nr 4 2011.pdf - Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie

Nieuwsbrief van de Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie nr. 4 2011
Professor D.M.E. Vermeulen-Cranch (1915-2011)
Afscheid van een grande dame

2 de anesthesioloog 4 • 2011

COLOFON
INHOUD jaargang 7 • nummer 4 • december 2011
Redactieraad
J.W. Kallewaard
C.J. van Oort
mw. P.L.T. Liem
Redactie
Sandra Gijtenbeek
Druk
Graficiënt Printmedia, Almere
De NVA Nieuwsbrief is een officieel
orgaan van de Nederlandse
Vereniging voor Anesthesiologie en
wordt maximaal zesmaal per jaar
gratis aan de leden toegestuurd.
Deadline inzenden kopij voor
volgende Nieuwsbrief:
6 februari 2012
Nederlandse Vereniging voor
Anesthesiologie
opgericht 6 april 1948
Bureau NVA
Mercatorlaan 1200
3528 BL Utrecht
Correspondentieadres
Postbus 20063
3502 LB Utrecht
Telefoon
Algemeen nummer: 030 282 3856
(zie achterzijde voor meer nummers)
Fax
030 282 3856
E-mail:
nva@anesthesiologie.nl
Website
www.anesthesiologie.nl
VOORWOORD4
Afscheid van een grand dame 5
Op 8 november jl. overleed professor Vermeulen op 95-jarige leeftijd.
Ter nagedachtenis aan deze bijzondere vrouw zijn foto’s en verhalen over haar
bijeengebracht.
De CEEA cursus en Han Langemeijer: al 25 jaar een begrip 15
Han Langemeijer draag na 25 jaar het secretariaat over aan Eric van Dongen.
Met een blocnootje in de hoek van de OK 27
Schrijfster Anna Enquist bracht voor haar boek De Verdovers heel wat uren door op de
afdeling anesthesiologie van de VUmc. Hoe kijkt de afdeling hierop terug?
De Commissie Arts in opleiding tot Specialist Anesthesioloog (CASA) 29
De leden van de CAGA stellen zich voor
SECTIES
Wetenschap loont! 18
Grants, poster- en proefschriftprijzen
JURIDISCH
Operateur nog steeds verantwoordelijk voor anesthesie...20
Eva Koetsier & Ludmilla Garmers, Juridische Commissie
KWALITEIT
Kwaliteit in praktijk14
Perioperatieve risicoanalyse onder de loep
Hans van Breugel, beleidsmedewerker kwaliteit
Zelf meedoen aan richtlijnontwikkeling 16
Hans van Breugel, beleidsmedewerker kwaliteit
Eerste ervaringen met e-learning 17
Hans van Breugel, beleidsmedewerker kwaliteit
Kwaliteitsvisitatie in revisie 19
Hans van Breugel, beleidsmedewerker kwaliteit
Het veiligheidsprogramma en de rol van medisch specialisten 28
Drs. J.A. Fossen, Senior adviseur OMS
WETENSCHAP
Wetenschapsfraude12
Christa Boer
Wetenschapsdag 201130
GESCHIEDENIS
Opkomst en ondergang van de barbituraten in de anesthesiologie22
Mattijn Buwalda, Commissie Geschiedenis
OPLEIDING
Transparantie over besteding van opleidingsgelden medische vervolgopleidingen25
Ronald Hortensius, beleidsmedewerker opleiding
WAT VERDER TER TAFEL KOMT
Promoties 31
Overleden
VOORWOORD32
de anesthesioloog 4 • 2011
3

Voorwoord
TERUGBLIK
Geachte leden,
Voor u ligt de laatste uitgave van de anesthesioloog van dit jaar. Een bijzondere uitgave in verband met het overlijden
van een bijzondere vrouw: mevrouw Vermeulen-Cranch. Zij heeft enorm veel betekend voor de ontwikkeling
van ons vak en in het bijzonder voor de opleiding. Het is bewonderenswaardig hoe zij tot op hoge leeftijd alle
ontwikkelingen in ons vak bijhield. In 2010 woonde zij nog de naar haar vernoemde lezing bij tijdens de Anesthesiologendagen.
In deze de anesthesioloog besteden we uiteraard veel aandacht aan deze ‘grande dame’.
Het einde van een jaar is een goed moment om kort te evalueren en vast een voorschot te nemen op 2012. 2012 een
jaar waarin de NVA voor het eerst gaat werken volgens een uitgewerkt strategisch jaarplan.
Zoals u weet werkt de NVA, sinds een jaar in een nieuwe structuur. Het eerste jaar stond vooral in het teken van
het tot stand brengen van deze structuur door het instellen van een professioneel bureau (met directeur en beleidsmedewerkers).
Zij zijn aan het werk gegaan volgens een vastgestelde strategische cyclus in samenspraak met de
Ledenraad. Doel van deze herstructurering is de NVA om te vormen van een reactieve organisatie in een organisatie
die pro-actief is in haar rol als regisseur en peri-operatief specialist. Dit doel hebben bij het ontwikkelen van
het strategisch meerjarenplan steeds voor ogen gehouden.
Nieuw dit jaar was het kwartaalnieuws waarin belangrijke actuele zaken per e-mail onder aandacht worden gebracht
aan de leden. We realiseren ons dat informatievoorziening van onschatbare waarde is om het beleid van
de NVA binnen de leden te kunnen uitdragen. Het kwartaalnieuws een eerste stap, en inmiddels op veler verzoek
uitgebreid naar een hogere frequentie. Belangrijk doel voor 2012 is, door middel van een vernieuwde (interactieve)
website de leden beter van informatie te kunnen voorzien.
Een aantal belangrijke dossiers die in 2012 worden afgerond wil ik hier nog de revue laten passeren.
De PACU is officieel anesthesiologisch domein. In 2012 zal een budget impact analyse plaatsvinden om verdere
implementatie te faciliteren. De sedatierichtlijn volgt eenzelfde traject. Implementatie heeft dermate grote impact
dat op dit moment, samen met de andere WV-en en de IGZ wordt gekeken aan welke minimale normen de ziekenhuizen
die sedatie uitvoeren kunnen en moeten voldoen bij inwerkingtreding van de richtlijn. Wij houden u
hiervan op de hoogte. Een richtlijn die in 2011 veel stof heeft doen opwaaien; de WIP richtlijn wordt op onderdelen
aangepast, waardoor een voor Anesthesiologen en ziekenhuizen werkzame situatie zal ontstaan. Ook hier komen
de richtlijnopstellers, samen met de IGZ en de NVA met een minimum set waaraan zal moeten worden voldaan
in 2012. De nieuwe IC richtlijn, een initiatief van de NVA samen met de NIV en NVIC, vordert gestaag en naar
tevredenheid van de diverse deelnemers. Het eerste concept wordt in 2012 verwacht.
We hebben in 2011 veel bereikt en het bestuur is klaar voor de volgende uitdagingen in de nabije toekomst. Ons
vak is in beweging, maar de wereld om ons heen ook. Hierop moeten we inspelen en beleid maken als peri-operatieve
specialisten die het welzijn van de patiënt centraal hebben staan.
Rest mij nog u een goed 2012 te wensen en u erop te wijzen dat bestuurswisselingen tegenwoordig plaatsvinden
middels sollicitaties naar die functie. Recent heeft een eerste wisseling ‘nieuwe stijl’ plaatsgevonden en is
professor Knape toegetreden tot het bestuur. Ik nodig alle NVA-leden met bestuurlijke ambities uit bij de volgende
vacatures mee te solliciteren.
Jan Willem Kallewaard
4 de anesthesioloog 4 • 2011

Professor D.M.E. Vermeulen-Cranch
1915-2011
Afscheid van een grande dame
de anesthesioloog 4 • 2011
5

In memoriam
Professor D.M.E. Vermeulen-Cranch, FFARCS
1915-2011
Op 8 november 2011 is Mevrouw Vermeulen, emeritus
hoogleraar in de Anesthesiologie aan de Universiteit
van Amsterdam, na een lang actief leven overleden.
Hiermee heeft de Nederlandse anesthesiologische gemeenschap
een groot verlies geleden.
Doreen Cranch kwam vlak na de oorlog tijdens een lezing
in het Royal College of Surgeons in Londen in
contact met prof. Willem Noordenbos Sr, chirurg in
het Wilhelminagasthuis (WG), die tot erelid werd benoemd
in dat College. Dit contact leidde tot enkele bezoeken
van haar aan het WG in 1946 en een verzoek de
anesthesie hier op moderne leest te schoeien.
Vlak daarvoor was zij in het huwelijk getreden met
een Nederlandse koopvaardijstuurman, G. Vermeulen
die twee torpedoaanvallen in de oorlogsjaren had overleefd
en die later directeur van de KNSM in Amsterdam
zou worden.
In die tijd bestonden er, in tegenstelling tot in het Verenigd
Koninkrijk, geen specialisten in de anesthesie in
Nederland. De chirurgen lieten hun jongste assistent of
verpleegkundigen de anesthesie verzorgen, die uit zeer
simpele methoden bestond. Hoogleraren in de chirurgie
bezochten na de oorlog Engeland en zagen toen hoe
veel meer mogelijkheden de daar veel verder ontwikkelde
Angelsaksische anesthesiepraktijk bood.
De amper 30-jarige jonge vrouw (om ouder te lijken
stak ze haar haar op!) maakte de “sprong naar het
continent” en betrad in de Nederlandse chirurgie een
streng hiërarchisch masculien bolwerk met in haar bagage
een grote voorsprong in kennis en niet te vergeten
moderne materialen, die zij in haar beroemde koffertje
meenam. Met die kennis, maar vooral met haar grote
tactische gaven en een bijzondere mate van bescheidenheid
gemengd met professionele vastberadenheid
en gevoel voor bestaande verhoudingen wist zij de
anesthesiologie in het Wilhelminagasthuis, in andere
Amsterdamse ziekenhuizen (op de fiets en per openbaar
vervoer met een mobiel anesthesie-apparaat) en
ook deels in Utrecht te moderniseren tot een volwaardig
specialisme. Waar voorheen de open etherkapnarcose
met onbeschermde luchtwegen de mogelijkheden
zeer beperkte en tot grote risico’s leidde, introduceerde
zij de endotracheale tube waardoor er opeens open thoraxoperaties
mogelijk werden. Ook voerde zij direct
het routinematige intraveneuze infuus in, intraveneuze
hypnotica, het splinternieuwe curare en analgetica; het
concept van de mono-anesthesie met damp ging overboord.
Het invoeren van preoperatieve evaluatie en van
een verkoeverkamer en intensive care was ook haar
werk, evenals de sterk verbeterde zorg voor pasgeborenen
die intensieve zorg behoeven. Ook bijzonder aan
haar was, dat ze gespecialiseerde verpleegkundigen
opleidde, waarmee de anesthesiemedewerker was geboren,
en een eigen technische instrumentenmaker, de
heer A.N. van Oostrum, aan zich kon binden. Binnen
korte tijd rolden de voorheen ongenaakbare chirurgen
6 de anesthesioloog 4 • 2011

voor haar de rode loper uit. Later heeft zij zich o.a. toegelegd
op sedatietechnieken in de tandheelkunde en
voor ingrepen bij verstandelijk gehandicapten.
Professor I. Boerema, chirurg in het WG, gaf haar
de ruimte om al in 1947 de opleiding tot specialisten
Anesthesiologie vorm te geven. Haar eerste leerlingen
waren Boeré en Mauve. In 1951 werd zij kroondocent
en in 1958 de eerste Hoogleraar in dit nieuwe
vakgebied op het Europese vasteland. Uit deze
school kwamen vele latere hoogleraren voort. Doreen
Vermeulen-Cranch stond aan de wieg van de Nederlandse
Vereniging voor Anesthesiologie in 1948 (toen
nog Nederlandse Anesthesisten Vereniging) en van de
World Federation of Societies of Anaesthesiologists op
het eerste wereldcongres in 1955. Tot 1984 was zij de
”Missis” op wier kunde en kennis vele WG- en AMCchirurgen
een beroep hebben kunnen doen en aan wie
wij, haar leerlingen, heel veel te danken hebben. Onder
haar leiding zijn honderden anesthesiologen gevormd
en heeft het vak zich kunnen ontwikkelen tot een volwaardig
medisch specialisme. Haar afscheidsrede was
getiteld: “Emancipatieproces”. Zelf een zeldzaam geëmancipeerde
vrouw, die menig vrouwelijke collega
heeft geïnspireerd, heeft zij inhoud gegeven aan de
emancipatie van de Nederlandse anesthesiologie waar
wij allen dankbaar voor mogen zijn.
Mevrouw Vermeulen heeft tot deze zomer nog volop
deelgenomen aan het anesthesiologische leven. Haar
hartverwarmende belangstelling voor de afdeling in
het AMC, het specialisme in het algemeen en vooral
ook de mensen in het vak heeft ze tot en met haar 95e
jaar met verve getoond. Gesteund door collegae heeft
ze jaarlijks de naar haar genoemde lezing tijdens de
Anesthesiologendagen bijgewoond, én altijd van commentaar
voorzien! Haar laatste publieke optreden was
slechts enkele maanden geleden, toen we haar op het
ESA-congres in de RAI in Amsterdam mochten ontvangen
op de Historische Tentoonstelling van de NVA,
waarna ze tijdens de officiële openingsceremonie nog
eens glorieus gehuldigd werd. Ze genoot er van!
Ze is draagster van zeer hoge onderscheidingen zowel
in ons land als in Engeland (Ridder in de Orde van de
Nederlandse Leeuw en Commander of the British Empire)
en Erelid van de wetenschappelijke vereniging in
beide landen.
Haar koffertje, haar schilderij en vele andere attributen
laten de herinnering aan haar voortleven in het historisch
Anesthesiemuseum in het AMC.
Wij allen denken met grote warmte terug aan een bijzondere
vrouw en een lief mens!
Wij wensen haar dochter en zoon, kleinkinderen en
achterkleindochter veel sterkte met dit verlies.
Jan Eshuis, anesthesioloog AMC
de anesthesioloog 4 • 2011
7

Afscheid van een grande dame
De promotie in Amsterdam van DHG Keuskamp bij
mw Vermeulen in 1960. Hij heeft zojuist het proefschrift
“De ervaringen met luchtkoeling ten behoeve van operaties
aan het hart” met succes verdedigd.
Voor mij persoonlijk heeft mevrouw Vermeulen veel
betekend tijdens mijn studie geneeskunde aan de Universiteit
van Amsterdam. Zij was toen hoogleraraar en
haar colleges waren iets heel nieuws.
Daarnaast is zij gedurende een jaar mijn opleider geweest.
De wijze waarop zij mijn militaire anesthesiologische
training in 1969 voortzette en aanvulde is mij
altijd als een bijzondere ervaring bijgebleven. Mijn
vertrek tijdens de opleiding naar het Academisch Ziekenhuis
te Utrecht heeft zij niet alleen goedgevonden
maar ook werkelijk gestimuleerd, mede om de anesthesiologie
in Utrecht te ondersteunen. Zij is in die periode
nog een lange tijd formeel mijn opleider gebleven
omdat de opleiding in Utrecht nog niet erkend was.
Haar betekenis voor de anesthesiologie in Nederland is
tijdens haar creamatie te Zwolle zo duidelijk beklemtoond
dat ik daar eigenlijk niets aan toe kan voegen.
In 1958 werd zij de eerste
vrouwelijke hoogleraar in het vak.
In latere jaren heb ik haar belang leren kennen in de
bestuurlijke en kringen van de NVA, de LSV en de
KNMG. Ik heb de eer en het genoegen gehad om met
haar in een aantal belangrijke landelijke commissies
te mogen samenwerken. Haar brede visie op het specialisme,
haar grote ervaring en de kennis van al die
onderwerpen die daar aan de orde kwamen heb ik altijd
bewonderd. Ik heb daar ook zeer veel van mogen leren.
Haar belangstelling voor de NVA 60+ Club heeft mij
altijd aangenaam getroffen. Zij bezocht bijna alle bijeenkomsten.
Met name de najaarsbijeenkomst van
2006 is een dierbare herinnering omdat zij toen haar
zestigjarige verblijf in Nederland herdacht. De lunch
die zij toen in Elburg voor ons organiseerde was zeer
bijzonder.
Mw Vermeulen met Cor Kalkman,
een van haar laatste assistenten.
Ik herinner haar als een warme belangstellende vrouw
en leermeester en ben haar nog steeds dankbaar voor
de kansen, die zij mij tijdens mijn loopbaan als anesthesioloog
heeft geboden.
Jan Jager
8 de anesthesioloog 4 • 2011

Afscheid van een grande dame
Mw. Vermeulen met Markus Hollmann en
Wolfgang Schlack, de nieuwe AMC generatie
Allemaal kennen we de prachtige geschiedenis van
de jonge begaafde vrouw die op het Royal College
of Surgeons professor Willem Noordenbos Sr. tegenkwam,
die direct zag wat zij zou kunnen betekenen
voor de stimulans van de achtergebleven naoorlogse
chirurgie in Nederland. Amper dertig jaar oud belandde
dokter Vermeulen in een steil hiërarchisch masculien
bolwerk van individuele chirurgen. Om wat ouder
te lijken stak ze haar haar op! De Angelsaksische
anesthesie liep in die dagen vér voor op Nederland,
waar ze opliep tegen, in haar eigen woorden (ik citeer):
‘die typisch Duitse verafgoding van de dokter
en de chirurg waardoor geen oriëntatie bestond op
de moderne Angelsaksische anesthesie’. De beperkingen
van de toen vigerende technieken, vnl. open
etherkapnarcose met onbeschermde luchtwegen waren
enorm. Aan mevrouw Vermeulen is het te danken
dat er bijvoorbeeld primair infusen werden geprikt,
preoperatieve evaluatie plaatsvond, en intraveneuze
hypnotica, analgetica en het splinternieuwe curare
die monoanesthesie met damp verdrongen, dat er een
Verkoeverkamer werd ingericht en even later een Intensive
Care; dat heeft zij allemaal bevochten. Dat
geldt ook voor verbetering in de zorg voor neonaten
doordat ze de Apgarscore vertaalde en veel proactiever
de reanimatie ter hand nam van pasgeborenen die
extra zorg behoefden. Ook regionale technieken zoals
epiduralen en perifere zenuwblokkades, maar ook
pijnblokkades werden door haar geïntroduceerd
Even bijpraten met Jan Beiboer
tijdens het Lustrum in 2008.
Mw. Vermeulen danst met Nic de Zwaan
tijdens het lustrumfeest in 2008.
Wat was haar geheim? Haar belangrijkste wapens waren
ongetwijfeld haar grote tact, haar onmiddellijke
inzicht in de bestaande verhoudingen, haar geduld
en wijsheid en haar vermogen om ook op zijn tijd te
zwijgen.
Na haar emeritaat zijn haar warme belangstelling
voor het vakgebied, de afdeling Anesthesiologie in
het AMC en vooral de mensen in het vak heel karakteristiek
gebleven. Vrijwel iedereen die het over haar
heeft krijgt een warme glans in de ogen.
Anesthesiologendagen 2010
Jan Eshuis
de anesthesioloog 4 • 2011
9

ESA in Amsterdam 2011
Afscheid van een grande dame
Mevrouw Doreen Máry Elizabeth Vermeulen-Cranch.
Wat een prachtige rijke levensloop.
Met grote verdiensten, waarvoor zovelen haar dank
verschuldigd zijn.
ESA in Amsterdam 2011
Gelukkig heeft zij ons altijd veel verteld in persoonlijke
gesprekken en de vele interviews.
Tijdens mijn NVA voorzitterschap was zijn bemoedigend
bij het uitstippelen van beleid van de Nederlandse
Anesthesie, waarbij haar altijd zorgvuldige begeleiding
van de patiënt voorop stond: ‘their life is in youre
hands’
Jan Beiboer
In 2008 poseerde mw. Vermeulen voor
de Morpheus.
10 de anesthesioloog 4 • 2011

Bron: Elsevier
Moeder van de anesthesiologie
Doreen Vermeulen-Cranch 1915-2011
Gerlof Leistra
Wie is de belangrijkste persoon in de operatiekamer: de chirurg of de anesthesioloog? De patiënt! Het was een
van de lessen van de Amsterdamse hoogleraar anesthesiologie Doreen Vermeulen-Cranch. Dinsdag 8 november
overleed zij in haar woonplaats Elburg op 95-jarige leeftijd aan hartfalen.
Ze werd op 30 december 1915 geboren in Wales. Haar moeder was onderwijzeres, haar vader was als technicus
betrokken bij de bouw van de eerste röntgenauto. Op het moment dat een hoge politicus het rijdende röntgenapparaat
ten doop hield, werd bij hem longkanker geconstateerd.
Doreen studeerde medicijnen in Cardiff. Tijdens de Tweede Wereldoorlog specialiseerde zij zich in Londen tot
anesthesioloog. Daar leerde ze ook haar latere echtgenoot kennen, een stuurman, later directeur, van de Koninklijke
Nederlandsche Stoomboot Maatschappij, wiens schip twee keer door de Duitsers is getorpedeerd. Op een
congres vroeg hoogleraar chirurgie Willem Noordenbos haar naar Nederland te komen: daar druppelden ze bij
operaties nog ether om te verdoven..
Vanaf 1946 leidde Vermeulen-Cranch anesthesiologen op in het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam – en na een
fusie in het AMC. Zij was de eerste vrouwelijke hoogleraar in het vakgebied en stond aan de wieg van de anesthesiologie
in Nederland.‘Het was een tijd van pionieren,’ zegt Liesbeth (59), jongste van de twee kinderen. ‘Met een
koffer voor het instrumentarium reed mijn moeder op haar sportfiets van het ene ziekenhuis naar het andere. Na
een paar onverklaarbare sterfgevallen op de operatiekamer in Utrecht moest zij daar, op dringend verzoek van de
hulpeloze chirurg, orde op zaken stellen..
In een destijds typisch mannenbolwerk moest Vermeulen-Cranch haar vak verdedigen en uitoefenen, zegt Vivian
Oei, die in 1967 bij haar in opleiding kwam. ‘Chirurgen waren macho’s. Voor Doreen stond de patiënt bovenaan.
Zij was een warm mens en gaf adviezen over het moederschap. Een charmante persoonlijkheid, ijdel, en altijd
mooi gekleed.’
Ze was de moeder van de anesthesiologie, zegt oud-voorzitter Jan Beiboer (83) van de Nederlandse Vereniging
voor Anesthesiologie. Ook hij is door haar opgeleid. ‘Met haar standvastigheid wist zij veel te bereiken. De emancipatie
van ons vak was haar verdienste.’ Na haar emeritaat in 1983 had Vermeulen-Cranch wat meer tijd voor de
Engelse tuin bij haar vakantieboerderij in Elburg. Daarnaast bleef zij haar vak op de voet volgen en maakte ze zich
met Peter Makkes sterk voor lachgas-sedatie bij tandartspatiënten met extreme angst of beperkingen.
Gespecialiseerd tandarts Elinor Bouvy (66) noemt haar een engelbewaarder. ‘Zij heeft twintig jaar voor ons gestreden.
Ik heb zoveel van haar geleerd. We hadden het altijd over de patiënten. Pijn was niet nodig, benadrukte zij
altijd. Op tandartscongressen in Engeland werd zij geadoreerd.’
Tot op hoge leeftijd toonde Vermeulen-Cranch interesse voor haar vak. Afgelopen juni woonde ze het jaarlijkse
vakcongres bij in de RAI. Opnieuw was zij het stralende middelpunt. Het leek wel de voedertijd in Artis, zei een
oud-collega tijdens de crematie.
de anesthesioloog 4 • 2011
11

Wetenschap
WETENSCHAPSFRAUDE
Christa Boer PhD, resaerch-coördinator Perioperative Care, VU medisch centrum
In maart 2011 verscheen een editorial van Steven Shafer in Anesthesia&Analgesia
met de titel ‘Shadow of Doubt’ waarin hij de wetenschapsfraude van Joachim
Boldt beschrijft. 1 In de editorial vatte Shafer zijn bevindingen samen die hebben
geleid tot de conclusie dat een eerder gepubliceerde studie van Boldt was gebaseerd
op gefabriceerde data. Na de ontmaskering van de Amerikaan Scott Reuben
kwam deze openbaring voor velen van ons als donderslag bij heldere hemel.
Ik weet dat ik in die periode met een manuscript bezig
was waarin ik naar een artikel van Boldt verwees. In
overleg met de editor van het tijdschrift waar ik mijn
artikel naartoe had gestuurd heb ik toen besloten om
niet meer naar deze artikelen te refereren, ook al was
de reikwijdte van de fraude van Boldt op dat moment
nog niet duidelijk. Het uiteindelijke gevolg van de ontmaskering
van Boldt is bekend, veel tijdschriften hebben
zijn wetenschappelijke artikelen teruggetrokken,
en verschillende klinische richtlijnen zullen derhalve
moeten worden herzien.
Met de recente berichtgeving rondom Diederik Stapel
en Don Poldermans is wetenschapsfraude of
wetenschappelijk wangedrag ook voor Nederlandse
wetenschappers en clinici dichtbij gekomen. Het
onderzoek naar Poldermans is door een speciale
commissie samengevat in het rapport Onderzoek
naar mogelijke schending van de wetenschappelijke
integriteit waarin wordt beschreven hoe een aantal
vormen van wetenschappelijk wangedrag de integriteit
van de onderzoeker heeft beschadigt. 2 Uit het
rapport komt echter ook naar voren dat geen van de
onderzoeksuitkomsten zijn gemanipuleerd in de zin
dat resultaten bewust in een bepaalde richting zijn
gestuurd. 2 Het zal in de komende maanden duidelijk
worden welke impact de bovengenoemde bevindingen
hebben op ons vak, en of zij zullen leiden tot
aanpassingen in de richtlijnen voor het perioperatieve
proces die gebaseerd zijn op publicaties van
Poldermans.
Vormen van wetenschappelijke fraude
Onzorgvuldigheden in wetenschappelijk onderzoek
en dataverwerking kennen verschillende vormen.
De meest ernstige vorm betreft onderzoek waarvoor
is aangetoond dat (een deel van) de gegevens zijn
verzonnen, zoals in de situaties van Scott Rueben,
Joachim Boldt en Diederik Stapel. In Amerika
en Duitsland is deze vorm van wetenschapsfraude
zwaar bestraft door het gerechtelijk systeem, met
hoge geldboetes en gevangenisstraf.
Een meer genuanceerde vorm van wetenschappelijke
onzorgvuldigheden betreft het aanvullen van data,
veranderen van data of het weglaten van negatieve
onderzoeksgegevens. Deze vormen van datamassage
of datamanipulatie zijn moeilijk te achterhalen,
en de grenzen voor wat mag en niet mag zijn
niet voor ieder discipline hetzelfde. Een interessant
voorbeeld hiervoor vormt het aanvullen van missende
onderzoeksgegevens. Binnen de medische
wetenschap is het aanvullen van de zogenaamde
‘missings’ vaak geen reguliere werkwijze. Immers,
ontbrekende onderzoeksgegevens zeggen net zo veel
over een patiënt en wetenschappelijk onderzoek als
verkregen resultaten. Binnen andere vakgebieden,
zoals de epidemiologie, worden juist geavanceerde
statistische methoden toegepast waarbij missende
data worden “ingevuld” met zogenaamde imputatiemodellen.
Hoewel het geaccepteerd is om met deze
imputatiemodellen te werken wanneer het model
zorgvuldig wordt gerapporteerd in de methode van
het manuscript, zijn niet alle onderzoekers even
duidelijk over het type imputatiemodel dat zij hebben
toegepast tijdens de data analyse. Het toepassen
van verschillende soorten imputatiemodellen
kunnen echter respectievelijk leiden tot positieve of
negatieve onderzoeksresultaten, en dragen daarmee
bij tot manipulatie van de bewijskracht van een
wetenschappelijk manuscript. Interessant genoeg
is deze vorm van datamassage een geaccepteerde
methode voor het aanvullen van missende gegevens,
terwijl dit met even groot gemak zou kunnen worden
12 de anesthesioloog 4 • 2011

geschaard onder wetenschapsfraude bij incorrecte
vermelding in een manuscript. De toegenomen aandacht
voor wetenschappelijke onzorgvuldigheden
vereist een betere definitie van dit zogenaamde
grijze gebied.
Werkdruk
Een van de vragen die onmiddellijk bij mij is opgekomen
toen ik de berichtgeving rondom de wetenschapsfraude
las is waarom een gerenommeerd en
beroemd wetenschapper met internationale faam
en erkenning wordt ‘verleid’ tot wetenschappelijk
wangedrag. Op 24 november 2011 werd tijdens een
uitzending van Pauw & Witteman door prof.dr. Yvo
Smulders (VUmc) en prof.dr. Robbert Dijkgraaf
(KNAW) in ieder geval duidelijk dat hoogleraren
die werkzaam zijn in de gezondheidszorg een hoge
publicatiedrang voelen. 3 Niet alleen uit ijdelheid en
prestatiedrang, maar ook omdat het huidige systeem
dit verlangt om hoogleraar te worden en te blijven.
Mede door het competitieve systeem staat Nederland
bekend om een relatief groot aantal wetenschappelijke
publicaties met goede impact op jaarbasis.
Dijkgraaf sprak echter ook van publicatiefetisjisme,
en dit verschijnsel zou invloed kunnen uitoefenen
op de betrouwbaarheid van deze publicaties. Uit
recent onderzoek van Yoeri Tijding, Ton Vergouwen
en Yvo Smulders blijkt tevens dat de hoge publicatiedruk
leidt tot een hoge werkdruk bij hoogleraren
die werkzaam zijn in de gezondheidszorg, en dat
een op de vier van deze hoogleraren kenmerken
heeft van een burn-out. 4 Daarnaast denkt een op de
drie hoogleraren dat er collega’s zijn die, al dan niet
intentioneel, onzorgvuldig omgaan met wetenschappelijke
gegevens.
Wetenschappelijke onzorgvuldigheden lijken daarmee
deels gevoed te worden door de druk van buitenaf
op het vinden van positieve onderzoeksresultaten.
Deze druk kan komen vanuit verschillende belanghebbenden,
zoals de werkgever, subsidieverstrekkers,
de industrie en wetenschappelijke tijdschriften.
Hier zijn ook bekende voorbeelden van, zoals het
farmaceutische product Vioxx dat ooit uit het assortiment
is gehaald nadat bekend werd dat de onderzoekers,
de producent en een vooraanstaand medisch
tijdschrift onzorgvuldig hebben gehandeld in de
rapportage van ongewenste bijwerkingen van dit
product. 5 Al met al lijkt de prestatiedruk die wordt
opgelegd ook voor gerenommeerde wetenschappers
soms zo groot dat dit geassocieerd gaat met verschuivingen
in de kwaliteit, betrouwbaarheid en accuraatheid
van wetenschappelijke data. De vraag is of het
huidige, zeer competitieve onderzoeksklimaat niet in
toenemende mate zou kunnen leiden tot wetenschappelijke
onzorgvuldigheden, en of dit geen halt moet
worden toegeroepen.
Incident of topje van de ijsberg?
Na de berichtgeving rondom de onzorgvuldigheden
in het onderzoek van Poldermans kwamen er een
aantal vragen bij mij op. Hoe is het in mijn afdeling
geregeld? Hoe kunnen we voorkomen dat dit ons ook
gebeurt? Hoe zullen deze vormen van wetenschapsfraude
de onderzoekspraktijk gaan beïnvloeden? Is
het een incident of het topje van de ijsberg? En wat
is de motivatie van deze onderzoekers? Met name dat
laatste intrigeert me. Waarom zou je, als je al succesvol
bent als wetenschapper, overgaan op vervalsing
van onderzoeksgegevens?
De bevindingen van wetenschappelijke onzorgvuldigheid
zullen in ieder geval gaan leiden tot herziening
van kwaliteit en controle binnen wetenschappelijk
onderzoek van verschillende klinische
afdelingen. De onderzoekscommissie in Rotterdam
heeft geconcludeerd dat een geïsoleerde positie
van individuele onderzoekers in de toekomst niet
meer kan worden getolereerd, en dat wetenschappelijk
onderzoek een open, transparante en kritische
onderzoekscultuur verlangt. 2 Daarnaast zullen
er ongetwijfeld reacties komen vanuit de hoek van
Good Clinical Practice en medisch ethische toetsing
om het proces van klinische dataverzameling en
verwerking nog beter te bewaken. Voor mij staat in
ieder geval vast dat na de recente gebeurtenissen het
werk voor wetenschappers nooit meer hetzelfde zal
zijn. Hopelijk haalt dit uiteindelijk niet het hart uit
de wetenschap.
Literatuur
1 Shafer SL. Shadow of doubt. Anesthesia&Analgesia 2011;3:498-
500.
2 Onderzoekscommissie Wetenschappelijke Integriteit. Erasmus
Medisch Centrum Rotterdam. Rapportage webversie 16 november
2011.
3 Paul en Witteman. Uitzending 24 november 2011.
4 www.vumc.nl/zorg/nieuws/6589763. Tijding J, Vergouwen T,
5 Smulders Y. Publicatiedruk onder medisch hoogleraren is hoog.
Bevlogenheid ook. •Krumholz et al. What have we learntfromVioxx.
BMJ 2007;334:120-123.
de anesthesioloog 4 • 2011
13

Kwaliteit
in praktijk
foto Shutterstock
De Commissie Kwaliteit van de Nederlandse
Vereniging voor Anesthesiologie is de
beleidscommissie die zich richt op de samenhang
in kwaliteitsbeleid binnen de vereniging.
Onderstaand artikel is onderdeel van
een reeks die periodiek in De Anesthesioloog
verschijnt en inzicht geeft in de activiteiten
van deze commissie en de betekenis ervan
voor de anesthesiologische praktijkvoering.
door Hans van Breugel, namens Commissie Kwaliteit
PERIOPERATIEVE RISICOANALYSE ONDER DE LOEP
WAT SPEELT ER?
De huidige ASA-classificatie is erg grofmazig en gebaseerd
op zeer oude afspraken. Daardoor geeft deze
classificatie feitelijk weinig inzicht in wat je er in de
praktijk mee moet doen. Uit de studie naar Hospital
Standardised Mortality Rates (HSMR) blijkt dat in Nederland
de ASA-classificatie ondergewaardeerd wordt.
Er zou dus ook in het kader van internationale vergelijkbaarheid
een meer actuele risicoanalyse moeten
komen. Met betrekking tot risicoanalyse zijn instrumenten
beschikbaar om voor een orgaansysteem een
risicoanalyse te maken. De beschikbare instrumenten
worden echter niet gebruikt zoals ze zijn bedoeld en
zeker niet op een geïntegreerde wijze. Bovendien zou
je de verschillende factoren onderling willen wegen.
WAT DOEN WE ERAAN?
De Commissie Kwaliteit wil een instrument ontwikkelen
waarmee op objectieve wijze, dus onafhankelijk
van de ervaring van de anesthesioloog, een betrouwbare
risico-inschatting kan worden gemaakt. Zij beogen
dit vanuit uitkomst van zorg en complicatieregistratie
in te steken en willen bovendien de relatie tussen oorzaak
en gevolg gaan begrijpen, bijvoorbeeld door incident-
en registratieanalyse. Hiervoor is het van belang
om samenwerking te zoeken met andere specialismen,
om ervoor te zorgen dat de effecten van handelen in
alle stadia van een behandeling in relatie kunnen worden
gebracht met bijvoorbeeld mortaliteit, verlengde
verpleegduur en heropnames.
WAT GAAT U ERVAN MERKEN?
In eerste instantie zal geïnventariseerd worden in welke
mate andere wetenschappelijke verenigingen zich
hiermee bezig houden. In het ideale geval komt er een
integraal registratiesysteem waarmee alle specialismen
dezelfde informatie beschikbaar krijgen om risico’s te
kunnen beoordelen. De specialismen die we hiervoor
in eerste instantie zullen benaderen zijn Heelkunde,
Gynaecologie en Cardiologie, maar daarnaast ook specialisten
op het gebied van HSMR. Naar aanleiding
hiervan zal worden bekeken of er een voorstel kan komen
voor een integraal registratiesysteem. Indien dit
lukt, zullen na instemming van het bestuur, verschillende
ziekenhuizen benaderd worden om een pilot te
starten met dit nieuwe systeem. Uiteraard zullen de
resultaten hiervan met de betrokken ziekenhuizen worden
besproken om tot een definitief systeem te komen.
WAAR GAAT HET TOE LEIDEN?
Hopelijk zal een hierboven beschreven nieuw model
voor risicoanalyse in 2014 in alle ziekenhuizen geïmplementeerd
kunnen worden. Het werken aan, en
uitvoeren van, dit nieuwe model zal tevens samenwerking
binnen de keten bevorderen. Naast het inhoudelijke
voordeel van een risicomodel dat gebaseerd is op
daadwerkelijk uitkomst van zorg, zal deze intensievere
samenwerking naar verwachting binnen de keten ook
op andere manieren gezondheidswinst voor de patiënt
opleveren.
14 de anesthesioloog 4 • 2011

Tekst: Sandra Gijtenbeek
De CEEA cursus en Han Langemeijer: al 25 jaar een begrip
Han Langemeijer draagt na 25 jaar organisatie en lidmaatschap van het Committee
for European Education in Anaesthesiology het stokje van het secretariaat over
aan Eric van Dongen. De CEEA cursus (voorheen FEEA) is vanaf het begin af aan een
succes en behoeft ook nauwelijks promotie; sommigen willen zich zelfs al inschrijven
voor het programma bekend is. Wachtlijsten zijn dan ook geen uitzondering.
Han Langemeijer legt uit hoe de succesformule
is ontstaan. ‘De cursus is ontstaan vanuit de
‘oude’ Boerhaave cursus die voor zowel aios
als anesthesiologen openstond. Omdat er steeds minder
anesthesiologen de cursus bijwoonden bedachten
Gerard Schuring uit het St Antonius en Johan Spierdijk
uit het Academisch ziekenhuis Leiden samen met de
twee Belgische hoogleraren Schepereel en Hanegreefs
dat het goed zou zijn als er praktijkgerichte nascholing
zou komen voor anesthesiologen die al klaar zijn. Vanuit
deze gedachte richtte zij de FEEA op wat inmiddels
de CEEA is geworden en roulerend in België en in
Nederland plaatsvindt.”
De CEEA cursus is een Europees nascholingsprogramma
waarbij ieder aangesloten land een onderwerp per jaar
behandelt volgens de nieuwste wetenschappelijke inzichten.
Het is een cyclus van zes jaar. Als de volledige cyclus
doorlopen is, is men op alle anesthesiologische gebieden
nageschoold. Inmiddels hebben ook niet Europese landen
zich aangesloten bij de CEEA.
Langemeijer: ‘Bij de eerste bijeenkomst waren er 24
deelnemers, inmiddels is de cursus uitgebreid naar vier
weken per jaar en nemen 125 mensen deel aan iedere cursusweek.
Meer kunnen en willen we ook niet toelaten. We
werken met vaste locaties en de zaal laat gewoonweg niet
meer mensen toe. Bovendien is een van de principes van
deze nascholing dat er voldoende mogelijkheid is voor
interactie. Zouden we meer mensen toelaten dan wordt
het al snel een massaal congres en verliest de CEEA zijn
karakter.’Van Dongen beaamt dat. ‘Juist die kleinschaligheid
zorgt ervoor dat er veel interactie is. Er zit ook zoveel
kennis in de zaal, het zou zonde zijn om daar niets
mee te doen’. Eric van Dongen maakt al jaren deel uit
van de Wetenschappelijke commissie en is de laatste zes
jaar door Han betrokken bij de organisatie. Van Dongen:
‘Het is belangrijk om ergens een vast aanspreek punt te
hebben, een plek waar alles geregeld wordt. Overigens
wil ik wel benadrukken dat samenstelling van het programma
volledig bij de wetenschappelijke commissie en
de cursuscommissie (zie kader) ligt. De Europese organisatie
stelt alleen eisen aan onderwerpen die minimaal
aan bod moeten komen, verder heeft de commissie alle
vrijheid om het programma naar eigen wens in te vullen.
De commissie is zo samengesteld dat het programma ook
breed gedragen wordt door de Nederlandse en Vlaamse
anesthesiologen die betrokken zijn bij de opleiding en
wetenschap.’Aan beiden de vraag wat deze cursus naast
de inhoud tot een succes maakt. Langemeijer: ‘Het is
praktisch, het is in je eigen taal en dicht bij huis. De cursus
vindt altijd plaats in Antwerpen of in Kijkduin.’ De
indeling in de dagen, vult Van Dongen aan. ‘Het begint
op woensdagmiddag en eindigt op vrijdagochtend 12.00
uur. Het is goed in te bedden in de dagelijkse praktijk wat
betreft dienstenstructuur.’
Met het overdragen van de organisatie sluit Han Langemeijer
een zeer intensieve periode af. ‘Na 25 jaar leek mij
dit een goed moment om het over te dragen. Ik vond het
wel een heel mooi gebaar om de organisatie als het ware
terug te geven aan het Antonius. ‘Omdat het daar ook
is ontstaan’, vertelt Han. Voor Han Langemijer wachtte
onlangs een grote verassing: ze ontving een Koninklijke
onderscheiding, ridder in de Orde van Oranje Nassau,
van de burgemeester uit haar woonplaats. Han: ‘Ik was
zeer verrast, voor mij is dit een perfecte afsluiting van
een hele lange carriére in de gezondheidszorg.’
Kijk voor meer informatie op www.ceaa.nl.
de anesthesioloog 4 • 2011
15

Zelf meedoen aan richtlijnontwikkeling?
Hans van Breugel, namens Commissie Richtlijnen & Indicatoren
Het gebruik van richtlijnen in de praktijk staat of valt met de kennis over het bestaan
van deze richtlijnen en het draagvlak voor de inhoud ervan bij de anesthesiologen.
De NVA wil er dan ook alles aan doen om de bekendheid met richtlijnen onder haar
leden zo groot mogelijk te laten zijn. Daarnaast vind zij het belangrijk dat haar leden
in de praktijk goed uit de voeten kunnen met de aanbevelingen die in richtlijnen
worden aangereikt.
De ontwikkeling van zowel eigen NVA richtlijnen
als richtlijnen die door andere medische
verenigingen worden geïnitieerd, doorloopt
verschillende stadia. In eerste instantie wordt een
richtlijnwerkgroep samengesteld die bestaat uit afgevaardigden
van verenigingen die belang hebben bij
de richtlijn. De vereniging die de richtlijn initieert levert
doorgaans ook de voorzitter van deze werkgroep.
Deze werkgroep gaat vervolgens aan de slag met het
formuleren van de kaders van de richtlijn en het bijeen
zoeken van relevante wetenschappelijke literatuur
over het onderwerp. Op basis van de kaders en de mate
van wetenschappelijke onderbouwing wordt een eerste
concept opgesteld voor de richtlijn. Deze wordt ter
beoordeling voorgelegd aan de betrokken medische
verenigingen. Soms wordt in dit stadium ook een invitational
conference georganiseerd, waarin betrokken
partijen met elkaar in discussie kunnen gaan over het
voorgestelde concept. Op basis van de terugkoppeling
uit de verschillende verenigingen gaat de werkgroep
vervolgens aan de slag met een definitieve richtlijn.
Deze definitieve richtlijn wordt tenslotte ter autorisatie
voorgelegd aan de betrokken medische verenigingen.
Indien al deze partijen de richtlijn hebben geautoriseerd,
wordt de richtlijn gepubliceerd.
Bovenstaande processen worden binnen de NVA deels
gecoördineerd door de Commissie R&I. Op meerdere
momenten worden ook andere leden betrokken in dit
proces.
Samenstelling richtlijnwerkgroep
Voor het vinden van afgevaardigden voor richtlijnwerkgroepen
worden binnen de vereniging verschillende
kanalen gebruikt. Indien een onderwerp raakt
aan een van de secties, wordt het betreffende sectiebestuur
gevraagd om onder sectieleden op zoek te gaan
naar een geschikte kandidaat. Tevens zal op de NVA
website een oproep worden geplaatst voor geïnteresseerden.
Daarnaast zal de Commissie R&I binnen haar
netwerk op zoek gaan naar mogelijke afgevaardigden
voor de richtlijnwerkgroep. Uiteindelijk zal de Commissie
Richtlijnen en Indicatoren op basis van inhoudelijke
en procedurele expertise van de beschikbare
kandidaten een voorstel doen voor een afgevaardigde.
Leden die afgevaardigd worden, worden door het Bestuur
formeel gemandateerd. Hierbij wordt ook aangegeven
dat regelmatige terugkoppeling over de voortgang
van de richtlijnontwikkeling aan de Commissie
R&I verwacht wordt.
Richtlijnenpanel
Sinds enkele maanden wordt voor de beoordeling van
conceptrichtlijnen gebruik gemaakt van een zogenaamd
richtlijnenpanel. Dit panel bestaat inmiddels uit
270 leden die hebben aangegeven dat zij af en toe, namens
de vakgroep of op persoonlijke titel, een conceptrichtlijn
willen beoordelen. Voor een viertal richtlijnen
is reeds dankbaar gebruik gemaakt van deze bereidheid
van leden. Van de panelleden wordt zo goed als mogelijk
bijgehouden wat hun interesse- en aandachtsgebieden
zijn, zodat op voorhand al een selectie kan worden
gemaakt wie een richtlijn zinvol zou kunnen beoordelen.
Uiteraard kan dit niet op detailniveau worden vastgelegd.
Daarom wordt in de uitnodiging altijd expliciet
gevraagd of het betreffende richtlijnonderwerp aansluit
bij de persoonlijke interesse. Bovendien zijn de termijnen
waarop een beoordeling wordt gevraagd soms dermate
kort, dat het op een bepaald moment slecht kan
uitkomen om hier tijd aan te besteden. Naarmate we
meer ervaring opdoen met deze wijze van participatie
van leden bij richtlijnbeoordeling, zullen we steeds beter
in kaart krijgen wie er in een specifiek geval benaderd
zouden kunnen worden.
Beoordeling concept richtlijn
Bij oplevering van een conceptrichtlijn worden leden
via verschillenden kanalen hiervan op de hoogte ge-
16 de anesthesioloog 4 • 2011

acht en uitgenodigd om dit concept te beoordelen.
Op de eerste plaats wordt de conceptrichtlijn op (het
beveiligde deel van) de NVA website geplaatst met
een aankondiging hiervan op de mededelingenpagina.
Daarnaast wordt, in het geval het een aandachtsgebied
betreft dat valt binnen een van de NVA secties, een
sectiebestuur benaderd met het verzoek een reactie te
formuleren. Op basis van het onderwerp worden tevens
individuele leden uit het NVA richtlijnenpanel geselecteerd
met het verzoek om deze richtlijn te beoordelen.
Alle reacties die op deze verzoeken binnenkomen worden
verzameld door de Commissie R&I. De coördinator
binnen de commissie voor deze richtlijn formuleert
op basis hiervan, namens de Commissie R&I, een gezamenlijke
NVA reactie richting werkgroep.
het teruggekoppelde commentaar op de conceptrichtlijn
is verwerkt in de definitieve versie. Van onderdelen
die hier niet in terugkomen wordt door de Commissie
R&I beoordeeld in hoeverre dit in hun beleving zou
moeten leiden tot wel of niet autoriseren. Zij brengt
op basis van dit oordeel een advies uit aan het Bestuur.
Het Bestuur neemt op basis van dit advies vervolgens
een beslissing over autorisatie en deelt dit mee aan de
initiatiefnemers van de richtlijn.
Zelf actief meedoen
Mocht u geïnteresseerd zijn om onderdeel uit te maken
van het richtlijnenpanel, kunt u zich hiervoor aanmelden
bij Hans van Breugel, NVA Beleidsmedewerker
Kwaliteit.
Autorisatie definitieve richtlijn
Een definitieve richtlijn wordt ter autorisatie voorgelegd.
In dit stadium wordt vooral beoordeeld in hoeverre
Eerste ervaringen met e-learning
Hans van Breugel, namens Commissie Richtlijnen & Indicatoren
Sinds enkele maanden kunt u zich bijscholen via e-learning en daar accreditatiepunten
voor krijgen. Inmiddels heeft een groot aantal van uw collega’s hiervan reeds
gebruik gemaakt.
Leden die reeds hebben deelgenomen zijn unaniem
enthousiast over deze vorm van bijscholing en beoordelen
dit instrument gemiddeld met een ruime 9. Bovendien
geven ze aan dat de toets zeer goed aansluit
bij de richtlijn, waardoor ze na het doorlopen van deze
toets veel kennis hebben opgedaan over de toepassing
van de richtlijn. Graag horen wij ook van u wat u van
deze vorm van bijscholing vindt en staan daarbij altijd
open voor adviezen en commentaar om dit instrument
te verbeteren. Een Richtlijn Educatieprogramma, afgekort
REP, bevat toetsvragen over alle aanbevelingen in
een richtlijn. Als u alle vragen maakt, heeft u ook meteen
de hele richtlijn gelezen. Heeft u alle vragen goed
beantwoord, dan wordt u ook nog eens beloond met
twee accreditatiepunten. De accreditatiepunten worden
elke twee maanden bijgeschreven. U kunt de toets op
elke gewenste locatie, op uw werk of thuis, doornemen
en kunt de richtlijntekst erbij houden.
Op dit moment is een eerste Richtlijn Educatie Programma
beschikbaar over de richtlijn ‘Medicamenteuze
pijnbehandeling tijdens de bevalling’ uit 2008,
gemaakt door de NVA en NVOG. De richtlijn behandelt
het medicamenteuze beleid bij patiënten met pijn
tijdens de bevalling. U vindt deze toets op het besloten
deel van de NVA website, onder ‘Richtlijnen/standpunten’
en daarbinnen ‘e-learning’.
de anesthesioloog 4 • 2011
17

Wetenschap loont!
Sectie Intensive Care – ledenvergadering & proefschriftprijs
Op 16 november jongstleden was de jaarlijkse ledenvergadering
van de sectie intensive care. Het wetenschappelijk
deel betrof onderwerpen gerelateerd aan zuurstofopname
en flow. Na een presentatie van Bert Mik
(Erasmus MC) over Hartstocht voor zuurstofspanning,
wat zuurstofopname op microniveau, zette Nardo van
der Meer de laatste ontwikkelingen met betrekking tot
de opzet van de nieuwe richtlijn intensive care uiteen.
Diverse discussiepunten hieromtrent werden besproken.
Tijdens de ledenvergadering werden kort de ontwikkelingen
van afgelopen jaar besproken. Voor het nieuwe
jaar zullen de NVA IC-leden benaderd worden voor een
enquête. Hiermee hoopt de sectie IC een beter beeld te
krijgen van de samenstelling van de achterban en hoe
het sectiebestuur meer voor haar leden kan betekenen.
Om de drempel tot IC- kennis te verlagen en zo de van
oudsher sterke band tussen IC en Anesthesie verder te
versterken wordt er samen met het NVA bestuur geïnventariseerd
of er een mogelijkheid is een dual membership
af te sluiten met de Europese ic moedervereniging.
Op die manier zouden de sectieleden tegen fors gereduceerd
tarief tevens vrij toegang hebben voor Europese ic
onderwijsmodules (PACT modules). Aangezien tijdens
onze dagelijkse werkzaamheden als anesthesioloog ook
veel intensive care gerelateerde onderwerpen langskomen,
zou dit ook voor anesthesioloog-niet intensivisten
aantrekkelijk kunnen zijn.
Aan het einde van de avond werd de jaarlijkse Intensive
Care wetenschapsprijs 2011 bekend. De beide kandidaten
presenteerden hun proefschrift. Mathijs van Meurs
(UMCG) hield een presentatie over zijn proefschrift The
microvascular endothelial cell in shock en Paul Elbers
(UMCG) over het onderwerp Focus on Flow – imaging
the human microcirculation in perioperative an intensive
care medicine. Rigter overhandigde beide heren een
symbolische cheque ter waarde van 1000 euro en een
fles wijn. De jaarlijkse intensive care proefschriftprijs
bedraagt 2000 euro en wordt uitgereikt aan de anesthesioloog
met het beste proefschrift op intensive care
gebied. Wilt u ook meedingen naar deze prijs voor het
academisch jaar 2012, dan kunt u vanaf heden zeven
exemplaren van uw proefschrift sturen naar de NVA.
Sectie obstetrische aneshtesiologie:
Oproep tot abstract obstetrische anesthesie voor de posterprijs 2012
De sectie obstetrische anesthesie zal tijdens de Refresher
Course obstetrische anesthesie een prijs uitreiken voor de
beste poster. De Refresher Course wordt georganiseerd
in samenwerking met de Belgian Association for Regional
Anesthesia (BARA) op woensdag 18 april 2012 te
Utrecht. De prijs bedraagt 750 euro. De BARA zal eenzelfde
prijs uitreiken aan de beste poster van een van de
Belgische deelnemers. Een ieder wordt van harte uitgenodigd
tot het indienen van een abstract over obstetrische
anesthesie in de ruimste zin des woords. Het kan gaan om
casuïstiek, onderzoeken, publicaties, et cetera. Abstracts
dienen op de refresher course gepresenteerd te worden in
de vorm van een poster. Abstracts (max. 250 woorden)
kunnen worden ingediend via nva@anesthesiologie.nl.
Sectie Kinderanesthesiologie: uitreiking aanmoedigingsgrant
De SKA aanmoedigingsgrant wetenschappelijk onderzoek
is op 17 november jl. tijdens de SKA ledenvergadering
uitgereikt aan dr. Hugo Vereecke (UMC Groningen)
voor zijn onderzoeksvoorstel getiteld: Veiligheidstesten
van effect-site gestuurde target controlled infusion voor
kinderen tussen 0 en 15 jaar. Voorbereiding tot prospectieve
validatie.
Werkelijk gevalideerde TCI modellen voor kinderanesthesiologie
zijn momenteel niet beschikbaar. Het
gehonoreerde onderzoek zal de opzet vormen naar een
klinisch werkbare effect-site gestuurd TCI systeem voor
kinderen door een aantal simulaties te doen in een hypothetische
pediatrische populatie.
18 de anesthesioloog 4 • 2011

Kwaliteitsvisitatie in revisie
Hans van Breugel, namens de werkgroep Herziening Visitatiemodel
Kwaliteitsvisitatie is een belangrijk instrument voor het kwaliteitsbeleid op het
gebied van anesthesiologische zorg, zowel binnen vakgroepen als binnen de NVA.
Het huidige model voor het uitvoeren van kwaliteitsvisitaties is inmiddels drie
keer bij alle vakgroepen en maatschappen toegepast en voldoet niet meer aan zijn
oorspronkelijke doelstellingen.
Zeker nu het sturen op kwaliteit in de afgelopen
jaren meer geïntegreerd is in de dagelijkse
anesthesiologische praktijk is er behoefte aan
een model dat de cyclus van kwaliteitsanalyse, verbeterplannen
en implementatie van deze plannen beter
ondersteunt. Op dit moment is een werkgroep, samengesteld
uit leden van de Commissie Kwaliteitsvisitatie,
bezig om een nieuw visitatiemodel voor te bereiden.
Uitgangspunt hierbij is het kader dat door de Orde van
Medisch Specialisten hiervoor is aangedragen, vier
kwaliteitsdomeinen onderscheidt. Het gaat daarbij om
evaluatie van zorgprocessen, het functioneren van de
vakgroep, de professionele ontwikkeling van de vakgroepsleden
en het patiëntenperspectief. De werkgroep
heeft hieraan een eigen visie toegevoegd die uitgaat
van een eigen verantwoordelijkheid en intrinsieke
motivatie van de vakgroep om op deze gebieden goed
te willen presteren. Daarnaast is een belangrijk uitgangspunt
van het nieuwe model dat het, ook buiten de
vijfjaarlijkse visitatie, door de vakgroep zelf gebruikt
kan worden om zich jaarlijks te spiegelen aan andere
vakgroepen en hen ondersteunt bij het ontwikkelen van
een eigen kwaliteitsbeleid.
Wat wordt er anders?
Een opvallend praktisch verschil met het oude model zal
zijn dat er geen gebruik meer zal worden gemaakt van
losse instrumenten voor zelfevaluatie (zoals bijvoorbeeld
de Quickscan of de KISZ vragenlijst), maar dat
alle kwaliteitsaspecten binnen eenzelfde format in kaart
worden gebracht, om benchmarking eenvoudig mogelijk
te maken. Hierbij worden vijfpuntsschalen gehanteerd,
die inzicht geven in de mate waarin een vakgroep zich
heeft ontwikkeld in het kwaliteitsbeleid. Zo zal er op alle
kwaliteitsdomeinen vooral worden gevraagd naar de mate
waarin afspraken met elkaar of met andere specialismen
gemaakt zijn over de wijze van werken en in welke mate
men zich ook aan deze afspraken houdt. De resultaten
van deze inventarisatie zullen worden gerapporteerd in
de vorm van een dashboard, dat direct weergeeft wat het
ontwikkelingsstadium van een vakgroep is en hoe zich dit
verhoudt tot vakgroepen in andere ziekenhuizen. Dit resultaat
zal de basis vormen van de periodieke kwaliteitsvisitatie,
maar kan uiteraard ook gebruikt worden om het
eigen kwaliteitsbeleid invulling te geven. Zelfevaluatie
bestaat in de nieuwe situatie dus vooral uit een vergelijking
met andere vakgroepen en maatschappen.
Hoe verloopt de ontwikkeling?
De ontwikkeling van het nieuwe visitatiemodel vindt op
dit moment plaats door de werkgroep uit de Commissie
Kwaliteitsvisitatie en de Commissie Kwaliteit. Voordat
dit model het daglicht ziet zal de Ledenraad goedkeuring
dienen te geven over de filosofie van het te hanteren
model en zal het verenigingsbestuur de invulling van het
model beoordelen. Nadat deze organen hebben ingestemd
met de te volgen weg, zullen vervolgstappen met betrekking
tot een testfase en de uiteindelijke implementatie in
gang worden gezet. Uiteraard zult u van de voortgang in
dit proces op de hoogte worden gehouden en eventueel
worden uitgenodigd om met uw vakgroep deel te nemen
aan de testfase.
Wat gaat het u brengen?
Omdat het nieuwe visitatiemodel vooral ook gericht zal
zijn op de eigen verantwoordelijkheid, en minder op het
verantwoorden aan anderen, hoopt de NVA hiermee volwassen
instrument te kunnen bieden waarmee vakgroepen
zelf aan de slag kunnen. Een belangrijk beleidsdoel
in de strategische plannen van de NVA voor de komende
jaren is om verantwoorde wijze het proces van concentratie
van zorg te kunnen begeleiden en onderbouwen.
Een nieuw visitatiemodel kan hierbij van groot belang
zijn, omdat hiermee op eenduidige wijze inzichtelijk
wordt wat de ambities en prestaties van vakgroepen zijn
en zij daar ook een toetsbare eigen verantwoordelijkheid
in kunnen nemen. Het accent bij de toetsing zal daarbij
vooral liggen op de mate van professionaliteit in het maken
van onderlinge afspraken, zowel intern als multidisciplinair.
Alleen in gezamenlijkheid zal het niveau en de
positie van de anesthesiologische zorg nog verder kunnen
worden versterkt.
de anesthesioloog 4 • 2011
19

CENTRAAL TUCHTCOLLEGE
voor de Gezondheidszorg
J
mr. A.H.A. Scholten, voorzitter Muzentoren, Wijnhaven 16
Postbus 20302
2500 EH ’s-Gravenhage
1 november 2011
Aan:
De geadresseerde beroepsverenigingen,
Medisch Contact en het Tijdschrift voor Gezondheidsrecht.
Het Centraal Tuchtcollegeheeft op 6 januari 2011 uitspraak gedaan in een zaak tegen een cardio - thoracaal chirurg
(zaak C 2009.147). In deze zaak is overwogen dat de algehele verantwoordelijkheid voor een operatie (inclusief
anesthesie) bij de operateur ligt. Deze overweging is fout in het bijzonder voor wat betreft de stelling dat de operateur
ook verantwoordelijkheid draagt voor de anesthesie. Een operateur kan die verantwoordelijkheid niet dragen
omdat hij de kennis en kunde van een anesthesioloog niet bezit.
Namens de tuchtrechters die in de genoemde zaak de beslissing hebben genomen, is mij meegedeeld dat de desbetreffende
rechtsoverweging had dienen te luiden:
……
Gezien de preoperatief vermoede ingroei in de vena cava superior had hierop geanticipeerd moeten worden. Dat
het in beginsel tot de verantwoordelijkheid van de anesthesioloog behoort ervoor zorg te dragen dat zo’n infuus
(een liesinfuus) is aangebracht, doet er niet aan af dat de arts ter zake een verwijt kan worden gemaakt dat dit
infuus niet is aangebracht. De arts had de casus/operatie, de geplande procedure en de daarbij potentieel optredende
problemen onvoldoende met de anesthesioloog doorgesproken, daarmee de anesthesioloog de mogelijkheid
onthoudend zijn aandeel in de verantwoordelijkheid voor de ingreep te dragen. Daarnaast had de arts vóór de
operatie bij de anesthesioloog dienen te verifiëren of het desbetreffende infuus in de lies was aangebracht.
Ik zou hieraan nog het volgende willen toevoegen.
In de zaak 2007.037 heeft het Centraal Tuchtcollege overwogen dat een hoofdbehandelaar (nota bene: een operateur
is veelal de hoofdbehandelaar) naast de zorg die hij als specialist ten opzichte van de patiënt en diens naaste
betrekkingen heeft te betrachten, ook belast is met de regie van de behandeling door alle zorgverleners tijdens het
gehele behandelingstraject. Verantwoordelijkheid dragen voor de regie is zeker niet hetzelfde als het dragen van
een algehele verantwoordelijkheid.
In de peroperatieve fase valt de regiefunctie van de operateur praktisch gesproken samen met zijn functie als
operateur. Opereren betekent nauw samenwerken met de overige specialisten waarbij over en weer de een moet
kunnen vertrouwen op de kennis en expertise van de ander. Ik mag in dit verband nog wijzen op bijvoorbeeld de
Richtlijn Peroperatief Traject, waarin verantwoordelijkheden en verantwoordelijkheidsverdeling zijn vastgelegd.
Het is te betreuren, mede gelet op een tweetal eerdere beslissingen op dit terrein, dat in genoemde uitspraak van
het Centraal Tuchtcollege een ondeugdelijke rechtsoverweging is opgenomen. Dat betekent overigens niet dat de
(eind)beslissing in deze zaak onjuist is.
Hoogachtend,
A.H.A. Scholten,
Voorzitter Centraal Tuchtcollege voor de Gezondheidszorg.
20 de anesthesioloog 4 • 2011

Juridisch
Operateur nog steeds
verantwoordelijk voor de anesthesie...
Eva Koetsier & Ludmilla Garmers, Juridische Commissie
Operateur toch niet verantwoordelijk voor anesthesie…….
Op 1 november jongstleden rectificeerde het Centraal
Tuchtcollege voor de Gezondheidszorg (CTG) zijn uitspraak
van 6 januari 2011 (zaak C 2009. 147). Zoals
u in ons vorig schrijven heeft kunnen lezen, bepaalde
het College toen dat de algehele verantwoordelijkheid
voor een operatie inclusief de anesthesie bij de operateur
ligt
Volgens de rectificatie van het CTG kan een operateur
deze verantwoordelijkheid niet dragen omdat hij de
kennis en kunde van een anesthesioloog niet bezit.
In bovengenoemde rectificatie zegt het CTG dat de
cardio-thoracaal chirurg de operatie en de daarbij potentieel
optredende problemen onvoldoende met de
anesthesioloog had doorgesproken, daarmee de anesthesioloog
de mogelijkheid onthoudend zijn aandeel
in de verantwoordelijkheid voor de ingreep te dragen.
Daarnaast had de chirurg vóór de operatie bij de anesthesioloog
dienen te verifiëren of er een centrale lijn in
de lies was aangebracht. Indicatie voor deze centrale
lijn zou zijn de verwachtte manipulatie aan de vena
cava superior. Deze stelling roept enige vragen op,
vooral medisch inhoudelijke:
Is het inderdaad zo dat bij elke operatie waarbij er verwacht
wordt dat de vena cava superior gemanipuleerd
gaat worden, een lieslijn moet worden ingebracht? Of
zijn twee grote infusen en een centrale lijn in de vena
jugularis interna voldoende? Hoe te handelen als de
anesthesioloog en chirurg van mening verschillen over
de indicatiestelling voor de lieslijn? In de betreffende
casus was tijdens het uitprepareren van een tumor in
het mediastinum een partiële vaatklem van de vena
cava superior losgeschoten. Aangezien er daardoor een
acute bloeding optrad moest de vena cava superior gedurende
vijftien minuten volledig worden afgeklemd.
Patient is uiteindelijk op de intensive care overleden.
Volgens het CTG had een lieslijn tot snellere volumeresuscitatie
kunnen leiden. Uit de obductie bleek echter
dat patiënt was overleden als gevolg van inklemming
van de hersenen door verhoogde druk. Bij het afklemmen
van de vena cava superior had stuwing plaatsgevonden
waardoor deze verhoogde druk was ontstaan.
Resuscitatie via een lieslijn had de patiënt waarschijnlijk
niet kunnen redden. Of er andere (anesthesiologische)
hulpmiddelen gebruikt hadden kunnen worden,
laat het CTG in het midden.
Wat moeten we concluderen op basis van deze rectificatie?
De operateur is volgens het CTG toch níet verantwoordelijk
voor de anesthesie, maar hij moet wel voldoende
informatie geven en toezien op het anesthesiologisch
handelen ( i.c het plaatsen van de lijn). Kan de chirurg
de juistheid van onze handelingen verifiëren? Is dat
altijd goed mogelijk als hij de kennis en kunde van een
anesthesioloog niet bezit? Veel duidelijker en dichter
bij de dagelijkse praktijk zou het zijn als het CTG zou
wijzen op de samenwerking die er perioperatief noodzakelijk
is, zodat elke specialist zijn eigen verantwoordelijkheid
behoudt.
Door de rectificatie van het CTG behouden wij onze
anesthesiologische verantwoordelijkheid voor en tijdens
de operatie. Onze beroepsgroepen moeten verder
werken aan een duidelijke verdeling van verantwoordelijkheden
in het perioperatief traject. Met de nieuwe
richtlijn Peroperatief Traject wordt daar een goed begin
mee gemaakt.
Eva Koetsier, Jurist
en anesthesioloog
Ludmilla Garmers, Jurist
en anesthesioloog
de anesthesioloog 4 • 2011
21

Geschiedenis
Opkomst en ondergang van de
barbituraten in de anesthesiologie
Mattijn Buwalda, lid Commissie Geschiedenis van de Anesthesiologie
De basisstructuur van alle barbituraten werd voor het eerst gesynthetiseerd door
Adolf Von Baeyer in 1864 uit ureum en diethyl-malonzuur (uit appels). Barbituurzuur
heeft zelf geen effect op het centrale zenuwstelsel maar tussen de ongeveer 2500
afgeleide stoffen zitten vele klinische werkzame stoffen.
Over de naamgeving gaat het verhaal dat Von Baeyer
en collega’s in een taverne de ontdekking hebben gevierd
samen met het lokale artillerie garnizoen dat op
dat moment dronk op hun beschermheilige: St Barbara.
Het sederend effect van barbital werden in 1902 ondekt
door Emil Fischer en Joseph von Mering, beiden
werkzaam bij Bayer. Het werd verkocht onder de naam
Veronal naar aanleiding van een bezoek van Von Mering
aan het rustige vredige stadje Verona. Barbital
kon alleen oraal toegediend worden. In de derde druk
van het leerboek van Hammes uit 1919 wordt Veronal
aanbevolen als premedicatiemiddel. Vervolgens kwam
phenobarbital (Luminal) in 1912 op de markt. De antiepileptische
effecten kwamen bij toeval aan het licht
toen het middel als sedativum werd voorgeschreven
aan geïnstitutionaliseerde epilepsiepatiënten.
De eerste barbituraten waren, door de lange werkingsduur,
niet echt geschikt voor anesthesie en werden vooral
gebruikt als sedativum, slaapmiddel en anti-epilepticum.
Hier kwam verandering in met de introductie van
hexobarbital (Evipan) in 1932. Hexobarbital is een oxybarbituraat.
De snelle inwerking en korte werkingsduur
maakte een veel snellere inleiding mogelijk vergeleken
met de dampvormige anaesthetica. Illustratief is het ‘falling
arm sign’ dat door de Engelse anaesthetist Ronald
Jarman werd gebruikt. De patiënt werd gevraagd een arm
te heffen terwijl via de andere arm hexobarbital werd
toegdiend. Al snel viel de arm op bed wat het teken voor
de chirurg was om aan het werk te gaan. Ook patiënten
konden de veel kortere inleidingstijden waarderen. Een
bekend voorbeeld is de steenrijke Engelse autofabrikant
William Morris. Na een door Robert Macintosh gegeven
anesthesie met o.a. Evipan als inleidingsmiddel was
de patiënt zo tevreden dat hij de oprichting van de eerste
leerstoel voor anesthesiologie (met Macintosch als professor)
financieel mogelijk maakte. Dit vormde tevens
de basis voor de eerste universitaire afdeling anesthesiologie
in Europa; The Nuffield Department of Anaesthesia
in Oxford.
De echte doorbraak van het gebruik van barbituraten in
de anesthesie kwam met de synthese in 1932 en introductie
op de markt in 1934, van thiopental (Pentothal).
Thiopental werd door de Amerikanen Donald Tabern
& Ernst H Volwiler in de Abbott laboratoria ontwikkeld
en in 1934 door John S Lundy in de Mayo Clinics
uitgebreid getest op patiënten. Door substitutie van een
zuurstofatoom door een zwavelatoom nam de vetoplosbaarheid
sterk toe waardoor de patiënt bij intraveneuze
toediening binnen een minuut sliep. Thiopental kreeg
een slechte pers na gebruik op Hawaï in 1941. Het relatief
onbekende middel zou uitgebreid zijn gebruikt bij
de vele gewonden die bij de aanval op Pearl Harbour
de ziekenhuizen overstroomden. Door overdosering bij
trauma- en brandwondpatiënten zouden veel doden zijn
gevallen. Alles bleek uiteindelijk te berusten op één publicatie
in Anesthesiology waarin de chirurg Halford beschrijft
hoe enkele patiënten met shock na inleiding met
Evipan en/of Pentothal een ademhalingdepressie kregen
en overleden. Vijftig jaar later, na het opheffen van de
geheimhouding van de oorlogsstatistieken, bleek dat
de ervaring met intraveneuze barbituraten inderdaad
gering was maar dat bij de anesthesie bij de 1000-2000
22 de anesthesioloog 4 • 2011

arbituraten in de anesthesie grotendeels verdrongen
en blijft er slechts een bescheiden plaats voor
methohexital (Brietal) en thiopental op de OK en
voor pentobarbital en thiopental bij het barbituraatcoma
op de IC.
Literatuur
- Hammes T. Leerboek der Narcose pag. 129, derde druk,
Amsterdam, Scheltema & Holkema, 1919
- Toski JA, Bacon DR, Calverley RD: The history of anesthesiology.
In Barash PG. Cullen BF. Stoelting RK (eds): Clinical
Anesthesia. Page 19, Philadelphia, Lippincott Williams &
Wilkins, 2001.
- Halford F.J. A Critique of intravenous anesthesia in war surgery.
Anesthesiology 1953;4:67-9
- Bennetts F.E. Thiopentone anaesthesia at Pearl Harbour.
BJA 1995;75:366-369
Photo from U.S. Army Medical Department
Office of Medical History Website For commercial
publications
gewonden er maar bij 4-5 gevallen sprake zou zijn van
overlijden veroorzaakt door het inleidingsmiddel. Dat
lag meer aan gebrek aan ervaring van de ’anesthesist’
dan aan het middel zelf. Illustratief is het volgende
citaat: ‘General anesthesia was needed in many cases
and the only nurse anesthetist was busy in the operating
room. Captain Bob Hoagland of the Medical service
came over to help. We had just been issued with
a new drug called Pentothal which could be given i.v.
for anesthesia. We got out a box, read the directions
and Bob used it on many of my cases over the next 48
hours with excellent results.’ Gedurende de oorlogsjaren
bleek thiopental, in ervaren handen, een waardevolle
aanvulling te zijn. Het was relatief eenvoudig toe
te dienen en verkortte de inleidingsduur tienvoudig
vergeleken met ether. Tot ver in de jaren 80 bleef thiopental
het standaard inleidingsmiddel. Daarna zijn de
barbituurzuur
hexobarbital
thiopental
de anesthesioloog 4 • 2011
23

Transparantie over besteding van opleidingsg
Ronald Hortensius, beleidsmedewerker opleiding
Onlangs is door de wetenschappelijke verenigingen samen met de Orde van Medisch
Specialisten (OMS) een gezamenlijk standpunt ingenomen over de vergoeding van
opleidingsactiviteiten. Doel van dit standpunt is het geven van inzicht in de besteding
van subsidiegelden aan opleidingsactiviteiten van aios en opleiders. Tegelijkertijd met
het instellen van het Opleidingsfonds is de discussie gestart over de vergoeding van de
opleidingskosten en vooral de hieraan gekoppelde transparantie en verantwoording.
Deze discussies gaan in feite over verdelingsvraagstukken
en vinden plaats op een drietal
niveaus. Op het eerste niveau gaat het om
transparantie en verantwoording tussen het ministerie
van VWS en de opleidingsziekenhuis als respectievelijk
subsidieverstrekker en -ontvanger. Op het tweede
niveau tussen het ziekenhuis en opleidingsafdeling /
opleider en op het laatste niveau tussen de aios en de
opleider/wetenschappelijke vereniging over het vergoed
krijgen van kosten die gemaakt worden aan het
volgen van de verplichte opleidingsonderdelen zoals
vastgelegd in het opleidingsplan van de wetenschappelijke
vereniging.
Verdeling subsidie tussen de opleidingsziekenhuizen
(vergoeding aan ziekenhuizen)
Vanwege de invoering van de DBC-systematiek en
de oneerlijke concurrentie die zou ontstaan tussen opleidingsziekenhuizen
en ziekenhuizen met weinig tot
geen opleidingen, was het nodig om de kosten van de
opleidingen op andere wijze te financieren. Dit heeft
geleid tot het instellen van het Opleidingsfonds door de
Minister van VWS in 2006. Het fonds is gevuld door de
ziekenhuisbudgetten te schonen voor opleidingskosten
op basis van het aantal daadwerkelijk bezette opleidingsplaatsen
vermenigvuldigd met het bijbehorende
normbedrag per opleidingsplaats. De normbedragen
zijn gebaseerd op een schatting van de kosten mede op
basis van kostprijsonderzoek door adviesbureau Prismant.
Er zijn, rekening houdend met schaalvoordelen,
drie categorieën normbedragen voor de algemene ziekenhuizen
berekend; hoe meer aios in een ziekenhuis
werken, des te lager het bedrag. De UMC’s hebben een
vierde bedrag. Er wordt geen onderscheid naar specialisme
gemaakt, ook niet naar leerjaar. Normbedragen
komen (per definitie) niet overeen met de werkelijke
kosten. In ziekenhuizen met historisch hoge opleidingskosten
kan een financieel probleem ontstaan,
ziekenhuizen met historisch lage kosten houden over.
Recent onderzoek door Berenschot in opdracht van de
vereniging Samenwerkende Topklinische opleidings-
Ziekenhuizen (STZ) wees uit dat de kosten per specialisme
en per opleidingsziekenhuis aanzienlijk lijken te
verschillen. Hoewel het tot op heden niet gelukt is om
objectieve uitspraken te doen over de kostprijs van de
opleiding, is het voorstelbaar om, wanneer inderdaad
grote verschillen in de kosten tussen specialismen bestaan,
vergelijkbare verschillen aan te brengen in het
subsidiebedrag. Dit om te voorkomen dat ziekenhuizen
opleidingen van duurdere specialismen zouden gaan
weren. Behalve de aanwijzingen voor verschillen tussen
specialismen en ziekenhuizen is nader kostprijsonderzoek
ook noodzakelijk om de heersende gedachte
te staven dat de hoogte van het bedrag ontoereikend
is geworden. Belangrijke aanname bij het vaststellen
van de hoogte van het subsidiebedrag was dat het productieverlies
van de medisch specialist als gevolg van
begeleiding van de aios gelijk zou zijn aan de productieopbrengst
van de aios. Ten tijde van de vaststelling
van het bedrag zag de opleiding er echter anders uit.
Inmiddels heeft een verschuiving plaatsgevonden van
de aios die vooral productiewerk doet en alleen op de
werkvloer het vak leert, naar de aios die scholingsuren
volgens een verplicht curriculum volgt waarbij de bijdrage
in productie geringer is geworden. Deze tendens
zal met de modernisering van de medische vervolgopleidingen
verder doorzetten. Daarnaast wordt van
opleiders een toenemende professionalisering van de
opleiding gevraagd. De daarbij horende tijdsinvestering,
ook door verplicht onderwijs voor de opleider
zelf, resulteert ook bij de opleiders in minder tijd voor
patiëntgebonden activiteiten.
Verdeling subsidie binnen ziekenhuizen
(vergoeding aan opleidingsafdelingen)
Het subsidiebedrag, bestaande uit de som van de normbedragen,
moet binnen het ziekenhuis verdeeld worden
over de opleidingsafdelingen. Ziekenhuizen zijn
24 de anesthesioloog 4 • 2011

gsgelden medische vervolgopleidingen
vrij in de wijze waarop deze verdeling plaats vindt.
Het verdelen van de (directe) loonkosten van aios is
nog eenvoudig want geoormerkt binnen het subsidiebedrag
en voor ieder specialisme gelijk. De kosten van
opleidingsactiviteiten zijn niet geoormerkt binnen het
subsidiebedrag, evenmin als de indirecte kosten (het
gebouw, de verwarming, verzekering, het secretariaat,
de leerhuizen, etc.). Dit is mede de oorzaak dat de discussie
over de (interne) vergoeding van deze kosten
vaak moeizaam verloopt. Voor veel opleiders is niet inzichtelijk
welk bedrag door de instellingen aan de opleiding
ten goede komt. Er blijft een overklaarbaar gat
tussen de door de ziekenhuis ontvangen subsidie en de
te verklaren kosten. Voor de beroepsgroep is dan ook
transparantie over de besteding van de subsidiegelden,
die opleidingsinstellingen vanuit het Opleidingsfonds
ter beschikking krijgen, essentieel.
Verdeling subsidie binnen de opleidingsafdelingen
(vergoeding aan aios)
Sinds het instellen van het Opleidingsfonds zijn ook de
verplichte onderwijsactiviteiten voor een aios ingrijpend
veranderd, zowel in aantal als in intensiteit. In het
kader van de modernisering wordt van aios verlangd
dat ze gerichte cursussen volgen om hun competenties
en vaardigheden te verwerven. Het onderwijs dat
hiervoor nodig is, wordt zelf ook steeds professioneler
waarbij vaak sprake is van (internationale) accreditatie.
Ook vanuit de samenleving worden steeds meer
eisen gesteld aan zowel specialisten als aios. Zo wordt
het tegenwoordig (terecht) niet meer geaccepteerd dat
een beginnende aios zonder extra scholing op de SEH
werkzaamheden start. Een gevolg van deze ontwikkelingen
is dat de totale directe opleidingskosten van
de aios substantieel zijn toegenomen waarmee het des
te belangrijker wordt dat vergoeding van deze kosten
eenduidig en transparant geregeld wordt. Bij de aios
zijn er verwachtingen over de ruimte voor vergoeding
tegenover de suggestie van ontoereikende subsidiebedragen.
Vergoeding van opleidingsactiviteiten
Wetenschappelijke verenigingen bepalen in grote mate
de omvang van de opleidingskosten doordat zij in het
landelijke opleidingsplan vastleggen wat de verplichte
onderdelen zijn. Voor de opleiding tot anesthesioloog
zijn dat onder meer de centrale cursussen, de traumacursus,
de stralingscursus, de simulatiesessies, de anesthesiologendagen
en de wetenschapsdag. Met uitschieters
naar boven en naar beneden liggen de kosten bij de
meeste specialismen rond de € 2.000 per jaar. De kosten
van de landelijk verplicht gestelde opleidingseisen
voor de opleiding anesthesiologie bedragen ongeveer
€ 7.500 (€ 1.500 per jaar). De verenigingen staan op
het standpunt dat deze onderdelen vergoed dienen te
worden door de opleidingsziekenhuizen. Dat geldt ook
voor de kosten van alle verplichte opleidingsactiviteiten
uit het lokale opleidingsplan. De niet verplichte
activiteiten worden in overleg tussen aios, opleider en
opleidingsinstelling bepaald. Opleiders horen daarbij
wel de verantwoordelijkheid op zich te nemen om ervoor
te zorgen dat de kosten van de verplichte cursussen
en andere opleidingsactiviteiten proportioneel zijn
ten opzichte van de totale opleidingskosten. Opleiders
dienen zich altijd af te blijven vragen of een inspanning
(lees opleidingsactiviteit) voldoende toevoegt om
de daarmee samenhangende kosten te rechtvaardigen.
De OMS gaat binnenkort namens de wetenschappelijke
verenigingen in gesprek met de Nederlandse Vereniging
van Ziekenhuizen (NVZ), de Samenwerkende
Topklinische opleidingsZiekenhuizen (STZ) en de Nederlandse
Federatie van Universitair Medische Centra
(NFU) over hoe verder inzicht verkregen kan worden
in de besteding van opleidingsgelden uit het Opleidingsfonds.
De volledige tekst van het gezamelijkestandpunt is te
vinden op de website van de Orde van Medisch Specialisten.
foto Shutterstock
de anesthesioloog 4 • 2011
25

Tekst: Sandra Gijtenbeek
Met een blocnootje in de hoek van
de OK
Het zal u niet zijn ontgaan dat er een roman is uitgebracht waarin de dagelijkse
praktijk van de anesthesioloog een hoofdrol speelt. Anna Enquist trad vanwege het
uitkomen van haar nieuwe boek De verdovers, de afgelopen periode regelmatig op
in de media en gaf vele interviews. Haar fascinatie voor het vak anesthesiologie en
de anesthesioloog kwamen daarbij duidelijk naar voren. De redactie van de anesthesioloog
vroeg zich af: hoe hebben de anesthesiologen in het VUmc de komst van de
schrijfster ervaren?
De vraag is nog even of het interview in het
VUmc kan doorgaan. Het is zes uur in de
avond en degenen met wie ik het gesprek
zal hebben zien er verhit en vermoeid uit: het was een
drukke dag met een overvolle IC en aan het einde van
de dag nog een complicatie op de OK die tot ieders
opluchting goed is afgelopen. Met dank aan de anesthesie.
De collega’s wisselen uit wat er gebeurd is, er
wordt wat te eten gehaald en iedereen komt langzaam
tot rust. Even vraag ik me af of Anna Enquist zo’n situatie
voor haar boek zou hebben gebruikt. Misschien
wel, want hoewel het verhaal natuurlijk fictief is, zijn
de omschreven situaties in het boek gebeurd toen de
schrijfster meeliep op de afdeling
anesthesiologie in het VUmc. Ik
‘De operateur
is natuurljik de
primarius, die doet
het moeilijkste
kunstje. Maar als de
cello daar niet een
volle zuivere baslijn
onder speelt klinkt
het nergens naar!
Dankzij de cello
kan de eerste viool
schitteren.’
heb afgesproken met het afdelingshoofd,
professor Stephan
Loer en, twee vijfdejaars aios
Jildou van der Kaaij en Jenny
Vieveen. Stephan sprak veelvuldig
en uitgebreid met de schrijfster
over het vak. Verschillende
stafleden, maar vooral Jildou en
Jenny, namen de schrijfster mee
de werkvloer op en lieten haar
kennismaken met alle onderdelen
van het vakgebied.
Het boek komt voort uit het VUproject
‘Schrijver op de afdeling’. Hoofddocent filosofie
en medische ethiek Arko Oderwald is de initiatiefnemer
van dit project. ‘Het leek ons een goed idee
als er mensen van buiten onze eigen omgeving zouden
meekijken in een ziekenhuisomgeving. Schrijvers
kunnen vaak goed observeren en zaken mooi opschrijven.
Anna Enquist koos direct voor de afdeling
anesthesiologie. Vervolgens zijn we gaan praten met
de leden van de afdeling of ze dat ook zagen zitten.
De afspraak is dat de afdeling ‘nee’ mocht zeggen,
maar dat als men ‘ja’ zei, er geen beperkingen waren
voor de schrijver.’Hoewel sommige anesthesiologen
op de afdeling misschien nog wat afwachtend waren
vond Jenny het meteen een heelgoed initiatief. ‘Het is
ontzettend leuk de leek via het boek een kijkje in de
keuken te geven. Ze heeft ook niet zomaar een dagje
meegelopen maar, heeft hele diensten meegedraaid.
Voor ons was het leuk haar onderzoeksstrategie te volgen
en daarbij onze wereld te zien door de ogen van
een leek. Ze heeft natuurlijk door haar achtergrond het
vermogen vragen te stellen van een totaal ander kaliber
dan we gewend zijn. Jildou beaamt dit: ‘Ik herinner
mij dat we in de nachtdienst een patiënt naar de verkoever
brachten, ik deed het gordijn dicht waarop zij
vervolgens vroeg, ‘die gordijnen, hoe vaak worden die
nou gewassen?’. Goh, dacht ik, daar heb ik nou nog
nooit over nagedacht. Ook keek ik er vanop dat ze de
slaapvertrekken wilde zien. Uiteindelijk beschrijft ze
deze ook in het boek.’
Volgens Jenny en Jildou stelde de schrijfster zich heel
bescheiden op en was ze bijna onzichtbaar als ze met
haar blocnootje de hoek van de OK indook. Maar ja, dat
lukte niet altijd, ze is natuurlijk ook een beetje BN’er.
Jenny: ‘Ik kan mij herinneren dat er een keer een patiënte
was die een scopie van haar knie kreeg onder
een spinaal en die zich een nekhernia lag te draaien en
vervolgens riep: is dat de schrijfster Anna Enquist! Wat
een eer dat ze bij mij op de OK is. Een andere operatie
van die dag heeft ze ook heel uitgebreid omschreven
in haar boek’ vervolgt Jenny. De chirurg was apetrots
toen hij dat teruglas.’ Volgens Arko Oderwald heeft het
boek intern ook het een en ander losgemaakt. ‘Sommige
specialisten zijn naar aanleiding van het boek zo
enthousiast geworden dat ze mij hebben gevraagd of
26 de anesthesioloog 4 • 2011

hun afdeling ook mee kan doen aan het project.’In de
vele interviews die na de introductie van het boek De
verdovers volgden, vertelt Anna Enquist dat ze juist
het contrast met haar eigen vakgebied, psychoanalyse,
en de anesthesiologie interessant vindt. Prof. Loer kan
zich daar helemaal in vinden. ‘Ik vond het idee van
Anna om een roman te schrijven over het spanningsveld
psychoanalyse-anesthesiologie prachtig, het is het
spanningsveld tussen voelen en verdoven.’
Nam de psychoanalyticus het wel eens van de schrijver
over? Jenny:‘We hebben achteraf wel eens gesproken
over een patiënt die naar mijn idee wat gedragsproblemen
had. Ze gaf een volledige analyse over zijn
gedrag, terwijl ik dacht: hij is gewoon zenuwachtig.
Ze heeft door haar achtergrond een andere manier van
kijken en dat was voor ons ook heel leerzaam.‘
Eenmaal in handen, lazen Jenny en Jildou het boek in
een adem uit. Jenny: we waren
thuis gelijktijdig het boek
‘Als het er op aankomt,
als het ernstig is – dan
neemt de anesthesist
het voortouw en loodst
het team naar een
oplossing, hoe heftig de
situatie ook is.’
aan het lezen en sms’ten elkaar
tot diep in de nacht, zo
van: wie denk jij dat die persoon
is en op welke bladzijde
ben je nu? We konden niet
stoppen met lezen. Mensen
voelen zich best vereerd als
ze zich denken te herkennen
in het boek. Ron van de
snoeppot is ook een bekende van ons’, vertelt Jildou.
Aan een moment in het boek wordt Jildou nog iedere
dag herinnerd. ‘Als ik het bed naar de OK rijd, schop je
tegen een paneel op de muur aan om de deur te openen.
Dat omschrijft Anna ook
in het boek.Toen ik dat las,
voelde ik die knal bijna
letterlijk en iedere keer
als ik dat nu doe, moet ik
daaraan denken.’
Ook Stephan Loer ziet het
resultaat van de vele gesprekken
die hij voerde met de schrijfster terug in het
boek. ‘Haar manier van vragen stellen is indrukwekkend.
Ze gaat heel snel de diepte in. En het resultaat
mag er zijn: het is een spannend boek geworden, realistisch
ook, de details van de anesthesietechnieken kloppen
en de omschreven sfeer is authentiek. Het blijft natuurlijk
een roman, maar het had zomaar echt gebeurd
kunnen zijn. Ze beschrijft zorgvuldig het functioneren
onder stress en wat er dan met mensen gebeurt. Ik herinner
mij dat ze vroeg ‘wat is nu anesthesie’. Ik heb
haar dat toen zo goed mogelijk geprobeerd uit te leggen
en vervolgens verwoordde zij het als volg: de mensen
op de rand van de dood laten zweven, daar waar je
niets meer voelt, waar geen prikkel meer doordringt.’
Volgens Loer geeft het boek ook patiënten meer inzicht
in de werkwijze van anesthesiologen en levert het een
positieve bijdrage aan de beeldvorming. ‘Patiënten komen
doorgaans voor de operatie en niet voor de anesthesioloog.’
Anna Enquist
De verdovers
roman
‘Door het hele ziekenhuis
heen wordt je van hot naar
her geroepen, overal moet
je snel de situatie overzien
en dan een ingreep doen
die anderen niet kunnen of
aandurven.’
de anesthesioloog 4 • 2011
27

Het Veiligheidsprogramma en de rol van
medisch specialisten
Als wetenschappelijke verenigingen hebben wij het verbeteren van de patiëntveiligheid
in de Nederlandse ziekenhuizen hoog op de agenda staan. Na het verschijnen
van het eerst rapport van het EMGO/NIVEL in 2007 over de vermijdbare schade in
Nederlandse ziekenhuizen hebben de medisch specialisten, verpleegkundigen en
ziekenhuizen, vertegenwoordigd door de OMS, V&VN, NVZ en NFU, de gezamenlijke
ambitie uitgesproken om eind 2012 50% schadereductie bereikt te hebben.
Om deze ambitie te realiseren zijn genoemde
partijen in 2008 het VMS veiligheidsprogramma
gestart. Kernactiviteiten van dit programma
betroffen de ontwikkeling en implementatie van een
veiligheidsmanagementsysteem in alle ziekenhuizen en
van verbeteractiviteiten op 10 inhoudelijke thema’s.
Eind fase
In de eindfase ligt de nadruk ligt op het gezamenlijke
bereiken van de “eindstreep” eind 2012. Om dit te doen
zijn de accenten in het Veiligheidsprogramma veranderd.
De afgelopen jaren lag de nadruk op het ondersteunen
van de ziekenhuizen door het ontwikkelen en
uitrollen van instrumenten en het organiseren van conferenties
en trainingen. In de eindfase ligt het accent op het
(vergroten van het) bewustzijn van professionals en ziekenhuizen
voor hun (lokale) verantwoordelijkheid voor
het behalen van de doelstellingen, het onder de aandacht
brengen van goede voorbeelden en resultaten die al bereikt
zijn, en het transparant maken de resultaten. Ook
zijn er nadere afspraken gemaakt met de Inspectie voor
de Gezondheidszorg (IGZ) over haar toezicht op het
Veiligheidsprogramma.
Transparant maken van resultaten (1): Quickscan
Omdat een eenduidig beeld ontbrak over wat de stand
van zaken met betrekking tot het veiligheidsprogramma
was, is dit voorjaar besloten om een zogenaamde
“Quickscan” uit te zetten naar alle ziekenhuizen. Een
dergelijk beeld was ook noodzakelijk als verantwoording
naar de subsidiegever, het ministerie van VWS.
In de Quickscan werden Raden van Bestuur, medische
staven en verpleegkundige adviesraden gevraagd om
aan te geven waar zij stonden op het gebied van de implementatie
van een veiligheidsmanagementsysteem
en verbeteringen op de 10 thema’s. In de zomer is de
Quickscan uitgezet en de resultaten laten zien dat veel
ziekenhuizen nog hard aan de slag moeten, maar verwachten
in 2012 de gezamenlijke ambitie te hebben
bereikt. Alle ziekenhuizen hebben de eigen resultaten
teruggekoppeld gekregen inclusief een benchmark ten
opzichte van de totale groep, in de hoop dat deze rapporten
(daar waar nodig) een motivatie vormen voor
de ziekenhuizen en professionals om nog harder aan de
slag te gaan met patiëntveiligheid. De Quickscan zal de
komende 15 maanden periodiek worden uitgevoerd om
zo de voortgang te monitoren. De volgende is geagendeerd
voor december 2011.
Toezicht door de Inspectie voor de
Gezondheidszorg
De IGZ heeft van de Minister van VWS de opdracht om
toezicht te houden op de voortgang van het veiligheidsprogramma.
De resultaten van de Quickscan vormen
onderdeel van het jaargesprek tussen de IGZ en het ziekenhuis.
Transparant maken van resultaten (2): onderzoek
door Nivel
Het blijkt moeilijk om op geaggregeerd niveau eenduidige
metingen te krijgen over wat de stand van zaken
is m.b.t. de gezamenlijke doelstellingen (50% schade
reductie) en de individuele doelstellingen van het programma.
Om de registratielasten in de ziekenhuizen niet
te vergroten en hen de kans te geven zich te richten op de
veiligheidsactiviteiten, hebben de programmapartners
besloten het onderzoeksinstituut NIVEL te vragen een
onafhankelijk onderzoek te doen naar de (harde) resultaten
van het programma in een selectie van de ziekenhuizen.
Zo’n 40 ziekenhuizen worden daarbij betrokken.
Medisch specialisten spelen een sleutelrol in landelijk
maar vooral ook lokaal realiseren van verbeteringen op
gebied van patiëntveiligheid en daarmee bij te dragen
aan het veiliger maken van de Nederlandse gezond-
28 de anesthesioloog 4 • 2011

heidzorg. Daarom willen wij middels deze brief de gezamenlijke
verantwoordelijkheid om te werken aan de
reductie van vermijdbare schade, benadrukken. U kunt
dit doen door uw bijdrage te leveren aan locale initiatieven
die de patiëntveiligheid bevorderen zoals opstellen
en invoeren van protocollen, bijdragen aan metingen
van de voortgang en goede voorbeelden etaleren in uw
ziekenhuis of regio. Op deze wijze gaan wij ervan uit
dat we, samen met u en de partners van het Veiligheidsprogramma
een belangrijke bijdrage kunnen blijven leveren
aan het verbeteren van de patiëntveiligheid in de
Nederlandse ziekenhuizen.
De Commissie Arts in opleiding tot Specialist Anesthesioloog (CASA)
Tot voor kort bestond de Commissie Arts in opleiding tot
Specialist Anesthesioloog (CASA) uit twee aios anesthesiologie
per A-kliniek. Sinds vorig jaar is de commissie
bijna gehalveerd: in het najaar van 2010 is door de
NVA besloten dat per opleidingskliniek één aios in de
CASA zitting neemt, samen met de twee aios die deel
uitmaken van de ledenraad. Graag willen we u voorstellen
aan de 11 huidige leden van de CASA.
M. Kuijpers (Marijn), AMC
Concilium/presidium
CASA-lid sinds mei 2010
E.M.E. Craenen (Nini), UMCG
Voorzitter (tot 1 januari 2012)
lid sinds november 2009
S. de Graaf (Stijn), St. Antonius
Presidium
lid sinds april 2010
J.W. Hol (Jaap), Erasmus MC
BBC
Vanaf 1 januari 2012 voorzitter
lid sinds maart 2011
M.M.H. Bolman (Marloes), LUMC
LVAG
lid sinds mei 2009
B.M.A. Pieters (Barbe), MUMC
Secretaris
lid sinds oktober 2010
S. Buma (Sannine), VUmc
Etalageproject
CASA-lid sinds april 2011
M. van Rens (Marieke), UMCN
Penningmeester
lid sinds januari 2011
T.J. van den Berg (Tijs), AMC
Ledenraad
sinds juni 2010
M.L. Otterman (Marloes), UMCU
CCA
lid sinds september 2011
M. Vogel (Marlou), St. Antonius
Ledenraad
lid sinds maart 2011
de anesthesioloog 4 • 2011
29

WETENSCHAPSDAG 2011
W
Beste Oral presentation
Mevrouw L. Knaepen, MUMC
De titel van haar voordracht luidde:
Repetitive hind paw needle pricking in the neonatal rat
results in long-term alterations in the spinal nociceptive
network.
Beste Short Oral presentation
Mevrouw C.E. van den Brom, VU medisch centrum
De titel van haar voordracht luidde:
Impaired myocardial function during stress, but not during
sevoflurane ansthesia after short-term high fat diet feeding.
De gastsprekers
Gastspreker professor Adrian Gelb werd door Cor
Kalkman gevraagd een voordracht te verzorgen over het
mentoren van jonge onderzoekers.
Professor Walter Paulus, fysioloog, hield een voordracht
over Diastolisch hartfalen.
Wetenschapsdag 2012: vrijdag 28 september in De Reehorst te Ede
1st price (38,67) Patick Schober
VUMC
Public Access Defibrillation: Time
Acces the Public.
2nd price (37,00) Ralf Krage
VUMC
Cormack-Lehane classification
revisited.
3rd price (35,67) Ankie Hamaekers
MUMC
Ventilation through a small-bore
catheter: optimizing expiratory
ventilation assistance.
30 de anesthesioloog 4 • 2011

Wat verder ter
Wat verder ter tafel komt
Promoties
3 november 2011
Steven H. Renes, Radboud Universiteit Nijmegen
Refinements in techniques of regional anesthesia using
ultrasound.
29 november 2011
Marcel de Leeuw, Vrije Universiteit Amsterdam
Psoas compartment-sciatie nerve block for prosthetic
hip surgery.
Overleden
8 november 2011
Mevrouw professor D.M.E. Vermeulen-Cranch
Op 95-jarige leeftijd, bij leven werkzaam in het
Wilhelminagasthuis en het Academisch Medisch Centrum
te Amsterdam.
7 december 2011
Jilles Bijker, Universiteit Utrecht
Intraoperative Hypotension.
vakinhoudelijke proefschriften
29 november 2011
Florance van Hunsel, Universiteit Groningen
The contributionof direct patient reporting to pharmacovigilance.
31 oktober 2011
Sivera Berben, Radboud Universiteit Nijmegen
Much tot gain in pain.
Early and initial pain management in trauma patients
in prehospital and hospital based emergency care.
de anesthesioloog 4 • 2011
31

NVA kalender
kalender
De volledige congreskalender en meer informatie over de hieronder genoemde congressen
en bijeenkomsten vindt u op de NVA-website www.anesthesiologie.nl.
2012
16 januari SKA ledenvergadering
WKZ Utrecht
9 maart NANCHO
UMCU Utrecht
31 maart SUG-NVAM Masterclass Traumaopvang
12 april SKA ledenvergadering,
AMC Amsterdam
17 april Nascholingsprogramma Sectie Pijngeneeskunde
Groningen
18 april Refresher Course Obstetrische Anesthesie
Utrecht
10-11 mei Anesthesiologendagen
MECC Maastricht
23-25 mei EJACTA
RAI Amsterdam
15-16 juni SKA Zomercongres
28 september Wetenschapsdag
De Reehorst Ede
22-24 november Pijndagen
Papendal Arnhem
11 & 12 november Themabijeenkomst Sectie Kinderanesthesiologie
Het NVA bureau wenst u het
allerbeste voor 2012
Telefoon
Algemeen nummer
030 282 3385
Patricia Liem
Directeur
Bestuur/Ledenraad, Accreditatie
030 282 3855
Martine Teeuwisse
Directiesecretaresse
Ledenadministratie
030 282 3868
Hans van Breugel
Beleidsmedewerker Kwaliteit
Commissie Kwaliteit
030 282 3966
Ronald Hortensius
Beleidsmedewerker Opleiding
Concilium Anaesthesiologicum
030 282 3386
Marloes van Grotel
Beleidsmedewerker Secties
Alle sectiecontacten
030 282 3965
Sandra Gijtenbeek
Communicatiemedewerker
Nieuwsbrief, Website,
Commissie Wetenschap
030 282 3270
Judith van Oudheusden
Bureaumedewerker
CCA (cursus- en examencommissie),
Opleidingsvisitaties
030 282 3378
Marjolein Swinkels
Bureaumedewerker
Financiële administratie,
Kwaliteitsvisitaties
BBC, Complicatieregistratie
030 282 3880
32 de anesthesioloog 4 • 2011