder meer bestuurslid van de
Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs Rotterdam.
Prof.dr. H.M. Prast is sinds 2008 raadslid van de wrr. Zij studeerde
algemene economie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.
In 1996 promoveerde zij, met het proefschrift Essays on inflation,
unemployment and central banking. Henriëtte Prast bekleedt de leerstoel
Persoonlijke financiële planning aan de faculteit Economie en
bedrijfswetenschappen van de Universiteit van Tilburg. Tot oktober
2007 was zij als onderzoeker werkzaam bij De Nederlandse Bank. Bij
de wrr leidt zij het project ‘Keuze, gedrag en beleid’.
Prof. R.H. Thaler is hoogleraar economie en gedragswetenschappen
aan de Universiteit van Chicago. Hij heeft nieuwe wegen geopend
op het gebied van de gedragseconomie: de tak van de economie
die onderzoekt hoe mensen in het alledaagse leven kiezen. Thaler
schreef over dit onderwerp vele artikelen en publicaties. Zijn laatste
boek Nudge. Improving decisions about health, wealth and happiness
schreef hij samen met Cass Sunstein. Richard Thaler is lid van de
American Academy of Arts en co -directeur van het nber project over
gedragseconomie.

52
de ov er heid a l s k eu z e a rchi t ec t

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (wrr) is
een onafhankelijke denktank voor de Nederlandse regering. De
WRR geeft de regering gevraagd en ongevraagd advies vanuit een
langetermijnperspectief. De onderwerpen zijn sectoroverstijgend
en hebben betrekking op maatschappelijke vraagstukken waarmee
de regering in de toekomst te maken kan krijgen.
De wrr-Lecture is een initiatief om wetenschappers en
beleidsmakers de gelegenheid te bieden actuele maatschappelijke
vraagstukken ter discussie te stellen en daarover met andere
geïnteresseerden in debat te treden.
Lange Vijverberg 4-5, Postbus 20004, 2500 ea Den Haag
Telefoon: +31 (0)70 356 46 00, Fax: +31 (0)70 356 46 85, E-mail: info@wrr.nl, Website: www.wrr.nl