lees het profielwerkstuk - Healthy Ageing

Het eeuwige leven
Kan het enzym telomerase
celveroudering tegen gaan en zo de
levensduur van cel en mens verlengen?
Caroline Mackenbach
en
Sanna Verhage
1-3-2011
Biologie en ANW
Begeleider: C. Bloks

Inhoudsopgave
Inleiding ....................................................................................................................................... 3
I DNA: Drager van erfelijke informatie .......................................................................................... 5
1.1 De structuur van DNA .....................................................................................................................5
1.2 Het proces van celdeling ................................................................................................................6
1.3 Het repliceren van DNA ..................................................................................................................8
II De betekenis van celveroudering .............................................................................................. 10
2.1 Het proces van celveroudering .................................................................................................... 10
2.2 De rol van telomeren bij celveroudering ..................................................................................... 12
2.3 Het eind-replicatie-probleem ...................................................................................................... 13
III Celveroudering tegengaan met behulp van het enzym telomerase ............................................ 15
3.1 De werking van het enzym telomerase ...................................................................................... 15
3.2 De mogelijkheden van het enzym telomerase in de strijd tegen ouderdom .............................. 16
IV Een ethische en maatschappelijke kwestie .............................................................................. 17
V Het experiment: de invloed van rotenon op gezonde en p16- fibroblasten ................................. 20
VI Conclusie ................................................................................................................................ 27
Slotwoord ................................................................................................................................... 29
Literatuurlijst .............................................................................................................................. 30
Evaluatie ..................................................................................................................................... 31
2

Inleiding
Een laag anti-rimpelcrème op het gezicht, een spuit botox in
de lippen of een correctie van de oogleden: men doet er
tegenwoordig alles aan om er jonger uit te zien. Deze
maatregelen zouden echter overbodig zijn als de
wetenschap een product zou kunnen ontwikkelen dat het
verouderingsproces tegen gaat. De ontdekking van het
enzym telomerase zou hier wellicht een grote bijdrage aan
kunnen leveren. Dit enzym zorgt er namelijk voor dat
telomeren hun lengte behouden, waardoor cellen zich
onbeperkt kunnen blijven delen. Maar is dit enzym werkelijk
de oplossing in de strijd tegen ouderdom?
Figuur 1: Rimpels zijn een zichtbaar
kenmerk van veroudering.
Zowel op televisie als in tijdschriften worden we overspoeld met reclame voor nieuwe antiagingproducten.
Met grote verbazing nemen we waar dat menig vrouw een kapitaal besteedt aan
deze, in de meeste gevallen weinig effectieve, cosmeticaproducten. Uit deze waarneming blijkt dat
de mens er alles aan wil doen om veroudering tegen te gaan. Het zou dus een ware doorbraak zijn als
de wetenschap in de toekomst in staat is om een product te ontwikkelen dat veroudering
daadwerkelijk tegengaat.
Naast onze nieuwsgierigheid naar het product dat eventueel verantwoordelijk zou kunnen zijn voor
het tegengaan van veroudering heeft ook een artikel uit Scientific American 1 van september 2010 tot
de keuze van het onderwerp van ons profielwerkstuk geleid: celveroudering. Tijdens onze
literatuurstudie kwamen we achter het bestaan van het enzym telomerase, en de potentie van dit
enzym om veroudering te remmen. De hoofdvraag van dit werkstuk is daarom als volgt: Kan het
enzym telomerase celveroudering tegen gaan en zo de levensduur van cel en mens verlengen? Het
werkstuk is opgebouwd uit drie hoofd-deelvragen, die allen onderverdeeld zijn in sub-deelvragen. De
eerste hoofd-deelvraag: wat is DNA? wordt uitgewerkt met behulp van drie ondergeschikte
deelvragen: Wat is de structuur van DNA?, Hoe delen cellen zich? en Hoe repliceert DNA zich? De
tweede hoofd-deelvraag is: Wat houdt celveroudering in? Hierbij horen de sub-deelvragen: Wat is
het proces celveroudering?, Welke rol spelen telomeren in dit proces? en Wat is het eind-replicatieprobleem?
De derde en laatste hoofd-deelvraag heeft betrekking op het tegengaan van
celveroudering en luidt: Hoe zou celveroudering kunnen worden tegengegaan met behulp van het
enzym telomerase? De ondergeschikte vragen die hierbij horen zijn: Hoe is telomerase opgebouwd en
wat zijn de functies van het enzym? en Welke mogelijkheden biedt het enzym telomerase in de strijd
tegen ouderdom?
De informatie die nodig is om deze vragen te kunnen beantwoorden, zullen wij grotendeels uit
boeken en wetenschappelijke artikelen halen, maar daarnaast zullen we langsgaan bij experts. Zo
hebben we een afspraak gemaakt met L.Wong, promovendus op de Universiteit van Groningen, en
met P. Dekker, een promovendus in Leiden, verbonden aan het NCHA 2 . In Leiden hebben ze tevens
hun laboratorium aan ons ter beschikking gesteld om een experiment uit te voeren waarbij
senescence centraal staat.
1 ( ISSN 0036-8733) “the end.” September 2010. Volume 303 Number 3
2 Netherlands Consortium for Healthy Ageing. een samenwerkingsverband van het LUMC, het ErasmusMC en
Unilever, Philips, Galápagos en McRoberts. Het consortium maakt onderdeel uit van het cluster Gezondheid
van het Netherlands Genomics Inititative.
3

Wij koppelen dit profielwerkstuk aan de vakken biologie en ANW. In het werkstuk zullen we ons
vooral richten op cellen, DNA en de werking van enzymen, iets wat binnen het gebied van het vak
biologie valt. Daarnaast zullen we het onderwerp op een ethische manier benaderen, en
onderzoeken behandelen die op dit gebied worden gedaan. Dit zijn zaken waar ANW zich
voornamelijk mee bezighoudt.
Indien we in de conclusie een positief antwoord op onze hoofdvraag kunnen geven, zijn we op den
duur wellicht in staat de zandloper van het leven stil te doen staan. Op dat moment kunnen we
spreken van het eeuwige leven.
4

I DNA: De drager van erfelijke informatie
1.1 De structuur van DNA
DNA (desoxyribonucleïnezuur) is de drager van al het erfelijke materiaal van een organisme. Het is
opgebouwd uit nucleotiden die elk uit drie delen bestaan: een fosfaatgroep, een suikermolecuul
(deoxyribose) en een stikstofbase. Omdat er vier verschillende stikstofbasen bestaan, komen er vier
soorten nucleotiden voor. De vier basen die een nucleotide kan bevatten zijn: adenine (A), thymine
(T), cytosine (C) en ten slotte guanine (G).
Een DNA molecuul bestaat uit twee strengen nucleotiden die samen een dubbele helix vormen. Deze
strengen zijn met elkaar verbonden door middel van waterstofbruggen die zich tussen de
stikstofbasen vormen. Adenine vormt uitsluitend een binding met thymine, en cytosine enkel met
guanine. In een DNA helix zitten A en T dan ook altijd tegenover elkaar, evenals C en G.
De opslagplaatsen voor deze helix-vormige
DNA moleculen zijn de celkernen van een
organisme. Een celkern heeft een grootte
van 5 à 20 micrometer. Aangezien al het
DNA in deze kleine ruimte moet passen, zal
het zich compact op moeten vouwen. Dit
doet DNA door zich om een complex van
acht histonen te wikkelen. Zo ontstaat een
nucleosoom. Wanneer het DNA volledig is
opgerold, spreekt men van chromosomen.
Een mens bezit 23 paar, waarvan 1 paar
geslachtschromosomen.
De verdubbeling van chromosomen is een
belangrijk proces dat voorafgaat aan een
celdeling. Naast verdubbelen, splijten de
chromosomen ook. Zo ontstaan twee
zuster - chromatiden. Deze zijn identiek
aan elkaar, en blijven het langst verbonden
in het centromeer. De X-vorm die op deze
manier ontstaat, behouden chromosomen
tijdens de profase en metafase van de mitose.
Figuur 2: De structuur van DNA
De uiteindes van chromosomen worden telomeren genoemd (fig. 7). Deze zijn, evenals DNA,
opgebouwd uit nucleotiden maar coderen niet voor eiwitten. Een belangrijke taak die voor
telomeren is weggelegd is de bescherming van ons DNA. Je kunt telomeren vergelijken met de
uiteindes van een schoenveter. Deze beschermen de veter tegen rafelen, maar slijten tegelijkertijd.
Telomeren kunnen het DNA niet eeuwig beschermen. Bij elke celdeling rafelen ze iets verder uit, tot
ze te klein worden en de cel niet langer kan delen. Dit speelt een grote rol in het verouderingsproces
waar we ons verder in zullen verdiepen.
5

1.2 Het proces van celdeling
Groei en ontwikkeling zijn de kenmerken van
het leven. Deze twee kenmerken spelen zich
onder andere af op cellulair niveau, dus in
een lichaamscel zelf. De celcyclus van de
mens bestaat uit groei, DNA replicatie en
celdeling (fig. 3). In deze drie fasen groeit een
nieuw gevormde cel en ontwikkelt zich tot
een volwassen lichaamscel. Als een nieuw
gevormde cel genoeg voedingsstoffen heeft
verkregen en genoeg gegroeid is, kan deze
zich gaan delen, indien hij een stimulerend
signaal van zijn omgeving ontvangt. Sommige
type cellen zijn constant in deling, zoals
huidcellen en darmwandcellen. Andere
cellen, zoals zenuwcellen en spiercellen,
delen na hun vorming nooit meer.
De celcyclus bestaat uit 2 fasen: de interfase
en de celdeling.
Figuur 3: De celcyclus
De meeste cellen bevinden zich het grootste deel van de tijd in de interfase, waarin ze zich
voorbereiden op de celdeling. Gedurende deze fase verkrijgen ze voedingsstoffen, groeien ze en
verdubbelen ze hun chromosomen.
De interfase zelf is opgedeeld in drie subfasen: G 1 , S , G 2 .
Een nieuw gevormde cel begint in de G 1 fase, waarin hij voedingsstoffen verzamelt die nodig zijn voor
de celdeling en hij wacht op externe signalen die hem aan kunnen zetten tot de celdeling. Als dit
signaal gegeven wordt, komt de cel terecht in de S fase, waarin hij zijn DNA kopieert. Daarna gaat hij
naar de G 2 fase waarin hij verder groeit tot de celdeling gaat beginnen.
Als er echter een negatief signaal wordt gegeven gedurende de G 1 fase, verlaat de cel de celcyclus en
komt hij in de G 0 fase. Cellen in deze fase zijn actief en groeien, maar ze verdubbelen hun DNA niet
en delen dus ook nooit. In deze fase gaan cellen differentiëren, een proces waarbij
ongespecialiseerde cellen zich specialiseren voor een bepaalde functie. Ze kunnen bijvoorbeeld
differentiëren in spiercellen of zenuwcellen. De meeste gedifferentieerde cellen blijven hun hele
leven in de G 0 fase. Onder bepaalde omstandigheden kan een cel echter ook terugkeren tot de G 1
fase en toch weer gaan delen.
Na de G 2 fase begint een cel aan de celdeling. Er zijn twee typen celdeling te onderscheiden: mitose
en meiose.
Bij mitose verdubbelt een cel zich tot twee identieke dochtercellen. De mitotische celdeling bestaat
uit een deling van de kern, genaamd mitose, en een deling van het cytoplasma, genaamd cytokinese.
Mitose zorgt ervoor dat elke dochtercel een exacte kopie krijgt van de chromosomen van de
moedercel. Hierdoor zijn de dochtercellen genetisch identiek aan elkaar en aan de moedercel
waaruit ze zijn ontstaan. Mitose maakt het mogelijk dat na differentiatie van de dochtercellen uit een
spermacel en een eicel een complete baby kan groeien. Verder kan een organisme zijn weefsels
behouden en vernieuwen door middel van mitose, doordat cellen zich delen en elkaar hierdoor
kunnen vervangen. Zonder dit type celdeling zou het lichaam niet in staat zijn te overleven.
6

Mitose bestaat uit verschillende subfases: profase, metafase, anafase en telofase (fig. 3). Gedurende
deze fasen gaan de chromosomen paarsgewijs uit elkaar en worden ze verdeeld over twee
dochtercellen.
Meiose is noodzakelijk voor seksuele reproductie en
gebeurt in de delen van het reproductiesysteem. De
meiotische celdeling bestaat uit een kerndeling, genaamd
meiose, en twee rondes van cytokinese. Hierbij worden vier
dochtercellen geproduceerd, die gameten worden
genoemd. Dit zijn geslachtscellen, die de helft van het
genetisch materiaal van de ouder dragen. Ze hebben dus 23
chromosomen en worden haploïde genoemd. De cellen die
voortkomen uit een meiotische celdeling zijn dus niet
genetisch identiek aan elkaar. Pas als twee geslachtscellen
bij elkaar komen en fuseren, ontstaat een diploïde cel, met
46 chromosomen, die zich volgens mitose verder kan delen
(fig. 4).
Hoe het DNA zich verdubbelt in de S fase, wordt behandeld
in de volgende paragraaf.
Figuur 4: Na de samensmelting van een
eicel en een spermacel volgt mitose
7

1.3 Het repliceren van DNA
Voordat een cel kan delen, moet eerst zijn DNA gekopieerd worden. Dit proces wordt DNA-replicatie
genoemd en vindt plaats tijdens de interfase van elke celcyclus. In dit hoofdstuk zal uitgelegd worden
hoe het DNA wordt gerepliceerd.
Zoals besproken in de paragraaf De structuur van DNA bestaat een DNA molecuul uit twee strengen
nucleotiden die samen een dubbele helix vormen. De deoxyribose suikermoleculen, die onderdeel
zijn van de nucleotiden, kunnen twee verschillende eindes hebben: een 3’ einde of een 5’ einde. Een
3’ einde houdt in dat het suikermolecuul een vrije hydroxide (OH) groep als eind heeft, en een 5’
einde wil zeggen dat het suikermolecuul een fosfaatgroep als eind heeft. Deze cijfers worden
gebruikt om de richting van DNA-replicatie aan te duiden.
Bij de replicatie van DNA kunnen drie fasen worden onderscheiden:
1. De twee nucleotide strengen worden uit elkaar gehaald
Replicatie begint op heel specifieke plekken die origins worden genoemd. Een origin bestaat
uit een aantal basen met een speciale code. Deze basen zijn een herkenningsteken voor
initiatoreiwitten die zich vast zetten in de dubbele helix, en vervolgens een kleine opening
maken. Deze opening wordt gevonden door het enzym helicase dat de dubbele helix verder
openmaakt en de twee DNA strengen uit elkaar haalt. Hierbij verbreekt het enzym de
waterstofbruggen die zich gevormd hebben tussen de nucleotiden van de twee strengen.
Uiteindelijk vormt zich een replicatie bubbel met twee replicatievorken aan de uiteindes
(fig.5 ab).
Figuur 5: DNA replicatie.
(a)Helicase opent de dubbele helix en vormt replicatie bubbels. (b)Een replicatie bubbel bestaat uit twee
replicatievorken met daartussen uitgewonden DNA strengen.
2. DNA polymerase maakt nieuwe DNA strengen
Voordat de replicatie daadwerkelijk kan beginnen, moeten er primers bij de replicatievorken
worden geplaatst. Dit is de taak van het enzym primase (fig. 6a). Primers bestaan uit RNA en
zijn tien tot twaalf nucleotiden lang. Ze zijn complementair aan de basen van de kale DNA
strengen waardoor ze aan de strengen kunnen binden. De primers zijn het startpunt van het
enzym DNA-polymerase. Dit enzym bindt zich aan de primer, en verplaatst zich vervolgens
over de enkele DNA strengen van 3’ naar 5’(fig. 5b). Terwijl het zich voortbeweegt, bindt het
8

enzym vrije nucleotiden aan een kale DNA streng, zodat er nieuwe complementaire
basenparen worden gevormd. Langs één van de enkele DNA strengen kan DNA-polymerase
zich continu voortbewegen, de leidende streng, langs de ander discontinu, de volgende
streng.
Losse stukken DNA worden aan elkaar gemaakt door DNA ligase
Nadat er vele nieuwe basenparen zijn gevormd en DNA-polymerase zijn taak heeft vervuld,
begint de laatste fase van replicatie. Een andere vorm van het enzym DNA-polymerase
verplaatst zich langs de DNA strengen om de RNA-primers uit het DNA te knippen en te
vervangen door DNA. Hierbij ontstaan kleine gaten tussen de stukken DNA die Okazakifragmenten
worden genoemd (fig. 6b). Het enzym Ligase voltooit de replicatie door deze
gaten te dichten. Uiteindelijk zijn zo twee DNA moleculen ontstaan, elk met één streng van
het oorspronkelijk DNA molecuul. Vandaar dat men spreekt van semiconservatieve
replicatie.
Figuur 6
(a)Het enzym primase plaatst RNA-primers op het DNA die als startstrengen voor replicatie dienen. (b) DNA-polymerase beweegt
van 3’ naar 5’ waardoor DNA-replicatie van 5’ naar 3’ verloopt. Nadat de primers vervangen zijn door DNA ontstaan losse stukjes
DNA die Okazaki-fragmenten worden genoemd.
9

II De betekenis van celveroudering
2.1 Het proces van celveroudering
Men kan er lang of kort over zijn: iedereen wordt oud, en aan ieder leven komt een eind. Vanaf het
40 ste levensjaar begint het lichaam merkbaar af te takelen: rimpels ontstaan, de soepelheid gaat
achteruit, de werking van de hersenen neemt af en de kans op ziekten neemt toe. Ouder worden
gebeurt op verschillende niveaus: van organismaal niveau tot celniveau.
Celveroudering kan meerdere oorzaken hebben. Eén van de meest voorkomende oorzaken is het in
aanraking komen met stressoren. Dit kunnen invloeden van buitenaf zijn, zoals UV-straling van de
zon en chemische stoffen. Ook kunnen het lichaamseigen stoffen zijn, zoals bepaalde hormonen en
waarschuwingsstoffen van het immuunsysteem, de zogenaamde cytokines. Stressoren kunnen een
cel beschadigen, wat bijdraagt aan het verouderingsproces.
Daarnaast is sprake van celveroudering wanneer een cel zijn vermogen om te delen heeft verloren.
Dit is gemiddeld na 50 celdelingen. Het maximum aantal keer dat een cel in vitro kan delen, wordt de
Hayflick limiet 3 genoemd. De wetenschapper Leonard Hayflick ontdekte in 1961 dat een populatie
van foetuscellen in het lab in een celcultuur tussen de 40 en 60 keer delen. Daarna stopten de cellen
met delen. Later werd deze limiet de Hayflick limiet genoemd. Tegenwoordig weten we dat deze
limiet in relatie staat met de telomeerlengte.
Bovenstaande situaties hebben beide DNA-schade tot gevolg, die de volgende reacties teweeg kan
brengen in cellen:
1. De cel kan zodanig gerepareerd worden door enzymen, dat hij weer kan terugkeren tot de
celcyclus.
2. Door mutaties in het DNA kan een cel ongecontroleerd gaan delen waardoor kankercellen
kunnen ontstaan.
3. Het DNA van de cel kan zodanig beschadigd zijn dat hij niet langer in staat is zichzelf te delen.
De cel wordt dan gedwongen tot zelfvernietiging. Dit proces wordt ook wel apoptose
genoemd. Dit mechanisme is bedoeld om de cel te beschermen. Zonder zichzelf te
vernietigen zouden er mutaties in het DNA kunnen ontstaan, die kwaadaardig zijn.
4. De cel kan in senescence komen. Dit is een status waarin de cel zodanig beschadigd is, dat hij
ter bescherming van het lichaam stopt met delen. De cel gaat als het ware op slot, maar kan
nog wel functioneren.
Tot nu toe is het nog niet bekend wanneer een cel in senescence of in apoptose komt. Dit kan
afhangen van het celtype, de hoeveelheid en de aard van de schade of stress.
De gevolgen van de laatste twee reacties dragen bij aan ouderdom. Apoptose gebeurt dagelijks in het
menselijk lichaam zonder dat we er iets van hoeven te merken. Nadat een cel zichzelf vernietigd
heeft wordt zijn plaats immers ingenomen door een nieuwe cel. Zolang er dus een continu
vervanging van cellen mogelijk is in het lichaam, is er niets aan de hand. Maar wanneer het lichaam
ouder wordt, kunnen cellen steeds minder goed vervangen worden en is het percentage senescente
cellen hogeren. Hierdoor vallen veel cellen weg en neemt de functionering van organen geleidelijk af.
Slecht functionerende organen gaan gepaard met veroudering en hebben vaak ziekte en eventueel
de dood als gevolg.
3 Hayflick, L. The limited in vitro lifetime of human diploid cell strains. Exp. Cell Res. 37, 614-636 (1965)
10

In het vervolg van dit werkstuk zullen we ons vooral richten op één van de oorzaken van
celveroudering, namelijk het bereiken van de Hayflick limiet. Hierbij zijn telomeren van grote
betekenis.
11

2.2 De rol van telomeren bij celveroudering
In de jaren zeventig stortte Elizabeth Blackburn, een Amerikaanse microbioloog, zich volledig op een
studie met eencellige wimperdiertjes. Tijdens deze studie deed ze een enorme ontdekking: aan de
uiteindes van chromosomen bleken zich herhalende stukken DNA te bevinden. Deze werden
telomeren genoemd. Volgens het Nobelprijscomité heeft deze ontdekking een nieuwe dimensie
toegevoegd aan ons begrip van de cel. Dit was reden genoeg om de Nobelprijs voor de Fysiologie of
Geneeskunde in 2009 uit te reiken aan
Elizabeth Blackburn, koningin van de
telomeren.
Telomeren (het Griekse telos = ver en meros =
deel) zijn de uiteindes van chromosomen (fig.
7). Ze zijn opgebouwd uit repeterende DNAfragmenten
met de specifieke
nucleotidereeks: TTAGGG. Samen met
essentiële eiwitten vormen de DNAfragmenten
een T-loop structuur (fig. 8). Deze
eiwitten vormen samen het shelterine of
telosoom. Het uiteinde van een telomeer is
enkelstrengs en de lengte hiervan, samen met
de kwaliteit van de eiwitten, bepaalt de
stabiliteit van de T-loop.
Figuur 7: Telomeren bevinden zich aan de uiteindes van
chromosomen.
Telomeren hebben een aantal belangrijke
taken binnen een cel. Allereerst beschermen
ze het chromosoom bij deling tegen
afbrokkeling en uiteenvallen. Daarnaast
voorkomt de T-loop dat de
chromosoomuiteindes herkend worden als
dubbelstrengs-DNA-breuken die schadelijke
gevolgen zouden hebben voor het DNA. Ook
verhinderen telomeren het samensmelten van
chromosoomuiteindes. De lengte van
telomeren kan onderling verschillen, maar
gemiddeld is een telomeer 10 tot 15 kilobasen
lang. Een aantal factoren bepaald de lengte
Figuur 8: T-loop structuur. Een telomeer heeft een T-
loop structuur met een enkelstrengs uiteinde. De
eiwitten die essentieel zijn voor de T-loop structuur
vormen samen een shelterine die zich aan het telomeer
bindt.
van onze chromosoomuiteindes. Ten eerste is de telomeerlengte bij geboorte voor meer dan 80%
bepaald door de telomeerlengte van de ouders 4 en de leeftijd van de vader 5,6 . Opvallend hierbij is dat
hoe ouder de vader bij de verwekking van het kind is, hoe langer de telomeerlengte van het kind bij
geboorte zal zijn. Daarnaast kan de telomeerlengte beschouwd worden als een marker voor
biologische veroudering. Cellulaire processen als celdeling en oxidatieve stress, zoals roken, leiden
namelijk tot telomeerverkorting. Een belangrijke factor in dit proces is het eind-replicatie-probleem.
4 Njajou OT, Cawthon RM, Damcott CM, Wu SH, Ott S, Garant MJ, et al. Telomere length is paternally inherited
and is associated with paternel lifespan. Proc Natl Acad Sci USA. 2007:104:12135-9
5 De Meyer T, Rietzschel ER, de Buyzere ML, de Bacquer D, van Criekinge W, de Backer GG, et al. Paterna lage at
birth is an important determinant of offspring telomere length. Hum Mol Genet. 2007;16:3097-102
6 J. Huzen, D.J van Veldhuizen, W.H.van Gilst en P.van der Harst. Telomeren en biologische veroudering bij harten
vaatziekten. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:1265-70
12

2.3 Het eind-replicatie-probleem
De structuur van DNA is zo opgebouwd
dat de twee DNA-strengen antiparallel aan
elkaar liggen: de ene streng eindigt met
een fosfaatgroep, 5’, de andere streng met
de suikergroep, 3’ (fig. 9).
Zoals besproken in de paragraaf DNAreplicatie
wordt het DNA gekopieerd,
waarbij de leidende streng continu wordt
afgelezen en de volgende streng in
fragmenten, oftewel discontinu. Bij het
kopiëren wordt gebruik gemaakt van RNAprimers,
die later door het enzym DNA
polymerase worden vervangen door DNA.
Maar niet alle primers kunnen
daadwerkelijk worden vervangen. De
primers tussen twee stukken DNA wel,
maar de primers aan het begin van het
nieuw gekopieerde DNA niet. Dit is zo,
omdat DNA polymerase aan beide zijden
DNA moet hebben om zich vast te kunnen
hechten en om de primer te vervangen
met DNA. Aan het eind van een DNAstreng
ontstaat hierdoor dus een gat (fig.
10).
Figuur 9: De structuur van DNA. De linkerstreng eindigt met
een suikergroep, deze kant wordt 3’ genoemd. De
rechterstreng eindigt met een fosfaatgroep, deze streng
wordt 5’ genoemd.
Bij elke DNA-replicatie gaan er dus steeds
delen van het DNA verloren. Dit probleem
wordt het eind-replicatie-probleem
genoemd. Het zou heel erg zijn als er bij
elke celdeling stukken DNA verloren
zouden gaan die coderen voor belangrijke
eiwitten. Hier heeft het lichaam iets op
gevonden. Aan het einde van het
chromosoom zitten telomeren, die bestaan
uit een reeks van nucleotiden met de
basen TTAGGG. Deze stukken DNA coderen
niet voor eiwitten, dit wordt ook wel junk-
DNA genoemd. Omdat deze basen nergens
voor coderen, is het dus ook niet erg dat
juist deze stukken verloren gaan.
Figuur 10: Bij DNA replicatie ontstaan er gaten. doordat
RNA-primers aan het begin van de streng niet vervangen
kunnen worden door DNA.
Telomeren zijn een soort van opofferingsmateriaal, dat voorkomt dat er coderend DNA verloren
gaat.
Na meerdere aantallen celdelingen raken de telomeren echter op. Wanneer de cel verder zou blijven
delen, zou het DNA beschadigd kunnen raken. Als gevolg hiervan zouden er mutaties en kankercellen
13

kunnen ontstaan. Het is dus belangrijk dat een cel stopt met delen, om zo zichzelf en het lichaam te
beschermen. Dit doet een cel door op slot te gaan, en de status van senescence te bereiken.
Wanneer de telomeren dus te kort zijn geworden, is de Hayflick-limiet bereikt en stopt een cel met
delen.
14

III Celveroudering tegen gaan met behulp van het
enzym telomerase
3.1 De werking van het enzym telomerase
Sommige cellen in het lichaam hebben een oplossing gevonden voor het eind-replicatie-probleem in
de vorm van het enzym telomerase. Dit enzym werd ook ontdekt door Elizabeth Blackburn in 1985.
Tijdens haar onderzoek ontdekte ze dat telomeren niet alleen langzaam steeds korter worden tot ze
de Hayflick limiet bereiken en stoppen met delen, maar dat telomeren zich ook kunnen
vermenigvuldigen. Een enzym bleek verantwoordelijk te zijn voor de verlenging van telomeren, en ze
gaven het de naam: telomeer terminaal transferase. Al snel veranderde deze lange naam in
telomerase. Sinds deze ontdekking van Blackburns onderzoeksgroep werden wereldwijd veel studies
opgezet met betrekking tot telomeren en telomerase. Dit heeft veel nieuwe kennis en inzicht als
resultaat gehad, hoewel nog veel vragen onbeantwoord zijn.
Allereerst de bouw van telomerase. Het enzym bestaat uit twee hoofdcomponenten die noodzakelijk
zijn voor de functies van het enzym. Het eerste component wordt ook wel hTERT genoemd. Deze
afkorting staat voor humaan telomerase reverse transcriptase. Dit deel van het enzym katalyseert de
productie van een TTAGGG reeks. Het andere component is de mal voor deze productie. Dit deel
wordt ook wel hTERC genoemd, wat staat voor humaan telomerase RNA component. Deze
component bestaat uit RNA met de volgorde: AAUCCC. Dit is geen willekeurige code, want AAUCCC is
complementair aan TTAGGG. Het belang hiervan zal later duidelijk worden. Naast de twee
hoofdcomponenten bestaat telomerase uit nog enkele andere eiwitten, waaronder Dyskerine (fig.
11). Een cel kan alleen de eiwitten, waaruit telomerase bestaat, maken als het DNA genen bevat die
hiervoor coderen. Het DNA van de mens, dat aanwezig is in elke lichaamscel, bevat de genen die
coderen voor hTERC, hTERT en de andere eiwitten die samen telomerase vormen. Toch zijn er maar
enkele celtypes in het lichaam die telomerase produceren. Dit kan verklaard worden door het feit dat
de expressie van het gen voor hTERT in veel gezonde lichaamscellen onderdrukt wordt. Alleen in
stamcellen en geslachtscellen is telomerase actief.
Per celdeling verliest een cel steeds vijftig tot tweehonderd nucleotiden. Deze kunnen echter op
willekeurige momenten weer aangevuld worden door telomerase. Het enzym plaatst zich op de plek
waar de nucleotiden zijn verdwenen. Het hTERC deel katalyseert de synthese van een nieuwe
TTAGGG reeks zodat er vrije nucleotiden aan de RNA-basen van het hTERC deel kunnen binden. Op
deze manier ontstaat een TTAGGG reeks die aan het telomeer geplakt wordt (fig. 11). Vervolgens
verplaatst het enzym zich en produceert het een nieuwe reeks TTAGGG die aan het telomeer geplakt
kan worden. Zo verlengt telomerase, met een omgekeerde transcriptie (van RNA naar DNA), de
verkorte telomeren. Hierdoor behouden de telomeren hun lengte, kan de cel de Hayflick-limiet
ontwijken en zich blijven delen.
Figuur 11: Telomerase. Het enzym telomerase bestaat uit eiwitten, waaronder: hTERT, hTERC en dyskerine. Het RNA
deel vormt basenparen met een nieuw gevormd TTAGGG deel dat de telomeer verlengd.
15

3.2 De mogelijkheden van het enzym telomerase in de strijd tegen veroudering
Het enzym telomerase: wellicht een ware doorbraak in de strijd tegen veroudering.
Naarmate men ouder wordt neemt het aantal senescente cellen toe, en daarmee niet alleen de
aftakeling van cellen, maar ook van het lichaam. De aftakelende en stervende cellen in
orgaanweefsels verslechteren het functioneren van organen, met kwalen en ziektes als gevolg.
Hoewel het voorafgaande misschien verondersteld dat we de aftakeling van ons lichaam machteloos
moeten accepteren, is er toch een potentieel middel om celveroudering tegen te gaan: telomerase.
Theoretisch gezien kan telomerase de levensduur van cellen verlengen. Dit is bewezen onder
kunstmatige omstandigheden (in vitro) 7 . Of telomerase ook in het menselijk lichaam (in vivo) voor
een langere levensduur van lichaamscellen kan zorgen, is nog onbekend. Hypothetisch gezien zou
telomerase een preventieve behandeling voor veroudering kunnen zijn. Als het enzym op jonge
leeftijd zou worden ingebracht, zou het kunnen voorkomen dat cellen de staat van senescence
bereiken, door telomeervekorting te voorkomen. Op deze manier zullen organen niet aftakelen en
kunnen orgaanfuncties langer behouden blijven. Zo worden ziektes uitgesteld, kan met langer
gezond blijven en indirect langer leven. Bij oudere mensen heeft een behandeling met telomerase
geen effect. Een groot deel van hun cellen bevindt zich immers al in senescence, een onomkeerbaar
proces. Op dat moment kan er, met behulp van telomerase, dus niets meer aan de aftakeling van het
lichaam worden gedaan.
Maar hoe mooi de mogelijkheid van telomerase ook klinkt, het enzym heeft een groot nadeel
waarmee men absoluut rekening moet houden: kankervorming. In kankercellen is een grote activiteit
van telomerase meetbaar. Als men in gezonde lichaamscellen telomerase zou spuiten, zou er, naast
verlenging van de telomeren, een grote kans bestaan dat de gezonde cellen uitgroeien tot
oncontroleerbare kankercellen. Een ander nadeel van de behandeling met telomerase is het feit dat
het enzym, voor het ultieme resultaat, alle kleine lichaamscellen zou moeten binnendringen. Hoe kan
men dit verwezenlijken? Daarnaast is het onbekend hoelang het enzym actief blijft in de cellen. Moet
het geregeld opnieuw worden ingebracht in het lichaam? Een oplossing hiervoor zou kunnen zijn om
iets te veranderen in het DNA van de lichaamscellen 8 , waardoor ze zelf telomerase zouden kunnen
produceren. Maar dan is de kans dat deze cellen uitgroeien tot kankercellen nog steeds erg groot.
Over de strijd tegen ouderdom en de manier waarop, bestaan veel uiteenlopende meningen. In het
volgende hoofdstuk geven we een overzicht van de meningen van deskundigen op verschillende
vakgebieden over een levensverlengend middel, gebaseerd op de werking van telomerase.
7 Daniels, D.J., Clothier C., Swan D.C., Saretzki G.. Immediate and gradual gene expression changes in
telomerase over-expressing fibroblasts. Elsevier. 2010 May 14; 19:228-41
8 Böker W., Yin Z., Drosse I., Haasters F., Rossmann O., Wierer M., Popov C., Locher M., Mutschler W., Docheva
D., Schieker M.. Introducing a single-cell-derived human mesenchymal stem cell line epressing hTERT after
lentiviral gene transfer. J Cell Mol Med. 2009 jun; 13(6):1186-7.
16

IV Een ethische en maatschappelijke kwestie
Als er daadwerkelijk producten met het enzym telomerase op de markt komen die celveroudering
tegen kunnen gaan, dan laait er hoe dan ook een hevige discussie op over de vraag of men de
aftakeling van het lichaam niet gewoon moet accepteren. Uit de enorme hype voor ‘anti-aging’
producten valt op te maken dat er onder de bevolking al heel veel belangstelling is naar het uitstellen
van ouder worden. Maar is dit - ethisch en maatschappelijk gezien - wel zo wenselijk?
In dit hoofdstuk zullen verschillende invalshoeken aan bod komen.
Rob van Hattum(1955) houdt zich al zo’n 30 jaar bezig met het maken van
radio- en televisieprogramma’s over wetenschap en technologie. Naast
inhoudelijk directeur van Nemo en presentator van de Nationale
Wetenschapsquiz staat hij vooral bekend om zijn spraakmakende
documentaires. In 2005 verscheen zijn documentaire ‘Eeuwig leven’, waarin
hij de mogelijkheden om celveroudering tegen te gaan onderzoekt.
Om de mening van Van Hattum te kunnen weergeven, hebben we gebruik gemaakt van een
interview op de website van Tegenlicht. In zijn documentaire Eeuwig Leven is Van Hattum op zoek is
gegaan naar de hedendaagse mogelijkheden om iets tegen veroudering te doen. Hij ging op zoek
naar medicijnen en behandelingen die écht werken. Hij wilde onderzoeken of ouderdom een ziekte is
die bestreden kan worden en vond een miljardenindustrie die stelde van wel. Net als bij plastische
chirurgie is het volgens de documentairemaker zeer waarschijnlijk dat de Amerikaanse strijd tegen de
veroudering naar Nederland zal overwaaien. Wel zal eerst de sceptische houding in Nederland
moeten verdwijnen, wat waarschijnlijk tijd nodig heeft. Van Hattum: “Er is hier nog steeds een
vooringenomen negatieve houding wanneer over ‘anti-aging’ wordt gesproken. Pas als iets 100 %
bewezen is, gaat men hier overstag.”
Van Hattum’s zoektocht is een vrij persoonlijk verhaal. “Ik ben nu bijna vijftig en vraag me af waarom
ik de achteruitgang van mijn lichaam zomaar moet accepteren”. Hij behoort tot de generatie van
babyboomers, een generatie die vroeger op de barricades stond om te strijden voor de idealen uit de
jaren zestig en zich vandaag de dag met dezelfde vastberadenheid niet uit het rode pluche laat slaan.
Deze generatie zal ook niet zomaar genoegen nemen met de aftakeling van het lichaam of een oude
dag achter de geraniums.
Van Hattum zegt dat hij zelf door het maken van zijn documentaire minder sceptisch over ‘anti-aging’
en ‘life-extension’ is geworden, maar hij weet niet of hij alle mogelijkheden die voorhanden zijn zou
willen gebruiken. Zo is hij ervan overtuigd dat je door minder calorieën te eten langer leeft, maar of
het leuk is om de rest van je leven honger te lijden, is een andere vraag. Ook zou hij best een
hormonenkuur willen proberen, maar dat is onbetaalbaar. Wel is Van Hattum tijdens het maken van
de documentaire gestopt met roken. “Dat is wel het eerste dat je moet doen als je langer wilt blijven
leven”, aldus de documentairemaker.
In Van Hattum’s documentaire wordt verwezen naar de biomedisch-gerontoloog en
‘de onsterfelijkheids visionair’ Aubrey de Grey (1963). Hij is Chief Scientific Officer
van de SENS (Strategies for Engineered Negligible Senescence )Foundation. Aubrey
de Grey beargumenteert dat veroudering slechts een ziekte is – een voorkombare
en geneesbare ziekte.
In een interview in de Guardian (1-8-2010) vraagt Aubrey de Grey zich af wat er mis
is met oud worden. De Grey accepteert niet dat mensen ziek worden en aftakelen.
De organisatie SENS doet onderzoek naar de zeven verschillende processen van
17

veroudering, waarvan senescence er één is. Zij gaan er van uit dat deze zeven simpele mechanismen
allemaal voorkomen kunnen worden. Hij gelooft erin dat het binnenkort mogelijk is dat mensen van
negentig jaar in dezelfde fysieke staat zijn als mensen van dertig jaar.
Op de vraag of onze planeet zoveel oude mensen kan herbergen, geeft hij als antwoord dat onze
soort in staat is om populatiegroei te beïnvloeden en een balans te vinden tussen geboorte- en
sterftecijfers. Wat voor hem belangrijker is, is dat mensen de beste gezondheidszorg krijgen die
mogelijk is.
Prof. dr. J.P. Mackenbach (1953) studeerde Geneeskunde aan de Erasmus
Universiteit in Rotterdam. Sinds 2001 is hij werkzaam als hoogleraar
Maatschappelijke Gezondheidszorg aan de universiteit en is hij ook epidemioloog.
Hij is benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen. Hij heeft meer dan 400 wetenschappelijke artikelen geschreven
en is de schrijver van het boek ‘Ziekte in Nederland’. Verder is hij lid van de Raad
voor Volksgezondheid en Zorg. Op dit moment doet hij onderzoek naar de
sociaaleconomische ongelijkheden in de gezondheid, met betrekking tot
veroudering en sterfte.
In ons interview (16-2-2011) met professor Mackenbach antwoordde hij op de vraag of de bevolking
behoefte heeft om langer te leven:
“Ik denk dat de bevolking zeker behoefte heeft om langer te kunnen leven. Dat blijkt uit alles wat we
doen, zowel op collectief niveau (steeds maar onderzoek doen naar middelen om ziekten te
bestrijden en de dood uit te stellen) als op individueel niveau (de meeste mensen zijn geneigd hun
overlijdensrisico’s zo laag mogelijk te houden). Ik vermoed dat het verlangen om zo lang mogelijk te
leven biologisch bij ons ingebakken zit, en ik beschouw het streven naar steeds langer leven als min
of meer onuitroeibaar. Of het in moreel opzicht goed of fout is, weet ik niet. Ik kan er eigenlijk weinig
ethische bezwaren tegen aanvoeren, behalve misschien dat wij mensen toch al een groot beslag op
de aarde leggen. Langer leven betekent nog meer mensen, die nog meer andere diersoorten
verdringen.”
Verder zijn er de economische gevolgen van een mogelijke therapie voor levensverlenging. Professor
Mackenbach: “De economische gevolgen zijn volkomen afhankelijk van (1) of een hogere
levensverwachting samengaat met een hogere gezonde levensverwachting, en (2) de manier waarop
we als samenleving met een hogere (gezonde) levensverwachting omgaan. Wanneer de toepassing
van levensverlengende middelen leiden tot een langere levensduur zonder een navenant langere
gezonde levensduur, en/of als we als samenleving afzien van grotere deelname van ouderen aan het
arbeidsproces, zullen de economische gevolgen vermoedelijk negatief zijn. Maar dat hoeft helemaal
niet – ook de enorme stijging van de levensverwachting tijdens de twintigste eeuw heeft voor zover
bekend niet tot negatieve economische gevolgen geleid. ” Hiermee kaart professor Mackenbach een
probleem aan dat nu al actueel is, namelijk een vergrijzende bevolking.
Volgens professor Mackenbach is de rol van ouderen in een samenleving moeilijk te waarderen,
omdat ze economische gezien geen zogenaamde ‘marktwaarde’ hebben. Toch hebben veel ouderen,
“ook na het beëindigen van hun werkzame leven, wel degelijk een gewaardeerde rol in de
samenleving. Ze passen op hun kleinkinderen, doen allerlei soorten vrijwilligerswerk, zijn vaak
koopkrachtige consumenten en zijn soms politiek nog actief.”
Op de vraag of er geld moet worden geïnvesteerd in iets wat niet noodzakelijk is, antwoordde
professor Mackenbach: “Het zou heel goed kunnen dat onderzoek naar levensverlenging leidt tot
beter inzicht in verouderingsziekten, en dus tot betere behandelingen van ziekten die bij oudere
18

mensen veel voorkomen. Dus zelfs als je levensverlenging niet noodzakelijk vindt, kan investeren in
dit onderzoek nuttig zijn.”
Een therapie zal voor veel controverse in de samenleving zorgen. Is zo’n therapie het wel waard?
“De ervaring leert dat mensen na verloop van tijd wennen aan nieuwe ideeën. Lang geleden was
vaccinatie ook bij grote delen van de bevolking, in het bijzonder bij godsdienstige mensen,
omstreden. Inmiddels accepteert vrijwel iedereen het idee dat we op deze en andere manieren de
natuur naar onze hand zetten. Zo zal het ook met eventuele levensverlengende middelen gaan,
verwacht ik.”
Volgens professor Mackenbach zaI een dergelijke therapie alleen beschikbaar zijn voor het rijke deel
van de bevolking: “Ik denk niet dat puur levensverlengende middelen (dus middelen die alleen maar
het leven verlengen, zonder dodelijke ziekten te bestrijden) in Nederland onderdeel zullen worden
van het collectief gefinancierde verzekeringspakket. Dat pakket zal in de toekomst eerder kleiner dan
groter worden, en steeds meer beperkt worden tot middelen die noodzakelijk zijn om ernstige
ziekten te genezen. Dat betekent dat levensverlengende middelen door mensen zelf bekostigd zullen
moeten worden. Als ze duur zijn, zullen ze dus alleen beschikbaar zijn voor mensen met een hoger
inkomen.”
19

V Het experiment
De invloed van rotenon op gezonde en p16- fibroblasten
Samenvatting
Uit de bovenarm van drie patiënten werden 3-4 mm huidbiopten genomen. Twee patiënten waren
volledig gezond, de derde had een afwijking op het P16 gen. Uit de biopten werden de fibroblasten,
bindweefselcellen, geïsoleerd, behandeld en in kweekflessen gekweekt. Aan de helft van de
fibroblasten werd vervolgens rotenon toegevoegd. Dit stofje zorgde ervoor dat het gehalte
zuurstofradicalen toenam door de mitochondrieën van de cellen stil te leggen. Door het hoge gehalte
zuurstofradicalen raakte het DNA van de fibroblasten beschadigd en belandde een deel van de
bindweefselcellen in senescence. Om te bepalen hoe groot het aantal fibroblasten was dat
daadwerkelijk tot senescence overging, werd gebruikt gemaakt van de SA-β-gal activiteit die alleen in
senescente cellen aanwezig is. Door een specifiek kleuringsmengsel aan de fibroblasten toe te
voegen, kleurden de cellen met SA-β-gal activiteit blauw. Op deze manier kon het percentage van
senescente fibroblasten bepaald worden. De aanwezigheid van rotenon bleek voor een hoger
percentage senescente cellen te zorgen, hoewel de stijging van dit percentage kleiner was bij de P16-
patiënt in vergelijking tot een gezonde controlepatiënt. Deze resultaten bevestigen de hypothese dat
rotenon het percentages senescente cellen verhoogt.
Introductie
De term senescence komt van het Latijnse woord senex dat oude man of hoge leeftijd betekent.
Wanneer een cel de staat van senescence bereikt, zal hij blijven functioneren maar voorgoed
stoppen met delen. Senescence heeft zowel een positieve als negatieve kant. Enerzijds verhindert
het dat het DNA van een cel (verder) beschadigd. Anderzijds draagt senescence bij aan het
verouderingsproces.
Senescente cellen bevatten een aantal belangrijke kenmerken. Allereerst zijn ze permanent gestopt
met delen, hoewel ze metabolisch actief blijven. Naast het proces senescence, dat de groei van
beschadigde cellen voorkomt, bestaat er ook apoptose, een proces waarbij beschadigde cellen
geëlimineerd worden. Indien een cel zich in senescence bevindt, zal hij niet gevoelig zijn voor
apoptotische signalen. Ten derde hebben senescente cellen een veranderde genexpressie. Deze
veranderingen hebben vooral betrekking op celcyclus blokkers en activeerders waaronder p21 en
p16. Ook onderdrukken senescente cellen de genen die coderen voor proteïnen die de voortgang van
de celcyclus stimuleren. Ten slotte bevatten senescente cellen een hoge SA-β-gal (Senescence
Associated-β- galactosidase) activiteit. Dit kenmerk speelt een belangrijke rol in dit experiment.
Cellen belanden niet zomaar in senescence. Hier kunnen meerdere factoren de oorzaak van zijn:
Telomeer-afhankelijk senescence. Hiervan is sprake als door celdeling de telomeren ernstig zijn
verkort. De cel ziet ernstig verkorte telomeren als DNA schade met als gevolg een DDR (DNA-Damage
Response). Deze reactie zorgt ervoor dat een cel stopt met delen en in senescence terecht komt 9 .
Senescence door DNA beschadiging. DNA beschadiging kan, naast telomeerverkorting, nog vele
andere oorzaken hebben, zoals chemotherapie en ROS. Hier komen we later in het experiment op
terug. Als het DNA van een cel erg is beschadigd, zal deze in senescence belanden.
9 Harley, C.B., Futcher, A.B., Greider, C.W.. Telomeres shorten during aging of human fibroblasts. Nature
345,458-460. 1990
20

Senescence door restructurering van chromatine. HDAi’s (Histone DeAcetylase inhibition) sporen de
formatie van euchromatine, oftewel actieve genen, aan. Dit proces blijkt senescence te bevorderen,
hoewel het mechanisme tot op heden onbegrepen is.
Senescence door oncogenen. Oncogenen zijn gemuteerde versies van normale genen die gezonde
cellen kunnen transformeren. Lichaamscellen reageren op de aanwezigheid van oncogenen door in
senescence te gaan om zo de mogelijke schade te ontlopen.
Senescence door stressoren. Met stressoren worden in dit geval bepaalde stoffen bedoeld die
schadelijk zijn voor een cel. Een voorbeeld is een specifieke cytokine als interferon-β.
Met het oog op de hoofdvraag van dit onderzoek zou een experiment waarbij telomeerlengte wordt
gemeten of de werking van telomerase wordt aangetoond zeer geschikt zijn. Het is echter onmogelijk
voor ons om een dergelijk experiment uit te voeren. Wat echter wel mogelijk is, is een experiment
met betrekking tot het resultaat van telomeerverkorting: senescence.
Senescence is in veel gevallen het gevolg van beschadiging van DNA. Deze beschadiging kan onder
andere worden veroorzaakt door de verkorting van telomeren maar ook door de formatie van ROS
(reactive oxygen species), ook wel zuurstofradicalen genoemd. Zuurstofradicalen kunnen we voor
het experiment laten ontstaan door rotenon aan cellen toe te voegen. Deze stof zal de
mitochondriën van de cellen stil leggen waardoor zuurstofradicalen vrijkomen. Bij dit experiment
zullen we het DNA van cellen dus beschadigen door middel van ROS in plaats van
telomeerverkorting, maar in beide gevallen is het resultaat senescence.
De onderzoeksvraag die we met de resultaten van het experiment hopen te kunnen beantwoorden is
als volgt: Welke invloed heeft rotenon op de het percentage senescente cellen? Wij verwachten dat
bij de cellen waaraan rotenon is toegevoegd het percentages senescente cellen hoger is dan bij
cellen waaraan de stof niet is toegevoegd. Rotenon veroorzaakt immers een groot gehalte
zuurstofradicalen in de cellen dat ervoor zal zorgen dat het DNA beschadigt, en de cellen
genoodzaakt zijn over te gaan tot senescence. Het percentage SA-β-gal positieve cellen zal dus groter
zijn.
Methode
Het experiment is onder te verdelen in drie fasen:
kweek, kleuring, telling.
Het kweken:
De fibroblasten (huidcellen) waarmee we het
onderzoek doen zijn uit drie verschillende
patiënten verkregen. Twee van de patiënten
hadden normale fibroblasten, de derde was p16
negatief. p16 is een gen dat een extra bescherming
geeft tegen het ontstaan van kankercellen door de
celcyclus te remmen en cellen in senescence te
laten belanden. Een patiënt zonder p16 zal
hypothetisch gezien dus minder cellen in
senescence hebben.
Om met het experiment te kunnen beginnen
hebben we eerst de fibroblasten overgeplaatst van
celkweekflessen naar twee-kamer-objectglazen
(fig. 12). Allereerst moesten de cellen hiervoor
schoongemaakt worden. Het zout PBS werd gebruikt
Figuur 12: Overplaatsing cellen.
Met behulp van een pipet werden de cellen
overgeplaatst van de reageerbuisjes naar de
kamers.
21

om het medium van de cellen te spoelen. Vervolgens moesten de cellen van de bodem loslaten door
te trypsiniseren. Het enzym trypsine zorgt ervoor dat de cellen van het plastic loskomen en zich gaan
vermenigvuldigen. De cellen moesten vervolgens 5 tot 10 minuten weken in de trypsine in de stoof
op een temperatuur van 37°C. Onder de microscoop was na 10 minuten zichtbaar of de cellen zich
voldoende hadden losgelaten van het objectglas. Toen ze inderdaad voldoende waren losgekomen,
moest opnieuw medium worden toegevoegd om te voorkomen dat trypsine de cellen zou
beschadigen. Met een pipet hebben we daarna de drie type fibroblasten tijdelijk overgeplaatst naar
reageerbuisjes. Vooraf was bepaald dat de kamer die diende als controlegroep 4000 cellen moest
bevatten en de kamer die later behandeld zou worden met rotenon 6000 cellen. Met een
automatische cellen teller, de Scepter, hebben we de concentratie van de drie typen cellen in de
reageerbuisjes bepaald. Vervolgens hebben we daarmee berekend hoeveel milliliter van de oplossing
uit de reageerbuisjes in de kamers moest worden geplaatst.
Type fibroblast Concentratie cellen
reageerbuis (cellen per
ml)
Aantal toe te voegen ml
in controlekamer
Cl-21 2,991·10 5 0,01337 0,02006
J959 1,447·10 5 0,02764 0,04147
P16- 3,197·10 5 0,01251 0,01877
Tabel 1: Berekeningen celconcentraties
Aantal toe te voegen ml
in rotenonkamer
Het berekende aantal milliliters is samen met 2 ml
medium toegevoegd aan de kamers. Nadat datum en
typenummer op de objectglazen waren geschreven,
konden ze voor vier uur de stoof in zodat de cellen zich
vast konden hechten aan de bodem van de kamers (fig.
13).
Vier uur later waren de cellen vastgehecht aan de bodem
en konden we steeds aan één van de kamers van elk van
de drie objectglazen rotenon toevoegen. Rotenon wordt
gebruikt als pesticide en valt de mitochondria van
insecten aan. In menselijke cellen heeft rotenon ook
schadelijke invloed op mitochondria, waarbij
zuurstofradicalen ontstaan die ervoor zorgen dat een cel
in senescence komt. Nadat 0,012 milliliter rotenon was
toegevoegd, gingen de cellen 48 uur de stoof in.
Figuur 13: De stoof.
Meerdere keren hebben de cellen in een stoof
van 37°C moeten rusten.
Het kleuren
Om de senescente cellen te kunnen identificeren, maken
we gebruik van een kleuring. Hiervoor hebben we een
kleuringsmengsel gemaakt, bestaande uit 125µl 400mM
K3[Fe(CN)6] (potassium ferricyanide), 125 µl 400mM
K 4 [Fe(CN) 6 ]•3H 2 O (potassium ferricyanide), een oplossing
van 250 µl 40 mg/ml 5-bromo-4-chloro-3-indolyl- beta-Dgalactopyranoside
(X-gal), 1000 µl staining solution en
tenslotte extra gedestilleerd water (fig. 14). Het
Figuur 14: Potassium ferricyanide en
potassium ferricyanide zorgen voor de gele
kleur van het kleuringsmengsel dat
toegevoegd is aan de kamers.
22

kleuringsproces kan alleen plaatsvinden bij een pH van 6. Daarom hebben we ook een buffer
toegevoegd. Bij het kleuringsproces treedt een reactie op die voor een blauwe kleur zorgt in
senescente cellen. In deze cellen reageert de β-galactosidase namelijk met X-gal, waarbij galactose
en 5-bromo-4-chloro-indoxyl ontstaan. Dimerisatie en oxidatie zorgen ervoor dat uit twee 5-bromo-
4-chloro-indoxyl moleculen 5,5’dibromo4,4’dichloro-indigo ontstaat (fig. 15). De laatstgenoemde stof
is blauw, vandaar de blauwe kleur van de senescente cellen.
Nadat per kamer 2 ml van het kleuringsmengsel aan de cellen is toegevoegd, hebben we de
objectglazen opnieuw voor 24 uur in een stoof gezet, waarin geen CO 2 aanwezig was. CO 2 zou het
kleuringsproces immers kunnen verstoren, omdat het invloed heeft op de pH.
Figuur 15: De scheikundige reactie waarop de kleuring van dit experiment is gebaseerd.
23

Het tellen
We hebben de cellen uit de stoof gehaald en het kleuringsmengsel uit de kamers verwijderd.
Vervolgens hebben we de kamers gewassen met het zout PBS en de scheidingswanden van de
kamers verwijderd, zodat alleen objectglazen met cellen overbleven. Deze drie objectglazen hebben
we daarna onder de microscoop bekeken en per gezichtsveld het aantal cellen geteld. Het objectglas
‘J959’, met fibroblasten van één van de controlepatiënten, bleek maar weinig cellen te bevatten en
was dus niet betrouwbaar genoeg voor ons onderzoek. Nadat we het totaal aantal cellen bepaald
hadden, telden we het aantal blauw gekleurde (positieve) cellen (fig. 16). Op deze manier konden we
het percentage senescente cellen per kamer berekenen.
Figuur 16: Het gezichtsveld van de microscoop.
Onder de microscoop waren enkele blauwe, senescente cellen zichtbaar.
24

percentage positieve cellen
Resultaten:
De berekende percentages zijn weergegeven in de onderstaande tabel en grafiek.
aantal
cellen aantal negatieve cellen aantal positieve cellen percentage positieve cellen
controle zonder
rotenon 531 521 10 1,88%
controle met rotenon 150 102 48 32,00%
p16- zonder rotenon 209 209 0 0%
p16- met rotenon 26 24 2 7,69%
Tabel 2: Percentages senescente cellen
40%
30%
20%
10%
0%
controle
zonder
rotenon
controle
met rotenon
p16- zonder
rotenon
p16- met
rotenon
Grafiek 1: Percentages senescente cellen bij de controlegroep en bij de p16-groep
Conclusie:
Op basis van de resultaten kan worden geconcludeerd dat rotenon het percentage senescente cellen
aanzienlijk verhoogt. Rotenon zorgt er immers voor dat er zuurstofradicalen in de cellen vrijkomen
die de cel in senescence doen belanden. De verklaring voor het feit dat de controlecellen zonder
rotenon al een percentage van 1,88% senescente cellen hebben, is dat sommige cellen ook op
natuurlijke wijze in korte tijd in senescence kunnen komen.
Bij p16- is een kleinere stijging van het percentage senescente cellen waar te nemen in vergelijking
met de controlecellen. Een patiënt met een afwijking op het p16 gen, wordt p16- genoemd. Deze
patiënt heeft zeer weinig tot geen p16 in zijn fibroblasten. p16 blokkeert de celcyclus, waardoor
cellen in senescence komen. Wanneer p16 ontbreekt, zullen er dus minder senescente cellen
ontstaan en zal het percentage lager zijn. Het feit dat er toch enkele senescente cellen zijn ontstaan
in de celkolonie met rotenon, zou kunnen worden verklaard door de aanwezig van p21. Dit enzym
komt qua werking namelijk overeen met p16. Een patiënt die p16- is, kan wel p21 hebben. Door de
aanwezigheid van p21 kunnen er dus toch senescente cellen ontstaan.
25

Discussie:
In dit experiment hebben we ons de vraag gesteld wat de invloed is van rotenon op het percentage
senescente cellen. Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden hebben we fibroblasten van
twee gezonde patiënten en een patiënt met een afwijking op het p16 gen gebruikt. De belangrijkste
uitkomsten van het experiment zijn dat rotenon het percentage senescente cellen aanzienlijk
verhoogt en dat de stijging van het percentage senescente cellen bij de fibroblasten van de p16-
patient kleiner is dan bij de fibroblasten van de controlegroep. Deze resultaten bevestigen onze
hypothese.
Naar onze mening zijn de resultaten betrouwbaar genoeg om een goede conclusie te kunnen
trekken. Ten eerste is het experiment volledig in steriele omgeving uitgevoerd. Ten tweede hebben
we vele berekeningen uitgevoerd om het exacte aantal te gebruiken stoffen te bepalen, zodat alles in
juiste verhouding aanwezig was om het experiment optimaal te laten verlopen.
Toch zijn er een aantal punten die van invloed kunnen zijn geweest op de resultaten. Allereerst
hadden de cellen wellicht langer dan vier uur in de stoof moeten weken. Zo was de kans dat alle
cellen gebonden waren aan de kamer groter geweest en konden bij de telling misschien meer cellen
worden waargenomen. Dit zou het percentage senescente cellen bij p16- kunnen veranderen, omdat
nu slechts 26 cellen aanwezig waren. Hoe meer cellen geteld kunnen worden, hoe betrouwbaarder
het uiteindelijke percentage is. Daarnaast is de manier van tellen niet optimaal omdat het moeilijk is
om met de ogen het exacte aantal cellen te bepalen. Omdat echter honderden cellen zijn geteld, kan
de onbetrouwbaarheid worden verwaarloosd. Tenslotte is één van de kamers van een
controlepatiënt onbruikbaar geacht om in de resultaten te betrekken. Er waren nauwelijks cellen
onder de microscoop te zien, wellicht als gevolg van een te korte tijd in de stoof.
Met dit experiment is de aanwezigheid van senescente cellen aangetoond door middel van kleuring.
De senescence werd in dit experiment opgewekt door rotenon, een stof die zuurstofradicalen
produceert, maar had net zo goed veroorzaakt kunnen worden door telomeerverkorting. Onlangs is
bewezen dat een hoog percentage zuurstofradicalen in een cel het proces van telomeerverkorting
sneller doet verlopen. Hieruit blijkt dat de twee processen niet alleen hetzelfde resultaat, namelijk
senescence, hebben, maar dat de processen elkaar ook versterken.
26

VI Conclusie
Kan het enzym telomerase celveroudering tegen gaan en zo de levensduur van cel en mens
verlengen?
Om onze hoofdvraag te kunnen beantwoorden maken we gebruik van alle informatie uit de
literatuurstudie, de waarnemingen in ons experiment en de meningen van deskundigen. Om een zo
nauwkeurig mogelijk antwoord te geven, splitsen we de hoofdvraag in twee aparte vragen, namelijk:
Kan het enzym telomerase celveroudering tegen gaan en zo de levensduur van een cel verlengen? En
Kan het enzym telomerase celveroudering tegen gaan en zo de levensduur van de mens verlengen?
Allereerst zullen we ons richten op de vraag of telomerase celveroudering tegen kan gaan op
celniveau. In de loop van de jaren hebben meerdere onderzoeken aangetoond dat telomerase in
vitro de levensduur van cellen kan verlengen. Door telomerase toe te voegen aan een celkolonie
bleven de cellen zich delen en leefden ze langer.
Vervolgens het verlengen van de levensduur van de mens. Hypothetisch gezien is dit mogelijk. Indien
alle cellen van het lichaam telomerase ingespoten zouden krijgen, zou telomerase ervoor kunnen
zorgen dat de telomeren van de cellen niet korter worden door verloren nucleotidereeksen aan te
vullen. Nieuwe TTAGGG reeksen worden aan de chromosomen geplakt, zodat er geen sprake meer is
van telomeerverkorting. Als de telomeren van een cel niet korter worden, zal de cel nooit de
Hayflick-limiet bereiken en dus niet de status senescence behalen. Aangezien senescente cellen een
oorzaak zijn van de afname van orgaanfuncties, zal telomerase ervoor kunnen zorgen dat organen
langer gezond blijven en goed kunnen blijven functioneren. Daarnaast zou telomerase zichtbare
kenmerken van ouderdom, zoals kaalheid, kunnen verhelpen.
De zojuist beschreven therapie met telomerase kan alleen werken bij patiënten wiens cellen zich nog
niet in senescence bevinden. Wanneer een cel namelijk in senescence is beland, kan hij niet meer
terugkeren tot de celcyclus: senescence is een onomkeerbaar proces. Telomerase kan dus alleen
dienen als preventieve behandeling voor veroudering bij jonge mensen.
Hoewel deze mogelijk toekomstige therapie erg hoopvol klinkt, zijn er ook enkele nadelen. Het
grootste en belangrijkste nadeel is kankervorming. Telomerase is een enzym dat biologisch gezien
niet alleen in stamcellen en geslachtscellen voorkomt, maar ook in grote mate in kankercellen. Door
de aanwezigheid van dit enzym zijn kankercellen immers in staat om onbeperkt te blijven delen.
Wanneer we telomerase in lichaamscellen aanbrengen, bestaat er een grote kans dat deze gezonde
cellen zich ontwikkelen tot gevaarlijke kankercellen.
Een ander obstakel van de therapie is de manier van inbrengen van telomerase in het lichaam. Dit
praktische probleem zou wellicht roet in het eten kunnen gooien voor de therapie. Wij hebben
hiervoor nog geen noemenswaardige oplossing kunnen vinden. Daarbij komt dat het eenmalig
inbrengen van telomerase niet genoeg zal zijn. De meeste cellen in ons lichaam zijn na het toedienen
van het enzym immers niet in staat nieuwe telomerase enzymen te produceren omdat het gen voor
hTERT uitgeschakeld is. Een oplossing zou kunnen zijn om ervoor te zorgen dat het hTERT gen niet
langer onderdrukt wordt, maar daarmee is de kans op kanker opnieuw sterk aanwezig.
Om erachter te komen of telomerase naast de levensduur van cellen, ook de levensduur van mensen
kan verlengen, moet nog veel onderzoek worden gedaan. Toch is ons onderzoeksresultaat meer dan
bemoedigend. Immers, aan veel wetenschappelijke doorbraken ligt een klein, maar wel revolutionair
stapje, ten grondslag. Of het nu gaat om de toevallige ontdekking van de schimmel Penicillium
27

notatum door Alexander Fleming, waarmee later vele mensenlevens zijn gered, of om ontdekkingen
buiten de medische wetenschap, bijvoorbeeld de eerste meters in de lucht van de Wright Brothers,
die het begin waren voor een bloeiende vliegtuigindustrie. De wetenschap zal uit moeten wijzen of
de ontdekking van telomerase als een levensverlengend middel in de toekomst van even grote
betekenis voor de mensheid zal zijn.
Tot slot zijn er nog de ethische vragen, die altijd opdoemen als medische doorbraken het fundament
van het menselijk leven raken. In dit geval is deze vraag of het wel wenselijk is dat men ernaar streeft
langer te leven. Verschillende deskundigen hebben hierover hun mening geuit. Rob van Hattum staat
heel positief tegenover therapieën die voor een langer leven zouden zorgen. Hij zou zelf bereid zijn
een dergelijke therapie te ondergaan. Ook Aubrey de Grey ziet niet in waarom we de aftakeling van
ons lichaam zomaar zouden moeten accepteren. Professor Mackenbach kijkt vanuit het perspectief
van de samenleving naar deze ethische kwestie. Een nog grotere vergrijzing zou nadelige gevolgen
voor de samenleving kunnen hebben en voorlopig zal alleen de rijke bevolkingslaag haar leven
kunnen verlengen, gezien de hoge kosten van de therapie.
Tijdens het maken van dit werkstuk hebben we zelf ook een mening gevormd over een
levensverlengende therapie, gebaseerd op telomerase.
Als ons de vraag zou worden gesteld of we enkele jaren langer zouden willen leven, zouden wij
zonder lang nadenken ja zeggen. Uit de bloeiende anti-aging industrie blijkt dat onder de rest van de
bevolking ook dezelfde mentaliteit heerst. Het ultieme doel van deze industrie is het produceren van
een middel dat onze levensduur kan verlengen. Ook in de wetenschap wordt serieus onderzoek
gedaan naar celveroudering. Deze onderzoeken zijn niet in de eerste plaats gericht op het verlengen
van levens, maar op het verbeteren van de kwaliteit van het leven. Wij staan hierachter en vinden
dat men niet zozeer moet streven naar een paar extra jaren, maar naar een goede kwaliteit van de
jaren die je hebt. Het feit dat met de verbetering van de kwaliteit de levensduur verlengd wordt, is
een mooi vooruitzicht waar iedereen voor open zal staan. Zelfs als uiteindelijk blijkt dat telomerase
niet geschikt is om ons leven langer te maken, kan men veel van het onderzoek leren over cellulaire
processen en het ontstaan en verhelpen van ziektes. Dit is van groot belang voor onze samenleving.
Zolang de werking van een therapie met telomerase niet bewezen is, moeten we niet op de zaken
vooruitlopen. Vooralsnog stroomt het zand langzaam voort door de zandloper des levens, dus laten
we genieten van de tijd die ons nog rest.
Figuur 17: Wellicht is eeuwig leven onze toekomst.
28

Slotwoord
”Action is the foundational key to all success” - Pablo Picasso
Naast de hoeveelheid energie die we in het maken van dit werkstuk hebben gestoken, hebben we
ook veel energie gestoken in het contact leggen met deskundigen op verschillende vakgebieden.
Deze energie is beloond met de medewerking van meerdere experts, iets wat al onze verwachtingen
te boven is gegaan. Het feit dat desbetreffende personen openstonden voor het helpen van twee
geheel onbekende scholieren, van connecties was namelijk geen sprake, is iets waar we enorm
dankbaar voor zijn. In dit slotwoord willen we de kans grijpen enkele personen in het bijzonder te
bedanken:
Caroline Bloks, voor het begeleiden van ons werkstuk met veel enthousiasme en betrokkenheid.
Liza Wong, voor haar openheid en medewerking. Zij heeft ingewikkelde biologische processen voor
ons kunnen verhelderen en ons bovendien geholpen de specifieke richting te kiezen die we met dit
werkstuk op wilden gaan.
Annette de Deugd-van Kalkeren, voor haar enthousiasme en het aanbieden van de kans om
een experiment uit te voeren in een professioneel laboratorium.
Andrea Maier en Pim Dekker, voor het openstellen van hun laboratorium, hun hulp bij het
opzetten van ons experiment en het wijzen op verbeterpunten van ons werkstuk.
Corine de Koning-Treurniet en Joke Blom, voor het tijdelijk opzij zetten van hun eigen
laboratoriumwerk om ons optimaal te kunnen begeleiden bij ons experiment.
Johan Mackenbach, voor het uiten van zijn mening over de gevolgen van een levensverlengend
middel voor de samenleving.
Rob van Hattum, voor zijn bereidwilligheid voor een interview, hoewel het uiteindelijk niet
mogelijk bleek een afspraak te kunnen maken.
Het St.Ignatiusgymnasium, voor de kennis die we in zes jaar tijd verworven hebben die we
hebben kunnen toepassen bij het maken van dit werkstuk. Daarnaast heeft de school ons altijd
aangemoedigd initiatief te nemen en hebben we volledige goedkeuring ontvangen om heel
Nederland af te reizen om bij verschillende deskundigen langs te gaan.
Tot slot zouden we nog even extra aandacht willen schenken aan de woorden van Pablo Picasso:
“Action is the foundational key to all success”. Als we slechts één punt zouden mogen noemen
wat we van het maken van dit werkstuk hebben geleerd, zou het zijn dat initiatief tonen
daadwerkelijk wordt beloond. Op vele manieren hebben we geprobeerd contact te leggen met
deskundigen. Hoewel sommigen niet bereid bleken mee te werken, hebben we de moed niet
opgegeven. Tegenslagen horen er nu eenmaal bij. Hierdoor zijn we echter extra trots op de, maar
liefst negen, bovenstaande personen die we wel bereidwillig hebben gevonden mee te werken aan
ons werkstuk. Nogmaals, enorm bedankt!
29

Literatuurlijst
Boeken:
- Biology life on earth, Audesirk. ISBN: 0-13-203882-X
- Telomerase: doorbraak in de strijd tegen kanker, Tim de Schutter, Graciela Andrei, Robert
Snoeck. ISBN: 9789085870913
- Genetica voor dummies, Tara Rodden Robinson. ISBN: 904301222X
Tijdschriften:
- Scientific American: the End. ISSN 0036-8733. September 2010. Volume 303 Number 3
Site’s:
- http://www.guardian.co.uk/technology/2010/aug/01/aubrey-de-grey-ageing-research
- http://www.kennislink.nl/publicaties/heinekenprijs-2004-voor-koningin-van-de-telomeren.
Beoordeling: op Kennislink is uitsluitend betrouwbare informatie te vinden. Alle informatie is
inhoudelijk gecontroleerd.
- http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/. Beoordeling: PubMed is een database met
referenties (references of citations genoemd) van wetenschappelijke artikelen. Deze
referenties bevatten niet de volledige tekst van de artikelen. Wel wordt van elk artikel de
auteur(s), de titel artikel, tijdschriftgegevens, trefwoorden (MeSH termen) en een
samenvatting (abstract) vermeld. Op deze manier zijn titels van bruikbare artikelen te vinden.
- http://www.senescence.info/telomeres.html. Beoordeling: De auteur van de site is João
Pedro de Magalhães, een Portugese onderzoeker op het gebied van “aging”. Hij is verbonden
met de Universiteit van Liverpool. Op de site wil de auteur een overzicht geven van de huidige
kennis over telomeren en telomerase. De site is voor het laatst bijgewerkt in 2010 en is
gebaseerd op vele onderzoeksresultaten zoals weergegeven.
- http://www.sens.org/users/aubrey-de-grey
- http://www.tegenlicht.nl
Wetenschappelijke artikelen:
- Böker W., Yin Z., Drosse I., Haasters F., Rossmann O., Wierer M., Popov C., Locher M.,
Mutschler W., Docheva D., Schieker M.. Introducing a single-cell-derived human
mesenchymal stem cell line epressing hTERT after lentiviral gene transfer. J Cell Mol Med.
2009 jun; 13(6):1186-7.
- Campisi J, d’Adda di Fagagna F.. Cellular senescence: when bad things happen to good cells.
Nature reviews, molecular cell biology. Volume 8, September 2007
- Cesare A.J., Reddel R. R.. Alternative lengthening of telomeres: models, mechanism and
implications. Nature reviews, genetics. Volume 11, mei 2010
- Cao Y., Bryan T. M., Reddel R. R.. Increased copy number of the TERT and TERC telomerase
subunit genes in cancer cells. Cancer ski, volume 99. 6:1092-1099. Juni 2008
- Daniels, D.J., Clothier C., Swan D.C., Saretzki G.. Immediate and gradual gene expression
changes in telomerase over-expressing fibroblasts. Elsevier. 2010 May 14; 19:228-41
- Dekker P., Maier A. B., van Heemst D., de Koning-Treurniet C., Blom J., Dirks R. W., Tanke H.
J., Westendorp R. G. J.. Stress induced responses of human skin fibroblasts in vitro reflect
human longevity. Aginc cell 8:pp595-603. 2009
- Janknecht R.. On the road to immortality: hTERT upregulation in cancer cells. Elsevier 2004
- Greider W. C. Telomeres. Current opinion in Cell Biology 1991, 3:444-451
- Harley C. B., Villeponteau B.. Telomeres and telomerase in aging and cancer. Current opinion
in Genetics and Development 1995, 5:249-255
30

- Huzen J., Van Veldhuizen D.J., Van Gilst W.H. en Van der Harst p.. Telomeren en biologische
veroudering bij hart-en vaatziekten. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:1265-70
Figuurvermelding:
- Figuur voorblad. Zelf ontworpen
- Figuur 2. Google Afbeeldingen, zoekterm: DNA
- Figuur 3. Biology life on earth, blz.194, figure 11-3 “The eukaryotic cell cycle”
- Figuur 4. Google Afbeeldingen, zoekterm: mitose
- Figuur 5. Biology life on earth, blz. 161, figure E9-7 “DNA replication”
- Figuur 6. Samengestelde figuur. Google Afbeeldingen, zoekterm 1: primase, zoekterm 2:
DNA-replicatie
- Figuur 7. Google Afbeeldingen, zoekterm: telomeer
- Figuur 8. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:1265-70
- Figuur 9. Google Afbeeldingen, zoekterm: structuur DNA
- Figuur 10. Google Afbeeldingen, zoekterm: primer
- Figuur 11. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:1265-70
- Figuur 12. Zelf gefotografeerd
- Figuur 13. Zelf gefotografeerd
- Figuur 14. Zelf gefotografeerd
- Figuur 15. Google Afbeeldingen, zoekterm: 5-bromo-4-chloro-3-indolyl-β –D galactoside
- Figuur 16. Zelf gefotografeerd
- Figuur 17. Biology life on earth, blz. 853, figure 41-17 “Youth meets age”
31

Evaluatie
Meteen na het ontvangen van ons mapje zijn we begonnen met brainstormen. We zijn vrij snel
op een onderwerp gekomen, waardoor we meteen konden beginnen met het verzamelen van
informatie. Dit is allemaal heel snel gegaan. We hebben meteen besloten om 1x per week samen
te komen om aan het profielwerkstuk te werken. Deze belofte zijn we ook daadwerkelijk na
gekomen.
We kwamen vrij snel tot de conclusie dat we een specialist nodig hadden op het gebied van
telomeren die ons zou kunnen helpen met het opzetten van een experiment. We hebben op
internet gezocht en al snel iemand gevonden. Namelijk mevrouw De deugd – van Kalkeren, zij is
werkzaam aan de Universiteit van Leiden en is tevens directeur van het Aging Institute. We
hebben haar gemaild en kregen al vrij snel antwoord. Om niet afhankelijk te zijn van één
persoon, hebben we ook contact gezocht met L.Wong, promovendus aan de universiteit van
Groningen. Beiden hebben ons uitgenodigd voor een bezoek, waar we veel aan hebben gehad.
Helaas zijn we niet in staat geweest een definitief antwoord te geven op de hoofdvraag. De
reden hiervoor is dat er simpelweg nog veel onderzocht moet worden voordat er conclusies
kunnen worden getrokken.
We hebben veel geleerd van het maken van dit werkstuk: het schrijven van een wetenschappelijk
verslag, een interview afleggen, de kern uit wetenschappelijke artikelen halen, een experiment
uitvoeren in een laboratorium, het selecteren van betrouwbare literatuur, initiatief nemen en
het trekken van juiste conclusies.
Daarnaast hebben we de kennis van zes jaar gymnasium kunnen toepassen om deze
meesterproef tot een geslaagd einde te brengen.
32